1

ALEKSANDRA WANTOŁA

KOLEGIUM NAUCZYCIELSKIEKIERRUNEK: MATEMATYKA Z INFORMATYKĄ

SEMESTR: IIIROK SZKOLNY: 2011-2012

REFERAT „HISTORIA WYCHOWANIA”NA POSTAWIE:

PEDAGOGIKA - PODRĘCZNIK AKADEMICKIE T1

2

I. Jak wyglądało wychowywanie w społeczeństwach pierwotnych?

Od wielu lat zoopsychologowie próbują „przekształcić w człowieka” istoty innego gatunku. Naukowcy prowadzili swoje badania na szympansach, które wychowano z ludzkimi dziećmi. Obserwowano ich zachowanie i rozwój. Z drugiej strony zoopsychologowie badali dzieci, które w skutek nieszczęśliwych okoliczności znalazły w towarzystwie zwierząt, w wyniku czego nie rozwinęły się u nich ludzkie cechy takie jak: mowa, pismo, porozumiewanie się. Dzieci te nazywano „dziećmi wilczymi” nawiązując w ten sposób do legendy o założycielach starożytnego Rzymu (Romulusie i Remusie). Po wielu latach badań naukowcy zgodnie stwierdzili, że warunkiem koniecznym do rozwoju człowieczeństwa jest bycie istotą ludzką. Aby jednak taka istota stała się człowiekiem, to należy ją uspołecznić. Stworzyć jej warunki do socjalizacji i kulturyzacji aby nabyła m.in. mowę, świadomość. W związku z czym w genezie procesów wychowawczych wyodrębnia się dwa zróżnicowane historycznie wątki:

biologiczno-pielęgnacyjny – składa się z wychowaniu macierzyńskiego (rozród i opieka nad dzieckiem) oraz więź matki z dzieckiem (postawa emocjonalna)

społeczno-kulturowa- odbudowywanie na nowo dziedzictwa i więzi społecznych

W czasach pierwotnych pojawiały się tendencje wychowawcze. Przykładem tego są pierwotne obrzędy zwane inicjacjami. Polegały na wtajemniczeniu dorastających mężczyzn przez starszyznę w plemienne mity, wierzenia i tradycje. Obrzędy te trwały często wiele miesięcy a młodzi mężczyźni byli poddawani próbom, podczas których mieli się wykazać męstwem, wiernością i wytrzymałością. Dopiero po tej inicjacji młodzi mężczyźni stawali się pełnoprawnymi członkami wspólnoty.

W ten sposób zaczęły się kształtować instytucje wychowawcze, gdyż inicjacja wymagała określonych zabiegów dydaktycznych i wychowawczych. Początek typowo nauczycielskich czynności wiąże się w rozwoju ludzkości nie procesem przyswajania i zdobywania wiedzy i kształtowania w młodych ludziach umiejętności praktycznych i umysłowych lecz z procesem wtajemniczenia społecznego oraz obywatelskiego.

II. Wychowanie i nauczanie w cywilizacjach starożytnego Wschodu CHINY – najstarsze zapiski o istnieniu szkół w starożytnych Chinach pochodzą

sprzed ok. 2 000 lat p.n.e. Już wtedy funkcjonowały szkoły i egzaminy państwowe. Szkolnictwo oraz wychowywanie zostało skodyfikowane za czasów cesarstwa. Osobą która zgromadziła i spisała prawa dotyczące szkolnictwa w starożytnych Chinach był filozof-moralista Konfucjusz. Żył on w latach 551-479 p.n.e. Zyskał określenie „króla nauczycieli”. W swoich rozmowach z uczniami przywracał znaczenie odwiecznym tradycjom, obyczajom i formom życia. Do najważniejszych idei ideałów zaliczał:

kult zmarłych przodków hierarchizacja społeczna: odnosiła się do rodziny (mężczyzna pełnił rolę męża

i ojca), do relacji pomiędzy uczniem i nauczycielem oraz poddanego i władcy. szlachetność, cnotliwość i mądrość władcy szacunek wobec urzędników, ponieważ byli oni osobami wykształconymi i

biegłymi w piśmie idealizowanie przeszłości „wzorowych władców”

3

szacunek wobec bliźnich, szczególnie wobec rodziców i starszych osóbKonfucjonizm utrwalił się i uchodził przez wieku za kanon wychowania chińskiego. Obok niego istniały inne nurty odmienne i mniej wpływowe. Jednym z nich był taoizm, który cechował mistycyzm. Ścieżka edukacyjna w Chinach kształtowała się nie po linii potrzeb życia, ale pod wpływem konserwatyzmu i kultu tradycji. Miało to służyć zachowaniu porządku społecznego. Ideałem w starożytnych Chinach był człowiek „uczony” , jednak to czego się nauczył było całkowicie oderwane od życia i jego potrzeb.

INDIE – ten starożytny kraj był podzielony na wiele mniejszych i większych księstw-państw. Ustrój społeczny dzielił ludność na warstwy lub kasty, które były odizolowane od siebie oraz dziedziczne. Wyznaczały one określone prawa orz obowiązki. Najniższą warstwą byli pariasowie, których ze względu na ich status społeczny wykluczono z kontaktów nawet z siudrami (będącą najniższą kastą) oraz pozbawiono praw. Podział na kasty w starożytnych Indiach oraz sposoby edukacji:

Siudrowie- najniższa kasta Wajszija – prowadzili życie gospodarcze, rolnicze i kupieckie, sami zajmowali

się swoją edukacją Szlachecka- składała się z książąt i rycerzy, otrzymywali się wykształcenie

wojskowe Kapłanów tzw. braminów – którzy kulturę duchową i religijną. Podstawą ich

kształcenia były mantry, których teksty zgłębiali. Uznawano ich za narzędzie boskie, panowali nad religią w kraju, umysłami i zachowaniem ludzi.

Buddyzm zapoczątkował nowy styl życia Hindusów. Wzywał on do życia kontemplacyjnego. Religia ta głosiła ideę miłości bliźniego Uczyła ona wyrabiania cierpliwości, rezygnacji i uległości. Taki cel wychowania wzywał do przemiany duchowej, Buddyzm był programem wychowawczym, który odegrał znaczącą rolę w kształtowaniu tożsamości Hindusów oraz ich autoedukacji.

SUMEROWIE- stworzyli Kodeks Hammurabiego oraz pismo obrazkowe, które przekształciło się następnie w pismo klinowe. Asyryjczycy, którzy wychowywali się na kulturze sumeryjsko-babilońskiej posiadali wysoko rozwiniętą gospodarkę. Jedynymi osobami w kraju biegłymi w nauce byli kapłani. Musieli oni współdziałać z mieszczaństwem oraz dbać o ich edukację praktyczną dla potrzeb rozwijania się kraju.

EGIPCJANIE – stworzyli silne państwo na czele otoczonym boską czcią faraonem. Ten ustrój wymagał urzędników, którzy byli biegli w piśmie hieroglificznym, będącym jednym z najtrudniejszych. Nauka pisania często trwała wiele czasu. Egipski skryba (osoba zajmująca się przepisywaniem ksiąg i dokumentem) musiał znać jednak nie tylko pismo hieroglificzne ale i matematykę aby móc rozwiązywać problemy praktyczne, które mu powierzono. Rządząca w społeczeństwie kasta kapłanów narzucała Egipcjanom również treści moralno-religijne mające cel wychowawczy.

ŻYDZI – naród ten miał silnie umocnioną religię monoteistyczną. Wspierała się ona na Dekalogu (10 przykazań, „Święte Prawo). Jego znawcami byli uczeni w piśmie rabini. Byli jednocześnie nauczycielami, kaznodziejami i sędziami. Podstawą nauczania i wychowywania wszystkich dzieci był Dekalog. Szkoły (przeznaczone

4

wyłącznie dla chłopców) znajdowały się przy synagogach żydowskich. Chłopcy poznawali pismo, religię, prawa rządzące ich narodem.

III.Wychowywanie w starożytnej Europie GRECJA – dzielimy je na:o Spartańskie - cechowało je wychowywanie wojskowe. Ukierunkowane było na

doskonalenie kondycji fizycznej oraz umiejętności wojskowych młodzieży. Etapy wychowywanie dzieci w Sparcie:

1. 0-7 lat – dziecko przebywało w domu rodzinnym2. 7-18 lat – dziecko wychowywało się w instytucjach wojskowych 3. 18-20 lat – przygotowanie do służby wojskowej4. 20-30 lat – odbycie służby wojskowej

Młodzi Spartanie dopiero po ukończeniu służby wojskowej stawali się pełnoprawnymi obywatelami. Istotą tej pedagogiki było wychowywanie jednostek: silnych fizycznie, zahartowanych i zdolnych do życia w trudnych warunkach wojskowych, zdyscyplinowanych i odważnych. Nie dopuszczano żadnego indywidualizmu. Wychowywanie to cechowało: nienawiść do niewolników, brak uczuć takich jak litość, współczucie.

o Ateńskie – wychowanie to cechował wszechstronny i harmonijny rozwój

indywidualności, talentów oraz aspiracji dziecka. Rozwijało się ono fizycznie, intelektualnie i estetycznie. Etapy nauki w Atenach:1. ETAP- przeznaczony dla młodszych dzieci, które otrzymywało wychowywanie

muzyczne (nauczycielami byli gramatyści i lutniści) oraz wychowywanie fizyczne.2. ETAP – gimnazjony- kontynuowano kształcenie umysłowe i fizyczne. W

gimnazjonach często odbywały się rozmowy i dyskusje z filozofami i uczonymi.3. ETAP – efebia – dwuletnia szkoła kończąca cykl naukiOpiekę nad młodymi Ateńczykami sprawowali doświadczeni i wykształceni niewolnicy zwani pedagogami. Dobrze wychowanego obywatela powinien cechować harmonijny rozwój wszystkich zdolności i cnót: musiał on się uczyć umiaru, prawdziwego męstwa, mądrości i sprawiedliwości.

Szkoły filozoficzne – prowadzone były słynnych filozofów. Były to rozmowy z uczniami prowadzone podczas różnych spacerów. Ojcem dydaktyki był Arystoteles. Mówił on o procesie uczenia się (spostrzeganie zapamiętywanie doświadczeniezużytkowanie informacjirozumowe opanowywanie wiedza pojęciowa) i tym czego wymaga się od nauczyciela w procesie nauczania (pokazywanieutrwalanie ćwiczeniaprzechodzenie od rzeczy znanych ku nieznanym)

EPOKA HELLENISTYCZNA – rozwój kultury (szkół filozoficznych, humanistycznych, matematyki, astronomii, oraz szkolnictwa. Etapy szkolnictwa:

1. Szkoły gramatykalne2. Szkoły średnie (zwane gimnazjami) – rozwój fizyczny i umysłowy.

Program kształcenia obejmował m.in. gramatykę, dialektykę, muzykę. RZYM – ideałem wychowawczym był surowy obywatel, charakteryzujący się takimi

cnotami jak: stałość, dzielność, godność, sprawiedliwość. Młodzież przygotowywano

5

do roli obywatela i do dobrego kierowania sprawami administracyjnymi. Wzorem dla naśladowania dla młodego Rzymianina była rodzina. Rzemiosło wojskowe poznawał m.in. w obozach wojskowych. Rzym przejął z hellenistyczny program kształcenia młodzieży. Przejmowano greckie formy wychowania i porzucano wychowanie tradycyjnie, czyli w rodzinie rzymskiej. Wychowywanie pozostało w gestii rodziców natomiast kształcono w kulturze hellenistycznej. Rzymski pedagog Marek Fabiusz Kwintylian mówił m.in. o dydaktycznej problematyce kształcenia dobrego oratora i charakterystyce wyidealizowanego obywatela. Niezbędną umiejętnością Rzymianina była sztuka przemawiania. Powinien też być osobą wykształconą i nieskazitelną

IV. Wychowywanie i oświata w średniowieczu Klasztory i szkoły kościelne – Kościół kształtował chrześcijańską kulturę umysłową.

Klasztory były próbą ujęcia w ramy organizacyjne nakazów życia ascetycznego. Zaostrzenie ascezy pomnażało bogactwa Kościoła: osoby wstępujące do zakonu wyrzekały się dóbr osobistych na rzecz instytucji. Powodowało to wzrost siły i wpływów politycznych. Powstało wiele zakonów, które zajmowały się m.in. działalnością religijną i oświatą. Niektóre bardziej „oświecone” zaangażowane były w pracę edukacyjną i umysłową. Wysokim poziom nauczania był na terenach Irlandii i Szkocji. Oświata była podporządkowana naukom Kościoła. Celem było wychowywanie do przestrzegania nauk i cnót chrześcijańskich. Szkoły klasztorne przygotowywały młodych chłopców do stanu duchownego. Istniały też szkoły:

Trywialne – realizowały niższy stopień kształcenia, były przy parafiach. Uczono gramatyki łacińskiej, retoryki i dialektyki.

Katedralne – realizowały wyższy stopień kształcenia, były przy katedrach. Uczono podstaw arytmetyki, astronomii, geometrii oraz muzyki.

Uniwersytety- zapoczątkowało je ożywienie intelektualne, publiczne debaty na temat podłoża porządku społecznego, istoty prawa, źródeł i granic władzy. Wywołało to zainteresowanie naukami prawniczymi. Dało to początek uniwersytetom średniowiecznym. Inicjatywa ich powstania nie wyszło od Kościoła, ale od ludzi świeckich, którzy chcieli bronić prawa do myślenia i niezależności dydaktycznej przed Kościołem. Ośrodki naukowe powstawały m.in. w Bolonii (studia nad prawem rzymskim), Salerno (medycyna), Montpellier (medycyna), Paryż. Padwa. W 1300 r. w chrześcijańskiej Europie było 23 uniwersytety. Z czasem powstało ich więcej. Wiele uniwersytetów powstało z inicjatywy władców świeckich i osób świeckich. Również z nakazów papieży powstawały uniwersytety, gdyż Kościół dążył do podporządkowania sobie niezależnych uczelni. Badania naukowe prowadzili na uniwersytetach tzw. mistrzowie-magistrowie, byli to m.in. medycy, prawnicy, filozofowie, teologowie.

Wychowywanie rycerskie – miało celu wyrabianie odwagi, siły fizycznej, umiejętności wojskowych, nabycie ogłady wojskowej. Wychowanie rycerskie dotyczący chłopców szlachetnie urodzonych, odbywało się ono na dworach książęcych. Etapy wychowania rycerskiego:

I. Paź II. GiermekIII.Rycerz

6

Pasowanie na rycerza nobilitowało i wprowadzało do elity feudałów jako pełnoprawnego członka. Rycerz musiał postępować zgodnie z Kodeksem Rycerskim. Ideałem rycerza miało być postępowanie wg dewizy:

Bogu – duszę Życie - królowi Serce – damom Sobie – sławę ziemską

Wychowywanie mieszczańskie – było to wychowywanie do konkretnej pracy produkcyjnej. Dziecko było wychowywane w domu mistrza (majstra) cechowego. Młodzież z rodzin mieszczańskich uczyła się wykonywania różnych kunsztów i rzemiosł. Etapy kształcenia (stopnie):

I. terminatorII. czeladnik III. mistrz (majster)

Młodzież uczęszczała do szkółek miejskich, nadzorowanych przez proboszczów parafii. Dawały minimum wiedzy i umiejętności przydatnych do działalności gospodarczej

Polska średniowieczna – kraj przejmował ideały życiowe i organizacje wychowawcze ówczesnej Europy Zachodniej. Powstawały szkoły katedralne, kolegiackie i parafialne. Szkoły parafialne uczyły podstaw pisania i czytania w języku łacińskim oraz podstawowych rachunków. W 1363 król Kazimierz Wielki zdecydował o stworzeniu uniwersytetu Krakowskiego. Przed tym okresem polscy studenci wyjeżdżali za granicę aby studiować filozofię, prawo, medycynę. Uniwersytet Krakowski kształcił na wydziałach: filozoficznym, prawnym i medycznym, a od 1400 r. na teologicznym. W XIII w miastach lokowanych na prawie niemieckim powstawały pierwsze cechy mieszczańskie. Starszyzna cechowała kierowała procesem zdobywania kwalifikacji zawodowych oraz kształtowaniem poczucia solidarności i odpowiedzialności zbiorowej.

V. RENESANS Humanizm – był prądem i poglądem kulturalnym, który pojawił się w tej epoce.

Człowiek odwrócił się od nauk kościoła, skierował się blaskom i radościom codziennego świata. Dostrzeżono na nowo wartość i piękno sztuki i literatury starożytnej. W filozofii renesansu podziw dla zdolności i możliwości ludzkich wyrażali m.in. Marsilio Ficinio (podobnie jak starożytny Platon zgromadzał w swojej w swoim otoczeniu wybranych obywateli miasta i prowadził z nimi dyskusje) czy Michel de Montaigne. Główną myślą renesansu było: „nie ma nic piękniejszego, nic szlachetniejszego od uprawy nauk”. Na jej podstawie kształtowała się nowożytna etyka wolności i odpowiedzialności człowieka.

Wychowywanie i kształcenie humanistyczne - Znaczenie nabierała też kultura intelektualna i oświata. Humanizm był prądem społecznie ograniczonym. Obejmował grono osób wykształconych, żyjących zazwyczaj na dworach książęcych i burżuazjach (bogate mieszczaństwo). Wcieleniem ideału humanistycznego był dworzanin. Uczono go m.in. prawa, retoryki, języków obcych, muzyki, fechtunku. Najważniejszym

7

zadaniem wychowania w epoce renesansu było zaszczepienie niezależności w młodym człowieku i danie mu możliwości poznania nauk wyzwolonych. Miał być on ideałem greckiego mężczyzny, czyli rozwinięty duchowo i fizycznie. W XV wieku we Włoszech zaczęły działać szkoły w duchu humanizm o wydźwięku estetycznym ukierunkowanym na rozwój sztuki. Najsłynniejszą szkoła włoszka w Mantui tzw. „Dom radości”. Była umieszczona w pałacu ozdobionym freskami. Kary cielesne zostały wykluczone. Rozwijano samodzielność uczniów, zachęcano ich do rozwoju fizycznego i kulturalnego. W przeciwieństwie do średniowiecza dopuszczono do edukacji dziewczynki. W jednej szkole uczyły się też osoby wywodzące się z różnych warstw społecznych – zarówno z rodzin książęcych, szlacheckim jak i z biedoty. W tym samym czasie Philipp Melanchton dokonał reformy szkolnictwa wyższego. Powstały m.in. nowe katedry, rozszerzono wydziały i powstało pedagogium (studium przygotowawcze na uczelnię). Powstały też gimnazja. Ich program opierał się na nauczaniu języków klasycznych (uczono zarówno języka łacińskiego jak i greckiego), retoryki. Nie uczono jednak języka ojczystego, wykształcenie czerpano z utworów literackich powstałych w starożytności. Twórcą pierwszego gimnazjum był Johannes Sturm. Z czasem zaczęły się też pojawiać kolegia i konwikty zakonu jezuitów. Organizację szkół jezuickich, która była taka sama dla wszystkich krajów, uporządkował generał zakonu Klaudiusz Akwawiwa. Kształtowanie jezuickie nastawione było na młodzież z wyższych warstw społecznych. Szkoły jezuickie powstawały również w Polsce m.in. w Pułtusku, Braniewie, Wilnie, Poznaniu. Podobnie jak na zachodzie Europy tak i w naszym kraju zakon jezuicki tworzył szkoły wyższe. Powołano uniwersytet w Wilnie. W wychowaniu szkolnym humanistyczne cele i program kształcenia ograniczał się głównie do kształtowania kultury literackiej przez poznawanie dzieł greckich i rzymskich. W Europie nastąpił intensywny rozwój nauk przyrodniczych.

Pedagogika i wychowywanie jako nauka – W epoce renesansu powstało wiele publikacji na temat pedagogiki. Jednym z ich autorów był Andrzej Frycz Modrzewski. Był osobą, która pełniła wiele urzędów i pragnącą zmienić kraj. Domagał się m.in. ukrócenia władzy szlachty i możnowładztwa, ochrony życia chłopów i mieszczan, obowiązku pracy dla wszystkich. W swoich projekcie reform zawarł również sprawy dotyczące szkolnictwa i edukacji. W tych postulatach podnosi godność stanu nauczycielskiego oraz rolę szkoły w społeczeństwie. Andrzej Frycz Modrzewski widział potrzebę kształtowania młodzieży poprzez naukę w szkołach. Według niego tylko szkoła była w stanie przygotować należycie do działalności publicznej (udział szlachty w sejmach i sejmikach). Uważał, że każdy talent jest lepszy jeśli dołączy się do niego świat nauki i wykształcone umiejętności. Szkoły powinny być chlubą Rzeczpospolitej, bo tworzą najlepsze prawa według Modrzewskiego, Urząd nauczyciela był postrzegany jako zawód najznakomitszy i pełen trudu. Źródłem podstaw materialnych dla szkół miały być wielkie majątki i dochody kościelne. Kolejną osobę, która miała ogromny wpływ na rozwój pedagogiki był Jan Amos Komeński (zw. Comenius). Uważny jest za najwybitniejszego pedagoga nowych czasów. Należał do ruchu religijnego braci czeskich, których program zakładał obronę plebejuszy oraz edukację wszystkich ludzi. Pedagogika jako wiedza szczególnie wiele

8

zawdzięcza Comeniusowi. Uznanie zdobyły poglądy, że wykształcenie jest potrzebą życia, że każdy posiada „przyrodzony rozum” (czyniący go zdolnym do nauki), wykształcenie powinno mieć życiową przydatność. Proces dydaktyczny, jeśli ma być skuteczny, powinien opierać się na znajomości procesu poznania ludzkiego (współdziałania rozumu, mowy oraz działania). Jego znajomość pozwoli m.in. wykryć i ustalić metody i zasady skutecznego nauczania. Wychowywanie powinno być zgodne z prawami rozwoju psychicznego i fizycznego. Teoria metody Komeńskiego postulowała aby wychowywanie Kształcenie ma być kluczem, który ułatwia skuteczne zdobywanie wiedzy budziło i rozwijało naturalną dla ludzi ciekawość świata. Komeński stworzył projekt jednolitego i powszechnego ustroju edukacji. Proponowany ustrój były ustopniowany wg okresów życia ludzkiego w następujących szkołach:

Szkoła narodzin dziecka dla rodziców Szkoła macierzyńska (dziecięctwa) Szkoła chłopięctwa (6-12 rok życia) Szkoła wieku dojrzewania (gimnazjum) Szkoła wieku młodzieńczego (akademia) Szkoła wieku męskiego (praktyka życia, okres dorosłości człowieka) Szkoła szczęśliwej starości Szkoła dobrej śmierci (kończyła ona życie ludzkie)

VI. KULTURA UMYSŁOWA W EPOCE OŚWIECENIA Racjonalizm – prąd, który ukształtował się oświeceniu. Opierał się na zasadzie

„Cogito ego sum” (myślę, więc jestem). Zakładał jasne i racjonalne metody w badaniach naukowych i w myśleniu filozoficznym. Walczono o racjonalistyczny światopogląd. Ilustruje to batalia pomiędzy encyklopedystami a dogmatami i instytucjami przeszłości. Walczono w imię postępu wolności, szczęścia człowieka i prawdy. Członkami ruchu encyklopedycznego było wiele światowych umysłów epoki, którzy nazywali siebie „Stowarzyszeniem ludzi nauki”. Należeli do nich m.in. Denis Diderot, Voltaire. Stworzyli oni i wydali liczącą 35 tomów pierwszą powszechną encyklopedię pod nazwą „Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk, rzemiosł” Propagowała nowe idee, hasła w niej zawarte utorowały drogę rewolucji francuskiej. Ukazanie się pierwszej encyklopedii było okupione wieloma trudami i przeszkodami: krytykowane, zwalczane, niszczone przez siły upadającego porządku feudalnego (m.in. Kościół, dwór, parlament). Encyklopedyści przeciwstawili zarówno w nauce jak i etyce racje rozumu racjom objawienie. (racji naturalnych – siłom nadprzyrodzonym). Wskutek wielkiego postępu nauk biologicznych i medycznych racjonalizm oświecenia pragnął posuwać naprzód badania szczegółowe, cechował się naturalizmem, empiryzmem i antropologizmem. Bardziej interesował się człowiekiem i człowieczeństwem, niż kosmosem. Rozum stał się miernikiem wszelkiej wiedzy. Tylko on mógł rozstrzygać co jest pewne i prawdziwe, a nie wiara, objawienie, uczucie czy nawyk. W tym właśnie duchu kształtowano życie jednostek i społeczeństw. Kształtowano w ten sposób m.in. politykę, gospodarkę, naukę czy sztukę. Od monarchów wymagano zaś aby byli „władcami oświeconymi” i szerzyli

9

oświecenie wśród poddanych oraz opiekowali się naukami i sztukami. W związku z czym obowiązek szerzenia oświaty i opieki nad nią przeszedł na rzecz władzy państwowej. Państwo zaczęło wytyczać kierunki i sprawować opiekę nad szkolnictwem i wychowywaniem.

Wiedza czy rozwój? Obywatel czy człowiek? Dylematy pedagogiczne filozofów oświecenia:

Dylemat pedagogiczny Johna Locke’a – w swojej publikacji pt. „Myśli o wychowaniu” nakreślił on ideał gentlemana, jakim powinien się stać młodzieniec pochodzący z tzw. „dobrego domu”. Taki młodzieniec był unowocześnioną wersją renesansowego dworzanina. Różnice pomiędzy renesansowym a oświeceniowym młodzieńcem:

RENESANSOWY DWORZANIN OŚWIECENIOWY GENTLEMAN Zna język łaciński i literaturę

starożytną Zna literaturę ojczystą i

nowożytne języki , wyraża się płynnie i elegancko

Obyty ze sztuką starożytną, sztukami wyzwolonymi

Obyty z naukami przyrodniczymi, historią polityczną

Humanista, poddany presji Kościoła

Racjonalista i wolnomyśliciel, nie poddaje się woli Kościoła

Miał być ideałem greckiego młodzieńca, rozwinięty duchowo i kulturowa.

Wychowywanie zmierza do zaszczepienia w nim elegancji na salonach, dzielności i umiejętności w sprawach wojskowych i w służbie publicznej.

Ideały Locke’a zaczyna realizować szlacheckie wychowanie prowadzone zazwyczaj w domu rodzinnym lub akademii rycerskiej. W Polsce wzór ten częściowo kontynuowało Collegium Nobilium oraz Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Dylemat pedagogiczny Jeana Jacques’a Rousseau - Filozofia społeczna Rousseau głosiła, że natura ludzka jest dobra i z natury wszyscy ludzie są równi. Poddał on również krytyce ówczesne rządy, ustroje, nierówność społeczną i cywilizację, która demoralizowała. Swoje sądy i opinie zawarł on w rozprawach m.in. „Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do naprawy obyczajów”. Rousseau traktuje wychowanie nie w kategoriach społeczno-obywatelskich, lecz w kategoriach ogólnoludzkich. Jego „naturalizm społeczny” był upominaniem się o prawa człowieka. Hasła, które głosił Jean Jacques Rousseau podjęte zostały później przez Wielką Rewolucję Francuską. Na gruncie pedagogicznym oznaczy się szczególnie Johann Heinrich Pestalozzi, walczącego w Szwajcarii o równość i sprawiedliwość ludzką i oświatową. Pestalozzi prowadził zakłady wychowawcze dla dzieci z biedniejszych i społecznie poniżanych warstw. Placówki te stały się wzorcem dla placówek pedagogicznych w innych krajach

10

Dylemat pedagogiczny Claude’a Adriena Helvetiusa – za jego sprawą ukształtowała się i zyskała uznanie teoria dydaktyczna zalecająca kształtowanie funkcji, sprawności poznawczej, postaw i uczuć moralnych. Odsuwała na dalszy plan, obowiązujące wcześniej tzw. „podawanie wiedzy do zapamiętania” (kształcenie encyklopedyczne). Teorię tą nazwano kształceniem formalnym (funkcjonalnym). Wykształcenie klasyczne dalej jednak utrzymywało się, ze względu na tradycję, prestiż społeczny i opinię, że studiowanie języków klasycznych ma ćwiczyć umysł. Celem kształcenia powinno być nie tylko zapełnianie umysłów różnymi informacjami, ale i ćwiczenie takich zdolności i dyspozycji takich jak: sprawne rozumowanie, krytycyzm, stawianie pytań, formułowanie odpowiednich wniosków itp.

Szkolnictwo i reformy szkolne – w XVIII szkoły średnie (kolegia, gimnazja) zostały dominującymi instytucjami oświatowymi. Władzę nad nimi zazwyczaj sprawowało państwo. Szkoły średnie najlepiej zaspokajały aspiracje warstw oświeconych i przygotowały kandydatów do pracy urzędniczej. Na przełomie XVIII i XIX wieku wprowadzono egzamin maturalny (świadectwo dojrzałości). Jego zdanie dawało możliwość studiowania na uniwersytecie oraz zajmowanie określonych stanowisk publicznych. Inicjatorem reform byli Pietyści. Pietyzm był ruchem, który powstał na gruncie luteranizmu oraz miłość do bliźniego. Pietyści stworzyli kompleks zakładów wychowawczych, który składał się ze:

o Szkoły dla biednych

o Zakładu dla sierot

o Szkoły średniej dla zamożnych (tzw. pedagogium)

o Szkoły dla nauczycieli

o Szkoły dla kobiet

Instytucje pietystów obejmowały kształcenie realne. W związku z tym powstały szkoły o wyraźnym profilu realnym m.in. Mechaniczna i Matematyczna Szkoła Realna. Programy nauczania uległy zróżnicowaniu. Utrzymywały się treści humanistyczne, przyrodnicze i matematyka. We Francji ruch reformatorski zapoczątkowali janseniści. Opierali się oni na poglądach teologa Corneliusa Jansena i filozofii Kartezjusza. Janseniści stworzyli niewielkie szkoły internatowe m.in. w Port Royal. W szkołach tych panował surowy duch religijno-moralny oraz ciepła opiekuńczość. Początkowo nauczanie odbywało się w języku ojczystym, z czasem w związku z reformą uczono łaciny i nowożytnych języków obcych. Janseniści rozwijali w swoich wychowankach myślenie jasne i krytyczne. Ich szkoły było wielokrotnie zamykane, zgromadzenia rozpędzane a naukę potępiano (szczególnie papież, który wydał bullę w 1656r.). Ostatecznym ciosem było zburzenie ośrodka Jansenistów w Port Royal des Champs. Ich zasady jednak przetrwały, upowszechniały je podręczniki szkolne. W XVIII Francja zdecydowała o wychowywaniu dziewcząt w placówkach szkolnych. Istotny wpływ miał François Salignac de la Monthe Fénelon. Od połowy XVIII wieku we Francji we Francji szybko następowała sekularyzacja kolegiów i gimnazjów, zamknięto szkoły jezuickie. Rozpoczęto wielką reformę szkolnictwa

11

francuskiego, która miała wpływ na pozostałe kraje Europy. Najważniejsze idee i myśli reformatorskie dotyczące szkolnictwa:

o Szkolnictwo jest fundamentem państwa i podlega jego prawom

o Duchowieństwo i zakony nauczające należało odsunąć od ich zarządzania

o Szkoły należy oddać pod nadzór państwa

o Wychowanie musi mieć charakter obywatelski

Programy nauczania przewidywały: 5-10 rok życia dziecka – język ojczysty, rysunek, muzyka, zabawa,

gimnastyka, początki matematyki, przyrody, historii 10-17 rok życia – szczebel kolegium – m.in. język ojczysty, nowożytny i

starożytny, literaturę, historię, geografię, przedmioty ścisłe, filozoficzne. Szkolnictwo ludowe – kształcenie dzieci z rodzin chłopskich i plebejskich było

zaniedbane. Pomimo, że istniały szkoły przy parafiach, to obejmowały niewielki procent dzieci, a ich program obejmował przygotowanie chłopców do posługi podczas nabożeństw. Rozwój szkolnictwa ludowego zawdzięcza się zgromadzeniu Braci Szkół Chrześcijańskich. Tworzyli oni szkółki dla ludu oraz seminaria kształcące nauczycieli do tych szkół. Wyraźny postęp oznaczył się też w Niemczech, gdzie król Fryderyk Wilhelm I, pod wpływem pietystów, nakazał tworzenie szkółek wiejskich. Jego następca wprowadził obowiązek szkolny. Kolejny postęp jest dziełem filantropistów, którzy oprócz haseł oświeceniowych, głosili potrzebę „wychowania naturalnego” i propagowali nauczanie szkolne urozmaicone m.in. zabawami, wycieczkami. Filantropiści stworzyli wiele zakładów wychowawczych.

Szkoły i zakłady specjalne – w XVIII powstały pierwsze w Europie szkoły i zakłady dla osób niepełnosprawnych, opuszczonych i zaniedbanych moralnie. W 1770 r w Paryżu powstała pierwsza szkoła dla dzieci głuchoniemych. Podobne szkoły powstały w innych krajach. W Polsce pierwsza taka szkoła powstała w 1817 r. Z kolei pierwsza szkoła dla niewidomych powstała w 1784 roku w Paryżu. W innych krajach również zaczęły powstawać szkoły i zakłady dla niewidomych. Powstawały również placówki przeznaczone dla dzieci upośledzonych umysłowe czy opuszczonych.

Reformy szkolne w Polsce – na przełomie XVII i XVIII wieku w Polsce szkolnictwo podupadło. Uczniowie poświęcali czas nieużytecznym ćwiczeniom, niezrozumiałym regułom gramatycznym. System wychowania opierał się na karach m.in. wydalenie ze szkoły, klęczenie przez długi czas w szkole lub kościele. Rozbudzano ambicje poprzez publiczne popisy i współzawodnictwo, które prowadziły do sporów. Ludu wiejskiego nie uczono pisać i czytać, co było przyczyną ich nędzy. W połowie XVIII wieku Stanisław Konarski podjął próbę reformy oświaty. Konarski podczas pobytu zagranicą zetknął się m.in. ideami pedagogicznymi J. Locke’a, Ch. Rollina. Po powrocie do kraju poświecił swoją zdobytą wiedzę i zapał doskonaleniu ustroju politycznego Rzeczypospolitej i reformowaniu szkolnictwa. Pragnął on uczynić ze szkoły miejsce kształtowania charakterów i wychowywania w duchu ojczyzny. Konarski założył w 1740 roku założył w Warszawie Collegium Nobilium, które wychowywało m.in. działaczy obozu postępu w Polsce. Zreformowano również szkoły pijarskie. Zachowały one język łaciński, ucząc również języka polskiego obcego. Programy szkolne posiadały nowe treści m.in. z zakresu: ekonomii, matematyki, historii.

12

Również inne szkoły prowadzone przez zakony zostały zmuszone ich ulepszenia. Powstały również uczelnie świeckie kształcące młodych ludzi w duchu patriotyzmu i kultury oświecenia. Jedną z nich była Szkoła Rycerska, jej wychowankami byli m.in. Tadeusz Kościuszko i Julian Ursyn Niemcewicz.

Komisja Edukacji Narodowej – dokonała tzw. „rewolucji szkolnej”, związana była z postępowymi stronnictwami szlacheckimi i mieszczańskimi walczącymi w drugiej połowie XVIII o rozwój i umocnienie kulturalne i polityczne Polski. Nowy system edukacji młodzieży miał być podstawą odrodzenia w kraju, odzyskania pełnej suwerenności. Po upadku zakonu jezuickiego w kraju zamknięto wszystkie ich szkoły. Stanowiły one 2/3 wszystkich szkół w Polsce. W celu organizacji nowego systemu edukacji w kraju Sejm Rzeczypospolitej zdecydował o powołaniu specjalnego urzędu – Komisji Edukacji Narodowej. Była to pierwsza w Europie centralna magistratura szkolna, była ona tylko zależna od sejmu. Członkami komisji światli mężowie ówczesnej Polski, m.in. biskupi, książęta ze znanych rodów, administratorzy, pisarze. Komisja zmierzała do stworzenia uhierarchizowanego i jednolitego systemu szkół ludowych, średnich i wyższych. Pragnęła wzajemnie powiązać te szkoły, zarówno pod względem organizacyjnym jak i programowym. Miał to być publiczny system świecki niezbędny dla rozwijającego się nowego systemu w Polsce. Szkoły miały przygotowywać obywateli zdolnych do podjęcia pracy nad przeprowadzeniem w kraju reform. Doradczym wydziałem naukowo-pedagogicznym dla Komisji było Towarzystwo Ksiąg Elementarnych. Komisja przeprowadziła generalną reformę szkół wyższych. Jej inicjatorem i wykonawcą był Hugo Kołłątaj. W wyniku jego reformy uniwersytety stały się najwyższym stopniem edukacji, ośrodkiem badań naukowych, sprawowały również nadzór nad szkołami niższego szczebla. Komisja zorganizowała na nowo i w nowym duchu szkoły średnie. Powstał nowy program przystosowany do potrzeb życia – obejmował m.in. język polski, matematykę, fizykę, historię. Doceniono również wagę zawodu nauczyciela. Stworzono również osobny stan świecki składający się z nauczycieli (tzw. stan akademicki). Szkoły parafialne stały się w szerszym zakresie dostępne dla dzieci chłopskich. Komisja stwierdziła również, zapis o traktowaniu dzieci na równi, bez względu na pochodzenie. Dzieci można było wyróżniać za pilność i cechy charakteru, nie za urodzenie. Wprowadzono podział szkół elementarnych na większe i mniejsze. Większe były przeznaczone dla mieszczan, a szkoły mniejsze dla pańszczyzny. Zaczęto również wydawać podręczniki szkolne. Publikowano również książki pomocnicze dla nauczycieli i przewodniki metodyczne. Komisja Edukacji Narodowej zdecydowała również o wychowywaniu dziewcząt, w taki sposób aby była czynną częścią narodu. Komisja pracowała przez 20 lat, aż do ostatecznego upadku Rzeczypospolitej.

Projekty organizacji wychowania Wielkiej Rewolucji Francuskiej – jednym a autorów projektu był Jean Antoine Nicolas Condorcet. Jego projekt postulował nauczenie powszechne, obowiązkowe, publiczne i bezpłatne na wszystkich edukacji. Każdy człowiek poprzez wychowanie powinien mieć możliwość rozwijania swoich talentów i zaspokajania potrzeb, powinien znać swoje prawa i umieć z nich korzystać. Projekt Condorceta przedstawił szczeble powszechnego systemu edukacji:

13

Czteroletnie szkoły początkowe – miały być organizowane w każdej osadzie liczącej co najmniej 400 mieszkańców. Program przewidywał m.in. czytanie, pisanie, proste metody pomiarów, zaznajomienie z zasadami rolnictwa i przemysłu czy zaznajomienie dzieci z ustrojem społecznym. Posiadały jednego nauczyciela

Trzyletnie szkoły drugiego stopnia – organizowano je w każdym powiecie i mieście, liczącym 4 tys. mieszkańców. Przeznaczone były dla dzieci, których rodzice mogli poświęcić więcej czasu na naukę swoich dzieci. Program uzupełniał wiadomości m.in. z matematyki, etyki, nauk przyrodniczych czy nauk społecznych. Każda szkoła musiała posiadać księgozbiór, gabinet z narzędziami meteorologicznymi, modelami maszyn. Posiadały one od jednego do trzech nauczycieli.

Instytuty – organizowane je w każdym departamencie. Łączyły wykształcenie ogólne z wykształceniem zawodowym. Instytuty miały kształcić m.in. nauczycieli, lekarzy, wojskowych, mechaników.

Licea – miały obejmować nauczanie wyższe, kształciłoby uczonych i profesorów.

Towarzystwo Narodowe Nauki i Sztuki – miałoby na celu „nadzorować” zakłady szkolne, kierować nimi, dbać o doskonalenie nauk, sztuk i kunsztów.

Przewidywano również upowszechnienie oświaty szkolnej wśród dorosłych. Miały temu służyć m.in. muzea, odczyty publiczne, święta narodowe. Obowiązek szerzenia oświaty wśród dorosłych przypadł nauczycielom i profesorom szkół wszystkich szczebli. Ze szkół publicznych miało być wykluczone nauczanie religii, w postaci jakiegokolwiek wyznania. Powyższy projekt nie został uchwalony, ale jest świadectwem nowych dążeń oświatowych. Jednolita i realnie dostępna oświata dla wszystkich jest najważniejszym i niezbędnym warunkiem przeciwdziałającym niesprawiedliwej nierówności społecznej. Z czasem zdecydowano o organizacji systemu szkolnego nieobowiązkowego i niepaństwowego. Nowy system szkolny miał być ukierunkowany na kształcenie utylitarne, czyli dla potrzeb życia.

VII. SZKOLNICTWO W XIX WIEKU Tendencje ogólne i ustawodawstwo szkolne – powszechność i demokratyzacja

szkolnictwa w XIX wieku jest następstwem kilku procesów m.in. rewolucji przemysłowej w krajach Europy Zachodniej. Przyznano każdej ludzkiej jednostce prawa człowieka, niezależnie od pochodzenia społecznego i rodzaju pracy zawodowej. W ten sposób znikły ideowe przeszkody, które nie pozwalały ludziom z najniższych warstw na edukację i oświatę. Szkoła mieszczańska przestała być stopniowo szkołą stanową. Powstawały również postulaty organizowania bezpłatnego szkolnictwa dla wszystkich. W związku z postępem technicznym i przemysłowym nastąpiło zapotrzebowanie na robotników i pracowników z kwalifikacjami specjalistycznymi. Upadł również podział na stany społeczne: ziemiaństwo i rody szlacheckie. Rządy wielu krajów zauważyły interes w udostępnianiu podstawowej oświaty ludziom. Przez

14

szkołę, która była zorganizowana i ideologicznie zaprogramowana państwo pragnęło wpływać na ludzi, kierować ich potrzebami. Wychowanie szkolne miało tworzyć obywateli lojalnych posłusznych, obowiązkowych i przeciwdziałać rewolucji. W miarę rozpadania się ustrojów feudalnych i narastania prądów liberalnych różne państwa zaczynają tworzyć u siebie powszechne, bezpłatne i obowiązkowe szkolnictwo ludowe. Udostępniono również szkoły średnie oraz uczelnie wyższe. Powstały szkoły wyższe nowych typów: politechniki, akademie rolnicze, leśne itp. Wzrosło zainteresowanie szerzeniem oświaty wśród dorosłych. Wiele krajów podjęło środki aby rozwinąć szkolnictwo m.in.

o USA – zależnie od stanów i miast, wychowanie należało do grup religijnych.

o PRUSY – obowiązek szkolny w zakresie nauk elementarnych, nadzór świecki

o FRANCJA – likwidacja szkół świeckich i demokracji, nadzór Kościoła nad

szkolnictwem Szkolnictwo ludowe – szkoła ludowa powstała z przekształcenia szkoły parafialnej.

Szkoły ludowe prezentowały następujące stanowiska: Ekstensywne – uczenie jak największej liczby dzieci, ale w sposób

powierzchniowy. Był to tzw. system monitorialny. W tworzonych szkółkach dla dzieci stosowano metodę wzajemnego nauczania się dzieci. Nauczanie odbywało się w dużej sali, dzieci dzielono na grupy wg wieku i umiejętności. Nauczyciel wyuczał dzieci najstarsze i najzdolniejsze, a ci z kolei uczyli inne.

Indywidualizujące – nauczanie pogłębione. Reprezentował je J.H. Pestalozzi. Tworzył on od podstaw szkoły i zakłady opiekuńczo-wychowawcze. Stosował własne przemyślane metody nauczania i opieki, które przedstawiał w swoich pracach i powieściach, Pestalozzi walczył o godność każdego człowieka. Szkołę ludową widział jako szkołę człowieczeństwa. Prawdziwy wychowawca powinien widzieć w każdym człowieku godność i szlachetność ludzką. Krytykował nędzę ludzką. Pestalozzi stworzył nową metodykę nauczania początkowego. Idee i metody szwajcarskiego pedagoga zostały rozkrzewione w całej Europie m.in. w Polsce. Wielu pedagogów pragnęło uczyć się u niego i zdobywać wiedzę. Jednym z nich Friedrich Wilhelm August Fröbel. Działał wg idei Pestalozziego. Stworzył tzw. ogródki dziecięce oraz nowoczesną metodykę wychowania przedszkolnego i kształcenia nauczyciela dla tych placówek. W pracy wychowawczej kładł nacisk na wszechstronny i harmonijny rozwój. Swoją metodę oparł na pobudzaniu aktywności, samodzielności i współdziałania dzieci za pomocą przemyślanych zabaw, śpiewu itp.

Neohumanistyczne szkolnictwo: Gimnazja klasyczne – szkolnictwo średnie cechował rozwój intensywny.

Wykształcenie na poziomie średnim stało niezbędne, zarówno w życiu kulturalnym i jak i gospodarczo-politycznym. Gimnazja klasyczne ukształtowały się najwcześniej. Zostały uznane za najlepszy typ szkól średnich w XIX wieku. Przyczynił się do tego głównie nurt zwany neohumanizmem. Stąd druga nazwa gimnazjów – gimnazja klasyczne. Podstawą neohumanizmu stały się archeologiczne i filologiczne badania naukowe prowadzone m.in.

15

przez Anglików i Francuzów nad dziejami kultury, szczególnie nad starożytnością. Neohumaniści zwracali szczególną uwagę na czasy hellenistyczne, pragnęli na ich podstawie odrodzić współczesnego człowieka. Wykształcenie traktowali jako „współczynnik wewnętrznego rozwoju” i „odkrywanie człowieczeństwa w każdym z ludzi”. Znacznie wyżej zaczęto cenić wykształcenie formalne niż materialne. Ogromną wartość kształcącą przypisano nauczaniu języków starożytnych oraz języka ojczystego. W reformach szkolnych w duchu neohumanizmu przodowały Niemcy. Ich inicjatorem był Wilhelm von Humboldt. Tworzył on nowe programy dla gimnazjów, podnosił poziom wykształcenia profesorów gimnazjalnych. Wprowadzono oficjalnie również egzamin dojrzałości jako dowód ukończenia gimnazjum i warunek umożliwiający naukę na uniwersytecie. We Francji charakter klasycznej szkoły średniej przybrały licea. W Anglii ukształtowały się prywatne szkoły z internatem.

Szkolnictwo realne – w związku rozwojem przemysłu i liberalizmu narosła konieczność kształcenia umożliwiającego efektywną pracę i zarządzanie nią m.in. w fabrykach i górnictwie. Gimnazjum klasyczne było szkołą kosztowną i „oderwaną od życia”, związku z czym stało się środkiem selekcji społecznej, Przygotowywało elitę do życia kulturalnego, a nie do przemysłu, handlu, gdzie nastąpił rozwój. Spowodowały to spory pomiędzy zwolennikami kształcenia klasycznego a realnego. Zwolennicy kształcenia realnego domagali się aby do programu szkoły średniej włączyć nauki przyrodnicze. Jednocześnie burżuazja pragnęło zapewnić swoim dzieciom wykształcenie ogólne bez balastu języków klasyczny, aby nakierować ich do życia na polu gospodarczym. W ten sposób ukształtowała się szkoła realna. W programach nauczania są m.in. języki nowożytne, biologia, fizyka, geologia. Szkoły te zyskały uznanie i prawa. Powstawały m.in. pełne gimnazja realne. W nich edukacja kończyła się egzaminem dojrzałości i dalszą możliwością nauki na politechnikach. Obok gimnazjów i szkól realnych rozwijało się kształcenie zawodowe. Szkoły te przygotowywały do pracy w różnych i zróżnicowanych zawodach. Rozwinęła się cywilizacja techniczna. Prądom kształcenia realnego i zawodowego sprzyja m.in. pozytywizm. Herbert Spencer, inżynier i pedagog w swoim dziele „O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym” krytykował szkołę klasyczną. Uważał, ze wychowywanie powinno przygotowywać ludzi zdolnych do walki o przetrwanie, potrafiących osiągnąć sukces i powodzenie w swojej działalności. Spencer zanalizował rodzaje działalności człowieka i programy kształcenia w szkole, wg niego wychowanie musi:

Nauczyć sztuki zachowania samego siebie przy życiu. Nauczyć sztuki zdobywania środków do życia. Przygotować do małżeństwa i wychowywania własnych dzieci. Przygotować do pełnienia obowiązków społecznych i politycznych. Rozwijać zdolności korzystania z przyjemności kultury.

W wyniku postępującej rewolucji przemysłowej rośnie liczba proletariat oraz nasila się pauperyzacja chłopów i robotników przemysłowych. Pracę ręczną,

16

rzemieślniczą zastępują maszyny. Czas pracy został wydłużony do 15 godzin dziennie. Zatrudniano tańszą siłę roboczą, czyli kobiety i dzieci. W ten sposób wzrósł między bogactwem i ubóstwem, a dalej to prowadziło do kwestionowania ładu społecznego. Rozczarowanie społeczne „zwycięstwem rozumu” w wieku oświecenia pobudza wielu intelektualistów do tworzenia utopijnych wizji nowego społeczeństwa, zorganizowanego na podstawie zdolności a nie majątku. Socjaliści-utopiści uważali, ze wystarczy odpowiednio oświecać i wychowywać ludzi, aby następnie stawały się społecznościami sprawiedliwymi. Przeciwstawiali się niesprawiedliwej rzeczywistości i tworzyli utopie pedagogiczne. Przykładem jest Robert Owen, który stworzył osadę robotniczą, gdzie działały fabryka i instytucje kulturalno-wychowawcze. Powstał również nowy ruch zwany marksizmem. Według niego o rozwoju społecznym i ustroju politycznym decyduje sposób zdobywania środków do życia. Kultura, sposób myślenia, wychowanie i ideologie są zawsze oparte na gospodarce. Pedagogika marksistowska głosi, że robotnika w procesie kształcenia należy zaznajamiać z podstawami produkcji i technologii, czyli czynić świadomym wykonywanej pracy. Powstała Komuna Paryska, która projektowała i realizowała:

Całkowitą świeckość szkół. Powoływanie na nauczycieli tylko osoby świeckie. Program nauczania miał opierać się na metodach eksperymentalnych i

nauce. Nauczanie miało być bezpłatne i bez podziału na płeć, obowiązkowe i

dostępne dla wszystkich. Organizowanie żłobków i zakładów opiekuńczych dla sierot. Udostępnianie ludziom bibliotek, muzeów, dóbr kultury.

Uniwersytety i politechniki – w organizacji uniwersytetów zarysowały się dwa typy: Uniwersytety typu francuskiego – wzięły początek podczas reform

napoleońskich, miały charakter szkół specjalistycznych, zawodowych, kształcących urzędników, lekarzy, nauczycieli itd. Nie prowadziły badań naukowych. Były to uniwersytety małe, nie miały wpływu na życie naukowe i kulturalne kraju. W związku z czym nie przyjęły się w Europie.

Uniwersytety typu niemieckiego – uniwersytety traktowano jako instytucje. Mogły głosić z katedry własne przekonania naukowe. Miały one następujące zadania:

Rozwijać badania naukowe i pielęgnować atmosferę twórczości naukowe.

Kształcić uczonych. Kształcić na najwyższym poziomie fachowców w różnych

dziedzinach gospodarki i kultury.W wielu uniwersytetach na przód wysunęły się nauki ogólne, kształcę umysł, osobowość oraz nauki przyrodnicze. Natomiast politechniki miały kształcić przyszłych inżynierów. Powstawały m.in. w Monachium, Wiedniu. Z czasem szkoły

17

kształcące inżynierów na potrzeby górnictwa, rolnictwa, mostów itd. Politechniki oraz inne uczelnie z powodzeniem naśladowały naukową i dydaktyczną organizację uniwersytetów. Pod koniec XIX wieku na uczelniach wyższych pojawiły się kobiety studentki.

VIII. OŚWIATA NA ZIEMIACH POLSKICH Zabór rosyjski- nastąpił rozwój szkolnictwa zawodowego. Jego inicjatorem był

Stanisław Staszic. W 1800 założono Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauki. Z czasem powstawało wiele innych uczelni m.in. uczelnia praw, szkoła lekarska oraz Uniwersytet Warszawski. Za sprawą Stanisława Staszica nastąpił również ogromny rozwój górnictwa oraz rolnictwa. Aby kształcić kandydatów w tym celu powstała m.in. Szkoła Akademiczno-Górnicza, Szkoła Agronomiczna. W Warszawie zaczęło również się rozwijać szkolnictwo artystyczne. Stworzono Szkołę Dramatyczną, którą przekształcono na Instytut Muzyki i Deklamacji. Jednym z jej uczniów był m.in. Fryderyk Chopin. W Warszawie nastąpił rozkwit życia kulturalno-społecznego. Działała m.in. opera, teatr oraz biblioteki uniwersyteckie. W okresie pomiędzy powstaniami nastąpił regres kulturalno-oświatowy oraz intensywna rusyfikacja. Powstała „Ustawa Szkolna”, która przewidywała uwłaszczenie chłopów oraz podnosiła oświatę ludową organizowała zróżnicowane zawodowo szkoły powiatowe i gimnazja. Realizację tej ustawy przekreśliło powstanie styczniowe. W Warszawie otwarto ponownie uniwersytet pod nazwą Szkoły Głównej. Po jej likwidacji powstał Cesarski Uniwersytet Warszawski, w którym wykładano przedmiotu w języku rosyjskim. Najpoważniejszą polską instytucją w zaborze rosyjskim była Kasa Pomocy dla Osób Pracujących na Polu Nauki. Popierała ona działalność naukową polskich uczonych, fundowała stypendia dla niezamożnych studentów i wydawała czasopisma i publikacje. Na polu oświaty i wychowania zaznaczało się wielu ówczesnych pisarzy m.in. Bolesław Prus i Eliza Orzeszkowa. Szkolnictwo publiczne zostało całkowicie zrusyfikowane. Zlikwidowano wiele szkół, czego skutkiem był postępujący analfabetyzm. Szkolnictwo polskie istniało jedynie jako prywatne lub domowe. Przykładem jest m.in. Uniwersytet Latający, który swoje wykłady prowadził w mieszkaniach prywatnych. Marksistowska partia Proletariat stworzyła program „Odezwa” , który zawierał postulat nauczania obowiązkowego, bezpłatnego i bezwyznaniowego. Wielu studentów próbowało przeciwstawić się zaborowi rosyjskiemu. W tym celu działali w stowarzyszeniach, organizowali strajki i manifestacje.

Zabór pruski – szkolnictwo polskie było germanizowane. W okresie kulturkampfu nastąpiła pełna germanizacja życia, czyli zakaz używania języka polskiego w urzędach, szkołach, sądach. Doprowadziło to do walki o język polski, powstania tajnych organizacji młodzieżowych. Znacząco rozwinęła się polska filozofia i myśl pedagogiczna. Bronisław Ferdynand Trentowski, polski pedagog epoki romantyzmu, twierdził, że pedagogika narodowa ma człowieka czynu, mądrego, o rozwiniętej osobowości, bo tylko taki będzie dobrym patriotą. W Poznaniu nie istniały uniwersytety. Młodzież z zaboru pruskiego chcąca studiować musiała wyjeżdżać na uniwersytety. Ośrodkiem naukowych w Wielkopolsce było Poznańskie Towarzystwo

18

Przyjaciół Nauki. Działo również Towarzystwo Oświaty Ludowej, które zakładało biblioteki, czytelnie. Inicjowano i wspierano również pozaszkolne działania oświatowe i naukowe.

Zabór austriacki - w pierwszej połowie XIX wieku szkolnictwo było zgermanizowane. Po przekształceniu monarchii w Austro-Węgry poszczególne kraje uzyskały częściowe niezależności. Dawało to możność rozwoju kultury narodowej oraz szkolnictwa polskiego. Przeszkodą w szerzeniu oświaty wśród dzieci niezamożnych było zacofanie gospodarcze i konserwatyzm elit społecznych. Szkolnictwo elementarne obejmowało w połowie XIX wieku zaledwie 23% wszystkich dzieci w wieku 6-12 lat. Ogromne zasługi na polu reorganizacji szkolnictwa miał Józef Dietl. Dzięki jego staraniom powołano Radę Szkolną Krajową, która miała władzę oświatową nad szkołami ludowymi i średnimi. Do jej kompetencji należał nadzór pedagogiczny, mianowanie nauczycieli oraz zatwierdzanie podręczników. Językiem urzędowym w szkołach stał się język polski. Szkoła ludowa przybrała charakter ogólnokształcący, była obowiązkowa i bezpłatna. Powstały seminaria nauczycielskie. Dzieci chłopskie stawały się częściej uczniami gimnazjum, co otwierało im drogę na uniwersytety. W Galicji powstało wiele organizacji społecznych i związków zawodowych. Jednym z nich była Macierz Szkolna, publikująca książki. W zaborze austriackim działały dwa silne centa kultury: Kraków i Lwów. W obu tych miastach działy uniwersytety, akademie i politechniki. Dopuszczono do studiów również kobiety. W 1815 r. zorganizowano Towarzystwo Naukowe Krakowskie, czyli tzw. polską akademie nauk. Prowadziła ona badania naukowe i działalność wydawniczą.