Jak pracować z uczniami uzdolnionymi?

Piotr TomczakWydział Fizyki UAM

tomczak@man.poznan.pl

Plan

1. Rola myślenia w procesie twórczym

2. Myślenie twórcze a inteligencja

3. Czy szkoła negatywnie wpływa na myślenie twórcze uczniów?

4. Jak można wspomagać myślenie twórcze uczniów?

5. Podsumowanie

1. Rola myślenia w procesie twórczym

Obecnie odchodzi się od poglądu, że najważniejszym składnikiem procesu twórczego jest myślenie.

Co najmniej tak samo ważne są ♠ uwaga♠ postrzeganie♠ wyobraźnia i wyobrażenia♠ kategoryzowanie i wiedza pojęciowa♠ pamięć♠ metapoznanie♠ myślenie

Uwaga – stereotyp roztargnionego twórcy, jego uwaga nie jest skupiona na rzeczach nieistotnych.

Stwierdzono, że twórczość jest związana z osłabionym filtrem uwagi i osłabioną selektywnością uwagi

1. Rola myślenia w procesie twórczym

Postrzeganie – osoby twórcze postrzegają rzeczywistość w sposób całościowy, uporządkowany i subiektywny.

Wybierają raczej bodźce złożone i nieregularne (prawdopodobnie po to, aby nadać im interpretację i wprowadzając własny porządek uniknąć porządku wprowadzonego przez kogo innego)

Wyobraźnia – zdolność do tworzenia wyobrażeń i posługiwania się nimi. Wyobrażenie – quasi spostrzeżenie bez obecności bodźca.

Działanie to dprowadza się do tworzenia obrazów manipulowania nimi i ocena skutków tego bez działania na realnie istniejących przedmiotach

1. Rola myślenia w procesie twórczym

Kategoryzowanie i wiedza pojęciowa – rodzaje twórczych operacji pojęciowych♠ otwarcie kategorii♠ poszerzenie znaczenia♠ zmiana definicji♠ synteza pojciowa♠ zmiana kontekstu♠ zmiana zakresu pojęć i ich relacji

Pamięć – 3 fazy procesu pamięciowego: zapamiętanie, przechowanie, odtworzenie.

W fazie zapamiętania -> proces kodowania (nietypowe, alternatywne i selektywne)W fazie przechowania -> selektywne zapominanie i reminescencjeW fazie przywołania -> globalne przeszukanie

Metapoznanie - wiedza o własnych procesach poznawczych

1. Rola myślenia w procesie twórczym

Myślenie twórcze – raczej nie jest oparte na heurystykachMyślenie odtwórcze – raczej nie jest oparte na algorytmach

myślenie dywergencyjne -> wytwarzanie wielu rozwiązań otwartego problemu (za: Nęcka, 2001)

Ważne cechy:

przeformułowanie problemu

użycie analogii

wyjście poza nawyki i sztywne reakcje

przykładowe zadanie: wymienienie jak największej liczby konsekwencji hipotetycznego stanu

1. Rola myślenia w procesie twórczym

Myślenie twórcze – raczej nie jest oparte na heurystykachMyślenie odtwórcze – raczej nie jest oparte na algorytmach

Myślenie konwergencyjne -> szukanie jednego, poprawnego rozwiązania zamkniętego problemu

przykładowe zdanie: rozwiązanie układu równań

Konieczne do opanowania wiedzy, najczęściej sprawdzane w szkole

może prowadzić do wytworzenia sztywnych nawyków

1. Rola myślenia w procesie twórczym

Myślenie konwergencyjne -> szukanie jednego, poprawnego rozwiązania zamkniętego problemu

przykładowe zdanie: rozwiązanie układu równań

Konieczne do opanowania wiedzy, najczęściej sprawdzane w szkole

może prowadzić do wytworzenia sztywnych nawyków

Myślenie twórcze – podstawowe cechy

♠ aktywne podejście do problemu♠ użycie analogii♠ myślenie metaforyczne♠ przezwyciężenie nawyków i nastawień

2. Myślenie twórcze a inteligencja

Zdolności – wrodzone albo nabyte umiejętności w określonej dziedzinie, przejawiająca się większym lub mniejszym stopniem biegłości.

Inteligencja – wrodzona albo nabyta sprawność umysłowa, która może zostać zmierzona w sposób obiektywny (psychometria, IQ, testy, analiza czynnikowa). Obejmuje rozumowanie, planowanie, rozwiązywanie problemów, abstrakcyjne myślenie, rozumienie złożonych myśli, szybkie uczenie się i wyciąganie wniosków z doświadczeń (psychometria, IQ, testy, analiza czynnikowa).

2. Myślenie twórcze a inteligencja

Skala Bineta (Stanford)

IQ=wiek umysłowy/wiek * 100

Skala Wekslera

testy werbalneinformacje, rozumienie, arytmetyka, podobieństwo, powtarzanie cyfr, słownik

testy wykonaniowesymbole, uzupełnianie, posządkowanie i układanie obrazków, klocki. Czy iloraz inteligencji jest jej miarą?

2. Myślenie twórcze a inteligencja

Gerrig, Zimbardo

2. Myślenie twórcze a inteligencja

Sternberg - “trójstopniowa” teoria inteligencji (1988)

Inteligencja jest “kombinacją liniową” myślenia 1. analitycznego

2. syntetycznego (twórczego) 3. praktycznego (kontekstowe)

(możliwe jest jej kształtowanie)

Cechy charakterystyczne uczniów, u których przeważa myślenie (Sternberg)

analityczne syntetyczne praktyczne1. stopnie wysokie średnie (niskie) średnie (niskie) 2. wyniki testów wysokie średnie średnie (niskie)3. stosunek do lubi czuje się ograniczany nudzi go szkoły “pasuje” niezbyt “pasuje” niezbyt “pasuje”4. stosunek wypełnia nie lubi wypełniać pyta “dlaczego” do poleceń 5. “krytyk” “marzyciel” “pragmatyk” 6. stosunek lubi sam się kontroluje kontroluje się do kontroli oddziałując z otoczeniem

2. Myślenie twórcze a inteligencja

Uczniowie o zdolnościach analitycznych umieją je stosować do problemów już rozwiązanych (wiadomo z grubsza, jakiej odpowiedzi oczekiwać).

Uczniowie o zdolnościach syntetycznych radzą sobie. z nowymi problemami.

Uczniowie o zdolnościach praktycznych wykorzystują swoje umiejętności przy rozwiązywaniu codziennych problemów.

Szkoła wzmacnia szczególnie zdolności analityczne,nadużywa systemu ocen i przywiązuje nadmierną wagę do

wyników testów i statystyk!!!

(“zasada najmniejszego działania”)

2. Myślenie twórcze a inteligencja

U podstaw każdego z typów myślenia leżą następujące procesy elementarne (Sternberg)

1. Rozpoznanie problemu2. Wybór sposobu rozwiązania (czy jesteś w stanie szybko odkryć zasadę, której nie znasz - to mierzą testy)3. Sformułowanie posiadanych informacji (na papierze, w głowie...)4. Wybór strategii5. Ocena posiadanych zasobów (czas, umiejętności, dostęp do niezbędnych informacji, których użycie pozwoli na rozwiązanie zadania)6. Kontrola przebiegu rozwiązania7. Ocena wyniku (czy jest zgodny z oczekiwaniami)

3. Myślenie twórcze a inteligencja

Twórczość jest w dużym stopniu odrębna od wiedzy i inteligencji!

Hipoteza progu

Zdolności twórcze korelują z inteligencją, ale powyżej IQ 120 ten związek zanika (Nęcka, 2001 s. 121)

Duża wiedza jest konieczna do dojrzałej twórczości naukowej, ale w momencie gdy nauczyciel ma możliwość oddziaływania na ucznia zależność twórczości od wiedzy jest mała

3. Czy szkoła negatywnie wpływa na myślenie twórcze uczniów?

Różnica pomiędzy twórczością a inteligencją w szkole badania Wallacha i Kogana (1965, za Nęcka, 2001, s.123)Dzieci twórcze i inteligentne (T+, I+)

wysoka samoocenaswoboda ekspresjiniski poziom lękupomysłowość, entuzjazmpopularność wśród rówieśnikówchęć do działąnia

T-, I+

sumiennośćperfekcjonizmbrak pomysłowościniski poziom lęku dążenie do uniknięcia błędudążenie do zachowań poprawnych

T+, I- !!!największe koszty emocjonalne

powściągliwość, wycofanieniska samoocenabrak popularnościzachowania przyciągające uwagębrak koncentracjilęk przed oceną

T-, I-

słabe wynikiwzmożona aktywność społecznaekstrawersjadość wysoka samoocena

3. Czy szkoła negatywnie wpływa na myślenie twórcze?

Dotyczy to także uniwersytetu (w mniejszym stopniu)

szkoła wpaja konformizm w myśleniu i zachowaniu

z reguły to nauczyciel zadaje pytania

kwestionowanie czegokolwiek kończy się zazwyczaj źle

nauczyciel występuje z pozycji autorytetu, wie wszystko

nonkonformistyczne zachowania są eliminowane

Udowodniono istnienie korelacji pomiędzy kreatywnością ucznia

a częstością rozmów z dyrektorem

(Kaltsounis i Higdon, 1977, za: Nęcka 2001, s. 165)

Raczej tak!

3. Czy szkoła negatywnie wpływa na myślenie twórcze?

celem jest przekazanie jak największej liczby wiadomości

sprawdza się tylko zakres wiedzy; w większości wypadków liczy się pamięć, a nie sposób myślenia

wiedza przekazywana w pakietach, bez nowych pytań, próby syntezy

zdolności twórcze wiążą się ze słabszym filtrem uwagi i niekonformistycznym nastawieniem; w szkole twórczy uczniowie mogą być piętnowani (nie znaczy to oczywiście, że każdy sprawiający problemy uczeń jest twórczy).

3. Czy szkoła negatywnie wpływa na myślenie twórcze?

Podstawowy sposób nauczania - wykład

mała interakcja uczeń – nauczyciel

mała interakcja między uczniami

najlepiej odbierana jest przez uczniów z przewagą myślenia analitycznego.

4. Jak można wspomagać myślenie twórcze uczniów?

w tym wypadku wspierać=nie przeskadzać

pionierskie badania Paula Torrence’a (1962, 1965, za: Nęcka, 2001)

rady dla nauczycieli:

szacunek dla niezwykłych pytań

szacunek dla niezwykłych pomysłów

pokazanie dzieciom, że ich pomysły mają wartośćmożliwość działania bez oceny

związanie oceny z jej przyczynami i konsekwencjami

4. Jak można wspomagać myślenie twórcze uczniów?

7 (siedem) poziomów odpowiedzi na postawione pytanie

a. odrzucenie pytania

b. zamiana pytania na odpowiedź

c. przyznanie się do niewiedzy

d. wskazanie na autorytety

e. zaproponowanie kilku możliwych odpowiedzi

f. zaproponowanie kilku możliwych odpowiedzi z dodaniem oceny

g. zaproponowanie kilku możliwych odpowiedzi z dodaniem sposobu sprawdzenia

4. Jak można wspomagać myślenie twórcze uczniów?

Czy za twórczość należy nagradzać?

twórczość w dzieciństiwe i adolescencji to forma zabawy, nawet u dorosłych bardzo przypomina zabawę

jeżeli bezpośrednio nagradzamy za zabawę, możemy zaobserwować spadek motywacji

Efekt nadmiernego uzasadnienia: zewnętrzna motywacja może osłabić wewnętrzną - ciekawość

dobrym rozwiązaniem wydaje się tworzenie klimatu sprzyjającego twórczości, zamiast włączenia twórczości do szkolnej polityki kar i nagród

5. Podsumowanie

Podsumowanie

1.Najlepszym sposobem nauki jest taka sytuacja, w której uczeń prowadząc dialog z nauczycielem i innymi uczniami w kilkuosobowej grupie myśli o postawionych mu zadaniach i rozwiązuje je. (Konieczna jest dobra gradacja trudności).

Po pewnym czasie uczeń sam umie postawić problem.

2.Dobre nauczanie wymaga (prawie) indywidualnej opieki (tutor).

.

5. Podsumowanie

Literatura

Gerrig, Zimbardo, Psychologia i życie, PWN 2007.

Sternberg, Swerling, Teaching for Thinking, American Phychological Association 1996.

Nęcka Psychologia twórczości, GWP 2001.

Nęcka, Orzechowski, Słabosz, Szymura, Trening twórczości, GWP, 2005.