Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu

JEDNOLITY PROGRAM GOSPODARCZO – OCHRONNY

DLA LEŚNEGO KOMPLEKSU PROMOCYJNEGO

„BORY TUCHOLSKIE”

TORUŃ 2008

Wykonawca: Biuro Usług Ekologicznych i Leśnych „Quercus”

ul. Św. Józefa 9a/9, 87-100 Toruń

2

JEDNOLITY PROGRAM GOSPODARCZO – OCHRONNY

DLA LEŚNEGO KOMPLEKSU PROMOCYJNEGO

„BORY TUCHOLSKIE”

Autorzy: dr Wiesław Cyzman Zakład Ekologii i Ochrony Przyrody UMK Toruń Rozdział obszary i obiekty oraz gatunki chronione: dr Wiesław Cyzman, mgr Agnieszka Oleksiak – Tusińska Autorzy składają serdeczne podziękowania za pomoc merytoryczną i życzliwe uwagi kierownictwu RDLP w Toruniu, a w szczególności Panom: Głównemu Specjaliście do spraw Ekologii i Edukacji Leśnej, mgr inż. Tadeuszowi Chrzanowskiemu, Naczelnikowi Wydziału Hodowli Lasu, mgr inż. Janowi Pakalskiemu, Naczelnikowi Wydzialu Ochrony Lasu, mgr inż. Kazimierzowi Stańczakowi oraz Naczelnikowi Wydziału Zasobów, mgr inż. Andrzejowi Stetkiewiczowi.

Toruń 2008

3

WSTĘP ........................................................................................................ 6

I. OGÓLNE ZAŁOŻENIA POLITYKI LEŚNEJ ........................................... 7

II. CELE I ZADANIA LEŚNYCH KOMPLEKSÓW PROMOCYJNYCH ORAZ PODSTAWY PRAWNE ICH FUNKCJONOWANIA. ................................... 9

III. FUNKCJONOWANIE LKP „BORY TUCHOLSKIE” W LATACH 1995-2007 ............................................................................................................. 11

IV. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA ......................................................... 17

V. OPIS OGÓLNY LKP „BORY TUCHOLSKIE"........................................ 22

VI. OCENA WARUNKÓW PRZYRODNICZYCH ........................................ 25

VI. 1. Geologia ..................................................................................................... 25 VI. 2. Struktura gleb i siedlisk ............................................................................ 29 VI. 3. Klimat ......................................................................................................... 31 VI. 4. Warunki hydrologiczne ............................................................................. 32

VI. 5. Szata roślinna ............................................................................................ 35 VI. 5.1. Zbiorowiska leśne ............................................................................................36

VI. 5.2. Ocena zróżnicowania i stopień naturalności roślinności leśnej ....................50 VI. 5.3. Zbiorowiska nieleśne .......................................................................................52 VI. 5. 4. Flora i jej osobliwości. .....................................................................................54

VI. 6. Fauna ......................................................................................................... 60 VI. 7. Obszary i obiekty oraz gatunki chronione ............................................. 64 VI. 8. Zagrożenia dla lasu ................................................................................... 84

VII. OCENA WARUNKÓW DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ............... 97

VII. 1. Nasiennictwo i selekcja ........................................................................... 97 VII. 2. Gospodarka szkółkarska ......................................................................... 99 VII. 3. Drzewostany ............................................................................................ 100 VII. 4. Aktualny stan siedliska ............................................................................ 104 VII. 5. Formy degeneracji drzewostanów i ekosystemów leśnych ................... 109

VII. 6. Lasy ochronne .......................................................................................... 112 VII. 7. Użytkowanie uboczne .....................................................................................116

VII. 8. Zagrożenia ........................................................................................................116

4

VIII. ZARYS HISTORII BORÓW TUCHOLSKICH .............................................126

IX. UDOSTĘPNIENIE LASU ...................................................................................128

IX. 1. Turystyka ............................................................................................................128

IX. 2.Edukacja ..............................................................................................................131

IX. 3. Inne formy udostępniania lasu ......................................................................139

IX. 4. Promocja ............................................................................................................145

IX. 5. Zagrożenia .........................................................................................................146

X. KIERUNKI I SPOSOBY DOSKONALENIA GOSPODARKI LEŚNEJ .....148

XI. KSZTAŁTOWANIE KRAJOBRAZU I EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH .....158

XI. 1. Kształtowanie drzewostanów .........................................................................158

XI. 2. Kształtowanie naturalnych zbiorowisk leśnych .........................................161

XI. 3. Kształtowanie właściwych stosunków wodnych .......................................163

XI. 4. Kształtowanie różnorodności biologicznej na siedliskach borowych ..164

XI. 5. Ogniska biocenotyczne ...................................................................................165

XI. 6. Biocenotyczna rola kęp starodrzewu ...........................................................167

XI. 7. Ochrona organizmów związanych z rozkładającym się drewnem .........168

XI. 8. Ochrona torfowisk ...........................................................................................169

XI. 9. Zalesienia i właściwe zagospodarowanie drzewostanów na gruntach porolnych .....................................................................................................................171

XI. 10. Monitorowanie ekosystemów leśnych .......................................................171

XI. 11. Funkcje produkcyjne i diagnostyka hodowlana ......................................172

XI. 12. Wnioski do planów urządzeniowych ..........................................................179

XI. 13. Wnioski i propozycje działań wynikające z programu badawczego „Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych .....................................................................................183

XII. OCHRONA EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH ....................................................192

XII. 1.Zadania, metody i zasady ochrony lasu .......................................................192

XII. 2. Kształtowanie ekotonów ................................................................................ 194

XII. 3. Ochrona ekosystemów leśnych w trakcie prowadzenia pozyskania ....196

XII. 4. Ochrona przed gradacyjnym występowaniem szkodliwych owadów ...196

5

XII. 5. Ochrona przed patogenicznymi grzybami .................................................197 XII. 6. Ochrona przed zwierzyną .............................................................................197 XII. 7.Działania zmierzające do zmniejszenia zagrożenia przed pożarami ......198

XIII. DZIAŁANIA W ZAKRESIE OCHRONY PRZYRODY I WZMACNIANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ ..................................................................199

XIII. 1. Rezerwaty przyrody .......................................................................................199

XIII. 2. Parki krajobrazowe .........................................................................................202

XIII. 3. Obszary Natura 2000 ......................................................................................202

XIII. 4. Użytki ekologiczne ........................................................................................203

XIII. 5. Gatunki chronione i rzadkie .........................................................................203

XIII. 6. Ochrona różnorodności gatunkowej ..........................................................203

XIII. 7. Zasady postępowania na siedliskach chronionych ...............................204

XIII. 8. Restytucja cisa Taxus baccata i jarzębu brekinia Sorbus torminalis ..207

XIV. KIERUNKI I ZASADY WSPÓŁPRACY NA POZIOMIE REGIONALNYM I LOKALNYM .......................................................................................................209

XIV .1. Realizacja i wzmacnianie funkcji społecznych LKP ...............................209

XIV.2. Współpraca w planowaniu przestrzennym ................................................211

XIV. 3. Współpraca z wojewodą i służbami ochrony przyrody ..........................213

XIV.4. Rola samorządów gminnych i powiatowych .............................................214

XIV.5. Współpraca z organizacjami pozarządowymi ...........................................217

XV. LITERATURA .....................................................................................................218

6

WSTĘP

Lasy podobnie jak jeziora, torfowiska i jeszcze kilka innych ekosystemów traktuje się

jako naturalny element krajobrazu Polski. Jednak w warunkach współczesnych mamy prawie

zawsze do czynienia z lasami w większym lub mniejszym stopniu przekształconymi wskutek

bezpośredniego (gospodarczego) lub pośredniego oddziaływania człowieka. Współczesna

struktura i skład florystyczny lasów zawiera się pomiędzy zbiorowiskami naturalnymi (lasami

naturalnymi), a zbiorowiskami seminaturalnymi (lasami półnaturalnymi).

Las naturalny cechuje wielowarstwowość, różnogatunkowy drzewostan i podszyt oraz

bogactwo florystyczne runa i warstwy mszystej. Jest on zróżnicowany przestrzennie, co

wynika z różnorodności mikrosiedlisk leśnych. Występują w nim zróżnicowane grupy drzew

np.: gniazda z grabem, klonem, lipą itp. Często obserwuje się naturalny „płodozmian”. Każdy

gatunek drzewa stwarza odmienne warunki dla roślin zielnych, mchów, nalotu drzew i

krzewów. Inna jest bowiem wilgotność, kwasowość czy dopływ światła pod świerkiem, a inna

np. pod lipą. Las naturalny nie jest w pełni zwarty, bowiem 15-20 % stanowią w nim luki. W

krajobrazach leśnych występują także naturalne enklawy zbiorowisk nieleśnych, rozwijające

się w jeziorach, „oczkach wodnych”, w rzekach i ich dolinach lub w innych niesprzyjających

rozwojowi drzew miejscach.

Ekosystem leśny cechuje się bardzo skomplikowanym systemem wzajemnych

powiązań pomiędzy licznymi i różnorodnymi organizmami go tworzącymi. Brak jednego

ogniwa pociąga za sobą cały łańcuch często trudno odwracalnych zdarzeń. Eliminacja z

ekosystemu typowego dla niego gatunku może być przyczyną zaniku innych, związanych z

nim organizmów. Z kolei nisza, przez nie opuszczona, zajmowana jest przez organizmy

często obce dla biocenozy leśnej. W zróżnicowanych układach jeden gatunek ogranicza

możliwość rozprzestrzeniania się gatunku konkurującego. Tej relacji nie obserwuje się wśród

monokultur leśnych. W układach zbliżonych do pierwotnych zauważyć można także inne,

ciekawe, na pozór przeciwstawne zjawisko. Polega ono na tym, że niektóre gatunki wpływają

bardzo pozytywnie na siebie. Czytelnym tego przykładem są gatunki grzybów ściśle

przywiązane do określonych gatunków drzew.

W coraz większym stopniu gospodarka w lasach realizowana jest na podstawach

ekologicznych i zrównoważeniu funkcji przyrodniczych i gospodarczych. Duże nadzieje w

tym względzie wiąże się z leśnymi kompleksami promocyjnymi. Według założeń mają one

być poligonem doświadczalnym, promującym na pozostałe lasy bezpieczne dla środowiska

technologie, niezbędne doświadczenia, wiedzę naukową oraz metody edukacji lokalnych

społeczeństw. Powinny godzić funkcje produkcyjne, środowiskotwórcze i społeczne z

7

ochroną przyrody. Mają w tym zakresie wyprzedzać inne tereny. Takie zadania realizują

nadleśnictwa, które weszły w skład Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”.

I. OGÓLNE ZAŁOŻENIA POLITYKI LEŚNEJ

Już od wielu lat światową gospodarkę leśną ukierunkowuje się na zachowanie,

odtwarzanie i doskonalenie ekosystemów leśnych wraz z całą ich różnorodnością

biologiczną nie tracąc przy tym osiągniętej zdolności produkcyjnej. Określenie celów

globalnej polityki leśnej i podstaw trwale zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej a

zatem zachowania i ochrony lasów, stało się przedmiotem obrad licznych konferencji

międzynarodowych na szczeblu eksperckim i rządowym. Do najważniejszych z nich

należały:

- konferencje ekspertów inicjowane przez organizację byłych, wybitnych polityków świata

(Lizbona 1987, Kraków 1988, Sztokholm 1989), poświęcone zagrożeniom

lasów,

- I konferencję Ochrony Lasów Europejskich Ministrów Leśnictwa w Strasburgu (1990),

która rozpoczęła europejską, a następnie światową debatę nad stanem lasów, wpłynęła

na ograniczenie emisji zanieczyszczeń i uznała ekosystem leśny za główny obiekt

zainteresowania gospodarki leśnej,

- II konferencję Ochrony Lasów Europejskich Ministrów Leśnictwa w Helsinkach (1993),

która doprowadziła do podpisania przez 39 krajów europejskich czterech deklaracji, z

których deklaracja H 1 określa wytyczne trwale zrównoważonej gospodarki leśnej dla

Europy, a deklaracja H 2 daje podstawy do wdrażania konwencji o różnorodności

biologicznej w lasach i leśnictwie europejskim. Konferencja otworzyła tzw. Proces

helsiński, czyli serię konferencji eksperckich zmierzających do zdefiniowania oraz

wdrażania kryteriów i wskaźników trwale zrównoważonej gospodarki leśnej w Europie.

Polska jest członkiem Komitetu sterującego tym procesem,

- seminaria ekspertów lasów stref umiarkowanych i północnych pod egidą Komisji

Bezpieczeństwa i Współpracy Europejskiej rozpoczęte w Montrealu w 1993 r., które

doprowadziły do porozumienia dziesięciu krajów Północy i Południa w sprawie określenia

i wdrażania zasad trwale zrównoważonej gospodarki leśnej w ramach tzw. Procesu

montrealskiego.

Trwale zrównoważona gospodarka leśna, w warunkach europejskich ma spełniać

następujące kryteria (Helsinki 1993):

1. Stale powiększać zasoby leśne i ich udział w globalnym obiegu węgla,

2 Zachowywać zdrowotność i żywotność ekosystemów leśnych,

8

3. Utrzymać rozwój produkcyjnej funkcji lasu,

4. Zachować, ochronić i wzmagać biologiczną różnorodność w ekosystemach leśnych,

5. Zachować i wzmagać ochronne funkcje lasu oraz ochraniać zasoby glebowe i wodne w

lasach,

6. Utrzymać i wzmacniać funkcje społeczno-ekonomiczne lasu.

Wprowadzenie w życie wymienionych kryteriów wymaga społecznej i zawodowej

akceptacji leśnictwa wielofunkcyjnego, nasycenia dotychczasowych zasad gospodarczych w

leśnictwie celami ekologicznymi i przyjęcia zasady, że obiektem działań leśnictwa jest cały

ekosystem leśny, a nie tylko drzewostan. Współczesne ukierunkowanie leśnictwa polskiego,

określone Ustawą o lasach z 1991 roku, jej nowelizacją z 1997 roku oraz „Polską polityką

kompleksowej ochrony zasobów leśnych" (1994) i „Polityką leśną państwa" (1997) było

poprzedzone wieloletnim wysiłkiem leśników polskich.

Leśnictwo polskie realizuje tę politykę poprzez:

1. Dostosowanie lasów i leśnictwa do pełnienia różnorodnych funkcji oczekiwanych przez

społeczeństwo;

2. Powiększanie i ochronę zasobów leśnych oraz przyrodniczych wartości lasu;

3. Powszechne, ale kontrolowane udostępnianie lasu na potrzeby społeczne;

4. Doskonalenie rozwiązań ekonomiczno-finansowych zapewniających trwałość

ekosystemów leśnych i wielofunkcyjność gospodarki leśnej.

Powiększanie i ochrona zasobów leśnych będzie następować przez:

- zwiększenie lesistości kraju do 30% w 2020 roku i 33% w perspektywie połowy XXI wieku,

- restytucję i rehabilitację ekosystemów leśnych, głównie przez przebudowę, na

odpowiednich siedliskach, drzewostanów jednogatunkowych na mieszane oraz w drodze

zabiegów biomelioracyjnych,

- poprawę gospodarki w lasach prywatnych.

Program „Polskiej polityki kompleksowej ochrony zasobów leśnych", wprowadzony w

latach 1994-1995 decyzjami Ministra OSZNiL i zarządzeniami Dyrektora Generalnego Lasów

Państwowych. „Polska polityka kompleksowej ochrony zasobów leśnych" uznaje, że

przedmiotem gospodarki leśnej nie jest drzewostan, ale cały ekosystem leśny widziany jako

element krajobrazu spełniający określoną funkcję w przestrzeni przyrodniczej regionu i kraju

oraz zapewniający warunki do występowania różnych organizmów pozostających w

związkach biotycznych biocenozy.

9

II. CELE I ZADANIA LEŚNYCH KOMPLEKSÓW PROMOCYJNYCH ORAZ PODSTAWY PRAWNE ICH FUNKCJONOWANIA

Historia leśnych kompleksów promocyjnych nie jest długa. Tak zostały nazwane na

wiosnę 1994 roku zintegrowane gospodarstwa leśne mające promować realizacje

proekologicznej polityki leśnej w Polsce we wniosku o grant do Banku Światowego (Szujecki

1999). Oficjalnie nazwa „leśny kompleks promocyjny” pojawiła się w uzasadnieniu do Decyzji

nr 23 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z 8 listopada 1994

roku w sprawie ochrony i zagospodarowania Puszczy Białowieskiej. Powołanie pierwszych 7

leśnych kompleksów promocyjnych nastąpiło poprzez Zarządzenie nr 30 Dyrektora

Generalnego Lasów Państwowych z dnia 19 grudnia 1994 roku. Były to: „Lasy Puszczy

Białowieskiej”, „Lasy Janowskie”, „Lasy Gostynińsko-Włocławskie”, „Lasy Puszczy

Kozienickiej”, „Lasy Beskidu Śląskiego”,” „Bory Tucholskie” oraz „Bory Lubuskie”. W 1996

roku powołano dalsze 3 LKP –„Lasy Puszczy Bukowej i Goleniowskiej”, „Lasy Oliwsko-

Darżlubskie” oraz „Lasy Rychtalskie”, w 2001 roku - Lasy Birczańskie a później jeszcze w

roku 2002 – „Lasy Spalsko-Rogowskie i „Lasy Mazurskie”. W 2005 roku utworzony został

Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Warszawskie”. W 2004 roku kolejne zarządzenia o

powołaniu leśnych kompleksów promocyjnych objęły „Puszcze Szczecińskie”, „Puszczę

Notecką”, „Sudety Zachodnie”, „Lasy Warcińsko-Polanowskie” i „Lasy Beskidu Sądeckiego”.

Razem powołano więc 19 leśnych kompleksów promocyjnych. Przy ustalaniu obszarów i

granic leśnych kompleksów promocyjnych starano się by reprezentowały one różne jednostki

przyrodniczo-leśne i związane z nimi odmienne uwarunkowania siedliskowe, różnorodne

drzewostany, możliwości produkcyjne i wiodące funkcje lasów. Znajdują się wśród nich

obszary o bardzo wysokich i wysokich walorach przyrodniczych w skali całego kraju, takie

jak np. Puszcza Białowieska jak i te, które mają znaczenie tylko regionalne. Przyjęto zasadę,

że w skład LKP wchodzą całe nadleśnictwa lub obręby. W ustawie o zmianie ustawy o

lasach oraz o zmianie niektórych ustaw z 24 kwietnia 1997 roku leśne kompleksy

promocyjne zostały określone jako narzędzie Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych w

promocji trwale zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrony zasobów przyrody w lasach,

jako obszary funkcjonalne o znaczeniu ekologicznym, edukacyjnym i społecznym, o

szczególnym, jednolitym programie gospodarczo-ochronnym (Szujecki 1999). Wymieniona

ustawa zaakceptowała więc ideę LKP tak jak została ona wyrażona w Polskiej Polityce

Kompleksowej Ochrony Zasobów Leśnych (MOŚZN i L 1995), w Zarządzeniu nr 30

Dyrektora Generalnego LP z dnia 19 grudnia 1994r.

10

Do szczegółowych celów i zadań leśnych kompleksów promocyjnych należą:

- wszechstronne rozpoznanie stanu biocenoz leśnych oraz kierunków

zachodzących w nich zmian,

- trwałe zachowanie lub odtwarzanie walorów lasu metodami gospodarczymi, ze

szczególnym uwzględnieniem metod leśnej inżynierii ekologicznej, czyli

postępowania zmierzającego do wzrostu naturalności, różnorodności biocenoz

leśnych, regeneracji, rehabilitacji lub restytucji ekosystemów i ich zrównoważenia

w warunkach gospodarczych lasu wielofunkcyjnego,

- integrowanie celów trwałej gospodarki leśnej i aktywnej, wielkoobszarowej

ochrony przyrody,

- promowanie wielofunkcyjności lasu

- wypracowanie na użytek Lasów Państwowych i innych zarządców lasu rozwiązań

modelowych wytyczonych polityką ochrony zasobów leśnych,

- kształcenie społeczeństwa w problematyce leśnej, w oparciu o tworzone izby

edukacyjne i ścieżki przyrodniczo-leśne oraz dokształcanie służby leśnej na

wzorcowych powierzchniach gospodarczych,

- rozwój zaplecza turystycznego,

Leśne kompleksy promocyjne w dużym stopniu stały się wykładnią i poligonem

wdrożeniowym Polskiej Polityki Kompleksowej Ochrony Zasobów Leśnych, która obejmuje

zadania technologiczne, edukacyjne i badawcze.

Działania technologiczne na rzecz ochrony różnorodności biologicznej (ochrony

przyrody) promują bezpieczne dla środowiska techniki prac leśnych i prowadzą do

zachowania ekosystemów leśnych w stanie zbliżonym do naturalnego, restytucji

zniekształconych i zdegradowanych ekosystemów leśnych oraz wzmacniania funkcji

korzystnego wpływu lasu na środowisko człowieka.

Leśne kompleksy promocyjne mają wspierać w nauce i doświadczalnictwie leśnym

programy leśnych placówek badawczych, szczególnie w zakresie opracowywania i

wdrażania bezpiecznych dla środowiska przyrodniczego technologii, w zakresie metod

regulacji właściwych dla modelu lasu celowego, w zakresie powiązań planów urządzenia

lasu z planowaniem przestrzennym w skali regionu.

11

III. FUNKCJONOWANIE LKP „BORY TUCHOLSKIE” W LATACH 1995-2007

Leśny Kompleks Promocyjny „Bory Tucholskie” został powołany Zarządzeniem nr 30

Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 19 grudnia 1994 roku Obejmuje on

rozległy fragment kompleksu Borów Tucholskich zachowanych na równinie sandrowej w

dorzeczu Wdy (Czarnej Wody) oraz częściowo Brdy. Mniejsza część lasów leży w Kotlinie

Grudziądzkiej (Dolina Wisły), na Wysoczyźnie Świeckiej i Pojezierzu Krajeńskim. W skład

LKP „Bory Tucholskie” weszły wszystkie kompleksy leśne nadleśnictw Dąbrowa, Osie,

Trzebciny, Tuchola i Woziwoda.

Organem doradczym dyrektora RDLP jest Rada Naukowo-Społeczna wybierana

spośród przedstawicieli samorządów, przemysłu drzewnego, państwowych służb ochrony

przyrody, pracowników naukowych, publicystów, przedstawicieli organizacji ekologicznych i

innych instytucji zajmujących się ekologią i ochroną przyrody oraz przedstawicieli

Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu i Gdańsku

Rada jest organem doradczym i opiniodawczym dyrektora Regionalnej Dyrekcji

Lasów Państwowych w Toruniu w zakresie inicjowania oraz oceny realizacji działań

podejmowanych w Leśnym Kompleksie Promocyjnym „ Bory Tucholskie"

Do zakresu działania Rady należy w szczególności opiniowanie projektów:

• planów zagospodarowania przestrzennego,

• planów urządzenia lasu wraz z programami ochrony przyrody,

• objęcia ochroną prawną nowych obiektów,

• rocznych planów gospodarczych,

• tematyki badań naukowych i możliwości ich praktycznego wykorzystania,

• działalności edukacyjnej prowadzonej w LKP,

• turystycznego udostępniania terenów LKP,

• programów ochrony leśnych zasobów genowych oraz metod zachowania tych zasobów,

• planów realizacyjnych małej retencji oraz obszarów uwilgotnionych,

• budowy i modernizacji systemów grzewczych, oczyszczalni ścieków oraz innych

urządzeń inżynieryjno - technicznych.

Ponadto do zadań Rady należy

• propagowanie zasad trwałego i zrównoważonego rozwoju, wprowadzonych w LKP ,Bory

Tucholskie"

• współdziałanie z ekologicznymi organizacjami pozarządowymi, samorządami lokalnymi,

instytucjami naukowymi we wszystkich sprawach dotyczących LKP,

12

• wydawanie opinii w sprawach na wniosek dyrektora RDLP w Toruniu i z własnej

inicjatywy.

Opinie Rady odnoszące się do planowania hodowlano-ochronnego mają być

uwzględniane przez Komisje Techniczno - Gospodarcze w czasie opracowywania planów

urządzania lasu nadleśnictw wchodzących w skład LKP „Bory Tucholskie" w obecności

trzech przedstawicieli delegowanych przez Radę.

Rada spośród swego grona wybiera przewodniczącego, zastępcę przewodniczącego

i sekretarza Rady. Przewodniczący, zastępca przewodniczącego i sekretarz Rady stanowią

Prezydium Rady.

Przewodniczący Rady reprezentuje Radę na zewnątrz, kieruje pracami Rady, zwołuje

posiedzenia Rady oraz przekazuje dyrektorowi RDLP w Toruniu protokoły posiedzeń Rady

wraz z opiniami i wnioskami.

Poniżej przedstawiono informację na temat działań Rady Naukowo-Społecznej

przygotowaną przez aktualnego jej sekretarza Tadeusza Chrzanowskiego.

Zestawienie podstawowych informacji na temat pracy Rady Naukowo-Społecznej Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” w latach 1995-2008

Posiedzenia Rady LKP „Bory Tucholskie” I KADENCJA (1995 – 1998) W składzie Rady 14 członków, przewodniczący Rady: prof. dr hab. Marian Rejewski

z Uniwersytetu M. Kopernika, z-ca przewodniczącego Kazimierz Stańczak z RDLP

w Toruniu, sekretarz Ludmiła Gawron dyrektor Wdeckiego Parku Krajobrazowego.

1. Posiedzenie inauguracyjne, Nadleśnictwo Woziwoda, 19.09.1995 r

W programie posiedzenia: idea LKP, Rada LKP i jej zadania, wybór Prezydium Rady,

otwarcie ścieżki przyrodniczo-leśnej w Woziwodzie

2. Posiedzenie Prezydium Rady, RDLP w Toruniu, 20.12.1995 r.

W programie: wydanie opinii nt. opracowania „Zasady postępowania hodowlanego

i ochronnego w LKP Bory Tucholskie”

3. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Osie, 10.07.1996 r.,.

W programie: zagrożenia chorobowe drzewostanów sosnowych w Borach Tucholskich,

prezentacja działań gospodarczych i ochronnych na wybranych powierzchniach leśnych

w Nadleśnictwie Osie

4. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Woziwoda, 16.12.1996 r.,.

13

W programie: podsumowanie dwóch lat funkcjonowania LKP, prezentacja nowego Ośrodka

Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Woziwodzie

5. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwa Tuchola i Woziwoda, 03.09.1997 r.

W programie: nowoczesne technologie w pozyskiwaniu drewna (referat prof. Henryka

Różańskiego), prezentacja pracy maszyn wielooperacyjnych w terenie. Opinia (wnioski)

Rady na temat nowych technologii pozyskania drewna w leśnictwie

6. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Dąbrowa, 28.11.1997 r.

W programie: współpraca nadleśnictwa z lokalnym samorządem i szkołami. Prezentacja sali

edukacyjnej w Szkole Podstawowej w Lipinkach i leśnej ścieżki dydaktycznej „Rybno”

7. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Woziwoda, 27.03.1998 r.

W programie omówienie wytycznych do Planu urządzenia lasu Nadleśnictwa Woziwoda.

Szczegółowo omówiono i uzgodniono wspólne stanowisko w sprawie poddania ochronie

kompleksu „Łąki Czerskie” – Rada wydała pisemną opinię na ten temat.

II KADENCJA (1999 – 2002) W składzie Rady 12 członków, przewodniczący Rady: dr Marian Boiński z Uniwersytetu

M. Kopernika w Toruniu, wice przewodniczący Jerzy Bogusławski wójt Gminy Śliwice,

sekretarz Tadeusz Chrzanowski z RDLP w Toruniu

1. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Tuchola, 19.01.1999 r., W programie: ukonstytuowanie

się Rady w nowym składzie, prezentacja i dyskusja nad założeniami do nowych planów

urządzeniowych dla nadleśnictw Tuchola i Woziwoda – Rada wydała opinię na ten temat.

Dyskutowano również tematy z zakresu turystyki i udostępnienia lasów dla społeczeństwa na

terenie LKP „Bory Tucholskie”.

2. Posiedzenie połączone Prezydiów Rad LKP „Bory Tucholskie” i LKP „Lasy Oliwsko-

Darżlubskie”, Nadleśnictwa Woziwoda i Tuchola, 4-5.04.2001 r

W programie: wymiana doświadczeń w pracy rad społeczno-naukowych LKP, prezentacja

obiektów i infrastruktury służącej edukacji społeczeństwa na terenie nadleśnictw Woziwoda

i Tuchola.

3. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Trzebciny, 10.04.2001 r.,

W programie: omówienie i prezentacja dwóch tematów – 1) gospodarki leśnej prowadzonej

na podstawach ekologicznych, 2) dynamiczny rozwój populacji bobra europejskiego na

terenie Borów Tucholskich. Leśnicy zaprezentowali wybrane powierzchnie na terenach

leśnych. W posiedzeniu uczestniczyli przedstawiciele Wojewódzkiej Komisji Ochrony

Przyrody z Bydgoszczy. Pisemne opinie wydała Rada Naukowo-Społeczna LKP

i Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody.

14

III KADENCJA (2003 – 2006) W składzie Rady 19 członków, przewodniczący Rady Michał Grabski wójt Gminy Osie,

z-ca przewodniczącego dr Ewa Krasicka-Korczyńska z AT w Bydgoszczy, sekretarz Wacław

Breczko pracownik Nadleśnictwa Osie.

1. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Osie, 27.11.2003 r

W programie: wręczenie nominacji członkom Rady, ukonstytuowanie się Rady w nowym

składzie, prezentacja LKP „Bory Tucholskie”, omówienie „Programu gospodarczo-

ochronnego LKP Bory Tucholskie” przez głównego wykonawcę opracowania dr Mariana

Boińskiego.

2. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Dąbrowa, 14.12.2004 r.,

W programie: referaty i prezentacje pt. 1) Rynek drzewny w Polsce w 2004 r. – możliwości

zaspokojenia zapotrzebowania na drewno przez PGL Lasy Państwowe (referował Andrzej

Stetkiewicz z RDLP w Toruniu), 2) Fundusze Unii Europejskiej – możliwości wykorzystania

na zalesienia gruntów porolnych (referował Mariusz Jelenewski z RDLP w Toruniu),

3) Program zagospodarowania turystycznego dorzecza rzeki Wdy ze środków pomocowych,

we współpracy z Lasami Państwowymi (referował Michał Grabski, wójt Gminy Osie).

IV KADENCJA (2007 – 2009) W składzie Rady 19 członków, przewodniczący Rady: Tadeusz Kowalski burmistrz Tucholi,

z-ca przewodniczącego Hanna Bronke właściciel firmy Ed-Eko z Tucholi, sekretarz Tadeusz

Chrzanowski z RDLP w Toruniu.

1. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Trzebciny, 26.06.2007 r.,

W programie: nominacje członków nowej Rady LKP, ukonstytuowanie Prezydium Rady,

prezentacja nt. Leśnych Kompleksów Promocyjnych i roli Rad Naukowo-Społecznych.

Inwentaryzacja przyrodnicza w Lasach Państwowych (Kazimierz Stańczak z RDLP

w Toruniu) i na terenie Nadleśnictwa Trzebciny (nadleśniczy Piotr Kasprzyk).

2. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Woziwoda, 03.12.2007 r.,

W programie: prezentacja tematów 1) założenia planów urządzenia lasu dla nadleśnictw

Woziwoda i Tuchola, 2) Program edukacji leśnej społeczeństwa w nadleśnictwach Woziwoda

i Tuchola, 3) Ocena aktualnej kondycji lasów na terenie nadleśnictw Tuchola i Woziwoda

w kontekście możliwości pozyskiwania drewna w nadchodzącym dziesięcioleciu. Tematy

referowali nadleśniczowie i pracownicy nadleśnictw. Rada wydała opinię odnoszącą się

do omówionych tematów.

3. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Dąbrowa i Nadleśnictwo Osie, 12.08.2008 r

W programie: 1) bieżąca sytuacja na rynku drzewnym w kraju i regionie kujawsko-pomorskim

(dyrektor RDLP w Toruniu Janusz Kaczmarek), 2) wstęp do dyskusji na temat sieci Natura

2000 na terenie Borów Tucholskich (dyrektor Janusz Kaczmarek, dr Marek Machnikowski,

15

prof. dr hab. Andrzej Przystalski), 3) Walory przyrodnicze Nadleśnictwa Dąbrowa ze

szczególnym uwzględnieniem małej retencji w lasach, 4) Walory przyrodnicze Nadleśnictwa

Osie ze szczególnym uwzględnieniem udostępnienia lasu dla społeczeństwa, 5) Turystyczne

zagospodarowanie Gminy Osie – Marek Lejk z Gminy Osie.

Prezentacja pięciu pozycji na terenie nadleśnictw Dąbrowa i Osie.

Ranga i usytuowanie prawne jednolitego programu gospodarczo-ochronnego dla LKP „Bory Tucholskie”

Uwzględniając cele i zadania ochrony przyrody Program znajduje usytuowanie prawne w

„Ustawie o ochronie przyrody" z 2004 r., „Ustawie o lasach" z 1991 r. z późniejszymi

zmianami, w Ustawie o zagospodarowaniu przestrzennym" (Dz. U. z 2003r. Nr 89 poz. 7/7, a

w szczególności w art. 15, 4.2 pkt 3 tej ustawy, który nakłada na organy sporządzające

projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jak i zatwierdzające ten

projekt, obowiązek uwzględnienia wszystkich wymogów ochrony przyrody odpowiednio do

charakteru terenu, dla którego sporządza się miejscowy plan zagospodarowania

przestrzennego. Na prawne usytuowanie i rangę programu wpływają też:

a) Uchwała Sejmu RP z dnia 10 maja 1991r. (MP Nr 18, poz. 118) pt. „Polityka ekologiczna

Państwa", która zobowiązuje rząd do tworzenia i powiększania obszarów chronionych

oraz doskonalenia ich struktury;

b) Akceptacja i podpisanie przez Polskę międzynarodowych konwencji, w szczególności

„Konwencji o różnorodności biologicznej" (Rio de Janeiro, 1992) i „Konwencji o ochronie

obszarów wodno-błotnych" (Ramsar, 1971), które zobowiązują państwo do tworzenia

obszarów chronionych i zapewniania im wszechstronnej i skutecznej ochrony;

c) Uznane w świecie międzynarodowe dokumenty, raporty i strategie, powstałe w agendach

ONZ lub na jej zlecenie opracowane przez Światową Unię Ochrony Przyrody, które

zgodnie wskazują na konieczność doskonalenia metod praktycznej ochrony gatunków i

ekosystemów oraz podnoszą rolę obszarów chronionych do priorytetów w ochronie

różnorodności przyrody i dziedzictwa naturalnego ludzkości. Do takich dokumentów

należą: „Światowa Strategia Ochrony Przyrody", „Nasza Wspólna Przyszłość", „Agenda

21", „Parki dla Życia". Są one moralnym zobowiązaniem dla rządów i społeczeństw, a ich

merytoryczne treści stopniowo przenikają do prawa międzynarodowego i krajowego.

d) Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 22 kwietnia 1997r. zatytułowano

„Polityka leśna państwa"

16

Jednak zasadniczym punktem wyjściowym do opracowania Programu są następujące

dokumenty prawne:

a) Zarządzenie Nr 11 A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 11 maja 1999 r.

zmieniające Zarządzenie Nr 11 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 14

lutego 1995 r. w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych;

b) Zasady hodowli lasu z 2003 r.

c) Instrukcja urządzania lasu z 2003r.,

d) Instrukcja ochrony lasu z 2005 r

e) Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie z 1996 r. -Załącznik

nr 11 do Instrukcji Urządzania Lasu z 1994r.

f) Zarządzenie nr 137 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z

dnia 11 września 1996 r., w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących własność

Skarbu Państwa, będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy

Państwowe Nadleśnictwa Dąbrowa;

g) Zarządzenie nr 185 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z

dnia 24 października 1996 r., w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących

własność Skarbu Państwa, będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego

Lasy Państwowe Nadleśnictwa Osie;

h) Zarządzenie nr 186 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z

dnia 24 października 1996 r., w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących

własność Skarbu Państwa, będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego

Lasy Państwowe Nadleśnictwa Tuchola;

i) Zarządzenie nr 85 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i

Leśnictwa z dnia 21 czerwca 1996 r., w sprawie uznania za ochronne lasów

stanowiących własność Skarbu Państwa, będących w zarządzie Państwowego

Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe Nadleśnictwa Woziwoda,

j) Zarządzenie nr 58 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z 14 lipca 2008 w

sprawie Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”

17

k) Zarządzenie Nr 57 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 9 maja 2003 roku

w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach

Państwowych

IV. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA

Aktualnie LKP „Bory Tucholskie” funkcjonuje w oparciu o Zarządzenie nr 58 Dyrektora

Generalnego Lasów Państwowych z 14 lipca 2008 w sprawie Leśnego Kompleksu

Promocyjnego „Bory Tucholskie”. Poniżej przedstawiono treść tego dokumentu.

Na podstawie art.33 ust.1 oraz art. 13 b ust 1 ustawy z dnia 28 września 1991 roku o lasach

(tekst jednolity z 2005 r., Dz. U. Nr 45 poz. 435 z późn. zm.) oraz § 6 Statutu Państwowego

Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe, stanowiącego załącznik do zarządzenia nr 50

Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 18 maja 1994 r.

w sprawie nadania Statutu Państwowemu Gospodarstwu Leśnemu Lasy Państwowe,

zarządza się, co następuje:

§1.

W związku z nowym podziałem jednostek organizacyjnych RDLP w Toruniu i utworzeniem

Nadleśnictwa Trzebciny, które weszło w skład LKP Bory Tucholskie oraz zmianami

powierzchni nadleśnictw - Leśny Kompleks Promocyjny „Bory Tucholskie” obejmuje:

Nadleśnictwo Dąbrowa (19 183,37 ha) – Obręb Dąbrowa (7 997,74 ha) i Obręb Laskowice

(11 185,63 ha)

Nadleśnictwo Osie (18 381,40 ha) – Obręb Osie (8 595,26 ha) i Obręb Warlubie (9 786,14

ha)

Nadleśnictwo Trzebciny (16 615,32 ha) – Obręb Sarnia Góra (8 881,84 ha) i Obręb Szarłata

( 7 733,48 ha)

Nadleśnictwo Tuchola (15 067,81 ha) – Obręb Świt (5 947,62 ha) i Obręb Zalesie ( 9 120,29

ha)

Nadleśnictwo Woziwoda (14 893,00 ha) – Obręb Twarożnica (7 794,94 ha) i Obręb

Woziwoda ( 7 098,06 ha)

Łącznie powierzchnia LKP „Bory Tucholskie” wynosi 84 140 ha.

§ 2.

18

1. Celem działania LKP „Bory Tucholskie” jest promocja trwale zrównoważonej

gospodarki leśnej, ochrona zasobów przyrody w lasach oraz edukacja leśna

społeczeństwa.

2. LKP „Bory Tucholskie” jest obszarem funkcjonalnym o znaczeniu ekologicznym,

edukacyjnym i społecznym.

§ 3.

Zobowiązuje się Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu do:

1. opracowania jednolitego programu gospodarczo-ochronnego LKP „Bory Tucholskie”,

2. przekazania programu, o którym mowa w punkcie 1 DGLP, wójtom gmin objętych

granicami LKP „Bory Tucholskie” – do wiadomości, oraz nadleśniczym Nadleśnictw:

Dąbrowa, Osie, Trzebciny, Tuchola, Woziwoda – do realizacji,

3. nadzorowania realizacji tego programu.

§ 4.

Program, o którym mowa w § 3 powinien zawierać m. in. następujące zagadnienia:

1. ocenę rozpoznania stanu lasu, zwłaszcza jego walorów przyrodniczych i zagrożeń,

2. ocenę dotychczasowych kierunków i metod zagospodarowania lasu pod kątem

realizacji funkcji lasu: ekologicznych, produkcyjnych i społecznych oraz wskazanie

ewentualnych zmian i korekt w tym zakresie,

3. określenie kierunków działań w celu udostępnienia lasu m.in. dla potrzeb

edukacyjnych, turystycznych i rekreacyjnych.

§ 5

Założenia i kierunki działań, określone w jednolitym programie gospodarczo-ochronnym LKP

„Bory Tucholskie”, należy uwzględniać w planie urządzania lasu nadleśnictw: Dąbrowa, Osie,

Trzebciny, Tuchola, Woziwoda.

§ 6

Traci moc Zarządzenie Nr 23 Dyrektora Generalnego lasów Państwowych z dnia 6 marca

2003 roku w zakresie LKP „Bory Tucholskie”,

§ 7

Zarządzenie wchodzi w życie z dniem podpisania

Konieczność sporządzania programów dla LKP zrodziła się z potrzeby pogodzenia

funkcji produkcyjnych, środowiskotwórczych i społecznych z ideą ochrony przyrody, która

realizowana jest zarówno na obszarach leśnych objętych prawną ochroną przyrody jak i na

pozostałych terenach leśnych. W rezerwatach przyrody funkcja ochrony przyrody dominuje,

na pozostałym terenie wynika z innej kategorii ochronności lub bogactwa przyrodniczego.

Niniejszy Program jest kontynuacją „Jednolitego Programu Gospodarczo-

Ochronnego” obowiązującego do 2008 roku. Większa część zadań i zasad postępowania w

19

lasach nie uległa zasadniczym zmianom i powinna być kontynuowana w nadleśnictwach

LKP w latach następnych. Ponieważ uwarunkowania przyrodnicze i historyczne

funkcjonowania LKP „Bory Tucholskie” w przeciągu ostatnich lat nie zmieniły się lub uległy

niewielkim zmianom rozdziały poświęcone tej tematyce zostały zredukowane do

niezbędnego minimum i traktuje się je jako tło dla pozostałych zagadnień Programu.

W Programie uwzględniono przede wszystkim wprowadzone w 2003 roku zasady

hodowli lasu instrukcję urządzania lasu z 2003 roku oraz instrukcję ochrony lasu z 2005

roku. Przedstawiono zmiany w zasobach leśnych oraz wykazano nowe zagrożenia lasu.

Podsumowano także działalność edukacyjną i promocyjną w ubiegłych latach oraz

działalność w zakresie form ochrony przyrody. Uwzględniono przy tym nowe jej formy,

związane z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Należą do nich obszary o znaczeniu

europejskim Natura 2000 oraz siedliska i gatunki natura 2000. W Programie opisano

przedsięwzięcia w zakresie zwiększenia różnorodności biologicznej np. program restytucji

cisa. Ponadto przedstawiono perspektywiczne technologie i metody pracy w leśnictwie

wynikające z programu badawczego „Podstawy trwałego i zrównoważonego

zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych” opracowane w Instytucie

Badawczym Leśnictwa (Rykowski 2005). Ustalono wspólne dla nadleśnictw kierunki i

sposoby działań, które przy zachowaniu wartości gospodarczych wzmocnią

pozaprodukcyjne funkcje lasu i zwiększą ich stopień naturalności. Przyjęto trzy główne

kierunki działań: kierunek wzmacniający funkcje ekologiczne, kierunek wzmacniający

funkcje gospodarcze w celu odtworzenia naturalnych walorów lasu oraz kierunek działań

wzmacniający funkcje społeczne.

Przewiduje się, że Program gospodarczo - ochronny dla LKP „Bory Tucholskie”

- pomoże skutecznie ochronić zasoby przyrody na terenie Nadleśnictw;

- przyczyni się do powstania profesjonalnej kadry, wyspecjalizowanej w ochronie

przyrody wśród leśników po stronie planistów i wykonawców;

- da podstawy do sporządzenia oceny stanu ochrony przyrody w skali krajowej;

- posłuży rozwojowi nauki o ochronie i kształtowaniu ekosystemów leśnych.

W szczególności program dla LKP może być wykorzystany w celu:

- opracowania strategii ochrony oraz kształtowania struktury i funkcji ekosystemów leśnych

zgodnie z kierunkami ekologii;

- stworzenia warunków do utrzymania obecnej i przywrócenia utraconej różnorodności

biologicznej obszaru;

20

- ustalenia zasad ochrony, kształtowania i użytkowania poszczególnych typów

ekosystemów leśnych;

- identyfikacji konfliktów: las - gospodarka - społeczność lokalna oraz określenia sposobów

ich rozwiązywania;

- określenie uwarunkowań i opracowania, zgodnych z ochroną przyrody zasad rozwoju

funkcji gospodarki leśnej;

- dokonania ewentualnych korekt przebiegu granicy rolno-leśnej, granic lasów ochronnych,

a także granic rezerwatów istniejących i projektowanych;

- określenia zewnętrznych uwarunkowań trwałości ekosystemów leśnych, a w

szczególności:

- jego związków z sąsiednimi ekosystemami (wodnymi, torfowiskowymi);

- wpływu na ekosystemy leśne zewnętrznych ośrodków antropopresji;

- wskazania potrzeb utworzenia lub ewentualnej weryfikacji dotychczasowych

przepisów ochronnych, dotyczących ekosystemów leśnych (zakazów, nakazów,

ograniczeń i preferencji), obowiązujących w Nadleśnictwach.

Metodyka opracowania niniejszego programu oparta jest na prawnych podstawach,

które stwarzają mocne jego usytuowanie prawne i podnoszą rangę.

Program ten został opracowany także w poszanowaniu ogólnych zasad postępowania

planistycznego, które pozwalają zrozumieć odmienność planowania ochrony przyrody od

planowania działalności gospodarczej choćby proekologicznej.

Do opracowania niniejszego programu wykorzystano wszystkie dostępne materiały

naukowe, plany urządzania gospodarstwa leśnego wraz z programami ochrony przyrody dla

nadleśnictw, plany urządzania gospodarstwa rezerwatowego i inne specjalistyczne

opracowania. Ich wykaz znajduje się na końcu opracowania.

Stan zbadania i wykorzystania wiedzy o ekosystemach leśnych LKP „Bory Tucholskie".

W długiej i pięknej tradycji ochrony przyrody w Borach Tucholskich rozpoczętej na

przełomie XVIII i XIX wieku i dotyczy on okresu działalności na Pomorzu Hugo Conventza -

jednego z pionierów ochrony przyrody w skali światowej. Oprócz zasług w spopularyzowaniu

cisa w Wierzchlesie i propozycji jego ochrony H. Conventz zinwentaryzował i opisał wiele

cennych zabytków przyrody i uzasadnił równocześnie potrzebę ich trwałej ochrony na terenie

obecnego LKP. Niektóre z istniejących rezerwatów przyrody jak: „Krzywe Koło", „Brzęki" im.

21

Zygmunta Czubińskiego, „Ustronie" rezerwaty torfowiskowe: „Jezioro Mętno", „Osiny" zostały

zaproponowane już przez H. Conventza.

Pierwszą pracą naukowo-badawczą dotyczącą ekosystemów leśnych wykonał prof.

J. Miklaszewski. Obejmuje ona między innymi obszar obecnego obiektu LKP i została

wydana w 1928r. w książce „Lasy i leśnictwo w Polsce". Ma ona ogromne znaczenie dla

rejestracji procesów zmian zespołów roślinnych i warunków przyrodniczo-leśnych, biorą za

punkt wyjścia stan w okresie międzywojennym. Profesor J. Miklaszewski w granicach Borów

Tucholskich obejmujących obecnie obszar LKP wyodrębnił 10 typów drzewostanów opisując

ich pokrewieństwo ekologiczne i związki genetyczne. Są to następujące typy: Pinetum

cladoniosum, Pinetum hypnosum, Pinetum vacciniosum, Pinetum-Querceto-Fagetum,

Pinetum-Fagetum, Pinetum-Querceto-Carpinetum, Querceto-Fagetum, Querceto-

Carpinetum

Po II-ej wojnie światowej badania na terenie LKP „Bory Tucholskie" prowadzą różne

ośrodki naukowe w Polsce jak: Toruń, Poznań, Kraków, Wrocław, Łódź, Gdańsk, Warszawa,

Bydgoszcz i spoza kraju jak: Uniwersytet w Lund -Szwecja.

Od drugiej połowy lat siedemdziesiątych region Borów Tucholskich a w nim LKP

stał się poligonem badawczym w ramach problemu R-III-15 kierowanego przez Prof. dra

hab. Bohra a następnie przez Prof. dra hab. Mariana Rejewskiego. Obecnie możemy

stwierdzić, że region Borów Tucholskich jest jednym z najlepiej poznanych obszarów w

Polsce zarówno pod względem florystyczno - fitosocjologicznym jak również ochrony

przyrody. Równolegle z postępami badań naukowych wzrasta również ilość propozycji

różnych form ochrony jak Rezerwat Biosfery.

Na III Konferencji Naukowej: „Kompleksowa Ochrona Przyrody Regionu - Rezerwat

Biosfery „Bory Tucholskie", która odbyła się w dniach 17-20 września 1992 r. przedstawiono

i omówiono następującą tematykę obejmującą ekosystemy leśne:

- „Odrębność florystyczna Borów Tucholskich w holocenie ,w świetle badań

palinologicznych” (G. Miołk-Szpiganowicz).

- „Uwagi o zdegradowanych glebach Borów Tucholskich” (W. Plichta).

- „Główne formy presji turystycznej, a zagospodarowanie turystyczne Borów

Tucholskich” (R. Dymarz).

- „Straty w produkcji pierwotnej brutto ekosystemów leśnych wywołane zabiegami

gospodarczymi w aspekcie efektu cieplarnianego” (A. Barcikowski, P. M. Loro).

- „Urządzanie Lasu, a kompleksowa ochrona przyrody Borów Tucholskich”

(B. Ważyński).

22

- „Bory Tucholskie i ich ochrona jako element systemu ochronnego Lasów Polski

północno-zachodniej” (M. Boiński, L. Lipnicki).

-„ Rezerwat biosfery „Bory Tucholskie" (M. Boiński).

W 1995 roku w Tleniu odbyła się Ogólnopolska Konferencja „Leśne Kompleksy

Promocyjne” – cele, zadania, perspektywy”.

IV Konferencja Naukowa w Borach Tucholskich „Rola Leśnych Kompleksów

promocyjnych i Rezerwatów Biosfery w edukacji ekologicznej oraz wdrażaniu wielofunkcyjnej

i zrównoważonej gospodarki leśnej", która odbyła się w dniach od 7 do 10 października 1999

roku prawie w całości poświęcona została problematyce LKP „Bory Tucholskie".

Na terenie LKP powstają wciąż prace naukowe na temat ekosystemów leśnych

i nieleśnych. Między innymi w 2005 roku ukazała się praca M. Lamentowicza „ Geneza

torfowisk naturalnych i seminaturalnych w Nadleśnictwie Tuchola. Wykonywane są na tym

terenie prace magisterskie studentów z ośrodków akademickich Torunia, Bydgoszczy

i innych. Ich wykaz znajduje się w spisie literatury.

V. OPIS OGÓLNY LKP „BORY TUCHOLSKIE"

Położenie LKP „Bory Tucholskie" wyznaczają następujące współrzędne geograficzne:

kraniec "północny - północna granica oddziału 2 w Obrębie Twarożnica Nadleśnictwa

Woziwoda w Uroczysku Ustronie - 53° 461 4611 szerokości geograficznej północnej, kraniec

południowy - południowa granica oddziału 373 w obrębie Laskowice Nadleśnictwa Dąbrowa

w Uroczysku Gruczno - 53° 221 0011 szerokości geograficznej północnej, kraniec zachodni -

zachodni występ granicy oddziału 235 w Obrębie Świt Nadleśnictwa Tuchola w Uroczysku

Kęsowo nad rzeka Wytrych graniczący z gruntami wsi Kęsowo - 17° 401 3511 długości

geograficznej wschodniej od Greenwich, kraniec wschodni - wschodni występ granicy nad

rzeką Mątawą w oddziale 17A w Obrębie Warlubie Nadleśnictwa Dąbrowa w Uroczysku

Bzowo - 18° 431 ll11 długości geograficznej wschodniej od Greenwich.

Rozciągłość matematyczno-geograficzna pomiędzy krańcowymi punktami kompleksów

należących do LKP wynosi 0° 241 4611 szerokości geograficznej i 1° 314611 długości

geograficznej powoduje określone konsekwencje klimatyczne.

Rozciągłość linijna wyraża się następującymi wartościami: z północy na południe wynosi 48

km, z zachodu na wschód wynosi 67,5 km.

Większość lasów LKP pod względem administracyjnym położonych jest

w województwie Kujawsko-Pomorskim i znajduje się na terenie gmin Dragacz, Jeżewo,

Nowe, Osie, Świecie, M. Świecie, Warlubie, Bukowiec, Drzycim, Lniano (powiat świecki) oraz

gminy Cekcyn, Gostycyn, Kęsowo, Lubiewo, Śliwice, Tuchola, M. Tuchola (powiat tucholski).

23

Niewielki fragment lasów obejmuje gminy Chojnice, Czersk, M. Czersk (powiat Chojnicki

w województwie Pomorskim).

Zgodnie z podziałem kraju na regiony fizyczno - geograficzne J. Kondrackiego (1988) grunty

LKP usytuowane są w:

- w prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich,

w regionie Pojezierza Południowopomorskiego – mezoregiony: Pojezierza Krajeńskiego,

Borów Tucholskich, Doliny Brdy, Wysoczyzny Świeckiej oraz w regionie Pojezierza

Wschodniopomorskiego – mezoregiony: Pojezierza Starogardzkiego, Doliny Dolnej Wisły

Kotliny Grudziądzkiej.

- Według podziału kraju na krainy i dzielnice przyrodniczo -leśne (Trampler i inni 1990)

teren ten należy do: Krainy Wielkopolsko - Pomorskiej – III, Dzielnicy Borów Tucholskich -

III.l i Dzielnicy Pojezierza Krajeńskiego - III.2 (Mezoregiony: Pojezierza Krajeńskiego - III.2b,

Doliny Brdy - III.2c) oraz do Dzielnicy Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego III3

(Mezoregiony: Wysoczyzny Świeckiej - III.3a i Kotliny Grudziądzkiej - III.3b).

Granice i obszar LKP podobnie jak granice i obszary nadleśnictw ukształtowały się

pod wpływem uwarunkowań historycznych granicy rolno - leśnej, a także decyzji

administracyjnych. Decydujące znaczenie miała decyzja administracyjna z dnia 1 stycznia

1972 roku tworząca Nadleśnictwa: Dąbrowa i Osie z obrębami obecnymi oraz Decyzja

z 1994r. tworząca Nadleśnictwa Tuchola i Woziwoda. Na całkowitą powierzchnię LKP składa

się w głównej mierze 1 kompleks leśny, spośród wszystkich 423, które stanowią około 90 %

ogólnej powierzchni lasów. Zasadniczy areał gruntów leśnych skupiony jest w jednym,

głównym kompleksie, który poprzez kontakt z Nadleśnictwami: Rytel, Czersk, Lubichowo

włączony jest w masyw leśny Borów Tucholskich. Granice LKP są bezsporne. Ochrona

znaków granicznych i pomiarowych (geodezyjnych) oraz utrzymanie w aktualnym stanie

dokumentacji prawnej związanej ze stanem posiadania i zmianami rodzaju użytkowania

gruntów należy do obowiązków nadleśnictw: Dąbrowa, Trzebciny, Osie, Tuchola,

Woziwoda. Ilość kompleksów leśnych w LKP w zależności od powierzchni podaje się

w poniższym zestawieniu:

24

Tabela 1 Zestawienie kompleksów leśnych LKP „Bory Tucholskie”

Wielkość kompleksu - ha Ilość kompleksów

do 1,00 134

1,01-5,00 154

5,01 -20,00 91

20,01 - 100,00 33

100,01 -500,00 6

500,01 -2000,00 4

powyżej 2000,00 1

Łącznie 423

W obszarze LKP występują aktualnie 293 enklawy na powierzchni - 4061,37 ha.

Z gospodarczego punktu widzenia, a także zgodnie z cechami LKP wskazane jest dążenie

do likwidacji półenklaw i enklaw, zwłaszcza przypadków enklaw obejmujących grunty rolne

słabej jakości, bądź lasy prywatne. Dążenia te powinny być ściśle związane z aktualizacją

miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Granica rolno - leśna w LKP ma

przebieg stabilny w zasadzie od końca XIX w. Wpływ na tę, w miarę stabilną sytuację miały

niewątpliwie mniej intensywne niż gdzie indziej procesy urbanizacyjne, przywiązanie

lokalizacyjne ludności rolniczej oraz wynikający z tego faktu większy szacunek do różnego

rodzaju tradycji i pamiątek związanych z otaczającymi lasami. Miejscowa ludność,

prowadząca gospodarkę rolniczo - hodowlaną musiała mieć możliwość uprawy ziemi

i wypasu stad bydła. Zatem osadnictwo lokowało się na bardziej urodzajnych glebach i łatwo

dostępnych obszarach łąkowych. Zmiany osadnictwa dokonywały się w wyniku preferowania

żyźniejszych gleb znajdujących się na terenach morenowych - „wysp". Proces ten trwa do

dzisiaj i granica rolno - leśna przesuwa się w kierunku centrum „wyspy morenowej" wskutek

zalesiania gruntów marginalnych, których uprawa staje się nieopłacalna pod względem

ekonomicznym. Granica z lasami Nadleśnictwa Lubichowo RDLP Gdańsk rozpoczyna się od

północno - wschodniego krańca oddziału 86 w obrębie Warlubie prowadząc w kierunku

północno - zachodnim po liniach podziału powierzchniowego. Granica z lasami Nadleśnictwa

Czersk obrębu Czersk rozpoczyna się od północno -zachodniego krańca oddziału 10

w obrębie Twarożnica prowadząc w kierunku południowo - zachodnim aż do oddziału 243.

Stąd kieruje się dalej ku południowemu - zachodowi granicząc od północnego krańca

oddziału 4 Obrębu Woziwoda brzegach lasami Obrębu Rytel Nadleśnictwa Rytel aż do

oddziału 205 Obrębu Woziwoda. Dalszy przebieg odbywa się w kierunku południowym po

granicy zasięgów terytorialnego działania Nadleśnictw: Woziwoda i Tuchola. W kompleksie

głównym granica prowadzi liniami podziału powierzchniowego pomiędzy Obrębami

Zamrzenica i Wierzchlas Nadleśnictwa Zamrzenica w kierunku północno -wschodnim aż do

25

wschodniego krańca oddziału 160 w Obrębie Szarłata. Stąd w kierunku południowym

prowadzi po granicy zasięgu terytorialnego działania Nadleśnictw Osie, Dąbrowa z

Zamrzenicą aż do rzeki Wisły.

VI. OCENA WARUNKÓW PRZYRODNICZYCH

VI. 1. Geologia

Kondracki (1999) w systemie podziałów fizycznogeograficznych określił regiony

naturalne jako genetyczne zespoły form terenu oddziaływujące na lokalne stosunki

klimatyczne i roślinne. Łączą one w sobie cechy strefowe i astrefowe wielkich zespołów form

terenu uwarunkowanych strukturą geologiczną i ukształtowaniem powierzchni. Głównym

kryterium przy wyróżnianiu regionów naturalnych są cechy geomorfologiczne. Mniejsze

jednostki wyodrębniające się wewnątrz regionów naturalnych w oparciu o zróżnicowanie

innych składników krajobrazu jak gleby, fauna i flora nazwane są subregionami. Według

powyższych kryteriów obszar LKP zaliczony został przez J. Kondrackiego do:

- regionu Pojezierza Południowopomorskiego

- subregionu Równiny Charzykowskiej

- subregionu Pojezierza Krajeńskiego

Pojezierze Południowopomorskie zajmuje obszar położony pomiędzy dolną Odrą i Wisłą, od

południa ogranicza go pradolina Noteci (toruńsko - eberswaldzka), na północy oddziela go

pasmo moren czołowych stadiału pomorskiego ciągnące się w ogólnym kierunku z południo -

zachodu na północno - wschód. Wysoczyzna pojezierna utworzona jest przez osady

akumulacyjne najmłodszego zlodowacenia głównie w postaci moren czołowych, dennych i

sandrów. Rzeki południowego zbocza moren pomorskich są dłuższe niż północnego i mają

biegi bardziej rozwinięte jak Brda i Wda z dopływami. Doliny ich wytworzyły wody roztopowe,

płynące do pradoliny toruńsko - eberswaldzkiej i sypiące piaski sandrowe, które towarzyszą

południowym zboczom wyżyny pojeziernej. Jako obszary mniej urodzajne pokryte są one

dotychczas lasami i wrzosowiskami, znanymi pod nazwą Borów Tucholskich. Sandry

tucholskie osadziły się w miejscu, gdzie podłoże lodowca leży niżej, a na południe od nich

pod Chojnicami i Tucholą, gdzie podłoże czwartorzędu podnosi się występują znów obszary

morenowe, choć bardziej płaskie niż po stronie północnej.

Jak już wskazuje sama nazwa opisywanego regionu, obfituje on w jeziora,

szczególnie rynnowe. Rynny jeziorne mają przebieg dwojaki, bądź północno - południowy

bądź też biegną z południowego - wschodu na północny - zachód. Przebieg rynien

jeziornych zdradza kierunek odpływu wód polodowcowych i nawet kierunki posuwania się

26

lodowców. Dla scharakteryzowania regionu ważne są typy krajobrazowe terenu, które

wyróżniają się następująco:

-piaszczyste równiny sandrowe z wytopiskowymi misami jeziornymi, z wodami gruntowymi

na głębokości od 4 do 10 m, z glebami typu bielicowego rzadziej rdzawymi,

- żwirowo - kamieniste pagórki moren czołowych recesyjnych z glebami rdzawymi

i brunatnymi porośnięte lasem gradowym, a częściowo borem mieszanym,

- pagórkowate tereny gliny o glebach brunatnych, zajętych najczęściej pod uprawę,

a wyjątkowo przez gradowe lasy mieszane z płytkimi wodami „wierzchówkowymi" i drugim,

głębszym poziomem wód podglinowych, z licznymi podmokłymi, najczęściej łąkowymi

zagłębieniami bezopływowymi,

- misy jeziorne, najczęściej wąskie i długie, ale również o zarysach okrągłych lub

urozmaiconych, nieregularnych, przeważnie wypełnione wodą, ale niekiedy przekształcone

już w torfowisko lub zmeliorowane łąki, o charakterystycznym klimacie lokalnym, który

cechuje większa wilgotność powietrza i mniejsza amplituda temperatur nad wodą,

a zaakcentowanie kontrastów termicznych w zagłębieniach bezwodnych (zmrozowiska). Po

stronie „zawietrznej" wału moren czołowych na terenie LKP opady są znacznie niższe,

spadając poniżej 550 mm niż po stronie północno - zachodniej, gdzie maksymalne sumy

roczne osiągają 750 mm.

Pojezierze Południowopomorskie w obszarze LKP, na piaskach sandrowych ma

stosunkowo dużą lesistość, wynoszącą ca 60%. Pierwotne drzewostany tu rosnące były

bukowo - sosnowe z domieszką dębu, osiki, graba, wiązu, klonów i lipy, ale błędna

gospodarka leśna doprowadziła do monokultur sosnowych, co z kolei odbiło się na

masowym pojawieniu się w nich owadów pierwotnych i wyniszczeniu dużych połaci lasów.

Garbaty teren moren czołowych jest do dziś regionem rolniczym z przewagą produkcji

ziemniaków i żyta. Wsie są małe, a osadnictwo często rozproszone. W obszarach leśnych

osiedla skupione są na polanach, wykorzystując wynurzające się spod piasków sandrowych

wyspy gliny zwałowej, albo też występują wzdłuż dolin rzecznych. Teren LKP zaliczony

został do subregionu Równiny Tucholskiej, który stanowi sandr stadium pomorskiego,

pobrużdżony jednakże rynnami jeziornymi i poprzerywany wystającymi spod powierzchni

zasypania morenami wcześniejszych faz postojowych (moreny recesyjne). Sandr wkracza w

doliny dystalne w postaci tarasów wiążących się z górnym tarasem w dolinie Wisły. Ponad

dno doliny dolnej Wisły Równina Tucholska wznosi się 60-70 metrową krawędzią. Na

południu wierzchowina zbudowana jest z gliny zwałowej. Sandr Brdy pokrywa tutaj wielki

obszar leśny, znany pod nazwą Borów Tucholskich. Dolina Brdy jest głęboko wcięta (do

50m) i towarzyszy jej system tarasów wykazujących związek z tarasami pradoliny Wisły.

27

Subregion Pojezierza Krajeńskiego obejmuje starszą niż stadium pomorskie fazę

zlodowacenia zwaną krajeńską. Jeziora tutaj nie są duże i reprezentują typowe rynny bądź

też układają się równoleżnikowo, równolegle do przebiegu moren.

Struktura geologiczna podłoża terenu LKP, formy terenu wytworzone w okresie

trzeciorzędowym i dawniej uwydatniają się w nieznacznym stopniu. Cała bowiem rzeźba

współczesna powstała na powierzchni pokrowca częstokroć grubości około 100 metrów,

który tu tworzą osady nagromadzone przez lodowce skandynawskie i podczas epok

międzylodowcowych. Jest to teren zasypania. Pierwsze zlodowacenie zwane karpackim

osiągnęło maksymalny zasięg do Sudetów i Pogórza Karpackiego. Po tej wielkiej epoce

lodowcowej klimat ocieplił się, lodowce stopniały, wody niszczyły i roznosiły materiał

północny. Jednak później znów nastąpiło oziębienie klimatu, a lodowce powtórne ruszyły na

południe opierając się aż po wyżyny. Zlodowacenie to nazwano środkowopolskim i miało ono

szereg faz recesyjnych. Aktualnie na terenie LKP spotyka się krajobrazy lodowcowe

imponujących rozmiarów w stanie zupełnej świeżości. Są one produktem trzeciego

zlodowacenia nazwanego bałtyckim lub Vistulianem. Pomiędzy zlodowaceniami bałtyckim i

środkowopolskim miała miejsce druga epoka międzylodowcowa, podczas której morze

wtargnęło na dolną Wisłę. Zlodowacenie bałtyckie nie ustępowało stopniowo, lecz

wykazywało kilka stadiałów, odpowiadających nawrotom chłodów oraz cieplejszych

interstadiałów. Wyróżnia się: stadium leszczyńskie, poznańskie oraz pomorskie stanowiące

strefę głównych wzniesień morenowych pomiędzy dolną Odrą a dolną Wisłą. Pomiędzy

stadium poznańskim a pomorskim przypada tzw. Interstadiał mazurski, dotyczący

opisywanego obiektu. Oprócz tych głównych stadiałów, którym odpowiadało ponowne

nasuwanie się lodowca skandynawskiego, w terenie wyróżnić można szereg recesyjnych linii

postoju lodowca, na których powstały ciągi moren czołowych.

Doskonałe zakonserwowanie krajobrazów pojeziernych w danym terenie tłumaczyć

należy ich stosunkowo młodym wiekiem. Miejscami zdaje się, że lodowiec stopniał

niedawno; olbrzymie głazy narzutowe nie zdążyły się rozpaść, charakterystyczna dla osadu

lodowcowego mieszanina bezładna gliny z piaskiem, żwirem i kamieniami ledwo zdążyła się

pokryć warstwą próchniczą gleby.

Przeważającą powierzchnię utworów geologiczno - glebowych obiektu tworzą osady

fluwioglacjalne tj. utwory wód, które powstały z topniejących lodów. Wody te po wydostaniu

się spod lodowca w postaci mnóstwa strug i rzeczek, torujących swe zmienne drogi wśród

mas wymieszanego przez się osadu, łączyły się następnie w wielkie rzeki o spokojniejszym

biegu. Materiał wynoszony przez te strugi i rzeczki składał się ze żwirów i piasków oraz

drobnej zawiesiny iłu. Zawiesina ta wędrowała daleko, a żwiry i piaski opadały na dno zaraz

po ustatkowaniu się biegu wody. W ten sposób powstały lekko opadające ku południowi

28

równiny na terenie LKP, zbudowane ze żwirów i piasków przesortowanych przez wody

stosownie do różnych wielkości ziarna, a nazwane sandrami na wzór analogicznych osadów

Islandii, gdzie dziś jeszcze można dobrze obserwować ich tworzenie się.

Wszystkie jeziora w obszarze LKP zawdzięczają swe powstanie również działalności

lodowców. Wśród jezior wyróżniają się dwa zasadnicze typy: jeziora moreny dennej i jeziora

rynnowe. Jeziora powstające na morenie dennej zapełniają jej wklęsłość. Są one zwykle

duże, mają brzegi urozmaicone dużą liczbą zatok, przylądków, wysp, wskutek czego jezioro

wysychając dzieli się na liczne, drobne jeziorka. Ogólny kontur jezior jest okrągły. Głębokość

jest w nich na ogół niezbyt wielka, choć zmienna. Charakter dna jeziora moreny dennej

odpowiada ukształtowaniu powierzchni moreny. Jeziora rynnowe zaś wyróżniają się formą,

gdyż są one zwykle bardzo wydłużone w kierunku północno - południowym z odchyleniami

na wschód i zachód. Tworzyły się one bądź pod pokrywą lodową, bądź w szczelinach,

najczęściej w rynnach wyżłobionych przez strumienie polodowcowe. Woda tych strumieni

pod ciśnieniem masy lodowej erodowała tworząc wiry, świdrując głębokie lejkowate doły.

Toteż jeziora rynnowe porozdzielane są częstokroć przegrodami, jakby ryglami

oddzielającymi poszczególne doły. Wysychając jezioro dzieli się na szereg mniejszych

wyciągniętych w linię w kierunku jeziora macierzystego. Linie brzegowe jezior rynnowych

biegną prawie prosto, kształt ich więc jest mało urozmaicony, głębokości średnie są znaczne.

Wielkość ich jest średnia albo nawet mała. Na terenie LKP istnieje osobliwy typ drobnych

jeziorek zwanych „oczkami". Powstały one w dwu fazach: w postaci rynny lub zatamowanej

niecki wypełnionej z kolei martwym lodem i zasypanej piaskami lub pokrytej gliną zwałową

i powtórnie po wytopieniu martwego lodu w warunkach klimatu cieplejszego (w postglacjale).

Jeziora na opisywanym terenie występują najczęściej większymi grupami, tworząc

częstokroć zawiłą sieć wodną; rynnowe ułożone są w długie szeregi. Wszystkie jeziora

znajdują się w fazie powolnego zaniku.

Po dłuższym postoju lodowców, lody zaczęły się topić, a tym samym cofać na północ.

Klimat ocieplił się i zaczęła się, przed około 12000 lat, epoka polodowcowa. Na omawianym

obszarze powstały wtedy osady, jak rzeczne piaski i żwiry, torfy, iły jeziorne, margle

wapienne i gytie wapienne. W okresie polodowcowym ukształtowały się tarasy zalewowe

rzek oraz wielkie zmiany w krajobrazie spowodowały wytapianie się martwych lodów

i wypreparowanie, w ten sposób niektórych mis jeziornych. Na terenie LKP

zainwentaryzowano również piaski eoliczne. Przyczyną ich powstania były masowe

wylesienia w XVIII i XIX wieku związane z wypalaniem popiołu i rozwojem smolarstwa.

Powstały pola luźnego piasku, który wiatry wiejące głównie z zachodu przemieszczał w

kierunku wschodnim, tworząc powłokę piasków eolicznych miąższości do 100 cm.

Większość powierzchniowych utworów geologiczno glebowych w LKP osiąga względną

wysokość w granicach 145-155 m.n.p.m.

29

VI. 2. Struktura gleb i siedlisk

Gleby w LKP są jednym z podstawowych czynników i środków produkcji

warunkujących produkcyjność drzewostanów oraz wielofunkcyjność gospodarstwa leśnego.

Z punktu widzenia gospodarki ogólnonarodowej gleby LKP na znakomitej powierzchni leśnej

należy zaliczyć do „bezwzględnie leśnych" w mniejszym stopniu do „względnie leśnych".

Gleby te są ubogie i nie nadają się pod uprawę innych roślin, w rozumieniu nowoczesnej

uprawy, poza roślinami drzewiastymi. W racjonalnym gospodarstwie leśnym LKP gleby nie

podlegają zużyciu, lecz ciągle się odradzają umożliwiając utrzymanie trwałości lasu

i ciągłości jego użytkowania w szerokim wielofunkcyjnym znaczeniu.

Na terenie LKP aż 94,6 % powierzchni leśnej tworzą gleby bielicowe i rdzawe. Typ

gleb bielicowych występuje na 58,1 % powierzchni. Gleby bielicowe tworzą najuboższą

w składniki odżywcze arune mineralnych gleb leśnych rozmieszczoną w rozległych

obszarach sandrowych LKP. Powstały one z ubogich utworów mineralnych, głównie piasków

bogatych w kwarc, zwietrzelin kwarcytów, piasków kwarcytowych bezwęglanowych w

warunkach przemywanej i gruntowo - przemywanej gospodarki wodnej. Z glebami

bielicowymi związana jest ściśle roślinność borowa. Są to zbiorowiska borów sosnowych

świeżych (Leucobryo -Pinetum i Peucedano - Pinetum).

Gleby rdzawe zajmują 36,5 % powierzchni leśnej LKP i są glebami żyźniejszymi od

typu gleb bielicowych. Związane są z głębokimi osadami piaszczystymi oraz zwietrzelinami

bezwęglanowych piaskowców. Spotyka się je najczęściej na odwapnionych średnio głęboko

i głęboko piaskach sandrowych. Często materiał piaszczysty wzbogacają domieszki frakcji

szkieletowej albo zalegające średnio głęboko lub głęboko warstwy piasków gliniastych lub

glin lekkich. Wyższą żyzność w stosunku do gleb bielicowych zawdzięczają podstawowemu

procesowi glebotwórczemu zwanego procesem rdzawienia.

Gleby rdzawe cechuje duże zróżnicowanie pod względem trofii, stąd stanowią one

podłoże dla kilku siedliskowych typów lasu. W warunkach gleb rdzawych bielicowych RDb

tworzą się siedliska boru świeżego (Bśwl), boru mieszanego świeżego (BMśwl, BMśw2) i

rzadziej lasu mieszanego świeżego (LMśwl, LMśw2). Gleby rdzawe właściwe RDw tworzą

siedliska boru mieszanego świeżego (BMśw 1), lasu mieszanego świeżego (LMśwl, LMśw2)

i rzadziej lasu świeżego (Lśw 1). Gleby rdzawe brunatne RDbr tworzą siedliska lasu

mieszanego świeżego (LMśw 1, LMśw2) i lasu świeżego (Lśwl, Lśw2). Udział pozostałych

gleb jest niewielki. Ich wykaz przedstawiono w tabeli 2.

30

Tabela 2 Gleby LKP „Bory Tucholskie” Podtyp gleby Udział % Podtyp gleby Udział % Podtyp gleby Udział % ARi Arenosole inicjalne

0,3 RDw Rdzawe właściwe

8,2 MŁw Mułowe właściwe

0,0 sporadycznie

ARw Arenosole właściwe

0,3 RDbr. Rdzawe brunatne

2,8 MŁgy Mułowe gytiowe

0,1

ARb Arenosole bielicowane

0,2 RDb Rdzawe bielicowe

25,5 Tn Torfowe torfowisk niskich

1,2

CZms Czarne ziemie murszaste

0,0 sporadycznie

B Bielicowe właściwe

57,6 Tp Torfowe torfowisk przejściowych

1,0

CZw Czarne ziemie właściwie

0,0 sporadycznie

BLw Bielicowe właściwe

0,5 Tw Torfowe torfowisk wysokich

0,1

CZwy Czarne ziemie wyługowane

0,0 sporadycznie

Bgw Glejo-bielicowe właściwe

0,1 Mt Torfowo - murszowe

0,4

CZbr Czarne ziemie brunatne

0,0 sporadycznie

Bgms Glejo – bielicowe murszaste

0,0 sporadycznie

Mmł Mułowo - murszowe

0,0 sporadycznie

BRw Brunatne właściwe

0,0 sporadycznie

Bgts Glejo – bielicowe torfiaste

0,0 sporadycznie

Mgy Gytiowo - murszowe

0,1

BRs Szarobrunatne

0,0 sporadycznie

Gw Gruntowoglejowe właściwe

0,0 sporadycznie Mn Namurszowe

0,1

BRk Brunatne kwaśne

0,0 sporadycznie

Gp Gruntowoglejowe próchnicze

0,5 MRmm Mineralno - murszowe

0,4

Pw Płowe właściwe

0,1 Gts Grunowoglejowe torfiaste

0,0 sporadycznie

MRw Murszowate właściwe

0,3

Pbr Płowe brunatne

0,0 sporadycznie Gt Gruntowoglejowe torfowe

0,0 sporadycznie

MRm Murszaste

0,0 sporadycznie

Pb Płowe bielicowe

0,0 sporadycznie Gmł Gruntowoglejowe mułowe

0,0 sporadycznie

AUi Industrioziemne i urbanoziemne o niewykształcony profilu

0,0 sporadycznie

Pog Płowe opadowo - glejowe

0,0 sporadycznie

Jak wynika z tabeli 2 powyżej Lasy LKP występują w przewadze na terenach o słabej

żyzności i urodzajności gleb leśnych, co znajduje swoje odzwierciedlenie w układzie typów

siedliskowych lasu. Dominują siedliska borów świeżych i borów mieszanych świeżych.

Opisując strukturę siedlisk w lasach LKP należy zaznaczyć, że stopień rozpoznania siedlisk

jest całkowity na podstawie specjalistycznych prac glebowosiedliskowych wykorzystanych w

31

aktualnych planach urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictw: Dąbrowa, Osie,

Tuchola, Woziwoda i Trzebciny. W wyniku kartowania siedlisk udokumentowano wzrost

udziału siedlisk bogatszych (BMśw, LMśw, Lśw) przy malejącym udziale siedlisk słabych (Bs,

Bśw).

Procentowy udział siedlisk na terenie LKP „Bory Tucholskie” przedstawia się

następująco: Bór świeży (Bśw) - 58,7%, Bór mieszany świeży (BMśw} - 24,9%, Las

mieszany świeży (LMśw)- 9,7%, Las świeży (Lśw) - 2,2%, Bór suchy (Bs), Oles (Ol)- 0,8%,

Bór mieszany bagienny (BMb) - 0,7%, Las mieszany wilgotny (LMw) - 0,6%, Bór mieszany

wilgotny (BMw), Las mieszany bagienny (LMb) - 0,4%, Las wilgotny (Lw), Oles jesionowy

(OlJ) - 0,3% oraz Bór bagienny (Bb), Las łęgowy (Lł) - 0,1%.

VI. 3. Klimat

Klimat omawianego regionu, w którym położony jest teren LKP, wg. W. Okołowicza

należy do klimatów strefy umiarkowanej grupy klimatów ciepłych jako przejściowy.

Obszar ten należy do Regionu Klimatycznego Pomorskiego i Nadwiślańsko -Żuławskiego ze

średnim dominującym wpływem morza Bałtyckiego w części zachodniej oraz w strefie

pośredniej między wpływami kontynentalnymi i oceanicznymi ze średnim modyfikującym

wpływem morza Bałtyckiego.

LKP Bory Tucholskie leży w obrębie klimatu pojeziernego. Klimat ten jak

przedstawiono cechują stosunkowo wysokie opady zmniejszające się ku wschodowi, mała

stosunkowo amplituda średnich temperatur miesięcznych i krótki okres wegetacyjny. Jest to

klimat wyraźnie ulegający wpływom bliskiego morza, ale pozostający jeszcze w zasięgu

oddziaływania kontynentalizmu. Klimat chłodny i wilgotny oraz duża przepuszczalność

podłoża sprzyjają procesom bielicowania gleb, które to procesy są już daleko posunięte.

Silne zbielicowanie gleb sprzyja tworzeniu się borowych typów siedliskowych lasu

z acidofilną roślinnością w runie, natomiast chłodny i wilgotny klimat sprzyja bukowi, który

w obszarze Borów Tucholskich, także na terenie LKP, wykazuje znaczną prężność

biologiczną i już na siedliskach borów mieszanych może występować jako gatunek

domieszkowy. Niedaleko LKP w obrębie bytowskiej i człuchowskiej krainy klimatycznej,

wkracza on nawet na siedliska borów żyźniejszych, kształtując tu formy podokapowe.

Cechy charakterystyczne dla całego obszaru to:

- względnie małe roczne amplitudy temperatury powietrza wzrastające w głąb lądu i

ku wschodowi,

32

- duża liczba dni pochmurnych z zachmurzeniem warstwowym, szczególnie jesienią i

zimą w części zachodniej

- wiosna w części wschodniej późniejsza i stosunkowo krótsza,

- stosunkowo duże roczne sumy opadów, zmniejszające się ku wschodowi,

- lato późne, dość chłodne i krótkie w części zachodniej, przedłużające się ku

wschodowi,

- zima krótka i łagodna przedłużająca się ku wschodowi.

Na terenie LKP wyodrębniono dwie krainy klimatyczne: w części północnej i zachodniej

krainę Nr 14 i krainę Nr 15 na przeważającej części ze słabym modyfikującym wpływie

klimatu kontynentalnego.

Poniżej przedstawia się charakterystykę obydwu krain klimatycznych wg danych średnich.

Kraina 14 Kraina 15

Temperatura powietrza w °C I -2,8 -2,4

VII 17,0 18,0

Czas trwania w dniach zimy 95 85

lata 70 90

Liczba dni pogodnych 57 53

pochmurnych 128 132

Opady roczne w mm 550 500

Liczba dni z szatą śnieżną 67 58

Panującym kierunkiem wiatrów na obszarze LKP „Bory Tucholskie” w ciągu roku są

wiatry południowo - zachodnie i zachodnie o zbliżonym udziale bardzo słabych (do 2 m/s),

słabych (2-5 m/s) i umiarkowanych. W ciągu roku wiatry zmieniają kierunki, ale udział

wiatrów bardzo słabych, słabych i umiarkowanych pozostaje zbliżony i tak:

VI. 4. Warunki hydrologiczne

Głównymi rzekami, zbierającymi wody powierzchniowe z kompleksów leśnych

LKP„Bory Tucholskie" do Wisły są Brda i Wda wraz z dopływami. Stanowią one dwie osie

hydrograficzne LKP, których zlewnie oddzielone są działem wodnym II rzędu przechodzącym

przez centralną części opisywanego terenu.

33

Dopływami rzeki Brdy na terenie LKP „Bory Tucholskie" są po stronie lewej: Czerska

Struga, Bielska Struga, Ruda i Szumionka zaś po prawej płyną: Raciążska Struga i Kicz.

Główne dopływy rzeki Wdy to: Prusina, Ryszka, Sobina. Obie rzeki, Wda i Brda, z dopływami

tworzą zlewnie o charakterze zalesionym.

Bilans wodny

Wyniki obliczeń bilansu wodnego w zlewni Wdy obejmującej w dużej części obszar

LKP „Bory Tucholskie” wskazują, że jest on na opisywanym terenie w roku normalnym

niezrównoważony i wykazuje ubytek wody retencjonowanej. Wyjaśnienia tego negatywnego

zjawiska szukać należy w mechanizmie kształtowania się stosunków wodnych w glebach

danego obiektu. W glebach leśnych obszaru LKP daje się wyróżnić dwa typy gospodarki

wodnej: gospodarka opadowo - wodna i gruntowo - wodna. Pierwsza występuje w wyższych

partiach zlewni, na równinie sandrowej, na wywyższeniach, gdzie poziom wód gruntowych

jest niedostępny dla strefy korzeniowej. Drugi typ ma znaczenie w niższych częściach

i nieckach gdzie wody gruntowe oddziaływują na pojemność wodną profilu i strefę

korzeniową. Na wywyższeniach jedynym źródłem wilgoci jest warstwa wody zawieszonej,

występująca dzięki siłom kapilarnym. Nadaje ona glebom charakterystyczną świeżość. Te

zasoby wilgoci są jednak zmienne i nietrwałe. Okresem najbardziej intensywnego

powstawania ich jest wiosna. Najczęściej wody te nie zabezpieczają potrzeb wodnych

drzewostanów.

Skutki deficytu wodnego pojawiają się w mniejszym przyroście i wydzielaniu posuszu.

Gleby występujące w danym obiekcie w ekosystemach leśnych są glebami typowo leśnymi,

korzystne dla rozwoju roślinności drzewiastej. Własności fizyczne tych gleb sprawiają, że

lasy te mogłyby osiągnąć znacznie większą produkcyjność. Urodzajność gleb ograniczają

jednak skąpe warunki wilgotnościowe. Wody opadowe przenikają przez gleby równin

sandrowych dzięki bardzo dobrej przepuszczalności i poprzez wody gruntowe zasilają

bezpośrednio wody rzeki Wdy, bądź pośrednio poprzez jej dopływy.

Duże różnice w ciśnieniu hydrostatycznym zasobów wodnych pomiędzy równiną sandrową a

dolinami rzek i cieków, spowodowane różnicami wysokości, powodują, że poziom wód

gruntowych na równinach sandrowych ma zawsze tendencje spadkowe. Proces osiąkania

i odciekania wody z gleb o obfitych opadach jest szybki, co świadczy o małych zdolnościach

retencyjnych. Są one przyczyną niedoborów wodnych, które w najdotkliwszych dla

ekosystemów leśnych rozmiarach mogą wystąpić w czerwcu i lipcu. Często występujące

niedobory wodne w kwietniu powodują deficyt wodny u roślin drzewiastych. W latach

suchych deficyt wodny może rozciągnąć się na cały okres wegetacyjny.

Na terenie LKP „Bory Tucholskie” występują następujące rodzaje retencji: retencja

jezior i bagien, retencja koryta i doliny rzecznej, retencja śnieżna, retencja gruntowa

34

i retencja lasu. Największe znaczenie w regulowaniu stosunków wodnych poprzez retencję,

przypisać należy lasom oraz właściwościom gleb. Lasy skierowują znaczne ilości wody

opadowej na drogę odpływu podziemnego, w konsekwencji wydłużając czas odpływu.

Odpływ wód roztopowych, wskutek retencyjnego działania lasu jest również znacznie

opóźniony. Lasy na siedliskach wilgotnych i bagiennych magazynują zasoby wodne.

Zwierciadło wód gruntowych znajduje się na przeważającej powierzchni poza zasięgiem

korzeni drzew i tylko odpływ wgłębny powodowany retencyjnym działaniem lasu jest tu

jedynym sposobem dostarczenia glebom wilgoci potrzebnej dla rozwoju drzewostanów.

Podstawowymi przyczynami małej zdolności retencyjnej gruntów są dobre właściwości

przepuszczalne i odciekalne gleb, które powoduje nie tylko skład mechaniczny piasku

luźnego tych gleb, ale także w dużej mierze biodrenaż w warstwie 1 - 1,5 m głębokości oraz

włóknista ściółka sosnowa typu mor. Na znacznej powierzchni Borów Tucholskich zmiany

retencji nie są zależne w dużym stopniu od wahań wód gruntowych, lecz duży wpływ

wywierają: rozkład opadów atmosferycznych oraz zmieniające się w okresie rocznym

potrzeby wodne drzewostanów.

Potrzeby wodne drzewostanów. Drzewostany w ciągu całego roku potrzebują wodę. Wielkość zapotrzebowania na wodę

jest różna w różnych okresach roku i zależy od natężenia procesów wzrostowych w ciągu

roku i stadiów rozwojowych drzewostanów.

Sosna, której udział określono na 94 % w powierzchni ekosystemów leśnych LKP,

charakteryzuje się wzmożeniem procesów asymilacji i zjawisk wzrostowych od kwietnia do

czerwca, W tym okresie zapotrzebowanie na wodę przez drzewostany sosnowe jest

największe w roku. W sierpniu procesy życiowe tego gatunku słabną, bo wchodzi on w fazę

spoczynku względnego kierowanego zjawiskami fotoperiodycznymi. W okresie tym

drzewostany sosnowe zużywają mniejsze ilości wody. Drzewa iglaste charakteryzują się

ogólnie mniejszym zużyciem wody. Są one przystosowane dzięki ksero litycznej budowie

igieł do przetrwania suszy glebowej.

Do określania potrzeb wodnych drzewostanów wykorzystano badania Ostrowskiego

(1965). Autor ten podaje, że:

- potrzeby wodne drzewostanów, oceniane na tle przyrostu wysokości drzew i sum opadów

brutto z okresu miesięcy listopad - lipiec są największe w okresie kumulacji przyrostu

wysokości drzew.

- szacunkowo ocena parowania terenowego w badanych drzewostanach sosnowych

uwzględniając transpirację oraz parowanie ze ściółki leśnej i gleby, przy założeniu z 9

miesięcy (XI - VII) warunkujących maksymalny roczny przyrost wysokości sosny, kształtuje

się w granicach 160 – 190 mm.

35

Oszacowaną wartość 160 mm drzewostany powinny otrzymać dla potrzeb

normalnego wzrostu z sum opadowych netto, z okresu od listopada do lipca normalnego

roku.

Znając przybliżoną wartość potrzeb wodnych drzewostanów sosnowych można się

zorientować, w jakim stopniu wielkość opadów atmosferycznych zmniejszona o wartość

szacunkową intercepcji zabezpiecza te potrzeby w danych warunkach, w czasie od listopada

do lipca. Przyjmuje się brak zmian zasobów wodnych związanych z retencją. Wartość

intercepcji za przykładem Ostrowskiego przyjęto równą 30 % sumy opadu atmosferycznego.

Możliwości zabezpieczenia potrzeb wodnych drzewostanów w warunkach

ekosystemów leśnych Parku przedstawia poniższe zestawienie w tabeli 3.

Tabela 3 Możliwości zabezpieczenia potrzeb wodnych drzewostanów LKP „Bory Tucholskie”

Miesiące XI XII I II III IV V VI potrzeby wodne drzewostanów sosnowych

w mm

160 160 160

szereg kumulacyjny sum opadowych z roku

normalnego z posterunku Osie (mm)

28,7 57,4 79,80 105,0 123,2 151,2 186,2 232,4

Z tabeli 3 wynika, że opady od listopada do lipca w normalnym roku hydrologicznym

zapewniają drzewostanom wodę w miesiącach maju i czerwcu. W czasie kulminacji

przyrostu wysokości, który przypada dla drzewostanów sosnowych na czerwiec, sumy

opadowe z roku normalnego w pełni zaspokajają potrzeby wodne występujące w tym

okresie. Tylko w miesiącu kwietniu występują niedobory wody, które powodują deficyt wodny

u roślin drzewiastych. W latach suchych deficyt wody może rozciągnąć się na cały okres

wegetacyjny.

VI. 5. Szata roślinna

Według podziału geobotanicznego W. Szafera i B. Pawłowskiego (1977) analizowany

teren położony jest w Okręgu Borów Tucholskich i w Krainie Pomorskiego Południowego

Pasa Przejściowego Według regionalizacji geobotanicznej (J. Matuszkiewicz 1993) lasy LKP

są położone w pięciu okręgach: Okręgu Borów Tucholskich (Podkraina Tucholska), Okręgu

Starogardzkim (Podkraina Wschodniopomorska Właściwa) Okręgu Złotowsko-Chojnickim

(Kraina Notecko-Lubuska) oraz w okręgach: Wysoczyzny Świeckiej i Doliny Dolnej Wisły

w Podkrainie Chełmińsko-Dobrzyńskiej.

36

VI. 5.1. Zbiorowiska leśne

Bory sosnowe

W szacie leśnej LKP „Bory Tucholskie" w 90% powierzchni zajmują zdecydowanie

zespoły borowe. Gatunkiem prawie w 100% porastającym te ekosystemy leśne jest sosna,

która jak świadczą badania palinologiczne, zawsze była gatunkiem dominującym

w krajobrazie Borów. Człowiek poprzez swoją działalność powiększał jej areał wprowadzając

ją także na siedliska lasowe. Obecnie ekosystemy borowe są sztucznymi kulturami

sosnowymi. Naturalnych zespołów borowych na terenie LKP „Bory Tucholskie" prawie się nie

spotyka. Jedynie niewielkie fragmenty drzewostanów przypuszczalnie naturalnego

pochodzenia ocalały w postaci rezerwatów; i to głównie na siedliskach wilgotnych i

bagiennych trudno dostępnych. Wg Boińskiego (2003) na terenie LKP „Bory Tucholskie

występują następujące zbiorowiska borów i nasadzeń sosnowych: bór chrobotkowy, bór

wrzosowy, bory świeże, śródlądowy bór wilgotny, kontynentalny bór bagienny, brzezina

bagienna, chojniaki (sośniaki).

Bór chrobotkowy

Bór chrobotkowy Cladonio-Pinetum występuje dość rzadko stanowiąc zaledwie 0,8%

powierzchni na glebach wykształconych z ubogich łatwo przepuszczalnych piasków

wydmowych zalegających płytko i głęboko na utworach sandrowych gruboziarnistych, łatwo

przepuszczalnych. Wyróżnia go skąpo rozwinięta warstwa runa, bardzo bobrze wykształcona

warstwa porostów i mchów.

Drzewostan o słabym zwarciu i niskiej bonitacji buduje sosna zwyczajna (Pinus

sylvestris) z nieznaczną domieszką brzozy brodawkowatej (Betela péndula). Warstwa

podszytu bardzo słabo zaznaczona, oprócz słabego podrostu drzew, z krzewów

sporadycznie pojawia się tu tylko jałowiec pospolity (Juniperus communis).

W runie rosną w niewielkich ilościach: borówka brusznica (Vaccinium vitis -idaea),

wrzos (Calluna vulgaris), turzyca wrzosowiskowa (Carex ericetorum), czasem pojawia się

chroniony widłak goździsty (Lycopodium clavatum) lub traganek piaskowy (Astragalus

arenarius). Dna lasu pokrywają zwarte murawki chrobotów (Cladonia) zwłaszcza Cl.

silvática, Cl. unicialis, Cl. tenuis, Cl. cornuta, Cl. squamosa i inne. Z mchów najczęściej rosną

tu Dicranum scoparium, Dicranum spurium, Polytrichum juniperinum, rzadziej Dicranum

polysetum i Pleurozium schreberii. Częstym gatunkiem jest wątrobowiec (Ptilidium ciliare).

Bór chrobotkowi wykształca się w warunkach następujących siedliskowych typów lasu: bór

suchy (Bs), bór świeży zniekształcony (Bśw-z), bór świeży słabo zdegradowany (Bśw-d).

Występuje w terenie falistym na suchszych, wywyższonych fragmentach sandru.

Bór chrobotkowy zaliczany jest do siedlisk o znaczeniu naturowym.

37

Z przeprowadzonej w 2007 roku inwentaryzacji siedlisk o znaczeniu europejskim z listy Natura 2000 wynika, że siedlisko 91T0 śródlądowy bór chrobotkowy zajmuje na terenie LKP „Bory Tucholskie” 334,42 ha.

Sosnowe bory świeże

Bory świeże są najbardziej rozpowszechnionym zbiorowiskiem w LKP „Bory

Tucholskie" i zajmując około 60% powierzchni lasów, wykształcają się głównie na glebach

bielicowych wytworzonych z sandrowych, luźnych, średnioziarnistych piasków o niskim

poziomie wody gruntowej.

Drzewostan borów sosnowych świeżych, zwykle jednowarstwowy, utworzony jest z

sosny z niewielką domieszką brzozy brodawkowatej. Czasem w bardzo nielicznie już

zachowanych zbliżonych do naturalnych fragmentów borów, wykształca się również dolna

warstwa drzew i dobrze rozwinięty podszyt, który tworzą krzewy jałowca, czasem w

miejscach wilgotniejszych występuje pojedynczo kruszyna (Frangula alnus) i jarzębina

(Sorbus aucuparia). Runo wykształcone jest różnorodnie niekiedy bywa bujne i zwarte,

czasami skąpe i wtedy bujnie wykształca się jedynie warstwa mszysta.

W runie przeważają krzewinki: borówka czarna, borówka brusznica. Czasem

w miejscach prześwietlonych, tworzy przyziemne płaty mącznica lekarska - roślina objęta

częściową ochroną oraz wrzos zwyczajny. Często w borach świeżych rosną widłaki - rośliny

chronione. Najczęstszym z nich jest widłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum) tworzący w

miejscach wilgotnych duże zwarte łany. Częsty jest widłak goździsty, znacznie rzadszy

widłak spłaszczony (zeglej) (Diphasiastrum complanatum). Najrzadziej występuje widłak

cyprysowy (Lycopodium tristachium) znany między innymi ze stanowisk nad jeziorami:

Zdręczno i Sztuczne. W borach świeżych rosną gruszyczki, z których spotykamy gruszyczkę

jednostronną (Pyrola secunda) i gruszyczkę mniejszą (Pyrola minor), znacznie rzadziej

gruszyczkę średnią (Pyrola media) i gruszyczkę zieloną (Pyrola chlorantha). Dość często

pojawiają się: pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata (gat. podlegajacy ochronie

scislej), siódmaczek leśny (Trientalis europea), pszeniec zwyczajny (Melampyrum pratense),

nawłoć pospolita (Solidago virga-aurea) i jastrzębiec kosmaczek (Hieracium pilosella). W

miejscach prześwietlonych spotyka się wiele chronionych gatunków roślin jak: sasanka

łąkowa (Pulsatilla pratensis) oraz sasanka zwyczajna (Pulsatilla vulgaris). Najrzadziej

występuje sasanka wiosenna (Pulsatilla vernalis), spotykana nad jeziorem Zdręczno w

okolicach miejscowości Gacna Wielka i Rudzki Most. Do rzadkości florystycznych należy

chroniony dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis). Z świetlistymi borami związane są

gatunki: pajęcznica gałęzista (Anthericum ramosum), goździk piaskowy (Dianthus arenarius),

dzwonek okrągłolistny (Campanula rotundifolia), występująca rzadko driakiew wonna

38

(Scabiosa canescens) oraz jeden z rzadszych storczyków - kruszczyk rdzawoczerwony

(Epipactis atropurpúrea). Z borami świeżymi związany jest zimoziół północny (Linnea

borealis) -relikt polodowcowy, roślina objęta ochroną gatunkową

Bór świeży jest w LKP „Bory Tucholskie” zróżnicowany geograficznie na

subkontynentalny bór świeży Peucedano Pinetum i suboceaniczny bór świeży Leucobryo-Pinetum. Subkontynentalny bór świeży odznacza się udziałem dość licznej

grupy gatunków wyróżniających o kontynentalnym typie zasięgu a mianowicie gorysza

pagórkowatego (Peucedanum oreoselinum), wężymordu późnego (Scorzonera humilis),

konwalii majowej (Convallaria maialis), nawłoci późnej (Solidago virga-aurea), kokoryczki

wonnej (Polygonatum odoratum).

Subnoceaniczny bór świeży w porównaniu z subkontynentalnym jest zespołem

uboższym florystycznie i odznacza się brakiem gatunków kontynentalnych. Zamiast nich

wchodzą tylko bardzo nielicznie zachodnie gatunki wyróżniające jak: buk zwyczajny, śmiałek

pogięty (Deschampsia flexuosa) oraz mchy Leucobryum glaucum i Hypnum cupressiforme.

Subkontynentalny bór świeży zajmuje południowo-wschodnią część LKP „Bory

Tucholskie" a suboceaniczny północno-zachodnią.

Bory świeże wykształcają się najczęściej w warunkach: boru świeżego umiarkowanie

świeżego (Bśwl) i boru świeżego silnie świeżego (Bśw2).

Wg Boińskiego (2003) dość częstym zespołem w LKP „Bory Tucholskie" jest bór wrzosowy Calluno-Pinetum. Ma on charakter zbiorowiska antropogenicznego,

wykształconego na leśnych gruntach porolnych i wypasanych. Zajmuje przede wszystkim

potencjalne siedliska borów świeżych (Leucobryo-Pinetum, lub Peucedano-Pinetum) i

powinien być traktowany jako ich lokalna zniekształcona postać. Zespół ten nie jest

wyróżniany przez Matuszkiewicza (2001). Bór wrzosowy zajmuje okolo 20% powierzchni

leśnej LKP. Gatunkiem lasotwórczym jest sosna zwyczajna. W warstwie krzewów, obok

sosny dużą rolę odgrywa jałowiec (Juniperus communis). Warstwa zielna jest słabo

rozwinięta, pokrywa zaledwie 50-75% powierzchni. Charakterystyczną fizjonomię

zbiorowisku nadaje wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris). Podkreślić należy również duży

udział śmiałka pogiętego (Deschampsia flexuosa), borówki brusznicy, borówki czarnej

(Vaccinium myrtillus). Osobliwością runa leśnego boru wrzosowego jest chroniony widłak

goździsty. Warstwa mszysta jest bardzo dobrze rozwinięta i charakteryzuje się znaczną

przewagą mchów nad porostami. Dużym stopniem stałości i pokrycia charakteryzują się:

Dicranum undulatum, Dicranum scoparium, Entodon schreberii, Hypnum cupresiforme.

Z porostów najczęściej występują chrobotki z rodzaju Cladonia. Bór wrzosowy tworzy się

w warunkach: boru świeżego (Bśw), zniekształconego boru świeżego (Bśw-z), słabo

39

zdegradowanego boru mieszanego świeżego (BMśw-d), silnie zdegradowanego boru

mieszanego świeżego (BMśw-D).

Śródlądowy bór wilgotny Śródlądowy bór wilgotny Molinio–Pinetum występuje na ubogim, piaszczystym

podłożu, w miejscach nisko położonych, z wysokim i zmiennym w ciągu roku poziomem

wody w glebie stanowiąc w LKP zaledwie 0,4% powierzchni lasów. O fizjonomii tego zespołu

decyduje stała i bardzo liczna obecność w runie trzęślicy modrej (Molinia coerulea) - gatunku

wyróżniającego, a w drzewostanie stała domieszka brzozy omszonej (Betula pubescens). W

runie spotyka się krzewinki - borówkę czarną i borówkę brusznicę, wrzos zwyczajny oraz

bagno zwyczajne (Ledum palustre). W warstwie mszystej wysoki stopień stałości wykazują:

Pleurozium schreberi, Polytrichum commune, Dicranum polysetum. Rzadziej pojawiają się:

Hylocommium splendens, Dicranum scoparium oraz Mnium affine. Niektóre fitocenozy tego

zespołu można zaliczyć do wilgotniejszego wariantu z bagnem zwyczajnym Ledum palustre,

które wyraźnie nawiązują do borów bagiennych. Utwierdza to dodatkowo w przekonaniu, że

opisywany tu zespół boru wilgotnego ma charakter antropogeniczny i powstał w wyniku

przekształceń siedlisk, potencjalnie odpowiadających borom bagiennym, będących aktualnie

na różnych etapach wtórnej sukcesji. Molinio–Pinetum wykształca się przeważnie na

siedliskach: boru wilgotnego umiarkowanie wilgotnego (Bwl), boru wilgotnego silnie

wilgotnego (Bw2), boru mieszanego wilgotnego umiarkowanie wilgotne (BMwl) i boru

mieszanego wilgotnego silnie wilgotne (BMw2).

Subkontynentalny bór mieszany Między innymi w obrębie Świt (N-ctwo Tuchola), na terenie rezerwatu „Dolina rzeki

Brdy” występują fitocenozy boru mieszanego subkontynentalnego Querco roborisi-PInetum. Ich drzewostan jest sosnowo-dębowy (dąb szypułkowy Quercus robur lub

bezszypułkowy Q. petraea). Niekiedy w domieszce rosną również brzoza brodawkowata

i świerk Picea abies. W warstwie krzewów o niskim na ogół zwarciu występuje głównie

podrost wyżej wymienionych drzew liściastych. Czasami, pojedynczo spotyka się gatunki

grądowe – grab zwyczajny i leszczynę. W stosunku do boru sosnowego runo wyróżnia

obecność trzcinnika leśnego Calamagrostis arundinacea i duży stopień ilościowości konwalii

majowej Convallaria majalis. Wnikaja do niego także niektóre gatunki grądowe np.: perłowka

zwisla Melica nutans, fiolek leśny Viola reichenbachiana i wiechlina gajowa Poa nemoralis.

Querco roborisi-PInetum zajmuje siedliska boru mieszanego świeżego. Z udziału tych

siedlisk na terenie LKP wynika, że areał fitocenoz tego zespołu powinien być zdecydowanie

wyższy niż obecnie.

40

Kontynentalny bór bagienny

Kontynentalny bór bagienny Vaccinio uliginosi - Pinetum Zbiorowisko to jest

częste na brzegach torfowisk mszarnych, które okalają niewielkie jeziorka dystroficzne, w

sumie zajmujące zaledwie ca 0,1% powierzchni leśnej LKP. Rozwija się na podłożu

torfowym. W drzewostanie panuje wysokopienna sosna bagienna (Pinus silvestris fo.

uliginosa). Czasem domieszkę stanowi brzoza omszona (Betula pubescens). Warstwę

krzewów buduje prawie wyłącznie kruszyna. Runo złożone jest głównie z krzewinek. Przede

wszystkim łanowo występuje bagno zwyczajne oraz borówka bagienna. Kępkami rośnie

wełnianka pochwowata (Eriophorum vaginatum) niekiedy też łanowo widłak jałowcowaty.

Cechą charakterystyczną jest wielka ilość torfowców (Sphagnum), głównie Sphagnum

palustre, rzadziej Sph. acutifolium, Sph. recurvum i Sph. magellanicum. Vaccinio uliginosi -

Pinetum w LKP wystepuje w warunkach : boru bagiennego dość silnie odwodnionego (Bbl),

boru bagiennego mokrego (Bb2) i boru bagiennego bardzo mokrego (Bb3). Na omawianym

terenie Vaccinio uliginosi - Pinetum zróżnicowany jest na 2 podzespoły: Vaccinio uliginosi -

Pinetum tipicum i Vaccinio uliginosi - Pinetum ledetosum palustris (Boin. 2002).

Vaccinio uliginosi - Pinetum ledetosum stanowi ostatnie stadium sukcesji torfowisk

przejściowych i wysokich. Świadczy o tym duży udział gatunków torfowiskowych -Vaccinium

oxycoccos, Sphagnum magellanicum, S. fallax, Aulacomnium palustre, Polytrichum strictum,

które są dobrymi gatunkami wyróżniającymi ten podzespół boru bagiennego. Fitocenozy

tego zbiorowiska występują najczęściej w bezodpływowych zagłębieniach na dystroficznych

i oligotroficznych glebach organicznych, powstałych z podsuszonych gleb torfowych,

wysokich i najuboższych postaci torfowisk przejściowych, z opadowo-podsiąkową

i podsiąkową gospodarką wodną. Spotykamy również te postaci boru bagiennego na

brzegach mszarnych torfowisk okalających niewielkie jeziorka dystroficzne (suchary).

Kontynentalny bór bagienny w typowej postaci Vaccinio uliginosi - Pinetum typicum

jest zbiorowiskiem dość rzadko spotykanym na terenie LKP. Drzewostan buduje Pinus

sylvestris ze znaczną domieszką Betula pubescens. W bujnym dobrze wykształconym runie

obficie występują obok Ledum palustre borówki - Vaccinium uliginosum, V. myrtillus, V. vitis-

idaea. W warstwie mszystej dominują mchy - Dicranum undulatum, D. scoparium,

Hylocomium spłendens a z torfowców - Shagnum capillifolium i Sph. palustre.

Brzezina bagienna

Brzezina bagienna Betuletum pubescentis zajmuje nielicznie obniżone

bezodpływowe niecki i zaklęśnięcia terenu wysłane płytką warstwą torfu. W drzewostanie

dwuwarstwowym panuje brzoza omszona ze znaczną domieszką sosny. Warstwę krzewów o

41

stosunkowo małym zwarciu buduje kruszyna pospolita i jałowiec pospolity. W runie dużą

stałość i pokrycie osiągają gatunki charakterystyczne zespołu: łanowo występujący widłak

jałowcowaty i dość licznie spotykana narecznica szerokolistna (Dryopteris austriaca). Poza

tym występuje borówka czarna, brusznica, trzęślica modra, pszeniec zwyczajny i inne.

Pokrycie warstwy mszystej jest odwrotnie proporcjonalne do pokrycia wyższych warstw

roślin. Najczęściej spotykany jest Pleurozium schreberii i Dicranum polysetum. Znacznie

rzadsze są Ptilium crista-castensis, Polytrichum commune, Plagiothecium laetum. Dużą rolę

w niektórych płatach tego zespołu odgrywają torfowce, co świadczy o podobieństwie tych

fitocenoz do boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum.

Brzezina bagienna w LKP wykształca się w warunkach : boru mieszanego

bagiennego dość silnie odwodnione (BMbl), boru mieszanego bagiennego mokre (BMb2).

Bory, brzeziny i lasy bagienne (ols torfowcowy) znajdują się na liście siedlisk chronionych w Europie. Ich inwentaryzacja w 2007 roku wykazała, że w granicach opisywanego LKP *91D0-1 brzeziny bagienne zajmują 396,50 ha a 91D0-2a sosnowe bory bagienne typowe – 152,20 ha. Ponadto stwierdzono 41,65 ha ogólnie ujętego siedliska *91D0 bory i lasy bagienne.

Chojniaki sosnowe (Sośniaki) – nasadzenia sosny na siedliskach kwaśnych dąbrów, kwaśnych buczyn, czasem gradów a nawet łęgów

Chojniaki sosnowe są to zbiorowiska ewidentnie antropogeniczne powstałe przez

sadzenie sosny na zrębach zupełnych, jak również na glebach po użytkowaniu nieleśnym.

Zajmują one najczęściej siedliska kwaśnych dąbrów, kwaśnych buczyn, czasem gradów

a nawet łęgów i olsów. Świadczy o tym obecność niektórych roślin (reliktów dawnych

zespołów), które wraz z gatunkami borowymi tworzą specyficzną kombinację gatunków.

Boiński (1988, 1996) na terenie LKP „Bory Tucholskie” wyróżnił następujące chojniaki

sosnowe: sosnowy chojniak zboczowy, chojniak sosnowy z Arrhenatherum elatius, chojniak

sosnowy z Agrostis capillaris. chojniak sosnowy z Pteridium aquilinum.

Dąbrowy

Dąbrowy w LKP „Bory Tucholskie" wykształcone są w postaci dwu zespołów: świetlistej

dąbrowy Potentillo albae-Quercetum oraz kwaśnej dąbrowy Calamagrostio-Qercetum

petraeae, które łącznie zajmują około 7% powierzchni lasów.

42

Dąbrowa świetlista Potentillo-albae-Quercetum Obecnie spotkać można zaledwie niewielkie fragmenty dąbrów świetlistych nad Wdą w

okolicy Gródka i Bedlenek, nad Brdą w okolicy Rudzkiego Mostu i Piły Młyna. Są to jednak

fragmenty zniekształcone na skutek sadzenia sosny.

Drzewostan naturalnych płatów dąbrów świetlistych budują dąb bezszypułkowy (Q.

sessilis) i dąb szypułkowy. Z krzewów występują: suchodrzew, leszczyna, berberys (Berberis

vulgaris), rzadziej jałowiec. Do dna lasu dochodzi w tych warunkach dość dużo światła, co

umożliwia rozwój bujnej, wielogatunkowej i światłolubnej roślinności. Występują więc tu:

pięciornik biały (Potentina alba), jaskier wielokwiatowy (Ranunculus polyanthwmos), wyka

kaszubska (Vicia cassubica), koniczyna alpejska (Trifolium alpestre), koniczyna długokłosa

(Trifolium rubens), bodziszek czerwony (Geranium sanguineum), ciemiężyk białokwiatowy

(Vincetoxicum offlcinałe), czyścica storzyszek (Calamintha vulgaris), kokoryczka wonna

(Polygonatum odoratum), groszek czerniejący (Lathyrus niger), dzwonek brzoskwiniolistny i

wiele innych. Rozwijają się tu bujnie również trawy: trzcinnik leśny, turówka leśna, perlówka

zwisła (Melica nutans), wiechlina gajowa, prasownica rozpierzchła, kupkówka i inne. Spotyka

się gatunki borowe (borówki, gruszyczki), gradowe (zawilec, przylaszczki, fiołki), łąkowe -

przytulię północną (Galium borealne), sierpika barwierskiego (Seratula tinctoria), czarcikęs

łąkowy (Succisa pratensis) oraz łany konwalii (Convalaria majalis) i wiele innych roślin.

Dąbrowy świetliste są bez wątpienia najbogatszymi florystycznie lasami na niżu. Na

terenie LKP „Bory Tucholskie” tworzą się głównie w warunkach: lasu mieszanego świeżego

umiarkowanie świeżego (LMśwl) i lasu świeżego umiarkowanie świeżego (Lśwl).

Środkowoeuropejska acidofilna dąbrowa niżowa Calamagrostio-Quercetum petraeae

Zespół Calamagrostio-Quercetum petraeae jest najsłabiej scharakteryzowanym

zbiorowiskiem acydofilnych dąbrów z klasy Querco robori-petraea, który jednocześnie

nawiązuje do kontynentalnych borów mieszanych z klasy Vaccinio-Piceetea, głównie Querco

roboris-Pinetum (Hereźniak 1993). Rozróżnienie tych dwóch zbiorowisk nastręcza duże

trudności, gdyż są to syntaksony geograficzne występujące na analogicznych siedliskach w

odmiennych strefach klimatycznych (Matuszkiewicz 1982). Sytuację dodatkowo komplikuje

fakt, że lasy pierwotnie reprezentujące wyżej wymienione taksony, od najdawniejszych

czasów jako pierwsze poddawane były różnym formom antropopresji (Olaczek 1972). Część

siedlisk borów mieszanych została zajęta przez rolnictwo, a później wtórnie zalesiona,

zwykle sosną, co w konsekwencji doprowadziło do powstania monokultur sosnowych.

Jednak bywały i są niekiedy poddane zabiegom fitomelioracyjnym, polegających na

dosadzaniu - w zależności od rozeznania i posiadanego materiału szkółkarskiego -

sadzonkami dębów, buka a czasem również świerka. Generalnie, gospodarka leśna

43

protegująca od dawna sosnę - również na siedliskach ubogich grądów i acydofilnych dąbrów

i buczyn oraz innych lasów liściastych i mieszanych - doprowadziła do daleko idącej

degeneracji tych siedlisk i fizjonomicznego upodobnienia powstałych zbiorowisk zastępczych

- chojniaków.

Kwaśna dabrowa wystepuje głównie na siedlisku lasu mieszanego silnie świeżego

(LMśw2).

O niewielkiej roli w krajobrazie LKP dąbrów świadczą wyniki inwentaryzacji siedlisk z listy Natura 2000. *91I0 ciepłolubne dąbrowy zajmują tu jedynie 6,92 ha powierzcni a 9190 kwaśne dąbrowy zaledwie 2,47 ha.

Lasy grądowe

Na terenie LKP „Bory Tucholskie” występują dwa zbiorowiska (zespoły) lasów

grądowych - grądy subkontynentalne (Tilio - Carpinetum) oraz klonowo-lipowy grąd

zboczowy (Zb. Acer platanoides-Tilia cordara).

Grąd subkontynentalny Tilio - Carpinetum

Zbiorowiska leśne zaliczane do grądu subkontynentalnego to wielogatunkowe lasy

dębowo-grabowe z udziałem innych drzew liściastych: lipy drobnolistnej (Tilia cordata), klonu

zwyczajnego (Acer platanoides), jaworu, osiki (Populus tremula), wiązu górskiego (Ulmus

scabra) i brekinii. Dawniej zajmowały one znaczne obszary obecnie stanowią ca 0,5%

powierzchni lasów LKP. Obecnie już tylko nieliczne fragmenty lasów dębowo-grabowych

można jeszcze spotkać w rezerwacie „Szczerkowo" oraz środkowym i dolnym biegu rzek:

Brdy i Wdy.

Drzewostan naturalnych lasów grądowych jest wielogatunkowy i wielowiekowy,

zróżnicowany na dwie warstwy drzew, z bogatym podszyciem. Podszyt utworzony jest z

gatunków budujących drzewostan, z krzewów leszczyny, trzmieliny zwyczajnej (Euonymus

europaea), trzmieliny brodawkowatej (Euonymus verrucosa), suchodrzewu (Lonicera

xylosteum), derenia świdwy (Cornus sanguinea) i porzeczki alpejskiej (Ribes alpinum).

Runo jest bardzo bujne, wielogatunkowe. W aspekcie wczesnowiosennym wyróżniają

się: ; zawilec (Anemone ranunculoides, A. nemorosa), przylaszczki (Hepatica nobilis),

miodunki (Pulmonaria obscura), fiołki leśne, złocie (Gagea lutea), groszki wiosenne(Lathyrus

vermis), kokorycze (Cordalis cava). Nieco później zakwitają: gwiazdnica wielokwiatowa

(Stellarla holostea), marzanka wonna (Galium odoratum), gajowiec (Lamiastrum

galeobdolon), jaskier kosmaty (Ranunculus lanuginosus), kokoryczka wielkokwiatowa

(Polygonatum mułtiflorum) czworolist (Paris quadrifolia). Na początku lata kwitną: wiechlina

44

gajowa (Poa nemoralis), prasownica rozpierzchła (Milium effusum), kupkówka Aschersona

(Dactylis Aschersoniana), wyka leśna (Vicia sylvatica), wyka zaroślowa (V. dumetorum),

wyka płotowa (V. sepium), dzwonek jednostronny (Campanula rapunculoides), dzwonek

pokrzywolistny (C. trachelium), dzwonek brzoskwiniolistny (C. persicifolia), żankiel zwyczajny

(Sanicula europaea), zerwa kłosowa (Phyteuma spicatum) i podagrycznik.

Z roślin chronionych w płatach grądu spotyka się często gatunki chronione, takie jak

np.: wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum, storczyki, podkolan biały (Plantathera

bifołie), kruszczyk szerokolistny (Epipactis latifolia), listera jajowata (Listera ovata), gnieźnik

leśny (Neottia nidusavis), lilia złotogłów (Liliom martagon).

Bogactwo florystyczne sprawia, że grądy należą do najpiękniejszych zjawisk

przyrodniczych LKP „Bory Tucholskie". Grąd subkontynentalny zróżnicowany jest tu na

cztery podzespoły: grąd niski czyśćcowy Tilio - Carpinetum stachyetosum, grad niski

kokoryczowy Tilio-Carpinetum corydaletosum, grąd typowy Tilio - Carpinetum typicum i grąd

wysoki trzcinnikowi Tilio - Carpinetum calamagrostietosum.. Grądy niskie wykształcają się

w warunkach: lasu wilgotnego umiarkowanie wilgotnego (Lwi), lasu wilgotnego silnie

wilgotnego (Lw2), lasu mieszanego wilgotnego umiarkowanie wilgotnego (LMwl), lasu

mieszanego wilgotnego silnie wilgotnego (LMw2), grądy typowe na siedlisku lasu świeżego

Lśw, a grady wysokie – lasu mieszanego świeżego LMśw

Klonowo-lipowy grąd zboczowy (Zb. Acer platanoides-Tilia cordara)

Klonowo-lipowy grąd zboczowy zachował się dość licznie na zboczach dolin

rzecznych Brdy i Wdy w stosunkowo dobrym stanie naturalnym. Dwuwarstwowy drzewostan

grądu zbudowany jest z wielu gatunków jak: lipa drobnolistna, grab zwyczajny, dąb

szypułkowy, klon zwyczajny, wiąz górski. Domieszki tworzą: klon jawor, wiąz polny, jesion

wyniosły i olsza czarna.W dobrze rozwiniętym podszycie występują krzewy: leszczyny,

suchodrzewu, trzmieliny zwyczajnej, trzmieliny brodawkowatej, derenia świdwy, porzeczki

alpejskiej i porzeczki czerwonej (Ribes schlechtendalii). Runo grądu zboczowego jest

wielobarwne, bujne i bogate w gatunki. Aspekt wczesnowiosenny tworzą: kokoryczka pusta

(Corydalis cava), złoć żółta, przylaszczka, zawilec żółty, zawilec gajowy, miodunka ćma,

groszek wiosenny, ziarnopłon (Ranuncvulus ficaria). Na początku lata zakwitają dzwonki:

jednostronny i pokrzywolistny, a w miejscach prześwietlonych brzoskwiniolistny. W grądach

zboczowych częściej niż gdzie indziej spotyka się wiele roślin chronionych zwłaszcza: lilię

złotogłów, wawrzynka wilczełyko, kruszczyka szerokolistnego, listerę jajowatą, gnieźnika

leśnego, podkolana białego, żłobika koralowatego (Corallorhiza triflda), orlika pospolitego

(Aquilegia vulgaris), turówkę leśną (Hierochloe australis), paprotkę zwyczajną (Polypodium

vulgare).

45

Spośród rzadkich, ciekawszych roślin wymienić należy paprotnicę kruchą (Cystopteris

fragilis), skrzypa zimowego (Equisetum hyemale), fiołka przedziwnego (Viola mirabilis),

żankiela zwyczajnego (Sanicula europaea), czerńca gronkowego (Actea spicata), pluskwicy

europejskiej (Cimicifuga europaea). Grądy zboczowe przedstawiają duże wartości

przyrodnicze z racji obecności w nich sporej grupy gatunków chronionych i ginących. Należy

konsekwentnie dążyć do rozpoznania naukowego najbardziej wartościowych obiektów z tymi

lasami, w celu objęcia ich ochrona prawną oraz wykorzystania w przyszłości jako placówek

dla wszechstronnych badań dokumentacyjnych, ekologicznych i monitoringowych. Tego typu

lasy są już dużą rzadkością w Polsce, a spełniają bardzo ważną funkcję lasów

wodochronnych i glebochronnych, chroniąc obszary zwłaszcza krawędziowe, a więc te

najbardziej podatne na różnego rodzaju erozję. Zgodnie ze Światową Strategią Ochrony

Przyrody - ochrona tego typu lasów należy do priorytetowych.

W grądzie zboczowym na terenie LKP „Bory Tucholskie" można wyróżnić dwie

postacie – kokoryczową z Corydalis pl. sp. i trzcinnikową. Grądy zboczowe tworzą siedliska

leśne głównie zaliczane do lasów świeżych silnie świeżych (Lśw2).

Grądy zboczowe na terenie środkowej i północnej Polski Niżowej są wyróżniane

dopiero od czasu ukazania się pracy Jutrzenki-Trzebiagtowskiego (1995) pt. „Zboczowe lasy

klonowo-lipowe Aceri-Tilietum Faber 1936 w Polsce Północno-Wschodniej” . Wcześnie były

traktowane najczęściej jako wariant lub postać zboczową odpowiedniego geograficznie

zespołu grądu. Cyzman (1992) tego typu zbiorowiska na terenie Pradoliny Toruńsko-

Eberswaldzkiej określał jako wariant zboczowy grądów niskich. Matuszkiewicz (2001)

uważa, że użyta przez Jutrzenke-Trzebiatowskiego (1993) nazwa Aceri-Tilietum powinna

zostać zmodyfikowana, aby zaznaczyć odrębność tej jednostki od zespołu Aceri-Tilietum

platyphylli Faber 1936, który należy do związku Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani Klika

1955. Niżowe grądy zboczowe Matuszkiewicz zalicza bowiem do związku Carpinion betuli.

Lasy grądowe zajmują na terenie LKP „Bory Tucholskie” największa powierzchnię wśród siedlisk o znaczeniu europejskim. W 2007 roku ich fitocenozy zaliczane do ogólnie ujętego siedliska 9170 grąd środkowoeuropejski i subkontynetalny oraz grąd zboczowy zinwentaryzowano na powierzchni ponad 1400 ha.

46

Buczyny

Buczyny na terenie LKP „Bory Tucholskie" występują sporadycznie i tylko w postaci

kwaśnej buczyny niżowej (Luzulo pilosae - Fagetum).

Nielicznie już spotykane płaty tego zbiorowiska zachowały jednak naturalny skład

zespołu. Drzewostan prawie wyłącznie bukowy z nieznaczną domieszką dębu szypułkowego

(Quercus robur) wyraźnie zróżnicowany jest na dwie warstwy drzew. Buk (Fagus syłvatica)

odnawia się tu w sposób naturalny, występuje we wszystkich warstwach, równomiernie

przechodząc do drzewostanu (warstwy a1). Z uwagi na nielicznie zachowane fragmenty tego

zespołu trudno coś powiedzieć o zróżnicowaniu tego zbiorowiska. Należy przypuszczać, że

zespół ten w przeszłości występował częściej i zajmował znacznie większe obszary. Na

siedliska kwaśnej buczyny została jednak wprowadzona sosna i tylko w runie tych zbiorowisk

czasami można zaobserwować relikty dawnego zespołu wskazujące na lasowy charakter

siedliska. Luzulo pilosae - Fagetum na badanym terenie jest najbardziej zbliżony do kwaśnej

buczyny niżowej Luzulo pilosae - Fagetum typicum wyróżnionego przez Matuszkiewicza

(Matuszkiewicz W. 1973) w syntetycznym opracowaniu lasów bukowych w Polsce. W

umiarkowanie zwartym runie z najwyższą stałością występują gatunki charakterystyczne

i wyróżniające dla zespołu: kosmatka orzęsiona (Luzula piłosa), turzyca pigułkowata (Carex

piłulifera), siódmaczek leśny (Trientalis europaea) oraz mech Polytrichum formosum.

Zbiorowisko to wyróżnia się wyraźnie udziałem szeregu gatunków mezofilnych, głównie z kl.

Querco-Fagetea, np. gwiazdnica wielkokwiatowa, zawilec gajowy, wiechlina gajowa, perło

wka zwisła oraz mech Atrichum undułatum. Z gatunków towarzyszących spotkać można tu

najczęściej: konwalijkę dwulistną (Majanthemum bifolium), szczawik zajęczy, borówkę

czarną, narecznicę krótkoostną (Dryoppteris cartusiana) i inne.

Inwentaryzacja siedlisk Natura 2000 w nadleśnictwach LKP „ Bory Tucholskie” wykazała, że kryteria siedliska 9110-1 kwaśne buczyny niżowe spełnia w nich zaledwie 33,12 ha lasów.

Olsy

Spośród lasów liściastych zespoły olsowe z klasy Alnetea glutinosae zajmują

najbardziej zabagnione tereny. Występują w podtopionych fragmentach dolin rzecznych i

mniejszych cieków oraz wokół nielicznych jezior i zabagnień. Zarówno powierzchnia

poszczególnych biochor olsu, jak i ogólny jego areał na obszarze LKP „Bory Tucholskie” nie

są duże. Spośród dwóch zespołów leśnych z klasy Alnetea glutinosae występujących w

Polsce Środkowej – olsu porzeczkowego Ribeso nigri-Alnetum i olsu torfowcowego Sphagno

squarrosii-Alnetum na opisywanym terenie występuje głównie ten pierwszy

47

Ols torfowcowy Sphagno squarosii - Alnetum

Ols torfowcowy w swej typowej postaci na badanym terenie jest zbiorowiskiem

stosunkowo rzadkim, wykształcającym się na niewielkich powierzchniach. Występuje zwykle

na okrajkach torfowisk mszarnych (torfowiska przejściowe i wysokie) w zlądowiałych

basenach pojeziernych. Warunki siedliskowe są bagienne jak w zespole porzeczkowym, ale

podłoże jest bardziej kwaśne i mniej żyzne. Drzewostan olsu torfowcowego budują dwie

warstwy drzew. W warstwie najwyższej dominuje olsza czarna (Alnus glutinosa) prawie

zawsze ze stała domieszką sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), a niekiedy również brzoza

omszona (Betula pubescens). Drugą warstwę drzew tworzy wyłącznie olsza czarna.

Warstwa podszytu jest dobrze rozwinięta. Buduje ją podrost olszy czarnej a z krzewów

kruszyna (Frangula alnus). Rzadziej spotykamy jarzębinę (Sorbus aucuparia), wierzbę szarą

(Salix cinerea) i wierzbę pięciopręcikową (Salix pentandra). Runo w olsie torfowcowym jest

dobrze rozwinięte. Pokrycie waha się w granicach 50-95%. Dominują tu gatunki z klasy

Alnetea głutinosae: narecznica błotna (Thelypteris palustris), psianka słodkogórz (Solanum

dulcamara), karbieniec (Lycopus europaea), trzcinnik lancetowaty (Calamagrostis

canescens) i inne. Z gatunków towarzyszących najczęściej notowano: śmiałek darniowy

(Deschampsia caespitosa), tojeść pospolita (Lysimachia vulgaris), fiołek błotny (Viola

palustris), gorysz błotny (Peucedanum palustre) i inne. Warstwa mszysta wykształca się na

ogół dobrze. Pokrycie waha się od 20-70%. Warstwę tę budują głównie torfowce: Sphagnum

squarosum, S. palustre, S. fimbriatum - gatunki charakterystyczne i wyróżniające ols

torfowcowy. Spotykamy tu jeszcze inne gatunki mszaków: Climacium dendroides,

Plagiomnium affine, P. hornum, P. cuspidatum, Polytrichum gracie, Rytidiadelphus

squarosus.

Ols porzeczkowy Ribeso nigri - Alnetum

Ribeso nigri - Alnetum to najbardziej rozpowszechniony w całej Polsce niżowej typ

bagiennego lasu olszowego (Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz J., M. 1996, Jakubowska -

Gabara 1999). W LKP „Bory Tucholskie ols porzeczkowy jest nieczęstym i

małopowierzchniowym zbiorowiskiem leśnym. W przeszłości zajmował bez porównania

znacznie większe powierzchnie, zajmując często powytopiskowe, względnie innego

pochodzenia zagłębienia obecnie zajęte przez łąki lub pastwiska.

Ols porzeczkowy rozwija się w miejscach silnie wilgotnych, będących w większości

pod działaniem wód wgłębnych. Zajmuje najczęściej gleby organiczne, wytworzone z torfów

niskich ze znaczną domieszką części mineralnych pochodzących z namułów. Są to

przeważnie torfy turzycowe, turzycowo - trzcinowe, rzadziej trzcinowe. W górnych warstwach

torfu spotyka się niekiedy domieszkę drewna olchowego.

48

Płaty olsu można łatwo odróżnić od płatów innych zbiorowisk leśnych ze względu na jego

specyficzną fizjonomie wyrażającą się kępiastą budową dna lasu i mozaikowym układem

runa.

Drzewostan w olsie porzeczkowym stanowi prawie wyłącznie olsza czarna. Drzewa

olszy rosną zwykle na wysokich kępach, na których skupia się nie znosząca podtopienia

bogata flora różnych ziół i mchów. Między kępami rozpościerają się grząskie moczarowe

dolinki, gdzie panuje specyficzna flora higrofilna. Podszyt w olsie jest na ogół dobrze

wykształcony. Oprócz podrostu olchy występuje tu z krzewów najczęściej kruszyna, gatunek

charakterystyczny dla zespołu - porzeczka czarna (Ribes nigrum) oraz jarzębina. W runie

znaczący udział maja gatunki wyróżniające zespół oraz charakterystyczne klasy Alnetea

glutinosae: turzyca błotna (Carex acutiformis), pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), kosaciec

żółty (Iris pseudoacorus), narecznica błotna, psianka słodkogórz, karbieniec, turzyca

długokłosa (Carex elongata). Z gatunków towarzyszących najczęściej spotkać można:

przytulię błotną (Galiom palustre), narecznicę szerokolistną (Dryopteris diletata),

niezapominajkę błotną (Myosotis palustris), turzycę ciborowatą (Carex pseudocyperus),

gorysza błotnego, tojeść pospolitą, fiołka błotnego i inne. Warstwa mchów w tym zespole jest

rozwinięta umiarkowanie i tu z najwyższą stałością występuje Plagiomnium undulatum.

Mniejszą rolę odgrywają Plagiomnium affine i Rhodobryum roseum.

Łęgi olszowo-jesionowe i wiązowo-jesionowe

Łęgi olszowo-jesionowe i wiązowo-jesionowe rozwijające się na żyznych glebach

okresowo zalewanych wodami o ruchu powierzchniowym.

Łęg olszowo-jesionowy Fraxino - Alnetum

Fraxino - Alnetum występuje w LKP na niewielkiej powierzchni (0,6%) nad rzekami

Brdą i Wdą oraz ich dopływami. Czasem spotkać go można w formie szczątkowej nad

jeziorami. Łęgi jesionowo - olchowe zajmowały dawniej znaczne przestrzenie, obecnie

wycięte i zamienione na użytki zielone. Zbiorowisko to budują w zasadzie dwa gatunki

drzew: olsza czarna i jesion wyniosły (Fraxinus excelsior). Podrost tworzy głównie jesion, a w

podszycie występują masowo: bez czarny (Sambucus nigra), czeremcha zwyczajna (Prunus

padus) rzadziej leszczyna (Corylus avellana) i kruszyna. Runo jest bujne i wielowarstwowe.

O jego wyglądzie decydują: pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) i łanowo występujący

niecierpek pospolity ( Impatiens noli - tangere). Częstymi roślinami są podagrycznik pospolity

(Aegopodium podagraria), wiązówka błotna (Filipendula ulmaria), ostrożeń warzywny

49

(Cirsium oleraceum), gwiazdnica gajowa (Stellaria nemorum), śledzienica skretolistna

(Chrysosplenium altermfolium) i inne.

Fraxino-Alnetum wykształca się w warunkach olsu jesionowego dość silnie

odwodnionego (OlJ) lub olsu jesionowego mokrego (0lJ2).

Na obszarze LKP „Bory Tucholskie" w zespole Fraxino-Alnetum wyróżniono dwie

niższe jednostki systematyczne tej asocjacji: łęg typowy Fraxino-Alnetum typicum i łęg

źródliskowy Fraxino-Alnetum cardaminetosum amarae.

Podzespół typowy łęgu jesionowo - olszowego Fraxino-Alnetum typicum zajmuje

najczęściej średnio zabagnione powierzchnie pomiędzy olsem a grądem niskim. Drzewostan

w tym zbiorowisku buduje wyłącznie olsza czarna. Podszycie jest bujne i wielogatunkowe.

Poza podrostem olszy czarnej z dość dużą stałością występują krzewy: Prunus padus,

Frangula alnus, Ribes nigrum, Corylus avellana. Brak natomiast Sambucus nigra, który

spotykamy tylko w łęgu źródliskowym. Runo jest bujne o charakterze ziołorośli, osiągające

pokrycie 100% powierzchni. Oprócz gatunków wspólnych dla obu podzespołów łęgowych,

występują tu z większą stałością gatunki: Ranunculus repens, Athyrium filix-femina, Galium

apparine. Negatywnie podzespół typowy łęgu jesionowo-olszowego różni się od podzespołu

z Cardamine amara brakiem gatunków wyróżniających ten podzespół oraz innych gatunków

jak np.: Cirsium oleraceum, Filipendula ulmaria, Dryopteris carthusiana. W warstwie mszystej

dość dobrze wykształconej najczęściej występują Plagiomnium undulatum i Eurhynchium

hians.

Podzespół źrodliskowy Fraxino-Alnetum cardaminetosum amarae na badanym

terenie występuje dość często, choć na niewielkich powierzchniach. Łęg ten spotykamy

najczęściej na najniższych terasach w miejscach źródliskowych, na zboczach i u

wysiękowych podnóży zboczy Brdy, Bielskiej Strugi, Stążki i mniejszych cieków wodnych.

Decydującym czynnikiem występowania i rozwoju tego podzespołu jest powolny, lecz stały

dopływ ruchliwych wód nasączających siedlisko (Jasnowski, Jasnowska, Friedrich 1986).

Woda pochodzi ze źródeł i wychodni wodonośnych ze zboczy terenów otaczających. Łęg

źródliskowy jest bujnie wykształcony we wszystkich warstwach. Najbujniejsze jest runo i

warstwa mszysta. Gatunkami wyróżniającymi ten łęg są typowe rośliny młak źródliskowych

jak: Cardamine amara, Veronica beccabunga, Scrophularia umbrosa oraz mchy:

Brachythecium rivulare, Plagiomnium rostratum, Cratoneuron filicianum. Łęgi źródliskowe

wyróżniają się szczególnym bogactwem flory skupiającej rzadkie, higrofilne gatunki roślin

kwiatowych jak również mszaków, gdzie indziej już niespotykanych. Fraxino-Alnetum

cardaminetosum amarae jest największą osobliwością zbiorowisk leśnych LKP, ponieważ

zachował najbardziej puszczański charakter, pełen pierwotnego uroku, przydając dolinom

rzecznym cech naturalności. Łęgi te spełniają bardzo istotną rolę biocenotyczną w

50

krajobrazie obszarów dolinnych. Porastając miejsca źródlisk zapewniają czystość wód

zasilających rzeki i cieki wodne. Rola wodochronna tych lasów nie może być kwestionowana.

W pełni zasługują więc na ochronę.

Łęg jesionowo - wiązowy Ficario- Ulmetum minoris

Nieliczne płaty łęgu wiązowo-jesionowego można spotkać jedynie w dolinach Wdy i

Brdy. W jego drzewostanie panuje wiąz szypułkowy (Ulmus leavis) i wiąz polny (Ulmus

campestris). Rzadziej występuje jesion wyniosły, czasami domieszkę stanowi olsza czarna.

W podszyciu najczęściej rosną: leszczyna, czeremcha i kalina koralowa (Viburnum opulus).

Runo w łęgu wiązowo-jesionowym jest bujne i wielogatunkowe. Wczesną wiosną

zakwitają: ziarnopłon, szczyr trwały (Mercurialis perennis), bniec czerwony (Melandrium

rubrum). W lecie kwitną: jeżyna popielica (Rubus caesius), czartawa pospolita (Circaea

lutetiana), świerząbek korzenny (Chaerophyllum aromaticum) i podagrycznik. Z traw

występują: łanowo kłosownica leśna (Brachypodium sylvaticum), Kostrzewa olbrzymia

(Festuca gigantea), stokłosa Beuekena (Bromus Benekeni), perz psi (Agropyron caninum).

Drzewa i krzewy są oplatane przez pnącza chmielu (Humulus lupulus) bądź kielisznika

zaroślowego (Calystegia sepium).

Opisywane zbiorowisko wykształca się w warunkach łegu olszowo-jesionowego OlJ lub

lasu łęgowego umiarkowanie wilgotne (Lł 1).

Łęg wierzbowo-topolowy Salici -Populetum Łęgi wierzbowo-topolowe zajmują niewielką powierzchnię LKP „Bory Tucholskie”,

występują bardzo rzadko i fragmentarycznie w dolinach Brdy i Wdy. Ich potencjalne

siedliska zostały już dawno zamienione głównie na użytki zielone.

Łęgi jesionowo-olszowe, wiązowo-jesionowe i topolowo-wierzbowe są zaliczane do

siedlisk o znaczeniu europejskim o symbolu *91E0 (* oznacza siedliska priorytetowe). Ich

inwentaryzacja w 2007 roku wykazala, że na opisywanym terenie łacznie zajmują ponad 430

ha.

VI. 5.2. Ocena zróżnicowania i stopień naturalności roślinności leśnej

Szata leśna LKP „Bory Tucholskie" wykazuje dość bogate zróżnicowanie wynikające

z rzeźby i stopnia uwilgotnienia terenu, zwłaszcza obecności licznych torfowisk, zbiorników

wodnych, rzek i strumieni, wprowadzających zmienność warunków ekologicznych,

urozmaicających obraz siedlisk i zbiorowisk roślinnych. Dna dolin rzek, strumieni, rynien

glacjalnych oraz spływu wód glacjalnych zajmują fítocenozy łęgów: Salici-Popułetum,

51

Fraxino-Alnetum, Ficario-Ulmetum minoris oraz olsu porzeczkowego Ribeso nigri-Alnetum.

Na zboczach dolin rzecznych występują głównie fítocenozy klonowo-lipowego grądu

zboczowego (Zb. Acer platanoides-Tilia cordata). Subkontynentalne grądy Tilio - Carpinetum

zajmują wysoczyzny przylegające bezpośrednio do krawędzi dolin rzecznych jak również

wierzchowiny morenowe wynurzające się spod płaszcza sandrowego, gdzie sąsiadują

z fitocenozami, kwaśnych dąbrów, buczyn oraz borów świeżych - Całamagrostio -

Quercetum petraeae, Luzulo pilosae - Fagetum, Peucédano -Pinetum, Leucobryo - Pinetum.

Fítocenozy grądów, kwaśnych dąbrów i borów świeżych w obrębie terenów przyległych

do dolin maja wyraźnie pasmowy układ. Jest on szczególnie wyraźny w dolinie Brdy i jej

dopływów. Na wysoczyznach sandrowych przeważa płatowy układ zbiorowisk roślinnych

i siedlisk związanych głównie z jakością utworu geologicznego i uwilgotnienia.

Odmienny typ rozmieszczenia wykazują fítocenozy brzeziny bagiennej Betuletum

pubescentis, boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum, boru wilgotnego Molinio -Pinetum i

olsu torfowcowego Sphagno squarosii-Alnetum. Fitocenozy te występują głównie w

obniżeniach bezodpływowych lub w obniżeniach o słabym, sztucznie wymuszonym

przepływie (obniżenia powytopiskowe, w dnach dolin glacjalnych oraz na skrzydłach dolin

rzecznych).

Wśród powszechnie dominujących zbiorowisk subkontynentalnych borów świeżych

Peucedano–Pinetum występują w układzie wielkopowierzchniowym zbiorowiska suche

i skrajnie suche - bory wrzosowe i bory chrobotkowe ( w znacznym stopniu o charakterze

antropogenicznym). Najczęściej spotyka się je na przekształconych eolicznie piaskach

sandrowych w północno-wschodniej części LKP.

Stopień naturalności roślinności leśnej badanego terenu jest stosunkowo niski. W

najlepszym naturalnym stanie zachowały się lasy klonowo-lipowe (grądy zboczowe),

zwłaszcza na stromych zboczach doliny Brdy i Wdy. Stosunkowo najmniej zniekształcone są

również zbiorowiska borów świeżych, jednak większość płatów tych fitocenoz mimo

zgodności drzewostanu z siedliskiem charakteryzuje się szeregiem cech wskazujących na

ich degenerację. Należą do nich przede wszystkim uproszczona struktura wiekowa

drzewostanu, a także zachwianie proporcji pomiędzy poszczególnymi elementami

strukturalnymi zbiorowiska, w tym nadmierny rozwój warstwy porostowej, upodobniający je

do fitocenoz boru suchego.

Do najsilniej przekształconych zbiorowisk leśnych LKP należą fítocenozy na siedliskach

grądu wysokiego Tilio-Carpinetum calamagrostietosum, kwaśnej dąbrowy Całamagrostio-

Quercetum petraeae oraz kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pilosae-Fagetum. Szereg

czynników antropogenicznych, w tym protegowanie sosny oraz okresowe wylesienia,

spowodowały daleko posunięte zmiany florystyczne i strukturalne, upodobniające je do

zbiorowisk borowych. tego typu płaty zaliczono do chojniaków sosnowych. Część grądów,

52

kwaśnych dąbrów i kwaśnych buczyn zachowała się jednak w stanie zbliżonym do

naturalnego.

Odrębną grupę stanowią zbiorowiska siedlisk hydrogenicznych, stopień ich

przekształceń jest różny. W najlepszym naturalnym stanie zachowały się wykształcone na

niewielkich powierzchniach, ale o dużych walorach przyrodniczych łęgi źródliskowe Fraxino -

Alnetum cardaminetosum amarae. Duża część siedlisk hydrogenicznych jest obecnie

opanowana przez zastępcze zbiorowiska leśne, stanowiące różne stadia dynamiczno-

rozwojowe w procesach sukcesyjnych prowadzących do powrotu lasu. Bory bagienne

Vaccinio uliginosi - Pinetum w większości są zachowane w stanie naturalnym, ale niektóre

płaty tego zespołu po osuszeniu siedlisk znajdują się w stadium sukcesyjnym prowadzącym

do powstania brzezin bagiennych Betuletum pubescentis lub śródlądowych borów wilgotnych

Molinio - Pinetum.

VI. 5.3. Zbiorowiska nieleśne Zbiorowiska nieleśne zajmują dużą powierzchnię w zasięgu terytorialnym LKP, ale na

gruntach Lasów Państwowych stanowią niewielki procent. Są wśród nich zarówno

zbiorowiska ekosystemów naturalnych, jak i antropogenicznych. Z przyrodniczego punktu

widzenia najbardziej wartościowe są te pierwsze, których duża część (jeziora, bagna,

torfowiska itp.) była integralnym składnikiem pierwotnego krajobrazu leśnego, a obecnie jest

chroniona w formie użytków ekologicznych lub znajduje się w rezerwatach. Coraz mniej

gruntów nieleśnych jest użytkowana rolniczo przez leśników lub inne osoby jako role, łąki

itp.

LKP „Bory Tucholskie" - obszar obfitujący w dość liczne jeziora, rzeki i cieki wodne –

stwarza duże możliwości rozwoju bogatej i różnorodnej roślinności wodnej. Trzon flory roślin

wodnych zbiorników LKP tworzą gatunki o szerokim rozprzestrzenieniu i szerokiej tolerancji

w stosunku do wymagań klimatycznych. Lista wyróżnionych zbiorowisk jest bardzo bogata

i obejmuje ponad 50 jednostek syntaksonomicznych. Ważnym elementem szaty roślinnej

LKP „Bory Tucholskie" jest roślinność torfowiskowa zachowująca w dużym stopniu cechy

naturalne. Najbardziej urozmaicony i zarazem zachowany w naturalnym stanie jest kompleks

torfowisk w rezerwacie „Bagna nad Stążką", gdzie wykształciły się prawie wszystkie

torfowiskowe zespoły roślinne badanego terenu. Również naturalny charakter ma roślinność

innych obiektów objętych ochroną rezerwatową: „Jeziorka Kozie",, Jezioro Ciche", „Jezioro

Zdręczno", „Dury", „Bagno Grzybna".

W LKP zachowały się w naturalnym stanie wszystkie rodzaje trofowisk występujących

w Borach Tucholskich a mianowicie: torfowiska niskie, wysokie, przejściowe i źródliskowe.

Stanowią one bardzo ważny i przyrodniczo cenny element fizjocenozy tego regionu

(Ceynowa-Giełdon; Boińska, Boiński 1972; Boińska 1974; Boiński, Boińska, Ceynowa-

53

Giełdon 1974, 1975; Boiński 1985, 1992, 1993; Boiński 1996, 1998; Boiński, Boińska

1988,1993,1998; Boińska, Boiński, Olszewska 1999). Torfowiska mszarne powstają na

ograniczonej powierzchni, np. w nieckach i zagłębieniach terenu. W zależności od reżimu

wodno - mineralnego rozwijają się mszary (torfowiska) przejściowe lub wysokie. Torfowiska

przejściowe występują wokół niewielkich, dystroficznych zbiorników wodnych, tzw. sucharów,

które są jednymi z bardziej charakterystycznych elementów krajobrazu Borów Tucholskich.

Zbiorniki te zarastają wokół płaskim kożuchem (płem), utworzonym przez torfowce

(Sphagnum). Torfowiska wysokie wykształcają się w pewnej odległości od lustra wody

zbiorników dystroficznych lub stanowią centralną, kopulastą partię torfowiska, podtopioną na

obrzeżu. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że roślinność torfowisk mszarnych LKP

„Bory Tucholskie" jest zachowana w bardzo dobrym stanie, a osobliwą cechą florystyczną

jest tu znaczna koncentracja stanowisk gatunków roślin chronionych, reliktowych, rzadkich,

ginących i zagrożonych wyginięciem (Jasnowska, Jasnowski, 1977, Jasiewicz, 1981,

Zarzycki, Wojewoda. 1992, Boinski, Boińska, 1993). Mszary są również ostoją najrzadszych

w skali kraju i zagrożonych wyginięciem zespołów roślinnych. Łąki mają charakter zbiorowisk

antropogenicznych to znaczy, że wykształciły się pod wpływem gospodarczej działalności

człowieka. Czynnikiem decydującym o trwaniu zbiorowisk łąkowych jest koszenie, które

eliminuje rozwój drzew. Łąki powstały przeważnie wskutek wycięcia lasów, głównie łęgów,

olsów i grądów, zwłaszcza niskich. W niektórych wypadkach powstały one jako naturalna

sukcesja po torfowiskach niskich (turzycowych) bądź torfowiskach przejściowych.

Na rozległych piaszczyskach sandrowych obszaru LKP „Bory Tucholskie" występują

miejscami wydmy, które stanowią pewne urozmaicenia w dość monotonnym krajobrazie,

ponadto stwarzają osobliwe środowiska dla roślin. Są to głównie tereny opanowane przez

bory sosnowe. Zdarza się jednak, że w niektórych miejscach, wprawdzie nie na dużych

przestrzeniach, wydmy zostały odlesione. Na częściowo już utrwalone przez porosty i mchy

piaski wkraczają pionierskie murawy piaskowe, a zwłaszcza zespół szczotłichy siwej

(Spergulo monsoni -Corynephoretum). Na utrwalone piaski wydmowe wkracza wrzos, sosna

i inne gatunki borowe. Z biegiem czasu na utrwalonej wydmie w wyniku naturalnej sukcesji

wykształca się suchy bór chrobotkowy. Z agrocenozami i innymi terenami przekształconymi

przez człowieka jest ściśle związana roślinność synantropijna. Zbiorowiska związane z

polami uprawnymi nazywamy roślinnością segetałną, natomiast towarzyszącą osiedlom i

ośrodkom przemysłowym - roślinnością ruderalną.

Spośród roślinności nieleśnej na szczególną uwagę zasługują zbiorowiska, które wchodzą w skład siedlisk o znaczeniu europejskim. Do tych siedlisk na terenie LKP „Bory Tucholskie: 3150 starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami związków Nymphaeion i Potamion, 3160 naturalne, dystroficzne

54

zbiorniki wodne, *7110 torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe), 7120 torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji, *7140 torfowiska przejściowe i trzęsawiska, *7210 Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis), *7230 torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk), 6410 zmiennowilgotne łąki trzęślicowe ze związku Molinion, 6510 niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie ze związku Arrhenatherion elatioris, *6120 ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae), 2330 wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi, 4030 suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion i Calluno-Arctostaphylion), 6210 murawy kserotermiczne z klasy Festuco-Brometea, 6430 niżowe, nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe (Convolvuletalia sepium).

Powierzchnię nieleśnych siedlisk o znaczeniu europejskim przedstawiono poniżej w

podrozdziale na temat ochrony przyrody.

VI.5. 4. Flora i jej osobliwości

W wielu miejscach obszar LKP „Bory Tucholskie" charakteryzuje się naturalnymi (lub

zbliżonymi do naturalnych) układami przyrodniczymi w powiązaniu z glebami wytworzonymi

z ubogich piasków sandrowych, urozmaiconą rzeźbą terenu i dobrze rozwiniętą siecią

hydrograficzną, najbardziej tłumaczy specyficzną florę naczyniową i niespotykaną obfitość

stanowisk rzadkich i ginących roślin (Rejewski 1989; Boinski 1992; Ceynowa-Giełdon,

Rutkowski 1993). Pod względem liczby taksonów nie należy ona do bogatych, a w niektórych

rejonach wręcz ubogich. Na tle innych flor Niżu Polskiego przedstawia jednak wyjątkowe

wartości.

Osobliwością dendrologiczną najwyższej rangi jest bez wątpienia cis pospolity (Taxus

baccata), który przetrwał na swym naturalnym stanowisku tu w Borach Tucholskich. Już

bowiem od 1827 roku istniała ścisła ochrona uroczyska Ziesbusch, której celem było

zachowanie i niedopuszczenie do wyginięcia tego cennego gatunku. Chodzi tu oczywiście o

rezerwat noszący nazwę „Cisy Staropolskie" im. L. Wyczółkowskiego, szeroko znany po

prostu jako „Rezerwat Cisów" w Wierzchlesie. Ochrona tego uroczyska była na tyle

skuteczna, że największe skupienie starych okazów cisa w Polsce zostało uratowane i

przetrwało do czasów obecnych1. W granicach LKP znajdują się naturalne stanowiska cisa w

rezerwatach: „Brzęki" im.. Zygmunta Czubińskiego, „Dolina rzeki Brdy" i „Cisy nad Czerską

Strugą". Inną osobliwością dendrologiczną LKP „Bory Tucholskie" jest jarząb brekinia

(Sorbus torminalis), zwany również brzękiem, osiągający tu północno-wschodnią granicę

swego zasięgu w Europie. Obecnie brekinia jest drzewem ginącym i została objęta

55

gatunkową ochroną. W LKP znajdują się trzy rezerwaty leśne z brekinia, przy czym jeden

z nich - „Brzęki" im. Zygmunta Czubińskiego w Nadleśnictwie Osie - chroni najbogatsze

stanowiska tego gatunku w Polsce.

Do rzadko spotykanych drzew w zespołach leśnych LKP należy jawor (Acer

pseudoplatanus). Został on wyniszczony wraz z lasami liściastymi, w których tworzył

naturalną domieszkę. Obecnie spotkać go można w rezerwatach leśnych w Wierzchlesie

i Szczerkowie. Występuje również w grądach zboczowych (lasach klonowo-lipowych) w

dolinach rzeki Brdy i Wdy.

Największą grupę gatunków rzadkich, dostosowanych do skrajnych warunków

siedliskowych panujących na obszarze LKP „Bory Tucholskie", tworzą rośliny siedlisk

ubogich, oligotroficznych, a więc te, którym najbardziej zagraża eutrofizacja nasilana przez

działalność człowieka. W skład tej grupy wchodzą nie tylko, niektóre, rzadko spotykane

rośliny borowe i wrzosowiskowe, ale również składniki chłodnych torfowisk i stosunkowo

czystych jezior położonych na jałowym, mineralnym podłożu, z dała od zakładów

przemysłowych i większych osiedli.

Na „Czerwonej liście" roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce, sporządzonej

przez Zarzyckiego i Szeląga (1992) znajduje się około 100 gatunków z omawianego

obszaru. Poza „Czerwoną listą" znalazła się znaczna część rzadko spotykanych roślin

objętych w Polsce lub w Województwie Kujawsko-Pomorskim ochroną gatunkową lub

częściową, co świadczy również o wysokich walorach omawianej flory.

Udział gatunków rzadkich wiąże się na obszarze Borów Tucholskich z dużym

skupieniem reliktów, które wg Czubińskiego (1950) należy do największych na Niżu

Środkowoeuropejskim. Relikty przetrwały tu między innymi z okresu glacjału i pierwszych

okresów polodowcowych. Utrzymywaniu się ich sprzyjają liczniejsze i bardziej zróżnicowane

niż w innych regionach kraju jeziora i torfowiska. Poza tym o przetrwaniu wielu z nich

zadecydowało mniejsze niż w innych częściach kraju nasilanie oddziaływania gospodarczej

aktywności człowieka zarówno w aspekcie historycznym, jak i współczesnym. Wpływ na to

miało także położenie w pobliżu dwu głównych w Polsce szlaków wędrówek roślin:

południkowego szlaku wzdłuż doliny Wisły i równoleżnikowego wzdłuż Pradoliny Toruńsko-

Eberswaldzkiej. Na szczególną uwagę zasługuje grupa reliktów glacjalnych, czyli

przeżytków polodowcowych.

Trzcinnik prosty (Calamagrostis stricta) jest gatunkiem reliktowym występującym dość

często i licznie, zwłaszcza na torfowiskach przejściowych, względnie na brzegach

zarastających jeziorek dystroficznych (sucharów). W wykazie roślin chronionych i „Czerwonej

listy" zaznaczono tylko najważniejsze stanowiska z masowym udziałem tego gatunku,

tworzącego wyraźny zespół trzcinnika prostego.

56

Bagno zwyczajne (Ledum palustre), występuje dość powszechnie na wszystkich

prawie istniejących torfowiskach w LKP „Bory Tucholskie". W wykazie roślin z „Czerwonej

listy" zaznaczono te stanowiska gdzie Ledum palustre jest gatunkiem dominującym w

tworzeniu zespołów roślinnych: mszary sosnowego (Sphagno magellanici pinetosum) lub

boru bagnowego (Vaccinio uliginosi - Pinetum ledetosum).

Bażyna czarna (Empetrum nigrum), gatunek amfi-atlantycki rośnie na kilkudziesięciu

stanowiskach w Borach Tucholskich Empetrum nigrum w LKP „Bory Tucholskie" rośnie na

torfowiskach wysokich w rezerwatach „Jeziorka Kozie", „Bagna nad Stążką", ‘Bagno

Grzybna" oraz w projektowanym rezerwacie przyrody „Bagna Okoniny". Jest to rzadki na

niżu relikt glacjalny, rozproszony na torfowiskach wysokich i przejściowych, wzdłuż wybrzeża

i rozpowszechniony w górach. W Polsce bażyna czarna osiąga południową granicę swego

zwartego zasięgu. Potem, po przerwie pojawia się w górach — w Karkonoszach, Tatrach,

Beskidach i Bieszczadach (Staniewska-Zątek 1988). W Borach Tucholskich bażynę czarną

spotykamy dość często w borze sosnowym (Calłuno-Pinetum).

Brzoza niska (Betula humilis), gatunek borealno-euro-syberyjski i relikt późno-

glacjalny. Przez Polskę przebiega południowa granica jego zasięgu. Stanowiska jej skupione

są głównie na Pomorzu i Lubelszczyźnie. W Borach Tucholskich brzoza niska dość licznie

występuje na torfowisku przejściowym i wysokim w rezerwacie „Jeziorko Mętno" położonym

w otulinie LKP „Bory Tucholskie". Poza tym dawniej była podawana z więcej stanowisk.

Obecnie wymagają one uaktualnienia, ponieważ w wyniku osuszania terenów podmokłych i

zagospodarowania łąk- roślina ta ginie.

Żurawina drobnolistkowa (Vaccinium microcarpum) należy do rzadziej od dawna

notowanych reliktów w Borach Tucholskich. Na terenie LKP „Bory Tucholskie" spotkano ją

między innymi w rezerwatach: „Bagna nad Stążką", „Bagno Grzybna", „Jeziorka Kozie",

„Dury", „Rytki".

Fiołek torfowy (Viola epipsiła) jest gatunkiem rzadkim i ginącym. Gatunek był

dotychczas podawany z kilku stanowisk w Borach Tucholskich między innymi z rezerwatu

„Bagno Grzybna". Weryfikacja materiałów zielnikowych zebranych z tych stanowisk wykazuje

jednak, że są to okazy mieszańcowego pochodzenia.

Gwiazdnica grubolistna (Stellaria crassifolia) należy do reliktów bardzo rzadko

spotykanych w Borach Tucholskich. Na terenie LKP S. crassifolia rośnie w jednym miejscu w

silnie podtopionych torfowiskach przejściowych, najczęściej w zespole Caricetum diandre w

rezerwacie „Bagna nad Stążką".

Z reliktów glacjalnych na szczególną uwagę zasługuje chamedafne północna

(Chamedaphne calyculata), znaleziona w leśnictwie Sowiniec ND1. Tuchola w granicach

Tucholskiego Parku Krajobrazowego (Tylżanowski 1975). Jest to jedyne stanowisko w

57

Borach Tucholskich i jedno z dwu stanowisk najdalej na zachód wysuniętym miejscem

występowania tego gatunku w Europie.

Z mszaków będących reliktami glacjalnymi występują: Calliergon trifarium, Helodium

lanatum, Paludella squarosa na torfowisku przejściowym w rezerwacie „Bagna nad Stążką".

Z reliktów postglacjalnych na szczególną uwagę zasługuje występowanie na terenie

LKP „Bory Tucholskie" interesujących i rzadko spotykanych storczyków: poryblina

jednolistnego (Microstylis monophyllos), wątlika błotnego (Malaxis paludosa) i grzybieni

północnych. Wyblin jednolistny i wątlik błotny występują w rezerwacie , Jezioro Zdręczno",

grzybienie północne są notowane m. in. w rezerwatach: „Dury", „Martwe",„Rytki"

Do interesujących gatunków o charakterze atlantyckim spotykanych na terenie LKP

„Bory Tucholskie" należy kłoć wiechowata (Cładium mariscus), występująca masowo nad

Jeziorem Sztuczno i w rezerwatach: „Jezioro Zdręczno" i „Jezioro Piaseczno" oraz

najrzadsza z naszych rosiczek - rosiczka pośrednia (Drosera intermedia), występująca w

rezerwacie torfowiskowym „Jeziorka Kozie".

Gatunkiem niewątpliwie ważnym, jest również przygiełka brunatna (Rhynchospora

fusca). R. fusca jest przedstawicielem elementu atlantyckiego, subelementu

euroatlantyckiego i ma amfiatlantycki charakter rozmieszczenia. Na obszarze Polski R. fusca

występuje wyłącznie na siedliskach naturalnych - w wilgotnych, okresowo podtapianych

zagłębieniach międzywydmowych, nadmorskich i śródlądowych, na obrzeżach

skąpożywnych jezior, torfowisk wysokich oraz na torfowiskach przejściowych. W LKP „Bory

Tucholskie" R. fusca występuje licznie w rezerwacie „Jeziorka Kozie" w rezerwacie „Rytki" i

„Dury" oraz na interesującym torfowisku obok miejscowości Okoniny Polskie.

Większość gatunków mniej lub bardziej związanych z klimatem atlantyckim rośnie na

siedliskach kwaśnych i ubogich w składniki pokarmowe. Przeciwną im grupę stanowią

gatunki kontynentalne zajmujące na ogół siedliska żyźniejsze, stosunkowo suche i ciepłe o

odczynie zasadowym lub obojętnym. W skład tej grupy wchodzą rośliny stepowe i

leśnostepowe mające centrum rozmieszczenia w południowo-wschodniej Europie i

kontynentalnej Azji. Jedne z tych roślin mają niewątpliwie również reliktowy charakter, inne

zawdzięczają swe rozprzestrzenienie działalności człowieka. Ogólna liczba stanowisk tzw.

gatunków stepowych jest w LKP „Bory Tucholskie" stosunkowo mała. Spotyka się je

najczęściej na zboczach zwłaszcza Brdy. Do omawianej grupy roślin LKP „Bory Tucholskie"

należą dzwonek syberyjski (Campanula sibirica), ostrołódka kosmata (Oxytropis piłosa) i

węzymord stepowy (Scorzonera purpurea). Są to najprawdopodobniej relikty roślinności,

jaka rozprzestrzeniła się na terenach bezleśnych już w pierwszych okresach

polodowcowych. Obok nich występują przybyłe prawdopodobnie później gatunki

leśnostepowe i inne rzadko spotykane rośliny kontynentalne. Na szczególną uwagę

zasługują: pluskwica europejska (Cimicifuga europaea), mająca nad Brdą i Wdą jedno

58

z swych najdalej na zachód wysuniętych stanowisk oraz groszek wielkoprzylistkowy

(Lathyrus pisiformis), osiągający nad Brdą swoją zachodnią granicę zasięgu.

Z dużym udziałem gatunków północnych kontrastuje w LKP „Bory Tucholskie"

niewielka liczba roślin południowych, w szerokim znaczeniu przyśródziemnomorskich

(submediterańskich). Najważniejszym przedstawicielem tej grupy jest jarząb brekima

(Sorbus torminalis).

Kolejną grupę roślin mających na niżu charakter reliktowy stanowią gatunki górskie, a wśród

nich cis pospolity (Taxus bacata).

Na jałowej glebie widnych borów sosnowych rośnie północnogórska dąbrówka

piramidalna (Ajuga pyramidalis) i sasanka wiosenna (Pulsatilla veraalis).

Obecność reliktów (tzw. gatunków przetrwałych z minionych okresów klimatycznych) na

danym terenie świadczy o wysokim stopniu naturalności szaty roślinnej LKP i jednocześnie w

dobitny sposób podnosi przyrodniczą rangę tego obszaru.

Wyjątkowo bogata jest flora porostów LKP „Bory Tucholskie".

Porosty są istotnym i absolutnie niezbędnym, chociaż powszechnie niedocenianym

składnikiem środowiska leśnego. Już od dłuższego czasu istnieje i ciągle wzrasta zagrożenie

ich wegetacji, nawet na terenach prawnie chronionych. Jest ono efektem przeprowadzonych

zabiegów gospodarczych oraz napływu lokalnych i ponad lokalnych zanieczyszczeń

powietrza. Na terenie LKP „Bory Tucholskie" występuje ponad 200 gatunków porostów.

Obok wielu pospolitych i rozpowszechnionych są także gatunki prawnie chronione i

zagrożone -umieszczone na krajowej „Czerwonej Liście Porostów", rzadkie w skali kraju i

regionu. Ochrona ich stanowisk musi być uwzględniona w planach zagospodarowania i

ochrony przyrody. Na korze brzóz rosnących przy leśnych drogach gospodarczych, duktach,

pasach przeciwpożarowych i liniach oddziałowych na terenie całego LKP „Bory Tucholskie",

a szczególnie w jego północno-wschodniej części, występują brodaczki i włostki (Usnea i

Bryoria). Są to porosty w wielu rejonach naszego kraju już wymarłe, w innych należące do

wymierających; wymierają także - chociaż w wolniejszym tempie - na terenie Borów

Tucholskich. Znajdują się one na liście roślin objętych całkowitą ochroną prawną. Na terenie

Borów Tucholskich, w tym także na obszarze LKP są to jeszcze stosunkowo często

spotykane porosty. Ich ochrona zapoczątkowana w Borach Tucholskich na przełomie lat

osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych jest niejednokrotnie ochroną ostatnich lub jednych

z nielicznych stanowisk na terenie kraju.Na korze brzóz występują także i inne chronione

oraz zagrożone gatunki porostów, min.: płucnica modra i płucnica zielona (Platismatia glaca i

Cetraria chlorophylla). Natomiast na korze starych drzew liściastych rosnących na zboczach

i na szczycie skarpy w pobliżu Brdy oraz w jej dolinie, szczególnie na odcinku między

osadami Woziwoda i Piła Młyn rosną bardzo interesujące rzadkie porosty skorupiaste.

Specyficzne warunki klimatyczne, m.in. wilgotność powietrza, zacienienie itp. oraz stały skład

59

gatunkowy drzewostanów ze znacznym udziałem starych okazów drzew zapewnia trwałość

stanowisk. Niewielkie rozmiary plech porostów utrudniają ich szybkie i bezbłędne

rozpoznanie w terenie i m. in. z tego powodu znana jest niewielka liczba ich stanowisk.

Porosty te tworzą bardzo interesujące ugrupowania, częstokroć świadczące o „naturalności"

składu gatunkowego drzewostanu i potwierdzające puszczański charakter zbiorowisk

leśnych. Wśród porostów rosnących na starych drzewach liściastych w pobliżu Brdy są takie

jak np. Arthonia aspersella - poza jednym stanowiskiem w Borach Tucholskich - w Polsce

występująca tylko w Drawieńskim Parku Narodowym oraz bardzo rzadkie na polskim Niżu

łub w całym kraju np.: Arthothelium spectabile, Calicium glaucellum, Chaenotheca xyloxena,

Cliostomum corrugatum, Pyrenula nitidella i wiele innych.

Wśród porostów objętych prawnie całkowitą ochroną znajdują się m.in. naziemne

chrobotki o krzaczkowatej piesze. Są to: chrobotek alpejski (Cladina stełłaris = C. alpestris),

chrobot leśny C. arbuscula (=C. sylvatica), chrobotek łagodny C. mitis, chrobotek najeżony

Cladina portentosa (=C. impexa), chrobotek reniferowy C. rangiferina i chrobotek smukły

C.ciliata (=C. tenuis). Wszystkie spośród wymienionych gatunków oprócz chrobotka

alpejskiego Cladina stellaris należą do pospolitych na całym obszarze Borów Tucholskich.

Są one również rozpowszechnione w innych rejonach kraju. Dla Borów Tucholskich

charakterystycznym i cennym zarazem jest tworzenie się specyficznych kombinacji

wszystkich lub większości tych gatunków; jest to charakterystyczne dla suchych borów

(Cladonio-Pinetum i Callumo-Pinetum) naturalnego pochodzenia. Obecność bogatej warstwy

porostów naziemnych w tego typu lesie jest podstawowym warunkiem zachowania właściwej

wilgotności podłoża. Stąd też ochrona porostów naziemnych w borach suchych jest

podstawowym warunkiem zapewniającym warunki mikroklimatyczne w lesie i pośrednio,

poprzez to - zapewnienie właściwego rozwoju drzewostanów. Chronione chrobotki oraz

płucnice (także chronione) - islandzka Cerraría islándica i kolczasta C. aculeata rosną

również w zbiorowiskach okrajkowych na obrzeżach suchych borów przy liniach

oddziałowych, duktach i drogach leśnych oraz w murawach psammofilnych. Porosty te

ulegają niszczeniu podczas przeprowadzania prac zrębowych w lasach oraz podczas

czynności zrywkowych.

W odległości około 20-20 m od akweduktu w Fojutowie znajdują się resztki

betonowych konstrukcji. Pionowa ściana od strony Wielkiego Kanału Brdy na powierzchni o

wysokości ok. 1,5 m i długości od strony Czerskiej Strugi są prawie całkowicie pokryte

plechami Aspicilia moenium (= A. excavata). Jest to najbogatsze stanowisko tego

skorupiastego porostu w skali Borów Tucholskich i prawdopodobnie całego polskiego Niżu.

Na terenie Polski po raz pierwszy znaleziony został w 1979 roku we wsi Powałki w

zachodniej części Borów Tucholskich. Porost ten jak wykazały dotychczasowe obserwacje

60

ma tendencje do rozprzestrzeniania się i obecnie na terenie Borów Tucholskich znanych jest

już kilka stanowisk; znane są również stanowiska w innych częściach kraju.

VI. 6. Fauna

Przedstawiona poniżej charakterystyka składu gatunkowego fauny kręgowców LKP

„Bory Tucholskie" pochodzi z wieloletnich obserwacji terenowych prof. H. Andrzejewskiego

i A. Przystalskiego, danych literatury naukowej, informacji pracowników administracji leśnej

oraz inwentaryzacji zwierzyny łownej prowadzonej przez Koła Łowieckie.

Z punktu widzenia bioróznorodności gatunkowej fauny kręgowców jak i liczebności do

najcenniejszych obszarów w LKP należą bory mieszane, olsy, grądy, dąbrowy, lasy

z domieszką buka, wszystkie starodrzewia liściaste oraz torfowiska różnych typów.

Zasadniczy jednak wpływ na ogólny charakterystyczny dla LKP skład gatunkowy i liczebność

fauny mają bory sosnowe, które zajmują dominującą pozycję w LKP. Odznaczają się one co

prawda mniejszym bogactwem gatunków i małym ich zagęszczeniem, jednak z racji

rozległości obszaru są olbrzymim rezerwuarem puli genetycznej. Ponadto rozległość terenów

stanowi naturalną otulinę dla środowisk o większej różnorodności gatunkowej, wśród których

występują formy wyspecjalizowane a więc bardziej zagrożone. LKP traktowany jako

kompleks leśny stwarza możliwość występowania gatunkom o dużych powierzchniach

osobniczych rodzinnych jak ptaki - bielik, puchacz, żuraw, ssaki drapieżne -potencjalnie wilk,

ryś.

Ryby

Największe cieki wodne LKP - Brda i Wda wraz z niektórymi ich dopływami stanowią

krainę pstrąga (Salmo trutta morpha fario) i lipienia (Thymalłus thymallus). Jeziora z kolei

charakteryzuje ichtiofauna o składzie typowym dla niżowych wód o średniej i małej troili.

Istotnym bogactwem listy gatunków jest sieja (Coregonus lavaretus) i sielawa (Coregonus

albula). Ogółem występuje 38 gatunków ryb stanowiących 90,5% ichtiofauny Niżu Polski.

Płazy LKP jest miejscem rozrodu wszystkich niżowych gatunków płazów, łącznie 13

gatunków. Najliczniej występują przedstawiciele Ranidae - żaba trawna (Rana temporaria)

i moczarowa (R. arvalis) spośród „żab brunatnych" i żaba jeziorkowa (Rana lessonae)

spośród „żab zielonych". Do najmniej licznych należą - traszka grzebieniasta (Tritunis

eristatus) i ropucha paskówka (Bufo calamita). Z jeziorami związane są głównie żaby

zielone. Zbiornikami, w których płazy pojawiają się sporadycznie są jeziora lobeliowe.

Czynnikami ograniczającymi są tutaj głównie utrzymująca się przez dłuższy czas niska

61

temperatura wody i skąpa baza pokarmowa. Z podobną sytuacją spotykamy się na

torfowiskach. Żaby brunatne rozmnażają się na torfowiskach turzycowych, żaby zielone na

torfowiskach wysokich, natomiast nie spotyka się godujących płazów w zbiornikach

dystroficznych. Naturalnym miejscem występowania płazów po okresie godowym są lasy

i łąki. Dąbrowy, buczyny, olsy, grądy i łęgi zasiedlają głównie „żaby brunatne" i ropucha

szara (Bufo bufo) a na obrzeżach występuje rzekotka drzewna (Hyla arbórea). W borach

sosnowych świeżych po okresie godowym występują w dużym rozproszeniu głównie żaby

moczarowe (Rana arvalis). W borach chrobotkowych płazy nie występują.

Gady

Spośród gadów żyjących na Niżu Polski na obszarze LKP występują wszystkie

gatunki oprócz żółwia błotnego (Emys orbicularis). Siedliska kserotermiczne, nasłonecznione

zbocza zasiedla jaszczurka zwinka (Łacerta agiłis). Biotopy wilgotne jak bory, lasy,

torfowiska są miejscami występowania: jaszczurki żyworodnej (Łacerta vivipara), padalca

(Anguis fragilis)

i żmiji zygzakowatej (Vipera benis). W sąsiedztwie zbiorników wodnych, podmokłych łąk,

torfowisk wysokich stwierdza się obecność zaskrońca (Natrix natrix). W lasach liściastych

sporadycznie można spotkać gniewosza plamistego (Coronella austriaca).

Ptaki

Awifauna LKP liczy 135 gatunków lęgowych (nie jest to lista zamknięta), 25 gatunków

przelotowych (regularnie pojawiających się na przelotach), 11 gatunków zalatujących (nie

jest to lista zamknięta). Stwierdzona liczba gatunków łęgowych stanowi 75,4% potencjalnie

lęgowej awifauny niżu Polski. Ponad przeciętne walory bogactwa gatunkowego

przedstawiają : jezioro Miedzno, jezioro Martwe i zbiornik zaporowy k. Tlenia.

Jeziora wraz z płatami roślinności wodnej i szuwarami są miejscem lęgowym dla ponad 30

gatunków.Na dużych jeziorach najliczniejszym gatunkiem jest perkoz dwuczuby (Podiceps

cristatus). Listę tę uzupełniają: łabędź niemy (Cygnus dor), łyska (Fułica atra) oraz mniej

liczne kaczki krzyżówki (Anas płatyrhynchos), czernica (Agthya fuligula), głowienka. W

strefach graniczących ze starodrzewiami charakterystyczna jest obecność takich ptaków jak:

gągoł ( Bucephała clanguła), tracz nurogęś (Mergus merganser) czyli ptaków o szczególnych

wymaganiach siedliskowych.

Na mniejszych zbiornikach śródleśnych, zwłaszcza zarastających jeziorach lęgną się

nieliczne krakwy (Anas streperà), cyraneczki kokoszki wodne (Gałlinus chloropus),

a z gatunków pospolitszych łabędzie nieme, krzyżówki, łyski, perkozy dwuczube.

62

W trzcinowiskach i oczeretach gniazdują: trzcinniczek, robitniczka, brzęczka, potrzos

i zaledwie na kilku stanowiskach (okolice Żalna i Piastoszyna) - bąk (Botaurus stellaris).

Z rzędu drapieżnych (Falconiformes) nad większością jezior z rozwiniętym pasem trzcin

lęgnie się błotniak stawowy (Circus aeruginosus).

Najbogatszą jednak awifauną charakteryzują się starodrzewia, porośnięte doliny rzeczne

i krawędzie rynien jeziornych. Gniazduje tutaj 45 gatunków o zróżnicowanym spektrum

ekologicznym. Wśród, nich trzy najcenniejsze - rzadkie i nieliczne nie tylko w skali kraju

gatunki: Bielik (Haliaectus albicilla), puchacz (Bubo bubo) i bocian czarny (Ciconia nigra).

Znalazły tutaj rozległe, wolne od penetracji człowieka obszary, które zajmują od wielu lat.

Obserwacje wskazują na to, że z reguły ich lęgi kończą się sukcesem.

Na torfowiskach i bagnach lęgną się żurawie (Grus grus) najliczniejszy na terenie Borów

Tucholskich gatunek o wąskim spektrum siedliskowym i silnej antropofobii. Z innych

gatunków chronionych i wymagających opieki należy wymienić: pszczołojada (Pernis

apivorus), gołębiarza (Accipiter geutilis), krogulca (A. nisus), sowę uszatą (Asiootus),

paszkota (Turdus viscivorus), brodźca samotnego (Tringa ochropus) i słonkę (Scolopax

rusticola). Na znacznej jednak przestrzeni LKP dominują bory suche z chrobotkiem

charakteryzujące się ubustwem gatunkowym i ilościowym ptaków.

Dla drzewostanów w średnich klasach wieku typowy zespół ptaków łęgowych stanowią

dominanci: zięba (Fringilla coelebs), piecuszek (Phylloscopus trochilus), świergotek drzewny

(Anthus trivialis), skowronek borowy (Lulłula arborea), kos (Turdus menila), trznadel

(Emteriza citrinella) oraz kruk (Corvus corax), sójka (Garrulus glandarius), grzywacz

(Cołumba pałumbus), sikory - czubatka (Parus cristatus), bogatka (P. major) i sosnówka (P.

ater).

Ssaki

Na obszarze LKP stwierdzono występowanie 46 gatunków ssaków, co stanowi 84%

niżowej terriofauny. Większość gatunków związana jest z bogatszymi siedliskami

drzewostanów liściastych, borów świeżych i bagiennych, ołsów i łęgów. Występuje tutaj 6

gatunków z rzędu owadożernych - jeż wschodni (Erinaceus concolor), kret (Talpa europaea),

ryjówka aksamitna (Sorex araneus) i malutka (S. minutus), rzęsorek rzeczek (Nyomys

fodiens), rzęsorek mniejszy (N. anomal us), 9 gatunków nietoperzy (Chiroptera), 14

gatunków gryzoni (Rodentia) wraz z introdukowanym bobrem europejskim (Castor fiber), 8

gatunków drapieżnych (Carnivora) z tak rzadkimi jak: wydra (Lutra łutra), gronostaj (Mustela

erminea). Do tej liczby gatunków, zdaniem prof. prof. H. Andrzejewskiego i A. Przystalskiego,

dołączyć powinny w niedalekiej przyszłości wilk (Canis lupus) i ryś (Felix lynx) jako naturalne

elementy regulujące populację ssaków kopytnych. Z kolei grupa dużych ssaków łownych -

63

dzik (Sus scrofa), sarna (Capreolus capreolus), jeleń (Corvus alaphus), daniel (Dama dama)

jest na obszarze LKP zbyt liczna i w wielu rejonach przekracza naturalną pojemność łowisk.

Tabela 4 Występowanie gatunków kręgowców w poszczególnych biotopach Borów Tucholskich (Źródło: H. Andrzejewski, A. Przystalski) Biotopy Liczba gatunków

Płazy Gady Ptaki Ssaki jeziora, szuwary, trzcinowiska 6 2 30 9 zadrzewienia i lasy dolin rzecznych (olsy, łęgi)

8 6 45 27

torfowiska, podmokłe łąki 13 2 16 7 suche łąki, pastwiska 6 3 6 5 starodrzew, lasy mieszane 6 3 37 10 bór świeży 4 - 16 8 bór suchy - - 10 5 Tabela 5 Liczba i status gatunków zasiedlających Bory Tucholskie (Źródło: H. Andrzejewski, A. Przystalski):

Gromada Liczba gatunków Gatunki przegrywające

% udział gatunków względem potencjalnej fauny niżu

Ryby 38 - 90,5 Płazy 13 7 100,0 Gady 6 85,7 Ptaki 135 27 75,4 Ssaki 46 11 84,0

Głowacińiski do kategorii przegrywających zaliczył gatunki przeżywające regres

(przynajmniej w ostatnim 15-leciu) oraz występujące w bardzo małych populacjach. Do

zwycięskich zaliczył gatunki będące w ekspansji oraz pospolite i liczne. Lista gatunków

przegrywających wg Głowacińskiego po uwzględnieniu tych dla których Bory Tucholskie są

miejscem rozrodu przedstawia się następująco:

Płazy: traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), traszka zwyczajna (T. vulgaris), kumak

nizinny (Bombina bombina), żaba moczarowa (R. arvalis), żaba jeziorkowa (R.

łessonae), żaba wodna (R. esculenta), żaba śmieszka (R. ridibunda).

Gady: padalec (Anguis fragilis), gniewosz plamisty (Coronella austriaca), zaskroniec

zwyczajny (Natrix natrix).

Ptaki: bąk (Botaurus stellaris), bączek (Ixobrychus minutus), bocian biały (Ciconia ciconia),

cyraneczka (Anas crecca), cyranka (A. guerguedula), tracz nurogęś (Mergus

64

merganser), pustułka (Falo tinnunculus), kuropatwa (Perdix perdix), derkacz (Crex

crex), kureczka nakrapiana (Porzana porzana), kszyk (Gallinago gallinago), słonka

(Scolopax rusticola), kulik wielki (Numenius arguata), krwawodziób (Tringa totanus),

płomykówka (Tyto alba), puchacz (Bubo bubo), sowa uszata (Asio otus), zimorodek

(Alcedo atthfs), dudek (Upupa epops), dzierlatka (Gałerida cristata), skowronek

(Alauda arvensis), świergotek łąkowy (Anthus pratensis), podróżniczek (Luscinia

svecica), białożytka (Oenanthe aenanthe), wilga (Oriolus oriolus), gąsiorek (Lanius

cołlurio), bielik (Haliaeetus albicilla).

Ssaki: jeż zachodni (Erinaceus europaeus), nocek duży (Myotis myotis), nocek rudy (M.

daubeutoni), karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus), nocek Natterera (M. nattereri),

borowiec (Nyctalus noctula), moczek późny (Eptesicus serotinus), karlik większy

(Pipistrellus nathusii), mopek (Barbastella barbastellus), borsuk (Meies meles), wydra

(Lutra lutra)

VI. 7. Obszary i obiekty oraz gatunki chronione

Niemal cały obszar LKP „Bory Tucholskie” podlega ustawowym formom ochrony

przyrody na poziomie krajowym i europejskim, co podkreśla jego wartość przyrodniczą

i krajobrazową. Na terenie Kompleksu powołano rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe,

obszary chronionego krajobrazu, użytki ekologiczne, pomniki przyrody oraz obszary Natura

2000. Występują tu także liczne stanowiska i ostoje chronionych gatunków zwierząt, roślin,

grzybów i porostów. W wielu miejscach zachowały się typy siedlisk przyrodniczych oraz

gatunki roślin i zwierząt, w tym siedliska i gatunki o znaczeniu priorytetowym, wymagające

ochrony w formie wyznaczania obszarów Natura 2000.

Największe powierzchniowo są cztery parki krajobrazowe: Tucholski, Wdecki,

Krajeński i Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego oraz dwa

obszary chronionego krajobrazu: Śliwicki i Wschodni OChK Borów Tucholskich.

Najcenniejsze obiekty przyrodnicze są chronione w rezerwatach przyrody.

Jedną z form ochrony przyrody jest w Polsce ochrona gatunkowa. Ma na celu

zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt

i grzybów oraz ich siedlisk, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.

Ochrona ta dotyczy gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na

zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów

międzynarodowych. Najbogatszymi florystycznie i faunistycznie obszarami są obszary

związane z dolinami rzek, zwłaszcza z doliną Brdy, jeziora, lasy liściaste.

65

Na obszarze LKP „Bory Tucholskie” występuje wiele chronionych gatunków roślin, w

tym objęte ochroną ścisłą, jak: arcydzięgiel litwor Angelica archangelica, bagno pospolite

Ledum palustre, chamedafne północna Chamaedaphne calyculata, cis pospolity Taxus

baccata, fiołek torfowy Viola epipsila, goździk piaskowy Dianthus arenarius, gnieźnik leśny

Neottia nidus-avis, jarząb brekinia Sorbus torminalis, kruszczyk błotny Epipactis palustris,

lilia złotogłów Lilium martagon, listera jajowata Listera ovata, orlik pospolity Aquilegia

vulgaris, paprotka zwyczajna Polypodium vulgare, pluskwica europejska Cimicifuga

europaea, podkolan biały Platanthera biforia, pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata,

przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, sasanka

łąkowa Pulsatilla pratensis, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia, storczyk błotny Orchis

palustris, storczyk krwisty Dactylorhiza incarnata, storczyk Traunsteinera Dactylorhiza

traunsteineri, wawrzynek główkowy Daphne cneorum, wawrzynek wilczełyko Daphne

mezereum, widłak goździsty Lycopodium clavatum, widłak jałowcowaty Lycopodium

annotinum, widłak spłaszczony Diphasiastrum complanatum, zimoziół północny Linnaea

borealis, żłobik koralowy Corallorhiza trifida.

Wody LKP „Bory Tucholskie” zasiedla ponad 20 gatunków ryb, wśród których

szczególne miejsce zajmują łososiowate (troć, pstrąg potokowy, lipień) oraz rzadkie gatunki

takie jak kleń czy jaź. Ponadto stwierdzono występowanie bardzo rzadkich w skali kraju

mięczaków - poczwarówki jajowatej i zwężonej.

Występują tu wszystkie pospolite na niżu gatunki gadów i płazów, wśród których na

uwagę zasługują kumak nizinny i traszka grzebieniasta.

Z ptaków chronionych objętych ochroną strefową należy wymienić bielika, kanię rudą

i bociana czarnego. Poza tym na omawianym obszarze występują: czapla siwa, żuraw,

zimorodek, żuraw, łabędź niemy i krzykliwy, bocian biały, brodziec krwawodzioby, bekas kszyk, rybołów, błotniak stawowy i wiele innych. Tabela 6 Gatunki ptaków w LKP „Bory Tucholskie”, dla których wymagane jest ustalenie stref ochrony ostoi Nazwa gatunkowa Strefa ochrony

całorocznej w promieniu do

Strefa ochrony okresowej w promieniu do

Okresowy termin ochrony

bielik 200 m od gniazda 500 m od gniazda 1.01-31.07 kania ruda 100 m od gniazda 500 m od gniazda 1.03-31.08 bocian czarny 100 m od gniazda 500 m od gniazda 15.03-31.08

Ze ssaków najliczniej występują gatunki łowne. Z gatunków chronionych stosunkowo

licznie występuje wydra i bóbr. Na uwagę zasługują nietoperze, szczególnie występujący tu

rzadki mopek.

66

Niektóre gatunki roślin i zwierząt mają duże znaczenie dla całej Unii Europejskiej.

Zostały one wymienione w załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Dyrektywa

Siedliskowa) oraz załączniku I Dyrektywy Komisji Europejskiej 79/409/EEC (Dyrektywa

Ptasia). Gatunki te uznane zostały na terenie Wspólnoty za zagrożone lub rzadkie,

wymagające szczególnej uwagi. Spośród gatunków roślin „naturowych” na terenie LKP „Bory

Tucholskie” zinwentaryzowana została sasanka otwarta Pulsatilla patens. Natomiast spośród

„naturowych” gatunków zwierząt występują: poczwarówka zwężona Vertigo angustior,

poczwarówka jajowata Vertigo moulinsiana, czerwończyk nieparek Lycaena dispar, pachnica

dębowa Osmoderma eremita, traszka grzebieniasta Triturus cristatus, kumak nizinny

Bombina bombina, żółw błotny Emys orbicularis, mopek Barbastella barbastellus, nocek

duży Myotis myotis, bóbr europejski Castor fiber, wilk Canis lapus, wydra Lutra lutra, bocian

czarny Ciconia nigra, bielik Haliaeetus albicilla, żuraw Grus grus.

Dotychczas na terenie LKP „Bory Tucholskie” utworzono 20 rezerwatów przyrody,

w tym 8 torfowiskowych, 5 leśnych, 3 krajobrazowe oraz 1 florystyczny („Martwe”), stepowy

(„Ostnicowe Parowy Gruczna”), faunistyczny („Miedzno”) i wodny („Jezioro Zdręczno”).

Największą powierzchnię (1 867,8 ha) zajmują 2 rezerwaty krajobrazowe „Dolina

rzeki Brdy”, „Jezioro Piaseczno” i „Jezioro Fletnowskie”, gdzie chroni się wybitne walory

krajobrazowe i geomorfologiczne doliny rzecznej oraz rynny jeziornej wraz z otaczającą je

mozaiką siedlisk.

Na obszarze Kompleksu występują w naturalnym stanie prawie wszystkie rodzaje torfowisk

występujących w Borach Tucholskich: niskie, wysokie i przejściowe. Najbardziej

urozmaicony, a zarazem zachowany w naturalnym stanie jest kompleks torfowisk w

rezerwacie „Bagna nad Stążką”.

Na terenie LKP „Bory Tucholskie” występują wszystkie główne typy siedliskowe lasu

właściwe dla obszarów nizinnych, jednak zdecydowanie przeważają siedliska borowe.

Zajmują one prawie 94 proc. powierzchni kompleksu, w tym głównie bór świeży i bór

mieszany świeży. Dobrze zachowane zbiorowiska boru świeżego Leucobryo – Pinetum i

Peucedano-Pinetum chronione są w rezerwatach „Dolina rzeki Brdy” i „Cisy nad Czerską

Strugą”. Zbocza dolin rzecznych porastały pierwotnie grądy zboczowe, a u ich podstawy i na

dnach licznych, poprzecznych wąwozów wyżłobionych przez wody spływające z wysoczyzn

rozwijały się łęgi olszowo-jesionowe Fraxino – Alnetum i wiązowo-jesionowe Ficario-

Ulmetum. Ich najcenniejsze fragmenty chroni się w rezerwatach: „Grabowiec”, „Dolina rzeki

Brdy”, „Źródła rzeki Stążki”. Swoistą enklawę drzewostanów liściastych wśród dominujących

w Borach Tucholskich borów sosnowych stanowi rezerwat „Brzęki”, gdzie występują

fragmenty dąbrowy świetlistej oraz kwaśnej dąbrowy. Osobliwością rezerwatu, a także LKP

„Bory Tucholskie” jest występowanie tu największego w Polsce i Europie Środkowej skupiska

rzadko spotykanego jarzębu brekinii Sorbus torminalis.

67

Bezleśne, „ciepłe”, pocięte jarami zbocze doliny Wisły stwarza dogodne warunki dla

rozwoju roślinności kserotermicznej o cechach muraw stepowych. Dla ich ochrony

utworzono rezerwat „Ostnicowe Parowy Gruczna”. Szczególnie interesujące jest tu jedno z

najbogatszych nad Wisłą stanowisk ciepłolubnej ostnicy Jana Stipa Joannis oraz ostnicy

włosowatej Stipa capillata.

Na uwagę zasługuje także faunistyczny (ornitologiczny) rezerwat „Miedzno”, gdzie

celem ochrony jest zachowanie miejsc lęgowych i żerowisk ptaków wodnych, wodno -

błotnych i drapieżnych.

Łączna powierzchnia rezerwatów LKP „Bory Tucholskie” wynosi 2 547,73 ha z czego

największy „Dolina rzeki Brdy” zajmuje 1 683,89 ha. Ich zestawienie i krótką charakterystykę

przedstawiono w tabeli 7.

68

Tabela 7 Rezerwaty Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” Lp Nazwa,

rok utworzenia, powierzchnia, typ rezerwatu, status ochronny

Położenie Przedmiot ochrony i krótka charakterystyka, Dominujące zespoły roślinne, Wybrane gatunki chronione i osobliwości florystyczne

1 Jezioro Ciche

1994,

37,96 ha,

(strefa ścisła – 1,68

ha)

torfowiskowy,

ścisły i częściowy

Powiat: Świecie

Gmina: Osie

Nadleśnictwo: Trzebciny

Położony 1,5 km na południowy –

wschód od miejscowości Wierzchy,

w pobliżu południowego brzegu

Zalewu Żur na Wdzie

Ochronie podlegają dwa śródleśne jeziora wraz z ich

otoczeniem. Zespoły roślinne: zespół lilii wodnej, zespoły

szuwarowe, pło paprociowo – trzcinowe, turzycowiska, mszar

wysokotorfowiskowy, pło mszarne, grąd subkontynentalny z

drzewostanem lipowo - grabowym. Wybrane gatunki roślin: grzybień biały Nymphaea alba, grążel żółty Nuphar lutea,

pływacz pośredni Utricularia intermedia, bagnica torfowa

Scheuchzeria palustris, rosiczka okrągłolistna Drosera

rotundifolia, listera jajowata Listera ovata, kruszczyk

szerokolistny Epipactis helleborine, turzyca bagienna Carex

limosa, turzyca sztywna Carex elata,

Rezerwat posiada plan ochrony

2 Martwe

1996,

4,07 ha

florystyczny,

ochrona częściowa

Powiat: Świecie

Gmina: Osie

Nadleśnictwo: Trzebciny

Położony 1,5 km na północ od wsi

Pruskie

Ochronie podlega śródleśne jezioro dystroficzne wraz z

otoczeniem. Zespoły roślinne: pło mszarne, mszar

wysokotorfowiskowy. Wybrane gatunki roślin: grzybień

północny Nymphaea candida, rosiczka okrągłolistna Drosera

rotundifolia, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris ,

Rezerwat posiada plan ochrony

3 Jezioro Piaseczno 2001

158,78 ha

krajobrazowy

ochrona częściowa

Powiat: Świecie

Gmina: Osie

Nadleśnictwo: Trzebciny

Położony 2 km na północny –

wschód od wsi Łążek

Ochronie podlega tu ekosystem jeziora, mający układ strefowy.

Wody jeziora zaliczane są do I klasy czystości.

Zespoły roślinne: zespół lilii wodnej, szuwary, w tym szuwar

kłociowy Cladietum marisci , pło mszarne, bór bagienny.

Wybrane gatunki roślin: widłak jałowcowaty Lycopodium

annotinum, widłak goździsty Lycopodium clavatum, grzybień

biały Nymphaea alba, bagno zwyczajne Ledum palustre,

rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, , fiołek torfowy Viola

epipsila, kłoć wiechowata Cladium mariscus.

Rezerwat posiada plan ochrony

4 Jezioro Fletnowskie

1995

25,21 ha

krajobrazowy

ochrona częściowa

Powiat: Świecie

Gmina: Dragacz

Nadleśnictwo: Dąbrowa

Położony 1 km na zachód od wsi

Fletnowo

Rezerwat chroni ciekawą pod względem geomorfologicznym

rynnę jeziora Fletnowskiego z przylegającymi lasami i

torfowiskami. Zespoły roślinne: zespoły szuwarowe, pło

paprociowo – trzcinowe, ols torfowcowi, zespół lilii wodnej.

Wybrane gatunki roślin: grzybień biały Nymphaea alba, grążel

żółty Nuphar lutea

Brak planu ochrony

69

5 Grabowiec

1997

27,38 ha

leśny

ochrona częściowa

Powiat: Świecie

Gmina: Świecie

Nadleśnictwo: Dąbrowa

Położony w pobliżu szosy

Bydgoszcz – Gdańsk, pomiędzy

leśniczówką Grabowiec a wsią

Wiąskie Piaski.

Ochronie podlega fragment zalesionej i pociętej wąwozami

skarpy krawędziowej strefy doliny Wisły. Zespoły roślinne: grąd zboczowy, grąd środkowoeuropejski, łęg jesionowo –

olszowy. Wybrane gatunki roślin: wawrzynek wilczełyko

Daphne mezereum, barwinek pospolity Vinca minor, lilia

złotogłów Lilium martagon, marzanka wonna Galium odoratum,

pierwiosnka lekarska Primula veris, łuskiewnik różowy

Lathraea squamaria, kruszczyk szerokolistny Epipactis

helleborine

Brak planu ochrony

6. Ostnicowe Parowy Gruczna 1999

23,82 ha

stepowy

ochrona częściowa

Powiat: Świecie

Gmina: Świecie

Nadleśnictwo: Dąbrowa

Położony kilkaset metrów na

południowy – zachód od centrum

wsi Gruczno

Ochronie podlegają zbiorowiska roślinności stepowej

porastające pocięte jarami zbocze doliny Wisły. Zespoły roślinne: Potentillo-Stipetum capillatae, - murawa ostnicowa.

Wybrane gatunki roślin: ostnica Jana Stipa joannis, ostnica

włosowata Stipa capillata, miłek wiosenny Adonis vernalis,

wężymord stepowy Scorzonera purpura, dzwonek syberyjski

Campanula sibirica, gorysz siny Peucedanum cervaria, fiołek

pagórkowy Viola collina, czosnek zielonawy Allium oleraceum,

szparag lekarski Asparagus officinalis, sasanka łąkowa

Pulsatilla pratensis

Brak planu ochrony

7 Miedzno 1968

88,52 ha

faunistyczny

(ornitologiczny)

Ochrona częściowa

Powiat: Świecie

Gmina: Osie

Nadleśnictwo: Osie

Położony 2 km na północ od wsi

Miedzno.

Ochronie podlega zarastające jezioro wraz z przyległymi

mokradłami, miejsca lęgowe i żerowiska ptaków wodnych,

błotnych i drapieżnych. Wybrane gatunki ptaków: bocian

czarny Ciconia nigra, łabędź niemy Cygnus olor, żuraw Grus

grus, kropiatka Porzana porzana, derkacz Crex crex, wodnik

Rallus aquaticus, bąk Botaurus stellaris, kszyk Gallinago

gallinago, samotnik Tringa ochropus, kobuz Falco subbuteo,

czapla siwa Ardea cinerea, bielik Haliaeetus albicilla, rybołów

Natrix tessellata Brak planu ochrony

8 Dury 1975

12,59 ha

torfowiskowy

ścisły

Powiat: Świecie

Gmina: Osie

Nadleśnictwo: Osie

Położony 4 km na północ od wsi

Osie.

Ochronie podlegają cztery śródleśne jeziorka dystroficzne wraz

z pasem torfowiska i bagnistego lasu. Zespoły roślinne: pło

mszarne, mszar wysokotorfowiskowy z karłowatą sosną, mszar

przygiełkowy, sosnowy bór bagienny. Wybrane gatunki roślin:

narecznica grzebieniasta Dryopteris cristata, bagno zwyczajne

Ledum palustre, żurawina drobnolistkowa Oxycoccus

microcarpus, grzybień północny Nymphaea candida, rosiczka

okrągłolistna Drosera rotundifolia, rosiczka pośrednia Drosera

intermedia, rosiczka długolistna Drosera anglica, bagnica

torfowa Scheuchzeria palustris, przygiełka brunatna

Rhynchospora fusca, turzyca bagienna Carex limosa, turzyca

nitkowata Carex lasiocarpa

Rezerwat posiada plan ochrony

70

9 Brzęki

im. Zygmunta Czubińskiego 1975

102,21 ha

leśny

ochrona częściowa

Powiat: Świecie

Gmina: Osie

Nadleśnictwo: Osie

Położony 6 km na północ od wsi

Osie.

Ochroną objęty jest fragment grądu z największym w Polsce i

Europie Środkowej skupiskiem rzadko spotykanego jarzębu

brekinii. Zespoły roślinne: grąd subkontynentalny Tilio-

Carpinetum, dąbrowa świetlista Potentillo albae-Quercetum,

kwaśna dąbrowa Calamagrostio-Quercetum. Wybrane gatunki roślin: jarząb brekinia Sorbus torminalis, wawrzynek wilczełyko

Daphne mezereum, lilia złotogłów Lilium martagon, żywiec

cebulkowy Dentaria bulbifera, marzanka wonna Galium

odoratum, rutewka orlikolistna Thalictrum aquilegifolium,

podkolan biały Platanthera biforia, gnieźnik leśny Neottia nidus-

avis, pięciornik biały Potentilla alba.

Rezerwat posiada plan ochrony

10 Jezioro Łyse 2006

20,26 ha

torfowiskowy

ochrona częściowa

Powiat: Świecie

Gmina: Warlubie

Nadleśnictwo: Osie

Celem ochrony w rezerwacie jest zabezpieczenie i zachowanie

cennych ekosystemów wodno – błotnych. Zespoły roślinne:

mszar przygiełkowy, bór bagienny. Wybrane gatunki roślin:

przygiełka biała Rhynchospora alba, rosiczka pośrednia

Drosera intermedia, widłaczek torfowy Lycopodiella inundata

Brak planu ochrony

11 Kuźnica 1965

7,27

leśny,

ochrona częściowa

Powiat: Świecie

Gmina: Warlubie

Nadleśnictwo: Osie

Położony 2 km na północ od wsi

Krzewiny, pomiędzy jeziorami

Udziera i Radodzierz.

Utworzony dla zachowania w celach naukowych fragmentu

boru wilgotnego wyrosłego w specjalnych warunkach

glebowych i wilgotnościowych. Zespoły roślinne: bór bagienny

Vaccinio uliginosi-Pinetum, bór mieszany Querco – Roboris

pinetum. Wybrane gatunki roślin: kruszyna Frangula alnus,

widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, borówka bagienna

Vaccinium uliginosum.

Rezerwat posiada plan ochrony

12 Osiny 1962

21,91 ha

torfowiskowy

ścisły

Powiat: Świecie

Gmina: Warlubie

Nadleśnictwo: Osie

Położony na południe od wsi

Płochocinek.

Utworzony w celu ochrony śródleśnego torfowiska wysokiego z

roślinnością bagienno-torfowiskową. Zespoły roślinne:

torfowiska wysokie i przejściowe z zespołem przygiełki białej

Rhynchosporetum albae, szuwar turzycowy, szuwar trzcinowy

Phragmitetum communis, ols torfowcowy Sphagno squarrosi-

Alnetum. Wybrane gatunki roślin: bagnica torfowa

Scheuchzeria palustris, rosiczka okrągłolistna Drosera

rotundifolia, rosiczka długolistna Drosera anglica, wątlik błotny

Hammarbya paludosa, lipiennik Loesela Liparis loeselii,

przygiełka brunatna Rhynchospora fusca. Rezerwat posiada plan ochrony

71

13 Dolina rzeki Brdy

1994

1683,89 ha

krajobrazowy

ochrona częściowa

Powiat: Tuchola

Gmina: Tuchola, Cekcyn, Gostycyn

Nadleśnictwo: Tuchola, Woziwoda

Ochronie podlega 20-kilometrowy fragment doliny rzeki Brdy,

na odcinku między mostami w miejscowościach: Woziwoda i

Piła Młyn. Zespoły roślinne: grąd subkontynentalny Tilio –

Carpinetum, grąd zboczowy Aceri – Tilietum, łęg wiązowo –

jesionowy Ficario-Ulmetum, łęg jesionowo – olszowy Circaeo –

Alnetum, ols Carici elongateae – Pinetum, bór świeży

Leucobryo – Pinetum. Wybrane gatunki roślin: jarząb brekinia

Sorbus torminalis, bluszcz pospolity Hedera helix, wawrzynek

wilczełyko Daphne mezereum, lilia złotogłów Lilium martagon,

orlik pospolity Aquilegia vulgaris, dzwonek syberyjski

Campanula sibirica, sasanka otwarta Pulsatilla patens,

kruszczyk błotny Epipactis palustris, storczyk kukawka Orchis

militaria.

Rezerwat posiada plan ochrony

14 Źródła rzeki Stążki 1994

250,02 ha

torfowiskowy

ochrona częściowa

Powiat: Tuchola

Gmina: Cekcyn

Nadleśnictwo: Tuchola

Położony 1 km na północ od wsi

Kowalskie Błota.

Ochronie podlega fragment doliny rzeki Stążki wraz z jej

źródłami. Zespoły roślinne: łęg jesionowo – olszowy Circaeo

– Alnetum oraz łęg jesionowo – olszowy źródliskowy Circaeo-

Alnetum cardaminetosum amarae, zbiorowiska roślinności

źródliskowej, mszar wysokotorfowiskowy. Wybrane gatunki roślin: widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, wawrzynek

wilczełyko Daphne mezereum, bagno zwyczajne Ledum

palustre, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, pluskwica

europejska Cimicifuga europaea, storczyk kukawka Orchis

militaria.

Rezerwat posiada plan ochrony

15 Bagna nad Stążką 1984

22,71 ha

torfowiskowy

ochrona częściowa

Powiat: Tuchola

Gmina: Cekcyn

Nadleśnictwo: Tuchola

Obejmuje 5-kilometrowy fragment

doliny Stążki, poniżej mostu

drogowego na szosie Tuchola –

Tleń.

Rezerwat utworzony w celu ochrony bagien i torfowisk niskich

oraz roślinności niskotorfowiskowej. Zespoły roślinne:

torfowisko niskie, przejściowe i wysokie. Wybrane gatunki roślin: widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, widłak

goździsty Lycopodium clavatum, nasięźrzał pospolity

Ophioglossum vulgatum, bażyna czarna Empetrum nigrum,

bagno zwyczajne Ledum palustre, storczyk kukawka Orchis

militaria, ponikło sutkowate Eleocharis mammillata, pływacz

drobny Utricularia minor, kruszczyk błotny Epipactis palustris.

Rezerwat posiada plan ochrony

16 Jeziorka Kozie 1984

12,30 ha

torfowiskowy

ochrona częściowa

Powiat: Tuchola

Gmina: Tuchola

Nadleśnictwo: Woziwoda

Położony 2,5 km na południowy –

wschód od wsi Zapędowo.

Na terenie chronionym znajdują się cztery jeziorka dystroficzne.

Zespoły roślinne: torfowiska wysokie, pło mszarne, szuwar

oczeretowi, bór bagienny. Wybrane gatunki roślin: grzybień

północny Nymphaea candida, rosiczka długolistna Drosera

anglica, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, bagnica

torfowa Scheuchzeria palustris, bażyna czarna Empetrum

nigrum, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, widłak

goździsty Lycopodium clavatum.

Rezerwat posiada plan ochrony

72

17 Cisy nad Czerską

Strugą 1982

17,19 ha

leśny

ochrona częściowa

Powiat: Chojnice

Gmina: Czersk

Nadleśnictwo: Woziwoda

Położony na południowy – wschód

od wsi Łukowo.

Ochronie rezerwatu podlega stanowisko występującego tu cisa

pospolitego oraz pozostały bór mieszany nad lokalnym leśnym

ciekiem wodnym Czerską Strugą. Zespoły roślinne:

subkontynentalny bór świeży Peucedano-Pinetum, grąd

subkontynentalny Tilio-Carpinetum. Wybrane gatunki roślin:

cis pospolity Taxus baccata, zawilec gajowy Anemone

nemorosa, marzanka wonna Galium odoratum, konwalijka

dwulistna dwulistna Maianthemum bifolium.

18 Jezioro Zdręczno 1982

15,74 ha

wodny

ochrona częściowa

Powiat: Tuchola

Gmina: Tuchola

Nadleśnictwo: Woziwoda

Położony 2,5 km na południowy –

wschód od wsi Zapędowo.

Obejmuje silnie zarastające eutroficzne jezioro i zespół

torfowisk. Zespoły roślinne: lilii wodnych, zespół ramienic,

zespoły szuwarowe. Wybrane gatunki roślin: grzybień

północny Nymphaea candida, rosiczka okrągłolistna Drosera

rotundifolia, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, widłak

goździsty Lycopodium clavatum, jeżogłówka najmniejsza

Sparganium minimum, wyblin jednolistny Malaxis monophyllos,

kłoć wiechowata Cladium mariscus.

Rezerwat posiada plan ochrony

19 Ustronie 1958

9,64 ha

leśny

ochrona częściowa

Powiat: Chojnice

Gmina: Czersk

Nadleśnictwo: Woziwoda

Położony 4 km na wschód od

Czerska.

Ochronie podlega fragment naturalnego lasu liściastego o

charakterze naturalnym. Zespoły roślinne: grąd

subkontynentalny Tilio-Carpinetum, kwaśna dąbrowa

Calamagrostio-Quercetum, brzezina bagienna, bór bagienny.

Wybrane gatunki roślin: narecznica grzebieniasta Dryopteris

cristata, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, bagno

zwyczajne Ledum palustre, okrężnica bagienna Hottonia

palustris,

Na terenie rezerwatu gnieździ się bocian czarny.

20 Bagno Grzybna 1982

6,26 ha

torfowiskowy

ochrona częściowa

Powiat: Tuchola

Gmina: Tuchola

Nadleśnictwo: Woziwoda

Położony 3 km na zachód od wsi

Okoniny Polskie.

Ochronie podlega torfowisko wysokie, które powstało

w zagłębieniu wytopiskowym. Zespoły roślinne: torfowisko

wysokie i przejściowe, turzycowisko, mszar

wysokotorfowiskowy. Wybrane gatunki roślin: bażyna czarna

Empetrum nigrum, bagno zwyczajne Ledum palustre, rosiczka

okrągłolistna Drosera rotundifolia, bagnica torfowa

Scheuchzeria palustris, pływacz pośredni Utricularia intermedia,

pływacz drobny Utricularia minor, przygiełka biała

Rhynchospora alba.

Na terenie rezerwatu gnieździ się żuraw.

Rezerwat posiada plan ochrony

Źródło: Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej, monografia pod redakcją Grzegorza Rąkowskiego,

Warszawa 2005, z uzupełnieniami własnymi autorów

Z przedstawionego powyżej zestawienia wynika, że w okresie funkcjonowania LKP

„Bory Tucholskie” utworzono 6 nowych rezerwatów: „Martwe” , „Jezioro Piaseczno”, „Jezioro

Fletnowskie”, „Grabowiec”, „Ostnicowe Parowy Gruczna” i „Jezioro Łyse”:

Ponadto na obszarze Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”

projektuje się utworzenie następujących rezerwatów:

73

"Czarcie Góry" na terenie Nadleśnictwa Dąbrowa o powierzchni 65,43 ha, który ma chronić

krajobraz ekologiczny i biokompleksy naturalne, półnaturalne występujące na zboczu doliny

Wisły, porośniętym lasem liściastym.

"Gródek" na terenie Nadleśnictwa Dąbrowa - rezerwat fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych

o pow. 25,32 ha. Celem rezerwatu jest zachowanie fragmentu doliny rzeki Wdy z dobrze

wykształconym grądem zboczowym.

"Dolina rzeki Wdy" na terenie Nadleśnictwa Trzebciny.

Zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Park krajobrazowy

obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe

oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach

zrównoważonego rozwoju.

W parku krajobrazowym można kontynuować działalność gospodarczą z pewnymi

ograniczeniami, np: nie przewiduje się wznoszenia nowych obiektów budowlanych (z

wyjątkiem potrzebnych miejscowej ludności). Park taki ma służyć rekreacji krajoznawczej, to

znaczy turystyce niepobytowej, wypoczynkowi, a także edukacji. Zestawienie Parków

krajobrazowych na obszarze Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” oraz ich

krótką charakterystykę przedstawiono w tabeli 8.

74

Tabela 8 Parki krajobrazowe Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”

Lp

Nazwa, rok utworzenia powierzchnia

Położenie Charakterystyka

1 Wdecki Park Krajobrazowy 1993

23 786,36 ha

z czego:

park –

19177,24 ha

otulina -

4 609,12 ha

Powiaty: Tuchola, Świecie

Gminy: Cekcyn, Osie,

Drzycim, Śliwice, 3,

Warlubie

Nadleśnictwa: Nadleśnictwo Dąbrowa

(459 ha)

Nadleśnictwo Osie

(6 707 ha) Nadleśnictwo Trzebciny

(8 377 ha)

Park Krajobrazowy chroni rozległy, puszczański krajobraz

w środkowo-wschodniej części Borów Tucholskich, w dorzeczu rzeki Wdy

i jej dopływów Prusiny, Ryszki i Sobińskiej Strugi. To one i ich doliny

stanowią o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych tego

terenu. Najbardziej malowniczy jest środkowy bieg Wdy, gdzie rzeka

przepływa, meandrując w głęboko wciętej dolinie przez kompleksy lasów

liściastych. Interesującą częścią Parku jest także zbiornik zaporowy Żur,

który wypełnia dawną dolinę Wdy, tworząc duże jezioro o urozmaiconej

linii brzegowej; podniesienie poziomu wody wskutek spiętrzenia

spowodowało połączenie z dwoma zalanymi obniżeniami terenu, tj.

obecnymi jeziorami Wierzchy i Mukrz. Typowym elementem krajobrazu

Parku są także liczne jeziora rynnowe oraz wytopiskowe.

Lasy stanowią w Parku 58,7%. Na tym obszarze występuje wiele

chronionych i rzadkich gatunków roślin, np. widłaki, rosiczki, wiele

gatunków storczyków, listera jajowata, kopytnik pospolity, wiele gatunków

torfowców, wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów i wiele innych.

Osobliwością parku jest największe w Polsce skupisko jarzębu brekini w

rezerwacie przyrody Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego. Bogata jest

również ichtiofauna. Obok wielu pospolitych gatunków ryb, w czystych

wodach Wdy żyje pstrąg potokowy i lipień.

Dotychczas w granicach Wdeckiego Parku Krajobrazowego

utworzono 5 rezerwatów: „Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego", „Dury",

„Jezioro Miedzno", „Jezioro Łyse".

Zachowały się liczne zabytki kultury materialnej. Są to przede wszystkim

chałupy borowieckie i kociewskie o konstrukcji sumikowo-łątkowej lub

zrębowej. Interesujące są również całe zespoły wiejskie, zespoły,

cmentarze i inne obiekty.

2 Tucholski Park Krajobrazowy 1985

park –

36 983 ha

otulina –

15 946 ha

Powiaty: Tuchola, Chojnice Gminy: Tuchola, Śliwice, Cekcyn,

Lubiewo, Gostycyn,

Chojnice, Czersk

Nadleśnictwa: Nadleśnictwo Tuchola

(9 180 ha)

Nadleśnictwo Woziwoda

(11 440 ha)

Park położony jest w rozległym kompleksie Borów Tucholskich. Wraz

z pozostałymi parkami Borów Tucholskich i obszarami chronionego

krajobrazu tworzą zwarty system ekologiczny, składający się na

unikatowy, bardzo cenny obiekt przyrody, pretendujący do statusu

rezerwatu biosfery. Lasy zajmują 72%, użytki rolne - 21%, wody - 3%, a

pozostałe tereny - 4%. Główną oś systemu hydrograficznego Parku

stanowi rzeka Brda wraz z jej dopływami: Czerską Strugą, Bielską Strugą,

Rudą, Szumionką, Kiczą i Raciąską Strugą.

Teren, na którym jest położony Park został ukształtowany przez

lodowiec skandynawski. Urozmaiceniem tego młodoglacjalnego

krajobrazu są tu liczne rozcięcia erozyjne w postaci dolin i rynien.

Kolejnym typowym elementem krajobrazu są jeziora wytopiskowe o

nieregularnym zarysie linii brzegowej oraz nieliczne jeziora rynnowe z

unikalną florą i fauną.

Na tym obszarze występuje wiele chronionych i rzadkich gatunków

roślin, z czego 100 znajduje się na czerwonej liście roślin naczyniowych

75

zagrożonych w Polsce, z gatunków podlegających ochronie prawnej,

stwierdzono na terenie Parku 43 gatunki podlegające ochronie całkowitej i

16 częściowej.

Zróżnicowanie siedlisk TPK- od żyznych lasów łęgowych do ubogich,

kserotermicznych stoków rynien jeziornych i rzecznych sprawia, że

różnorodność występujących tutaj gatunków zwierząt jest znaczna. W

Brdzie w okolicy Rudzkiego Mostu stwierdzono występowanie minoga

strumieniowego, znajdującego się na liście Polskiej Czerwonej Księgi

Zwierząt.

3 Krajeński Park Krajobrazowy 1998

73 850 ha

Powiaty: Sępólno Krajeńskie, Nakło,

Tuchola Gminy: Więcbork, Sępólno

Krajeńskie, Kamień

Krajeński, Mrocza, Sośno i

Kęsowo

Nadleśnictwa: Nadleśnictwo Tuchola

(370 ha)

Bogactwo form rzeźby tego terenu związane ze zlodowaceniem

bałtyckim, występują tu liczne dobrze zachowane formy morfologiczne:

ozy, drumliny, kemy, wzgórza morenowe, rynny jeziorne. Występują tu

liczne jeziora i bagna, które dają początek dwunastu wypływającym z tego

obszaru rzekom. Pojezierze Krajeńskie leży w dorzeczach dwóch rzek

bałtyckich Wisły i Odry, a przez Krajeński Park Krajobrazowy przebiega

główny wododział Polski. Do systemu rzeki Wisły należą rzeki: Kamionka,

Sępolenka, Krówka, Wytrych, Kicz, Lucimka (dopływy Brdy), pozostałe:

Łobzonka z wodami Lubczy, Orlej, Rokitki, wpadają do Noteci i są

dorzeczem Odry.

Na terenie Parku występuje 80 zbiorników wodnych, z czego ponad

66 jezior ma powierzchnię powyżej 1 ha, a największe to: Więcborskie

(218 ha), Sępoleńskie (159 ha), Lutowskie (156 ha).

Tereny leśne Parku stanowią 26% i porastają je bory sosnowe, a na

morenach występują lasy mieszane z domieszką grądów, których główny

gatunek stanowią dęby z domieszką buka i innych drzew liściastych.

Roślinność Pojezierza Krajeńskiego jest zróżnicowana. Występują tu

liczne stanowiska roślin chronionych i rzadkich, m.in. rosiczka, borówka

bagienna, żurawina błotna, modrzewica zwyczajna, a z wodnych: grążel

żółty i grzybień biały.

Bogata jest również fauna Parku. Występują tu takie gatunki jak:

bocian czary, żuraw, czaple, łabędzie, rybołowy, bieliki, puchacze, bąki,

bardzo rzadkie cietrzewie, łosie, wydry, bobry, jaszczurki, zaskrońce,

padalce, żmije.

Na terenie Krajeńskiego Parku Krajobrazowego zarejestrowano 96

pomników przyrody w skład, których wchodzą 993 obiekty. Głównie

należą do nich drzewa oraz głazy narzutowe.

Ponadto na terenie Krajeńskiego Parku Krajobrazowego istnieje

75 obiektów uznanych jako użytki ekologiczne.

76

4 Zespół Parków

Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego z czego:

Nadwiślański PK

1993

33 306,5 ha

Chełmiński PK

1998

22 336 ha

Powiaty: Bydgoszcz, Chełmno,

Świecie, Grudziądz Gminy: Dąbrowa Chełmińska,

Kijewo Królewskie,

Chełmno,

Unisław

Bydgoszcz

Osielsko

Dobrcz

Pruszcz Pomorski

Świecie

Stolno

Jeżewo

Dragacz, Grudziądz,

Warlubie, Nowe, Chełmno

Nadleśnictwa: Nadleśnictwo Dąbrowa

(2 967 ha)

Nadleśnictwo Osie

(144,25 ha)

Na terenie Zespołu Parków ochronie podlega prawo i lewobrzeżna

część Wisły na odcinku od Bydgoszczy do miejscowości Nowe. Obszar o

długości prawie 100 km. i powierzchni ponad 60 tys. ha jest największym

zespołem prawnie chronionym w województwie kujawsko-pomorskim.

Bogactwo form rzeźby tego terenu związane jest ze zlodowaceniem

bałtyckim, występują tu liczne dobrze zachowane formy morfologiczne,

m.in. wysoczyzna morenowa płaska i fragmenty wysoczyzny falistej.

Najbardziej zróżnicowaną morfologicznie i ekologiczne jednostkę

stanowią zbocza wysoczyzny, które dochodzą do 70 m wysokości. Na

znacznych odcinkach zbocza porozcinane są przez dolinki z małymi

ciekami odwadniającymi wysoczyznę. Terasy pradolinne i dolinne

występują w prawobrzeżnej części Zespołu Parków. Równiny sandrowe

zajmują powierzchnie jedynie w Basenie Grudziądzkim.

Dno doliny Wisły oraz występujące tu terasy nadzalewowe to najbardziej

rozległa jednostka geomorfologiczna na terenie Zespołu Parków

Krajobrazowych.

Szczególne walory przyrodnicze, duże zróżnicowanie rzeźby terenu, gleb,

klimatu oraz wód znajduje swoje odzwierciedlenie w bogactwie flory i

fauny. Na terenie Zespołu Parków znajduje się 14 rezerwatów przyrody,

występuje wiele rzadkich gatunków roślin i zwierząt, które chronione są w

ramach opracowanego programu czynnej ochrony gatunków

zagrożonych. W granicach Parku znajduje się 97 pomników przyrody

ożywionej (pojedyncze drzewa i ich zgrupowania) oraz 4 obiekty przyrody

nieożywionej (jaskinia, głaz narzutowy i dwa źródła), które wzbogacone są

przez cenne obiekty historyczne Chełmna, Świecia i Nowego.

Obszar chronionego krajobrazu (OChK) jest także formą ochrony przyrody

reprezentowaną na obszarze Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”. Obszar

chronionego krajobrazu, zgodnie z art. 23 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie

przyrody, obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz

o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania

potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy

ekologicznych. Obszary takie zajmują rozleglejsze tereny niż parki krajobrazowe i najczęściej

obejmują pełne jednostki środowiska naturalnego taką jak: doliny rzeczne, kompleksy leśne,

ciągi wzgórz, pola wydmowe czy kompleksy torfowiskowe. Obszary chronionego krajobrazu

są przeznaczone głównie na rekreację, a działalność gospodarcza podlega tylko niewielkim

ograniczeniom, takim jak zakaz wznoszenia obiektów szkodliwych dla środowiska i

niszczenia środowiska naturalnego.

Obszar chronionego krajobrazu tworzony jest na mocy rozporządzenia wojewody (lub

rady gminy) i uwzględniany przy opracowywaniu planów przestrzennego zagospodarowania.

W granicach LKP „Bory Tucholskie” znajdują się fragmenty czterech obszarów

chronionego krajobrazu, które scharakteryzowane zostały w tabeli 9.

77

Tabela 9 Obszary chronionego krajobrazu (OChK) Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”

Lp

Nazwa, rok utworzenia powierzchnia

Położenie Charakterystyka

1 Śliwicki OChK 1991

26 487 ha

Powiaty: Świecie, Tuchola Gminy: Cekcyn, Lniano, Lubiewo,

Osie, Śliwice Nadleśnictwa: Nadleśnictwo Tuchola

(1 890 ha)

Nadleśnictwo Trzebciny

(8 016,11 ha)

Nadleśnictwo Woziwoda

(1 860 ha)

Śliwicki Obszar Chronionego Krajobrazu jest jednym z największych

obszarów chronionych położonych na terenie Borów Tucholskich. Jest

ekologicznym pomostem pomiędzy Tucholskim i Wdeckim Parkiem

Krajobrazowym. Na jego terenie największą powierzchnię zajmują lasy -

17487 ha (66%).

Ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów na podstawie

rozporządzenia nr 9/2007 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 26

października 2007 r.: racjonalna gospodarka leśna, polegająca na

zachowaniu różnorodności biologicznej siedlisk kompleksu Borów

Tucholskich.

2 Wschodni OChK Borów Tucholskich 1991

26 140,00 ha

Powiat: Świecie

Gminy: Dragacz, Jeżewo, Nowe,

Świecie, Warlubie Nadleśnictwo: Osie (9 381 ha)

Dąbrowa (11 200 ha)

Stanowi on równinę sandrową ze znacznym udziałem wód

powierzchniowych o dużych walorach przyrodniczych, krajobrazowych i

rekreacyjnych i jest pomostem ekologicznym między parkami

krajobrazowymi Wdeckim i Nadwiślańskim. Lasy stanowią około 84 %

powierzchni.

Do stref ochrony akustycznej na tym obszarze chronionym na

podstawie Rozporządzenia nr 46/99 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z

dnia 25 marca 1999r. (Dz. U. Województwa Kujawsko-Pomorskiego nr 19

z 1999r.) należą następujące jeziora: Miedzno, Łąkorz, Radodzierz,

Jaszczerek, Mątosek, Płochocińskie, Rybno Duże, Rymarz.

Ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów na podstawie

rozporządzenia nr 9/2007 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 26

października 2007 r.: racjonalna gospodarka leśna, polegająca na

zachowaniu różnorodności biologicznej siedlisk kompleksu Borów

Tucholskich.

3 Nadwiślański Obszar Chronionego Krajobrazu 1991

1 795 ha

Powiat: Świecie

Gminy: Bukowiec, Pruszcz,

Świecie,

Nadleśnictwo: Dąbrowa (2 ha)

Obszar OChK obejmuje część doliny Wisły oraz leżące wyżej tereny

pojezierne. Występują tu znaczne deniwelacje, rozcięcia erozyjne

urozmaicające rzeźbę terenu. Większość obszaru pokrywają lasy, głównie

sosnowe, często w zmieszaniu z innymi gatunkami zarówno iglastymi jak i

liściastymi. Spotkać tu można roślinność stepową o charakterze

kserotermicznym, wskazującą na wyjątkowe warunki klimatyczne tego

obszaru. Ograniczenia i zalecenia sprowadzają się do podjęcia ochrony

czynnej szaty roślinnej, ochrony stoków doliny Wisły i dolinek erozyjnych

przed erozją.

78

4 Swiecki Obszar

Chronionego Krajobrazu 1991

2 516 ha

Powiat: Świecie

Gminy: Drzycim, Jeżewo, Świecie,

Nadleśnictwo: Dąbrowa (1,952 ha)

Obszar OChK odzanacza się dużymi walorami krajobrazowymi. Obejmuje

on swym zasięgiem Wysoczyznę Świecką rozciętą doliną rzeki Wdy.

Użytki ekologiczne są to „zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów,

mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genów i typów środowisk, jak:

naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów,

bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne,

skarpy, kamieńce, itp. Jak do tej pory tworzone są najczęściej na gruntach Lasów

Państwowych. Szczególne znaczenie na terenie Borów Tucholskich mają użytki ekologiczne

stanowiące małe śródleśne oczka wodne, bagienka i podmokłe łąki. Stanowią

one nieocenione źródła wody w suchym klimacie Borów Tucholskich. Poza tym odgrywają

ogromną rolę w ekosystemach leśnych dając schronienie różnym gatunkom zwierząt. Mają

bezcenne znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i naturalnego

bogactwa przyrody. W Nadleśnictwach, które tworzą LKP „Bory Tucholskie” utworzono 313

użytków ekologicznych, które zajmują łączną powierzchnię 1 159,45 ha. Są to najczęściej

śródleśne bagna, łąki i pastwiska oraz jedno oczko wodne (Nadleśnictwo Tuchola).

Pomniki przyrody to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich

skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i

krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród

innych tworów, w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków

rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe,

jaskinie. Na terenie LKP „Bory Tucholskie” ochronie w formie pomników poddano 216

obiektów. Są wśród nich głównie dorodne drzewa - zwłaszcza dęby, grupy lub aleje drzew,

głazy narzutowe i pomniki o charakterze powierzchniowym. Do najcenniejszych należy grupa

44 pomników przyrody zebranych w dawnym parku dworskim w Laskowicach pomorskich

(Nadleśnictwo Dąbrowa) oraz aleja przydrożna składająca się z 16 dębów szypułkowych

(Nadleśnictwo Woziwoda).

Na uwagę zasługuje także ponad 300- letni dąb „Wisielec” w Nadleśnictwie Tuchola –

na którym prawdopodobnie były wykonywane egzekucje w czasie wojen napoleońskich.

Interesujące są także trzy pomnikowe egzemplarze 85- letniej brzozy brodawkowatej,

których pnie porośnięte są porostem z rodzaju brodaczka. Najliczniej reprezentowany w

Borach Tucholskich gatunek – sosna pospolita, posiada swoich przedstawicieli wśród

okazów pomnikowych, a najokazalszy z nich zwany jest „Królową Borów Tucholskich”.

79

Pomnikami przyrody się także stanowiska roślin chronionych - chamedafne północnej

(Nadleśnictwo Tuchola), bagna zwyczajnego, wawrzynka wilczełyko i chrobotka alpejskiego

(Nadleśnictwo Woziwoda).

Jako pomnik przyrody chroni się również głaz narzutowy „Świętego Wojciecha” na

terenie Nadleśnictwa Dąbrowa, a wśród pomników powierzchniowych przyrody nieożywionej

- źródlisko rzeki Stążki o nazwie „Wodogrzmoty Krasnoludków” (Nadleśnictwo Tuchola).

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe ustanawiane są dla ochrony wyjątkowo

cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego dla zachowania ich wartości

estetycznych. Takie sformułowanie kryteriów utworzenia zespołu pozwala na objęcie tą

formą ochrony bardzo różnorodnych terenów - także takich, które oprócz wysokich wartości

estetycznych posiadają walory przyrodnicze. Podobnie jak w przypadku użytków

ekologicznych - także zespoły przyrodniczo krajobrazowe stosowane są niekiedy jako

„czasowe zabezpieczenie” obiektów, które kandydują do rangi rezerwatów przyrody. Ich

utworzenie leży w gestii wojewody lub rady gminy.

Na obszarze LKP „Bory Tucholskie” znajdują się trzy takie obiekty:

1. Dolina rzeki Sobińska Struga o powierzchni łącznej 335,47 ha w Nadleśnictwie

Dąbrowa (39 ha), Osie (335,5 ha), Trzebciny (36,5 ha). Utworzony został w celu

zachowania ekosystemów z wieloma gatunkami roślin chronionych i rzadkich, a także

dla zachowania wybitnych walorów krajobrazowych. Jest to jedna z najpiękniejszych

dolin rzecznych w tej części Borów Tucholskich, otoczonych łąkami, murawami o

charakterze kserotermicznym i acidofilnym. Zbiorowiska leśne sąsiadujące z rzeką to

przede wszystkim olsy i grądy z obszarami źródliskowymi na zboczach. 2. Dolina rzeki Ryszki o powierzchni ogólnej 358,41 ha (Nadleśnictwo Trzebciny –

161,22 ha). Rzeka Ryszka, która jest prawym dopływem Wdy o długości 22,2 km na

całej długości objęta jest ochroną w ramach wspomnianego zespołu przyrodniczo -

krajobrazowego. Swoje źródło ma w okolicach wsi Zielonka. Przepływa w całości

przez Bory Tucholskie i częściowo przez Wdecki Park Krajobrazowy. Uchodzi do

Jeziora Wierzchy, które łączy się bezpośrednio z Wdą. Dolina rzeki jest mocno wcięta

w równinę sandrową Borów Tucholskich, zróżnicowana pod względem florystyczno –

fitosocjologicznym i charakteryzująca się niezwykle malowniczym krajobrazem. 3. Dolina rzeki Prusiny o powierzchni ogólnej 234,32 ha (Nadleśnictwo Trzebciny –

112,17 ha). Ochroną została objęta dolina rzeki na odcinku Tleń – Szarłata.

Występuje tu wiele rzadkich gatunków roślin charakterystycznych dla siedlisk

grądowych. Jest to wyjątkowo geomorfologicznie i krajobrazowo zróżnicowany

obszar.

80

Sieć Natura 2000 została utworzona w celu ochrony i zachowania cennych przyrodniczo

gatunków i siedlisk występujących na kontynencie europejskim i składa się z obszarów

specjalnej ochrony ptaków (OSOP) oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOOS). Są

one wyznaczane zgodnie z zaleceniami Dyrektywy Siedliskowej (Habitatowej) i Dyrektywy

Ptasiej. Obszary specjalnej ochrony ptaków tworzy się dla ochrony populacji dziko

występujących ptaków jednego lub wielu gatunków, w którego granicach ptaki mają

korzystne warunki bytowania w ciągu całego życia, w dowolnym jego okresie albo stadium

rozwoju. Specjalne obszary ochrony siedlisk wyznacza się w celu trwałej ochrony siedlisk

przyrodniczych lub populacji zagrożonych wyginięciem roślin lub zwierząt albo w celu

odtworzenia właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu

ochrony tych gatunków.

Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 roku na obszarze

województwa kujawsko-pomorskiego wyznaczono sześć obszarów specjalnej ochrony

ptaków, w tym jeden, którego granice znajdują się w zasięgu działania terytorialnego

Nadleśnictw Dąbrowa i Osie - PLB040003 „Dolina Dolnej Wisły”. Obszar ten nie obejmuje

jednak gruntów wymienionych Nadleśnictw – rzeka Wisła stanowi ich granicę.

Dolina Dolnej Wisły zajmuje powierzchnię 33559,04 ha. Obszar ostoi obejmuje

odcinek doliny Wisły w jej dolnym biegu, od Włocławka do Przegaliny, zachowujący

naturalny charakter i dynamikę rzeki swobodnie płynącej. Rzeka płynie w dużym stopniu

naturalnym korytem, z namuliskami, łachami piaszczystymi i wysepkami, w dolinie

zachowane są starorzecza i niewielkie torfowiska niskie; brzegi pokryte są mozaiką zarośli

wierzbowych i lasów łęgowych, a także pól uprawnych i pastwisk. Miejscami dolinę Wisły

ograniczają wysokie skarpy, na których utrzymują się murawy kserotermiczne i grądy

zboczowe. Występuje tu co najmniej 46 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 4

gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi, gniazduje ok.180 gatunków ptaków. Obszar stanowi

ważną ostoję dla ptaków migrujących i zimujących, w tym bardzo ważny teren zimowiskowy

bielika. Awifauna obszaru nie jest jednak dostatecznie poznana.

Ponadto, w dniu 31 sierpnia 2007 roku Minister Środowiska przekazał do Komisji

Europejskiej propozycje specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000. Wśród nich

trzy, które w dużej części leżą na terenie LKP „Bory Tucholskie”. Należą do nich:

PLH040023 „Dolina Brdy i Stążki w Borach Tucholskich”, PLH040017 „Sandr Wdy” oraz

PLH040025 „Zamek Świecie”.

Dolina Brdy i Stążki w Borach Tucholskich obejmuje powierzchnię 3948,35 ha. Stanowi fragment Tucholskiego Parku Krajobrazowego, obejmujący dolinę Brdy od

miejscowości Gostycyn do wysokości jeziora Zdręczno wraz z tym jeziorem i Stążki - w

większości już chronione w rezerwatach przyrody. Obszar stanowi „reprezentatywną próbkę”

81

przyrody zachodniej części Borów Tucholskich. Ostoja znajduje się na obszarze

Nadleśnictwa Tuchola oraz Woziwoda.

Sandr Wdy obejmuje powierzchnię 6320,75 ha. Obszar położony jest na równinie

sandrowej, w którą głęboko wcina się Wda i jej dopływy. W rynnach polodowcowych i

zagłebieniach wytopiskowych położone są rozmaite cenne ekosystemy wodne i bagienne.

Rdzeniem obszaru jest projektowany rezerwat przyrody Dolina Rzeki Wdy. Ostoja znajduje

się na obszarze Nadleśnictw: Osie, Dąbrowa (niewielki fragment) oraz Lubichowo z terenu

działania RDLP w Gdańsku.

Na obszarze administrowanym przez Nadleśnictwo Dąbrowa znajduje się również

Potencjalny Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Zamek Świecie o powierzchni 15,78 ha.

Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody dla obszarów Natura 2000 nie ustanawia się

zakazów, tak jak dla większości innych form ochrony przyrody. Jedynym zakazem

obowiązującym na ich terenie jest zapis art.33 ust. 1 „Zabrania się podejmowania działań

mogących w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków

roślin i zwierząt, a także w istotny sposób wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których

ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000. Natomiast działalność związana z

utrzymaniem urządzeń i obiektów służących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu,

działalność gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka i rybacka, a także amatorski połów ryb nie

podlega ograniczeniom, jeżeli nie zagrażają one zachowaniu siedlisk przyrodniczych oraz

siedlisk roślin lub zwierząt ani nie wpływają w istotny sposób negatywnie na gatunki roślin i

zwierząt, dla których został on wyznaczony (Kujawsko-Pomorskie Obszary Chronione –

Mapa, 2007).

Powszechna inwentaryzacja siedlisk o znaczeniu europejskim z załącznika I

Dyrektywy Siedliskowej przeprowadzona w 2007 roku w Lasach Państwowych, wykazała,

że w lasach Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” zajmują one łączną

powierzchnię 3 675,41 ha. Ich wykaz zamieszczono w tabeli nr 4. Wynika z niej, że

największy areał - 881,19 ha porastają lasy grądowe zaliczane do siedliska o kodzie 9170 -

grąd środkowoeuropejski i subkontynetalny oraz grąd zboczowy. Występują one najliczniej w

Nadleśnictwach Osie i Tuchola. Poza tym w Nadleśnictwie Dąbrowa na powierzchni

473,53 ha występują lasy należące do podtypu grądów środkowoeuropejskich i

subkontynentalnych typowych o kodzie 9170a. W pozostałych Nadleśnictwach LKP ten

rodzaj lasu reprezentowany jest nielicznie.

Na obszarze LKP „Bory Tucholskie” zinwentaryzowane zostały siedliska zaliczane do

priorytetowych, czyli takich, których zasięg koncentruje się w granicach Unii Europejskiej i za

których ochronę odpowiedzialna jest przede wszystkim Unia Europejska. Siedliska

priorytetowe nie są rozumiane jako najrzadsze czy ginące, ale takie które mogą

82

bezpowrotnie zginąć bez skutecznej ochrony w Europie, gdyż występują tylko lub głównie w

jej granicach. W związku z tym kładzie się wybitny nacisk na tworzenie obszarów Natura

2000 właśnie w obrębie występowania takich siedlisk.

Siedliska o charakterze priorytetowym zajmują na obszarze LKP łączną powierzchnię

1180,14 ha. Największy udział ma tu siedlisko brzeziny bagiennej (*91D0) – 396,5 ha z

czego 246,23 ha znajduje się na terenie Nadleśnictwa Osie. Dużą powierzchnię (258,46 ha)

zajmuje także priorytetowy typ siedliska *91E0 łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i

jesionowe, które występują głównie w Nadleśnictwie Dąbrowa (206,5 ha). W pozostałych

nadleśnictwach LKP ich udział nie przekracza 40 ha. Na bardzo małej powierzchni natomiast

występuje siedlisko ciepłolubnej dąbrowy (*91I0). Zinwentaryzowano 6,92 ha powierzchni

odpowiadającej temu typowi siedliska, z czego ponad 6,5 ha przypada na nadleśnictwo

Trzebciny.

Chronione siedliska nieleśne na gruntach Lasów Państwowych na terenie LKP

zajmują 521,84 ha (tabela). Spośród nich na największym areale występują siedliska

o kodzie 6510 - niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie ze związku

Arrhenatherion elatioris. Zajmują ogółem 147,20 ha. W związku z urozmaiconą rzeźbą

terenu, a w związku z tym występowaniem dolin rzecznych i jezior różnego pochodzenia, na

obszarze LKP „Bory Tucholskie” znajdują się siedliska towarzyszące tego typu formom

geomorfologicznym, jak starorzecza czy torfowiska. Starorzecza i naturalne eutroficzne

zbiorniki wodne ze zbiorowiskami związków Nymphaeion i Potamion (kod 3150) zajmują

powierzchnię 74,5 ha, natomiast torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i

stymulowanej regeneracji (kod 7120) – 80,7 ha. Stanowią one ważny element krajobrazu

Kompleksu.

83

Tabela 10 Występowanie siedlisk o znaczeniu europejskim na gruntach Lasów Państwowych w granicach LKP „Bory Tucholskie”

Typ (podtyp) siedliska Pow. na obszarze LKP (ha) Siedliska leśne

*91D0 bory i lasy bagienne 41,65

*91D0-1 brzeziny bagienne 396,50

*91D0-2a sosnowe bory bagienne typowe 152,20

9170 grąd środkowoeuropejski i subkontynetalny oraz grąd zboczowy 881,19

9170-2 grąd subkontynentalny 0,37

9170-3 grądy zboczowe 23,64

9170a grądy środkowo europejskie i subkontynentalne - typowe 491,26

9170-c grądy środkowo europejskie i subkontynentalne - połęgowe 1,94

91T0 śródlądowy bór chrobotkowy 334,42

*91I0 ciepłolubne dąbrowy 6,92

9190 kwaśne dąbrowy 2,47

9110-1 kwaśne buczyny niżowe 33,12

9190-2 kwaśne dąbrowy (śródlądowe kwaśne dąbrowy) 357,42

*91E0 łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe 258,46

*91E0-3 niżowy łęg jesionowo-olszowy Fraxino - Alnetum 152,09

*91E0-4 źródliskowe lasy olszowe na niżu 3,13

91F0 łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe 16,79

Razem: 3153,57

Siedliska nieleśne

3150 starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami

związków Nymphaeion i Potamion

74,58

3160 naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne 19,80

*7110 torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) 76,26

7120 torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej

regeneracji

80,78

*7140 torfowiska przejściowe i trzęsawiska 89,14

*7210 Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii,

Schoenetum nigricantis)

0,04

*7230 torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk) 2,54

6410 zmiennowilgotne łąki trzęślicowe ze związku Molinion 0,61

6510 niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie ze związku

Arrhenatherion elatioris

147,20

*6120 ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) 1,21

2330 wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi 3,23

4030 suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion i Calluno-

Arctostaphylion)

15,74

6210 murawy kserotermiczne z klasy Festuco-Brometea 7,04

6430 niżowe, nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe (Convolvuletalia sepium) 3,67

Razem: 521,84

Źródło: Archiwum RDLP w Toruniu

84

Jedną z form ochrony przyrody są rezerwaty biosfery. Zadaniem ich jest zachowanie

„próbek reprezentatywnych” biosfery we wszystkich strefach klimatycznych Ziemi i

wszystkich obszarach kulturowych ludzkości jako trwałych poligonów badawczych. Idea

utworzenia rezerwatów biosfery powstała w 1972r. w Komitecie Koordynacyjnym UNESCO

do spraw MaB (Człowiek i Biosfera). Obecnie funkcjonuje na świecie ponad 300 rezerwatów

biosfery. Istotą rezerwatu biosfery jest nie tyle działalność ochronna, ile naukowo -

badawcza, oświatowo - szkoleniowa, kooperacyjna, popularyzatorska i doświadczalna.

Rezerwat biosfery to instytucja, której program obejmuje m.in. szeroką współpracę

z lokalnymi społecznościami.

Naturalne i antropogeniczne zróżnicowanie ekosystemów obszaru Borów Tucholskich

oraz jego reprezentatywność dla niżowej prowincji biogeograficznej na postglacjalnych

obszarach Europy, a także potencjał naukowy związany z tym obszarem, sprawiają, że

obszar ten spełnia wymogi stawiane przez program UNESCO

Wojewoda Kujawsko-Pomorski przygotowuje dokumenty do wystąpienia z wnioskiem

do UNESCO o uznanie Rezerwatu Biosfery „Bory Tucholskie”. Jego obszar ma obejmować,

leżący już poza terenem województwa, Park Narodowy Borów Tucholskich wraz z otuliną,

obszary parków krajobrazowych: Tucholskiego i Wdeckiego oraz Zaborskiego i Wdzydzkiego

(województwo pomorskie). Leśny Kompleks Promocyjny jest ważnym ogniwem w

projektowanym Rezerwacie. Najcenniejsze obiekty znajdują się w „strefie centralnej”

obejmującej m.in. rezerwaty zlokalizowane na obszarze LKP: Dolina Rzeki Brdy, Źródła

Rzeki Stążki, Bagna nad Stążką, Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego.

VI. 8. Zagrożenia dla lasu

Predyspozycje i dyspozycje chorobowe drzew.

Stopień wykorzystania predyspozycji chorobowej drzew przez fitofagi nie jest

wielkością stałą. Skuteczność przeciwstawiania się działaniu szkodliwych fitofagów zależy

przede wszystkim od stanu fizjologicznego drzew. W warunkach przyrodniczych Leśnego

Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie" i jego otoczenia na niekorzystne zmiany stanu

fizjologicznego drzew ogromny wpływ wywiera zachwiana gospodarka wodna drzew

określana często stosunkiem zawartości wody oraz azotu w glebie i w roślinach

drzewiastych. Według Schwenke (1963) wilgotność gleb jest koniecznym warunkiem

rozpuszczania się związków pokarmowych niezbędnych do życia drzew, uaktywnienia

mikroorganizmów w celu mineralizacji kwaśnej próchnicy i aktywizacji fauny glebowej

wprowadzającej próchnicę do mineralnej warstwy gleby. Dostateczne zaopatrzenie roślin

drzewiastych w wodę umożliwia przechodzenie wody z ciał koloidalnych do soku

komórkowego i zapewnia właściwy udział związków azotowych, a szczególnie białka w

żywych komórkach. Następuje wzrost asymilacji i transpiracji co objawia się zwiększeniem

85

bonitacji o jedną do dwóch klas w obszarze rynnowym LKP drzewostanów sosnowych z

domieszką świerka w stosunku do otoczenia. Dostateczna wilgotność gleby ogranicza

względną zawartość cukrów, co -podobnie jak nadmiar białka - obniża wartość liści (igieł),

jako pokarmu dla żerujących szkodliwych owadów i wpływa hamującą na ich rozwój.

Inaczej jest w warunkach braku wody w strefach peryferyjnych obszaru rynnowego.

Długotrwały niedostatek wody dostępnej dla drzew osłabia oddychanie roślin, a tym samym

zwiększa zawartość cukrów w liściach i ciśnienie osmotyczne. Zwiększony udział cukrów

wpływa korzystnie na rozwój fitofagów, zmniejsza ich śmiertelność, natomiast wyraźnie

zwiększa udział samic w populacji i ich płodność.

Predyspozycje i dyspozycje chorobowe drzewostanów.

Warunkują je czynniki naturalne oraz są wywołane czynnikami antropogenicznymi.

Do czynników naturalnych warunkujących podatność chorobową drzewostanów należą także

warunki siedliskowe, których wskaźniki, np. zasobność gleb w związki pokarmowe, stosunki

wodne gleb lub czynniki klimatyczne, znajdują się na skraju amplitudy ekologicznej

miejscowych gatunków lasotwórczych. Ma to miejsce w strefach peryferyjnych obszaru

rynnowego przy kontaktach wymagających gatunków liściastych z ubogimi sandrami i w

strefie kontaktowej gatunków iglastych jak sosna i świerk z pobrzeżem jeziora. Wówczas

niedobór lub nadmiar wody czy składników pokarmowych nie tylko obniża bezpośrednio

sprawność fizjologiczną drzew ale prowadzi również do zawężenia granic tolerancji

drzewostanów wobec innych czynników środowiskowych. Powoduje to słabość

drzewostanów i ich podatność na działanie chorób i szkodliwych fitofagów oraz tzw.

szkodników owadzich nękających i wtórnych. Gradacje zwójek sosnowych występują w

otoczeniu obszarów rynnowych na glebach ubogich w składniki pokarmowe o głębokim

poziomie wód gruntowych. Gradacje mogą rozwijać się szczególnie silnie, gdy gleby te

znajdują się w strefie opadów rocznych poniżej 600 mm przy niskiej wilgotności powietrza

i częstych wiatrach. Naturalna predyspozycja chorobowa drzewostanów uwidacznia się

szczególnie, w okresach anomalii meteorologicznych (wysokich temperatur i suszy w okresie

wegetacyjnym oraz katastrofalnych wiatrów i opadów śnieżnych). Ubóstwo gleb oraz ich

niekorzystne cechy fizykochemiczne w otoczeniu obszarów rynnowych i wytopiskowych

sprzyjają powstawaniu na tym terenie łańcuchowych chorób lasu inicjowanych wpływami

pogodowymi. Rozmiar szkód wyrządzonych przez owady i choroby uzależniony jest w tych

warunkach od wieku, zwarcia, składu gatunkowego drzewostanu i bonitacji siedliska.

Gradacje borecznika sosnowca występują najczęściej tutaj w drzewostanach

jednogatunkowych sosnowych III klasy wieku i III klasy bonitacji siedliska. Rozwijają się one

również w latach o małej ilości opadów w okresie wczesnej wiosny i kiedy temperatura w

lipcu jest powyżej średniej wieloletniej. W obecnych warunkach środowiska przyrodniczego

86

danego obiektu predyspozycje chorobowe drzewostanów powodowane czynnikami

naturalnymi zostały szczególnie wzmocnione wpływami antropogenicznymi. Czynniki

antropogeniczne wpływają na podatność chorobową drzewostanów terenu LKP można

podzielić na dwie grupy: do pierwszej należy działalność gospodarcza człowieka w lesie, do

drugiej oddziaływanie na las czynników antropogenicznych nie związanych z tą działalnością

występujących głównie w przeszłości niejednokrotnie zamierzchłej. W drugiej grupie

czynników można wyróżnić zjawiska inicjowane na terenach leśnych jak: pożary leśne,

grabienie ściółki, wypas bydła owiec lub trzody chlewnej, a także wypalanie popiołów.

Umieszczenie w grupie czynników antropogenicznych pożarów wynika z faktu, że w tych

warunkach przyczyną powstania ognia w lesie był człowiek. Już w przeszłości poważne

zagrożenie dla danych terenów leśnych stanowił ogień. Pożary szczególnie często

i w sposób dotkliwy zagrażały młodym drzewostanom. Specjalną pozycję w drugiej grupie

czynników zajmuje zmiana charakteru użytkowania gleb, a zatem objęcie gospodarką leśną

gruntów porolnych, nieużytków podlegających zalesieniu od końca XIX wieku do dziś, gdzie

uprawy i drzewostany odznaczają się aktualnie dużą podatnością chorobową.

Działalność gospodarcza człowieka w lesie prowadząca do wywołania zjawisk chorobowych

drzewostanów przejawiła się głównie, w danym obiekcie wpływem składu gatunkowego i

genetycznego drzewostanu, wpływem cięć pielęgnacyjnych i rębni, uprawy gleb leśnych i

zabiegów nawożeniowych. Działalność zmierzająca do ustalenia składu gatunkowego

drzewostanów niezgodnego z warunkami siedliskowymi była świadoma i nieświadoma.

Motywem świadomego postępowania były względy finansowe, organizacyjno - gospodarcze,

jak łatwo dostępny materiał sadzeniowy, proste zabiegi pielęgnacyjne w monokulturach

sosnowych. Nieświadome działania związane były z brakiem dokładnego, przestrzennego

rozpoznania siedlisk. Żadne konsekwencje biologiczne nie dają się porównać z powagą tych,

jakie spowodowane zostały niedostosowaniem przez człowieka zasad hodowli

drzewostanów do miejscowych warunków siedliskowych. Objawia się to w LKP „Bory

Tucholskie” tworzeniem monokultur sosnowych na powierzchni borów mieszanych i lasów

mieszanych oraz tworzeniem monokultur ogólnie niedostosowanych do pozostałych siedlisk.

Mechanizm pogłębiania naturalnej predyspozycji chorobowej drzewostanów

i wyzwalania nowych dyspozycji polega w danym obiekcie zarówno na wytwarzaniu się

nowych warunków mikroklimatycznych drzewostanów jednogatunkowych, jak i zmienionych

reakcji fizjologicznych drzew rosnących w odmiennych warunkach glebowych, a często w

odmiennych, niekorzystnych warunkach gospodarki wodnej sprzyjających łańcuchowym

chorobom lasu.

Największa podatność chorobowa drzewostanów sosnowych wywołana przyczynami

antropogenicznymi występuje na peryferiach obszarów rynnowych i wytopiskowych w litych

wielkopowierzchniowych i jednowiekowych drzewostanach sosnowych często na

87

niewłaściwych siedliskach o zachwianych stosunkach wodnych, gdzie sosna występowała w

naturze w zmieszaniu z gatunkami liściastymi.

Podatność chorobowa jednogatunkowych drzewostanów sosnowych na bogatszych

siedliskach LMśw i LMw wynika stąd, że gospodarcza ingerencja człowieka w stosunki

florystyczne biocenoz leśnych wpłynęła tu silniej na uproszczenie i zubożenie składu

entomocenoz niż na siedliskach borowych, w związku z czym zmalała ich zdolność

regulacyjna (Szujecki 1976).

Rola domieszek liściastych jako bazy pokarmowej żywicieli pośrednich i zastępczych

pasożytniczych gąsieniczników jest więc znacznie większa na siedliskach lasowych niż na

siedliskach boru świeżego.

Nieprzestrzeganie właściwego dla danego siedliska składu gatunkowego drzewostanu jest

jako czynnik dyspozycji chorobowej drzewostanów potęgowane zmianami środowiska

abiotycznego, degradacją siedlisk oraz pogorszeniem się stanu fizjologicznego roślin

drzewiastych. Źródła podatności chorobowej drzewostanów w danym obiekcie wywołane

zrębami zupełnymi tkwią oprócz efektu termicznego, powierzchniowego i wiekowego w

zakłóceniu procesów glebotwórczych. Jakkolwiek bowiem odsłonięcie gleby na zrębie

wpływa w początkowym okresie stymulująco na procesy mineralizacji zgromadzonych

szczątków organicznych, warunki wilgotnościowe - powietrzne i odczynowe gleby, to jednak

w ciągu paru lat brak drzew prowadzi do zahamowania dopływu masy organicznej, a

większe niż pod okapem ilości opadów docierających na powierzchnię zrębu wymywają z

wierzchnich warstw substancje pokarmowe roślin oraz niszczą naturalną strukturę gleby.

Mniejsze negatywne znaczenie od zrębów zupełnych miałyby w danych warunkach w

kształtowaniu biocenoz zręby smugowe, kulisowe i gniazdowo - zupełne, a zwłaszcza rębnie

częściowe - wszystkie wykorzystujące pojawiające się tu grupy i kępy naturalnego

odnowienia.

Degradacja gleb leśnych danego obiektu jako konsekwencja wielowiekowego

odprowadzania z lasu materii organicznej i niszczenia warstwy próchniczej w czasie

odnowienia, a także nawożenia lasu ujawnia ciągle zwiększoną podatność chorobową

drzewostanów.

Choroby łańcuchowe lasu.

W warunkach LKP mają jeszcze miejsce procesy regeneracji naturalnych układów

biocenotycznych i zdolność ich homeostazy dlatego, że totalne wpływy antropogeniczne na

środowisko leśne mają tutaj bardzo krótką historię w stosunku do wieku formacji leśnej.

Jednak poprzez zachodzące straty energii i ubytki organizmów człowiek zmienił naturalne

mechanizmy homeostatyczne na tyle aby zostały realizowane zastępczo przez niepełne

układy ekologiczne. Świadczą o tym już nie klęskowe, pojedyncze wystąpienia szkodliwych

88

organizmów, ale ich permanentne, chroniczne i wzajemnie powiązane oddziaływania na las,

często układające się w system przyczyn, następstw i skutków, które określane są jako

choroby łańcuchowe lasu.

Bodźcem do powstania chorób łańcuchowych są przede wszystkim wyszczególnione

wcześniej predyspozycje i dyspozycje chorobowe drzew i drzewostanów aktywizowane

najczęściej pod wpływem określonych warunków meteorologicznych. Są to zwykle sploty lat

suszy i wysokich temperatur z jednej strony, z drugiej zaś strony ubóstwo i degradacja gleb,

niedostosowanie gatunkowej i genetycznej struktury drzewostanów do miejscowych

warunków siedliskowych. Następne ogniwa łańcuchowych chorób tego lasu stanowią owady

żerujące na igłach oraz choroby wywołane przez grzyby. Dalszym ogniwem są szkodniki

wtórne. Zdarza się, że silnie działające pierwotne bodźce chorobowe prowadzą do ominięcia

pośrednich ogniw chorób łańcuchowych i natychmiastowego wkroczenia szkodników

wtórnych do silnie osłabionych drzewostanów. Tak więc układ chorób łańcuchowych może

być w danych warunkach różny, zależny nie tylko od lokalnych warunków siedliskowych ale i

przebiegu pogody w kolejnych okresach tworzenia się łańcucha chorobowego. Choroby te

mogą mieć charakter permanentny bądź utrwalić się w środowisku lub zakończyć się na

dowolnym ogniwie. W drzewostanach sosnowych LKP na łańcuch chorobowy składają się

silne dyspozycje, spowodowane brakiem zharmonizowania właściwości siedlisk z

wymaganiami sztucznie wprowadzonych na dużych powierzchniach drzewostanów

sosnowych z domieszka świerka, duże wahania poziomu wód gruntowych w okresie

wegetacyjnym, rozpowszechnienie grzybów pasożytniczych, częste lokalne klęski wiatro - i

śniegołomów, duża liczebność szkodników wtórnych.

Na glebach porolnych, których jest znaczna ilość w danym obiekcie, ogniwem

chorobowym są obce dla środowiska leśnego warunki glebowe. Stwarzają one dyspozycję

chorobową drzewostanów sosnowych wykorzystaną najpierw przez szkodniki igieł i korzeni

następnie przez hubę korzeniową i wreszcie przez szkodniki wtórne. Cechą

charakterystyczną chorób łańcuchowych lasów Borów Tucholskich jest sukcesyjne włączanie

się ich kolejnych ogniw w różnych etapach rozwojowych drzewostanów, co powoduje

zagrożenie lasu w ciągu całego cyklu produkcyjnego. Zjawisko to jest szczególnie

charakterystyczne tam, gdzie ubóstwo siedlisk doprowadziło do powstania wielkich

powierzchni litych drzewostanów sosnowych. Drzewostany te były w przeszłości miejscem

wielkoobszarowych gradacji, tzw. pierwotnych szkodników sosny, w wyniku których powstały

duże zręby. Drzewostany te są obecnie nękane w różnych okresach swego rozwoju przez

liczne choroby i szkodniki od szeliniaka, zwójki do brudnicy mniszki, poprocha cetyniaka,

boreczników i innych pierwotnych szkodników sosny i następujących wtórnie za nimi

szkodników miazgi i drewna.

89

Znaczenie układów biocenotycznych dla przebiegu zjawisk chorobowych lasu. Biocenoza wyróżnia się charakterystycznym składem gatunkowym, udziałem w

obiegu materii i przepływie energii danego ekosystemu, zajmowaniem określonego obszaru i

trwałością w czasie. Utrzymaniu struktur i funkcji biocenozy służą mechanizmy regulacji

wewnętrznej biocenozy, czyli mechanizmy homeostatyczne, właściwe dla każdego układu

lub organizmu biologicznego, gdzie samoregulacja jest warunkiem istnienia. Zjawiska

gradacyjne, wystąpienia organizmów szkodliwych w obiekcie i jego otoczeniu świadczą o

zakłóceniu procesów samoregulacyjnych populacji określanych fitofagów lub patogenów

drzew. Oznacza to, że od czasu do czasu zawodzą w danym terenie mechanizmy

biocenotyczne regulacji liczebności. Dotyczy to szczególnie sytuacji w biocenozach o słabo

rozwiniętych zdolnościach homeostatycznych. Należą do nich najczęściej liczne w danych

warunkach jednogatunkowe drzewostany sosnowe o uproszczonym obiegu materii poddane

w niedalekiej przeszłości wpływom antropogenicznym.

Poznanie mechanizmów regulujących biocenoz jest niezbędne dla prawidłowego

stosowania metod ochrony lasu. Każda biocenoza ma określoną strukturę opartą na

specjalizacji ekologicznej jej komponentów. Wyróżnia się następujące typy takich struktur:

troficzną, konkurencyjną, paratroficzną.

Strukturę troficzną osiąga się przez układ zależności eksploatacyjnych, wiążących

poszczególne człony biocenozy (od produkujących roślin przez roślinożerców i pasożytów do

koprofagów, nekrofagów kolejnych rzędów). Są to łańcuchy i sieci pokarmowe biocenozy.

Struktura ta w danym obiekcie jest bardzo uboga i składa się z nielicznych populacji

w każdym ogniwie łańcuchów pokarmowych. Jest ona dlatego szczególnie wrażliwa na

bodźce pozaukładowe, co przejawia się małą stabilizacją ilościową jej komponentów. Takie

pierwotne struktury troficzne nie są trwałe i dążą do rozbudowy, a warunki siedliskowe tutaj

na to pozwalają. Wyrazem struktury konkurencyjnej biocenozy jest; zróżnicowanie

ilościowe jej komponentów, występowanie w zespołach zwierząt hierarchii dominującej

gatunków. W nowych sytuacjach ekologicznych inne gatunki przejmują pozycję dominantów,

co zapewnia funkcjonowanie zespołów, jest wyrazem homeostatycznych zdolności

biocenozy. Sytuację taką ilustruje w warunkach obiektu reakcja zgrupowania ściółkowych

kusakowatych borów sosnowych na wycięcie drzewostanu zrębem zupełnym polegająca na

przejęciu w okresie regeneracji struktury zgrupowania (zachodzącej w miarę wzrostu

drzewostanu) funkcji dominantów przez gatunki poprzednio mało liczne jak Sipalia circellaris

Struktura paratroficzna biocenozy obejmuje m.in. związki troficzne między jej

komponentami nie mające charakteru eksploatacyjnego, odgrywające natomiast ogromną

rolę stymulacyjną w procesach życiowych organizmów. Dla funkcjonowania biocenotycznych

mechanizmów regulujących szczególną rolę odgrywa możliwość odżywiania się dorosłych

90

osobników pasożytniczych blonkówek i muchówek nektarem kwiatów łub spadzią. W

ubogich drzewostanach sosnowych danego obiektu rolę kwiatów niejednokrotnie spełnia

intensywnie produkowana przez mszyce spadź. Zapewnienie regulatorom liczebności

szkodliwych owadów leśnych właściwego pokarmu z zasobów związków paratroficznych

stanowi jeden z elementów homeostazy danej biocenozy. Homeostazę biocenozy w danych

warunkach zapewniają jednak wszystkie komponenty jej struktury. Uszkodzenie

jakiegokolwiek ogniwa struktury ekologicznej biocenozy, które nie może być zastąpione,

może więc prowadzić do zniszczenia całego ekosystemu.

Powtarzające się w Borach Tucholskich gradacje szkodliwych owadów żerujących na

igłach sosny mogą być rozpatrywane nie tylko w aspekcie ich negatywnego znaczenia

gospodarczego, ale i jako zjawiska przepływu energii i krążenia materii ekosystemie.

Gradacja w tych warunkach jest więc „umotywowaną" wielką kumulacją jednorodnej masy

organicznej litych drzewostanów sosnowych na dużych przestrzeniach wymagającą

przyspieszonego jej włączenia w bioenergetyczny obieg ekosystemu.

Masowe pojawy szkodliwych owadów.

Historycznie najgroźniejszą okazały się gradacje strzygoni choinówki i brudnicy

mniszki, które rozprzestrzeniły się na cały obszar Borów Tucholskich. Do dzisiaj spotyka się

ziemne kopce w drzewostanach, także danego obiektu, jako sposób walki z strzygonią.

Powstawanie populacji szkodliwych owadów poprzez fazę wzrostu pozytywnego

towarzyszyło w danych warunkach zasiedleniu terenów odzyskiwanych dla gospodarki leśnej

w drzewostanach na gruntach porolnych oraz w pewnym sensie także w miarę stwarzania

warunków do zasiedlania gatunkom ściśle związanym z określoną klasą wieku drzewostanu

przy gospodarce zrębami zupełnymi. W przypadku gospodarstwa zrębowego zasiedlanie ma

charakter cykliczny związany z koleją rębu i dokonywane jest siłami lokalnych populacji.

Istotnym momentem decydującym o wysokim poziomie liczebności jest pokrywanie się

zasięgu gatunków roślinożernych i zasięgu jego rośliny pokarmowej. Zasięg szkodliwych

fitofagów na danym terenie pokrywa się całkowicie z zasięgiem jej rośliny żywicielskiej -

sosny, tworząc optymalną strefę szkodliwości. Utrzymywanie się więc średniego poziomu

liczebności szkodliwych owadów jest w pewnym stopniu uwarunkowane istnieniem

dywergencji ekologicznej polegającej na równoczesnym zaistnieniu optimów ekologicznych

sosny, fitofagów i ich prześladowców. Nie płodność, ale miejsce w sieci pokarmowej

biocenoz danego gatunku może wyznaczać jego średnią liczebność. Sytuację taka dobrze

ilustruje wysoki poziom liczebności szkodników sosny w jednogatunkowych drzewostanach

sosnowych danego obiektu, gdzie byt wielu gatunków drapieżców i pasożytów uzależniony

jest od monofagów sosny. Wcześniej przypomniano, że gradacje obejmują zwykle tysiące

hektarów drzewostanów. Jednak rozwój ich następuje w miejscach najbardziej

91

odpowiadającym szkodliwym fitofagom, czyli w tzw. pierwotnych ogniskach gradacyjnych.

Ogniskami gradacyjnymi w danych warunkach są najczęściej jednogatunkowe drzewostany

sosnowe rosnące na ubogich glebach. W historii tych drzewostanów odnotowano silny wpływ

czynnika antropogenicznego stwarzającego szczególną predyspozycję chorobową

drzewostanów, a wyrażającego się niegdyś wypalaniem, używaniem do odnowienia nasion

niewłaściwego pochodzenia, grabieniem ściółki do niedawna oraz wypasaniem bydła i owiec.

Osłabienie samych drzew oraz osłabienie wrogów naturalnych fitofaga prowadzi zwykle do

łatwych i częstych wzrostów jego liczebności, które w ogniskach gradacyjnych wyprzedzają

rozwój gradacji w sąsiednich drzewostanach zwykle o około 2 lata.

Na terenie obszarów rynnowych i wytopiskowych LKP powstają zwykle wtórne ogniska

gradacyjne. Powstają one w drzewostanach mniej odpowiednich dla rozmnażania się

szkodliwych fitofagów, w których występuje silniejsze działanie abiotycznych i biotycznych

czynników środowiskowych. Wzrost liczebności szkodników w związku z mniejszą ich

płodnością i większą liczbą wrogów naturalnych następuje tu w wolniejszym tempie. W

opisywanym terenie daje się zauważyć bezpośrednie i pośrednie działanie warunków

meteorologicznych. W pierwszym przypadku chodzi o bezpośrednie działanie na owady

takich czynników jak temperatura i wilgotność powietrza. Od dawna można obserwować

synchronizację masowych pojawów owadów z okresami suszy i lat upalnych. Gradacje

brudnicy mniszki przypadają zwykle na ciepłe i suche okresy jej cyklu rozwojowego.

Pośrednie działanie warunków meteorologicznych polega na zmianach stanu roślin

pokarmowych i stwarzaniu różnic w przedziałach tolerancji owadów roślinożernych i ich

wrogów naturalnych przez czynniki pogodowe. Z obserwacji w danych warunkach można np.

dojść do wniosku, że im dłużej gąsienice brudnicy mniszki mogą odżywiać się kwiatostanami

męskimi sosny, co zależy od pogody i charakteru drzewostanu, tym mniejsza jest

śmiertelność tego szkodnika, a większa płodność. Stopień takiej koincydencji wyraźnie się

zmienia w zależności od przebiegu pogody i jest główną przyczyną masowych pojawów tego

szkodnika lub może prowadzić do załamania się gradacji (chłodne, deszczowe dni). Większe

jeszcze znaczenie w dynamice liczebności owadów roślinożernych odgrywa stan

fizjologiczny roślin pokarmowych, kształtujący się pod wpływem pogody. Często zdarzające

się ostatnio susze fizjologiczne na opisywanym terenie prowadzą do: zwiększenia w sośnie

rozpuszczalnych związków azotowych, zmniejszenie azotu ogólnego oraz zwiększenia

cukrów redukcyjnych. Prowadzi to do wzrostu liczebności fitofagów.

Przyczyną powstania procesów gradacyjnych może być sprzyjający układ czynników

meteorologicznych dla fitofagów, równoczesne niekorzystny dla jego pasożytów lub

drapieżców. Nunberg (1937) stwierdził, że procent spasożytowanych poczwarek strzygoni

jest odwrotnie proporcjonalny do sumy opadów w okresie żerowania larw tego szkodnika.

92

Istnieje oprócz powyższych czynników cała gama regulatorów dynamiki populacji

szkodliwych owadów. Skuteczność działania poszczególnych regulatorów w danych

warunkach jest mniejsza ponieważ tutaj decydującym czynnikiem w kształtowaniu się

zjawisk gradacyjnych jest predyspozycja chorobowa drzewostanów. Zjawiska zanikania

gradacji szkodliwych owadów leśnych pod wpływem czynników regulujących ma miejsce w

biocenozach bogatszych od opisywanych.

Szkody powodowane przez owady

LKP „Bory Tucholskie” leży w zasięgu największego zagrożenia lasów przed szkodami

powodowanymi przez owady. Wiąże się to z rozległością jednogatunkowych i

jednowiekowych drzewostanów sosnowych, uformowanych na ubogich, przemytych glebach

piaszczystych, pochodzenia lodowcowego, często o głębokim poziomie wód gruntowych. W

katastrofalnych gradacjach występowała tu strzygonia choinówka, poproch cetyniec,

brudnica mniszka i boreczniki. Licznie pojawiają się szkodniki upraw, jak: szeliniak

sosnowiec, sieciech niegłębek, zmienniki oraz szkodniki młodników, jak: zwójka

sosnóweczka, opaślik sosnowy, borecznik rudy, smolik znaczony i korowiec sosnowy.

Rozprzestrzenianiu i nasileniu szkód ze strony szkodników wtórnych sosny, jak cetyńce i

przypłaszczek granatek sprzyjają , oprócz gradacji szkodników pierwotnych pożary lasu.

Wciąż ujawniają się nowe zagrożenia dla lasów ze strony owadów. Na wiosnę

bieżącego (2008) roku zaszła konieczność zwalczania w niektórych jednostkach RDLP, np.

w Nadleśnictwie Trzebciny owada o specyficznej biologii i charakterystycznej nazwie -

rozwałek korowiec (Aradus cinnamomeu). Jest to drobny owad z rzędu pluskwiaków

różnoskrzydłych o długości 4-5 mm: żeruje na sosnach, długą ssawką wysysa miazgę drzew,

powodując wyciek żywicy i pękanie kory. Zimują zarówno imaga jak i larwy schowane pod

łuskami kory lub w ściółce. Dorosłe owady składają jaja od końca kwietnia do początku maja

na korze 5-15 i starszych sosen, a czasem także młodych modrzewi. W przypadku

masowego występowania korowca następuje odpadanie płatów kory od pnia, a także

żółknięcie i opadanie igieł. Szczególnie groźny korowiec jest dla młodników. Efektem jego

długotrwałego żerowania jest powolne zamieranie drzew od ich wierzchołków. Do

naturalnych wrogów korowca należą wielbłądki.

W ostatnich latach znacznie pogorszył się w Polsce stan zdrowotny drzewostanów

dębowych. W okresie od 2001 do 2004 roku pozyskanie drewna dębowego w ramach cięć

sanitarnych wzrosło do nienotowanej od wielu lat wielkości (Hilszczański J., Sierpiński A.

2006). Podstawową przyczyną takiego stanu rzeczy jest susza i obniżenie w jej wyniku

poziomu wód gruntowych. Powoduje to znaczne osłabienie kondycji drzewostanów

dębowych i zwiększenie ich podatności na choroby grzybowe, a także na zasiedlenie przez

owady z grupy szkodników wtórnych, szczególnie przez opiętka dwuplamkowego. Wiele

93

starszych i młodych drzewostanów dębowych ulega szybkiemu osłabieniu, a nawet

zamarciu, w następstwie inwazji tego gatunku. Ponad 70 % drewna pozyskanego w ramach

cięć sanitarnych to drewno wykazujące objawy występowania opietka dwuplamkowego i

towarzyszących mu gatunków (Hilszczański J., Sierpiński A. 2006).

Niestety dotychczas nie opracowano metod monitorowania i zwalczania tych owadów.

Jedynym sposobem walki z opiętkami jest wycinanie i usuwanie z lasu zasiedlonych drzew,

przed okresem wylotu młodych chrząszczy. Dużą trudność sprawia wyznaczanie drzew

zasiedlonych, zwłaszcza przez młodociane larwy, z uwagi na brak specyficznych objawów

zasiedlania. Można jedynie ograniczać populacje opiętków poprzez następujące działania:

jesienią i zimą (do końca kwietnia) wyznaczanie i usuwanie drzew z zimującą dorosłą larwą

w korze,w sezonie wegetacyjnym obserwacja, wyznaczanie i usuwanie drzew zdradzających

objawy zasiedlania przez młodsze stadia larw.

Należy pamiętać, że dorosłe larwy opiętka dwuplamkowego zimują w korze, stąd

bardzo ważnym zabiegiem jest niszczenie kory – rozdrabnianie i palenie (Hilszczański J.,

Sierpiński A. 2006).

Szkody powodowane przez grzyby

Lasy LKP są podatne na choroby grzybowe. Grzywacz (1998) wymienia następujące

choroby sosny wywołane w tym regionie przez grzyby wraz z gatunkami je powodującymi

(tabela nr 11).

94

Tabela 11

Choroby sosny wywoływane przez grzyby

Nazwa choroby grzybowej Gatunek (gatunki) grzybów

Osutka sosnowa Lophodermium pinastri

Osutka wiosenna Lophodermium seditiosum

Osutka jesienna Sclerophomia pythiohila, Cyclaneusma minus, Coniothyrium fuckełii, Epiococcum

purpurascens i inne

Osutka śnieżna

Osutka północna

Skrętak sosny Mełampsora piniotorgua

Szara pleśń Botritis cinirea (rdza dwudomowa - sosna i osika oraz topola biała)

Obwar (rdza kory sosny, osmól,

suchoczub)

sprawcą jest Gnonartium foccidium

Huba sosny powoduje ją czerń sosnowy Phellinius pini

Huba korzeni zgnilizna drewna powoduje ją Heterebasidion annosum

Opieńkowa zgnilizna korzeni

(armikarioza)

powoduje ja głównie opieńka ciemna Armilłaria ostyae (A. obscura), jeden z gatunków

szeroko ujmowanej opieńki miodowej (A. mellea)

Choroba zamierania pędów sosny wywołują ją następujące grzyby: Gremmenielła abietina (Scleroderris łagebergii),

Cenangium ferruginosum, Scolecontheria cucurbitula, Gremmenielła abietina,

Sclerophoma pityophilla, Schaeropsis sapinea

Porażenie igliwia igłówka sosnowa Thecodiplosis brachyntera, pryszczarka Baera Cecidomyia baeri

95

Tabela nr 12

Kalendarium gradacyjnych wystąpień owadów i szkód odgrzybowych, które wywarły największy wpływ na kształtowanie się ekosystemów leśnych LKP „Bory Tucholskie”

Lata Gatunek oraz rozmiar strat (formy zwalczania) 1820, 1855, 1859, 1866, 1876,

1883, 1893,1907

gradacja barczatki sosnówki w Nadleśnictwach: Gołąbek i Świt.

1837, 1867 gradacja strzygoni choinówki w Nadleśnictwach: Gołąbek i Świt

1922-1924 katastrofalna gradacja strzygoni choinówki. Zaszła konieczność wycięcia dużych

połaci lasu, przy czym szerokość zrębów wynosiła często 150 m a nawrót cięć 2 lata

1978 żer borecznika na powierzchni 5867 ha w Nadleśnictwie Dąbrowa.

1979-1982 gradacja brudnicy mniszki na całej powierzchni lasów oraz jej zwalczanie środkami

Ambusz i Decis poprzez opryski samolotowe.

1984-1985 w lasach LKP powstaje zagrożenie od boreczników. Podejmuje się walkę poprzez

opryski samolotowe na powierzchni 5322 ha

1986 powstaje zagrożenie gradacją strzygoni choinówki, które powoduje decyzję

wykonania oprysku samolotowego preparatem Decis na powierzchni 3284 ha

1988 zaistniała konieczność wykonania zabiegu zwalczania gąienic strzygoni choinówki na

łącznej powierzchni 4880 ha preparatem Ripcord w Nadleśnictwie Osie oraz

borecznika preparatem Decis na powierzchni 7083 ha w Nadleśnictwie Dąbrowa.

1992 na powierzchni 4322 ha zaistniała konieczność zwalczania boreczników w

Nadleśnictwie Osie

1994 zwalczanie ognisk: barczatki sosnówki na powierzchni 1617 ha, strzygoni choinówki i

brudnicy mniszki łącznie na powierzchni 2809 ha i boreczników 550 ha

1995-1996 na jesieni 1995 roku wystąpiły masowo główka sosnowa i pryszczarek Baera w

wyniku których nastąpiło w 1996 roku obumieranie pędów sosny

Niekorzystny wpływ czynników atmosferycznych

W lasach LKP „Bory Tucholskie” duże znaczenie gospodarcze ma zagrożenie

ujemnym działaniem czynników natury nieożywionej spośród niekorzystnego wpływu

czynników atmosferycznych na czoło wysuwają się wiatry i huragany, opady atmosferyczne

w postaci śniegu, a także niskie temperatury. Zależnie od prędkości wiatru, szkody polegają

na łamaniu wierzchołków i gałęzi, łamaniu pni (wiatrołomy) i wywracaniu całych drzew

(wywały), a także na trwałym pochyleniu. Szkody o mniejszym nasileniu występują częściej

i mają charakter gwałtowny. Groźne szkody w LKP wyrządza również okiść śniegowa,

powstająca najczęściej późną jesienią lub wczesną wiosną. Skutkiem okiści jest łamanie

wierzchołków, łamanie i wyrywanie gałęzi, kabłąkowate przyginanie drzew cienkich, wreszcie

łamanie pni i wywracanie drzew. Okiść śniegowa wyrządziła bardzo duże szkody w 1973

i 1982 roku. U schyłku zimy przy dużych różnicach między temperaturą nocy, a temperaturą

96

panującą w słoneczne dni coraz częściej występuje opadzina mrozowa. Objawia się

obumieraniem, czerwienieniem i opadaniem igieł spowodowanym działaniem mrozów.

Tabela 13

Kalendarium wydarzeń wpływających na ochronę i kształtowanie ekosystemów leśnych LKP

Lata Rodzaj (rozmiar) strat 1871, 1875, 1894 poważne zniszczenia od huraganów w drzewostanach Nadleśnictwa Świt

1980 podtopienia po ulewnych deszczach, szkody od śniegołomów i

wiatrołomów.

1993 od wiatrołomów i śniegołomów

1995 od wiatrołomów i śniegołomów

1996 od wiatrołomów i śniegołomów

Niekorzystne właściwości gleby

W grupie czynników abiotycznych znaczenie gospodarcze w lasach LKP mają

niekorzystne właściwości gleb, takie jak: niedostateczna wilgotność gleb leśnych,

objawiająca się najczęściej ostrym niedoborem wody oraz niedobór substancji

pokarmowych w glebach.

Występujący coraz częściej ostry niedobór wody związany jest z dużymi wartościami

odpływu wody ze zlewni leśnych. Powodowany jest przez długotrwały brak opadów

potęgowany przez nadmierne upały i suche wiatry. Wielkości odpływu w warunkach LKP są

w przybliżeniu wyższe od średnich krajowych o 60 - 100 %. Związane jest to przede

wszystkim ze specyficzną dla tego obszaru budową geologiczną, która umożliwia

występowanie intensywnych procesów infiltracyjnych. Deficyt wody na tym obszarze jest

zapewne częściowo zmniejszany poprzez dopływ wód podziemnych spoza granic LKP oraz

podczas lat mokrych z opadami znacznie przekraczającymi wartości średnie. Najgroźniejsza

w skutkach, szczególnie dla upraw, jest długotrwała posucha w okresie wiosny. Skutki susz

wiosennych potęgują się, jeśli występują one po zimie z małymi opadami śniegu.

W przeważającej powierzchni gleb leśnych bielicowych występuje niedobór

makroelementów (azot, fosfor, potas, magnez, wapń, żelazo) i mikroelementów (miedź, bor,

mangan), który pociąga za sobą wielokierunkowe zaburzenia w procesach życiowych drzew i

jest przyczyną przewlekłych schorzeń całych drzewostanów. Przyczyna niedostatku

substancji potrzebnych drzewom leżą w naturalnym ubóstwie wspomnianego typu gleby, a

także w zjawisku wtórnym spowodowanym wyługowaniem składników odżywczych prze z

wodę i wyczerpaniem tych gleb przez sosnowe drzewostany jednogatunkowe (monokultury).

97

VII. OCENA WARUNKÓW DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

VII. 1. Nasiennictwo i selekcja.

Najbardziej efektywnym sposobem zwiększania i ulepszania produkcji leśnej jest selekcja.

Uważa się, że przez użycie nasion z najlepszych jakościowo drzewostanów można

zwiększyć końcową produkcję o 15-20 %. Istnieją dwa podstawowe rodzaje selekcji:

populacyjna i indywidualna. Selekcja populacyjna polega na wybraniu najlepszych

drzewostanów w danych warunkach siedliskowych i pozyskiwania z nich nasion. Są to

wyłączone drzewostany nasienne (WDN) i gospodarcze drzewostany nasienne (GDN). Na

wyłączone drzewostany nasienne typuje się zgrupowania drzew dojrzałych, dobrze

ukształtowanych o najlepszych cechach genotypowych, zdolne do obfitego obradzania

nasion. Są one wyłączone z wyrębu. Nasiona pozyskuje się również z gospodarczych

drzewostanów nasiennych GDN. Są to drzewostany korzystnie wyróżniające się jakością

hodowlaną, użytkowane w latach dobrego urodzaju nasion danego gatunku. Od

drzewostanów tej kategorii wymaga się aby były pochodzenia rodzimego, w wieku rębnym

lub bliskorębnym a tworzące je drzewa wykazywały pełną zdrowotność, dobrą jakość i dużą

produkcyjność.

Selekcja indywidualna polega na wykorzystywaniu generatywnego potomstwa drzew

doborowych i elitarnych o najlepszych i pożądanych cechach zewnętrznych do produkcji

wegetatywnego potomstwa (klonów), w postaci szczepów do zakładania plantacji

nasiennych. Przy wyborze drzew doborowych analizuje się przede wszystkim ich cechy

jakościowe. Są one w dużym stopniu uwarunkowane genetycznie. Natomiast cechy

przyrostowe zależą od wielu czynników, w tym od zabiegów hodowlanych i żyzności

siedliska. Typowane drzewa powinny wyróżniać się, spośród otaczających je osobników

tego samego gatunku większą grubością i wysokością oraz lepszą jakością strzały i dobrze

uformowaną koroną. W lasach LKP wytypowano 37 drzew doborowych.

W zakresie selekcji i nasiennictwa w lasach LKP kontynuuje się politykę, zalecaną

przez Dyrekcję Lasów Państwowych, która polega miedzy innymi na następujących

działaniach:

- Zachowaniu naturalnego bogactwa lasu poprzez wprowadzenie gatunków drzew

i krzewów, które rosły ongiś liczniej na tym terenie, takich jak np.: lipa drobnolistna,

jesion wyniosły, klon zwyczajny, wszystkie gatunki wiązów, a w części południowo-

zachodniej także klon jawor i klon polny. W tym celu poprawia się warunki

biocenotyczne i stopniowo przebudowuje drzewostany dostosowując je do

uwarunkowań siedliskowych i składu gatunkowego potencjalnych zespołów leśnych.

98

Wzorcem tych ostatnich są lasy naturalne występujące na analogicznych siedliskach

w licznych tu rezerwatach.

- Stałym zabezpieczeniu nasion gatunków lasotwórczych na odpowiednim poziomie

ilościowym i jakościowym dla Lasów Państwowych i lasów innych właścicieli

w granicach zasięgu terytorialnego LKP.

- Wykorzystywaniu nasion z Wyłączonych Drzewostanów Nasiennych WDN,

Gospodarczych Drzewostanów Nasiennych GDN, drzew doborowych i swobodnym

ich zagospodarowaniu w ramach rejonów.

- Zagospodarowaniu i wykorzystaniu najcenniejszych populacji rodzimych gatunków

drzew o utrwalonych, w trakcie długotrwałego doboru naturalnego, cechach

fenotypowych i genotypowych na całym obszarze Borów Tucholskich.

- Wyeliminowaniu lub drastycznemu ograniczeniu udziału w reprodukcji lasu nasion

drzew i krzewów obcego pochodzenia lub występujących tu poza naturalnym

zasięgiem występowania oraz nasion nieznanego pochodzenia.

- Zachowaniu naturalnego zróżnicowania genetycznego populacji miejscowych

populacji gatunków drzew leśnych i utrwaleniu ich cech lokalnych.

- Rozszerzaniu zasięgów najlepszych populacji o charakterze uniwersalnym,

odznaczających się dużymi zdolnościami adaptacji do zmieniających się warunków

środowiska

Nasiona pozyskane z wyłączonych drzewostanów nasiennych stanowią podstawę

zakładania upraw pochodnych oraz do hodowania sadzonek na podkładki do szczepień.

Rejestrowane uprawy pochodne mają stanowić bazę nasienną o ulepszonej wartości

genetycznej.

Zagadnienia selekcji drzew dla potrzeb nasiennictwa leśnego są realizowane w

oparciu o Zarządzenie nr 7 Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych z dnia 07.04.1988r.

oraz „Program zachowania leśnych zasobów genowych w hodowli selekcyjnej drzew leśnych

na lata 1991-2010 roku"

Wyłączone drzewostany nasienne (WDN)

Zgodnie z obowiązującymi Zasadami hodowli lasu bazy nasienne o znaczeniu

ogólnokrajowym stanowią wyłączone drzewostany nasienne dla sosny w warunkach

niżowych - Bory Tucholskie a w nich drzewostany LKP. Na jego terenie występuje 10

wyłączonych drzewostanów nasiennych sosnowych o łącznej powierzchni 116,56 ha. We

wszystkich przeprowadzono, zgodnie z wytycznymi, cięcia sanitarno-selekcyjne oraz w

uzgodnieniu z RDLP wyznaczono drzewa docelowe pozostawione do końca istnienia

drzewostanu. Na wszystkich dokonuje się systematycznie zbioru szyszek w ilości średnio

99

rocznie ca 494 kg oraz na niektórych pozyskuje się zrzezy dla plantacji nasiennych.

Sporadycznie nawozi się te drzewostany wapnem i poprzez obsiew łubinu.

Gospodarcze drzewostany nasienne (GDN)

Aktualnie powierzchnia gospodarczych drzewostanów nasiennych GDN w LKP Bory

Tucholskie przedstawia się następująco: sosnowe – 2085,00 ha, świerkowe – 3,30 ha,

dębowe (Dbs) – 17,27 ha, brzozowe – 3,50 ha, olchowe (Olc) – 5,72 ha i bukowe – 5,00 ha.

Niski rozmiar użytkowania rębnego oraz duży zapas nasion pochodzących z GDN nie

pozwala na wykorzystanie pełnych możliwości zbioru szyszek. W bardzo niezadawalającym

stopniu drzewostany te odnawiają się naturalnie, głównie z powodu braku doświadczeń

leśników w tym zakresie i wypracowanych sposobów zagospodarowania drzewostanów

sosnowych przy wykorzystaniu samosiewów. Obowiązujące zasady hodowli lasu w § 48 p. 2

z definicji obligują hodowców do przeznaczenia tych drzewostanów do odnowienia

naturalnego przed wyrębem.

Drzewostany nasienne zachowawcze

Na terenie LKP wytypowano na powierzchni 18,70 ha sosnowe drzewostany

nasienne zachowawcze. Ich celem jest zachowania puli genowej ze względu na jej cenne

wcześniej określone cechy. Areał tych drzewostanów w LKP jest stanowczo za mały.

Drzewa doborowe

Na terenie LKP wytypowano 148 sztuk drzew doborowych sosny pospolitej.

Uprawy pochodne

W LKP założono 724,06 ha głównie zblokowanych upraw pochodnych z nasion

pochodzących przeważnie z WDN, w tym: sosnowych – 676,12 ha, brzozowych – 38,32 ha

i dębowych (Dbc) – 9,62 ha

Powierzchnia upraw pochodnych w LKP jest zbyt mała w stosunku do zakładanych

upraw biorąc pod uwagę możliwości nasienne i potrzebę upowszechniania cennego

genotypu sosny pospolitej w warunkach nizinnych.

VII. 2.Gospodarka szkółkarska

W LKP „Bory Tucholskie” gospodarkę szkółkarską prowadzi się na 29,88 ha

powierzchni produkcyjnej czterech szkółek. Produkcja szkółkarska w pełni zaspakaja

potrzeby związane z zadaniami odnowieniowymi i zalesieniowymi w lasach LKP ale także w

lasach prywatnych położonych w zasięgach terytorialnego działania nadleśnictw

wchodzących w skład LKP. W szkółkach produkuje się sadzonki około 25 gatunków drzew

100

i 16 gatunków krzewów. Średnioroczna wydajność z 1 ara dla większości gatunków jest

wyższa niż normy przyjęte w zasadach hodowli lasu. Najlepiej przedstawia się ona dla

brzozy i sosny zwyczajnej . Niższa jest jedynie dla takich gatunków jak: klon zwyczajny, klon

jawor , jarząb pospolity, lipa drobnolistna i grab zwyczajny.

Intensywna produkcja szkółkarska sprzyja występowaniu grzybów zgorzelowych

Rhizoctonia, Fusarium i Pythium. W celu polepszenia stanu biologicznego szkółek

związanego z wytworzeniem środowiska korzystnego dla mikoryz, szkółki nawozi się

kompostem sporządzanym z torfu, mielonej kory sosnowej i świeżych trocin sosnowych.

VII. 3. Drzewostany

Zdecydowana przewaga siedlisk borowych powoduje, że w strukturze gatunkowej

drzewostanów LKP „Bory Tucholskie” panuje bezwzględnie sosna zwyczajna zajmując

ponad 95 proc. obszaru leśnego. Spośród innych gatunków można wymienic udział brzozy

(1,8 %), dębów (1,1), olszy czarnej (1,0 %) i świerka - 0,5 %. Sosna tworzy monokultury

z niewielką domieszką brzozy. Tylko w południowej części kompleksu, na żyźniejszych

glebach, pojawiają się drzewostany mieszane z udziałem dębów szypułkowego

i bezszypułkowego, rzadziej buka, świerka i brzozy. Przeprowadzona poniżej

charakterystyka ważniejszych cech taksonomicznych drzewostanów oraz określenie stopnia

zgodności ich składów z warunkami siedliskowymi wykazuje, że istnieją możliwości

zwiększenia w pewnym zakresie udziału w strukturze drzewostanów gatunków liściastych,

ale sosna wciąż pozostanie elementem dominujacym w krajobrazie Borów Tucholskich

Bogactwo gatunkowe

Bogactwo gatunkowe drzewostanów analizowano pod względem ilości gatunków w

składzie warstwy górnej drzew (zapisanych w składzie gatunkowym 1-ego piętra).

Zestawienie powierzchni [ha] drzewostanów i bogactwa gatunkowego przedstawiono

w poniższej tabeli.

101

Tabela 14

Zestawienie powierzchni drzewostanów i bogactwa gatunkowego w LKP „Bory Tucholskie”

Bogactwo gatunkowe drzewostanów

Jednostka ha/m3 Udział (%)

d-stany jednogatunkowe ha 73,756425,27

d-stany dwugatunkowe ha 18,013834,60

d-stany trzygatunkowe ha 5,03875,05

d-stany cztero i więcej

gatunkowe

ha 3,32632,31

Ogółem 76767,23 ha

Zestawienie to wskazuje na bardzo zbliżony stopień bogactwa gatunkowego w całym

LKP na skutek wyrównanych warunków siedliskowych. Ogólnie LKP charakteryzuje się

ubóstwem gatunkowym, spowodowanym nie niską żyznością i wilgotnością siedlisk, ale

przede wszystkim niepożądaną w tym kierunku działalnością hodowlaną w poprzednich

okresach gospodarczych, która nie przynosiła efektów w zakresie domieszkowego

wzbogacenia składu gatunkowego. Wśród drzewostanów jednogatunkowych, które w skali

LKP zajmują aż 73,7 %powierzchni lasów przewagę powierzchniową bezwzględnie stanowią

monokultury, złożone wyłącznie z jednego gatunku i przeważnie jednego wieku. Pozostałą

powierzchnię w grupie drzewostanów jednogatunkowych zajmują drzewostany

jednogatunkowe słabo urozmaicone, ze sporadyczną i pojedynczą domieszką innych

gatunków, głównie brzozy, mało zróżnicowane wiekowo (5÷10 lat). Możliwości siedliskowe

hodowli drzewostanów dwugatunkowych są w dużym stopniu niewykorzystane w całym LKP.

W całym LKP na 26,7% powierzchni leśnej możliwości hodowlanych drzewostanów

dwugatunkowych zinwentaryzowano jedynie 18% powierzchni leśnej tych drzewostanów.

Siedliska żyzne lasowe są również niewykorzystane w 50% do hodowli drzewostanów trzy

cztero i więcej gatunkowych. Można zaobserwować wzrost bogactwa gatunkowego w

młodszej grupie wiekowej poniżej 40 łat a obecnie zakładane uprawy całkowicie składem są

dostosowane do warunków siedliskowych, wykazując nieraz znaczne urozmaicenie

gatunkowe.

Gatunki obce, ani jako panujące, ani będące w składzie drzewostanów nie mają w

LKP gospodarczego znaczenia i nie stanowią problemu w ochronie przyrody poza

nielicznymi plantacjami topolowymi, które są w przebudowie.

Budowa pionowa Budowę pionową drzewostanów przedstawia poniższa tabela nr 15. Zestawiono w

niej powierzchnię [ha] drzewostanów.

102

Tabela 15 Budowa pionowa drzewostanów Struktura drzewostanów

Ogółem (ha) Udział (%)

d-stany jednopiętrowe 73704,74 96,0 d-stany dwupiętrowe 791,62 1,0 d-stany w KO i KDO 2270,87 3,0 OGÓŁEM 76767,23 100,00

Drzewostany LKP „Bory Tucholskie” pod względem struktury ze względu na uboższe

warunki przyrodnicze należą do mniej zróżnicowanych niż w RDLP Toruń. Zasadniczym

czynnikiem decydującym o tym jest duży udział siedlisk borowych, a mniejszy siedlisk

lasowych. Nie bez znaczącego wpływu na prostą strukturę miała gospodarcza protekcja w

poprzednich okresach hodowli litych drzewostanów sosnowych bez względu na stopień

zróżnicowania siedliskowego. Z tabeli wynika, że nie są dostatecznie wykorzystane

możliwości hodowli drzewostanów dwupiętrowych i więcej.

Znaczna powierzchnia 2270,87 ha drzewostanów w KO i KDO świadczy o coraz

większym wykorzystywaniu uwarunkowań siedliskowych do hodowli o zróżnicowanym

składzie gatunkowych i strukturze. Na znacznie większą skalę należy liczyć na odnowienie

naturalne w sosnowych drzewostanach nasiennych, chociażby dla podtrzymania i utrwalenia

pożądanego genotypu.

Zaniechania w hodowli drzewostanów wielopiętrowych powodują dużą utratę produkcji

drzewnej, ale i przynoszą straty ekonomiczne. Zapas d-stanów dwupiętrowych jest o 30%

wyższy od drzewostanów jednopiętrowych rosnących w podobnych warunkach

siedliskowych.

Pochodzenie

Zestawienie powierzchni w [ha] drzewostanów wg pochodzenia drzewostanów

przedstawiono w poniższej tabeli nr 16.

Tabela 16 Powierzchnia drzewostanów wg pochodzenia Rodzaj i pochodzenie drzewostanów

Jednostka ha Udział (%)

d-stany odroślowe ha 0176,04 d-stany z samosiewu ha 0,5350,34 d-stany z sadzenia ha 99,476340,85 OGÓŁEM 76767,23 ha

Z zestawienia w tabeli wynika, że drzewostany LKP, na przeważającej powierzchni

pochodzą z odnowień sztucznych stanowiąc 99,4% powierzchni leśnej. Drzewostanów

103

pochodzących z samosiewów w całym LKP zainwentaryzowano na powierzchni 350,34 ha.

Drzewostany z odrośli stanowią w LKP 0,1% powierzchni zalesionej. Do drzewostanów

pochodzenia odroślowego zaliczono tylko te, w których z odrośli pochodzi ponad 50%

warstwy drzew. Rosną one w siedliskach bagiennych (Ol, OIJ), a gatunkiem, który je tworzy

jest olcha. Na wszystkich siedliskach pojawiają się samosiewy brzozy i osiki lecz na

siedliskach BMśw i żyźniejszych nie są to gatunki pożądane, ze względu na kształtowanie

innych docelowych typów drzewostanów.

Zgodność składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi.

Analizę zgodności składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi

wykazano zgodnie z wytycznymi instrukcji urządzania lasu.

Uprawy i młodniki do lat 10 ocenione według § 40 ust. 2 w dziale elaboratu: „Ocena

gospodarki ubiegłego okresu". Ocenę zgodności składu gatunkowego drzewostanów

starszych przeprowadzono według § 40 ust. 3

W drzewostanach niezgodnych z siedliskiem dodatkowo wyróżniono:

- niezgodność obojętną w przypadku, gdy zalecany gatunek liściasty zastąpiony jest przez

inny gatunek liściasty;

- niezgodność negatywną gdy zalecany gatunek liściasty lub modrzew zastąpiony jest przez

sosnę lub świerk.

Zestawienie powierzchni wg zgodności składu gatunkowego z siedliskiem przedstawiono

w tabeli. Za podstawę określenia zgodności składu gatunkowego przyjęto: aktualne

siedliskowe typy lasu określone w planie u.l.; oraz gospodarcze typy drzewostanów

zgodne z orientacyjnymi składami gatunkowymi upraw zalecanych przez wytyczne KTG.

Tabela 17 Zestawienie powierzchni wg zgodności składu gatunkowego z siedliskiem Drzewostany o składzie gatunkowym zgodnym częściowo zgodnym niezgodny obojętnie niezgodny negatywnie ha % ha % ha % ha % 62463,12 81,4 11839,68 15,4 1151,07 1,5 1313,36 1,7

Z zestawienia wynika wniosek jednoznaczny, że większość powierzchniowa

drzewostanów, bo aż 81,4 %, ma skład gatunkowy zgodny z siedliskiem. Drzewostany

o składzie częściowo zgodnym* z siedliskiem występują na powierzchni leśnej na 15,4 %.

Powierzchnia drzewostanów o niezgodnym składzie z siedliskiem stanowi w LKP – 3,2%.

W zasadzie jak wynika z danych, problem nie byłby tak ważki, gdyby nie fakt, że

nadal siedliska żyzne i wilgotne od LMśw począwszy są w ok 76% niewykorzystane, ani

104

produkcyjnie, ani ekologicznie przez składy drzewostanów częściowo zgodne i niezgodne

z siedliskiem. Na siedliskach żyźniejszych i wilgotniejszych występuje głównie nadmiar takich

gatunków jak: sosna, brzoza, osika, topola które powodują przeważnie niezgodność

obojętną. Wszędzie tam, gdzie występuje niezgodność obojętna nie obserwuje się mocnych

procesów degradacji siedlisk lecz zniekształcenia ograniczające naturalną bioróżnorodność

gatunkową i strukturalną.

Przeprowadzona analiza wykazuje ścisły związek pomiędzy żyznością siedlisk a

stopniem zgodności składu gatunkowego. Im uboższe siedliska tym bardziej dostosowane

do warunków siedliskowych są porastające ją drzewostany. Na siedliskach żyznych o

składzie gatunkowym jeszcze w dużej mierze decyduje przypadek i otoczenie gatunkowe

ukierunkowujące naturalne procesy sukcesji. Na siedliskach lasów mieszanych i świeżych

znacznie więcej (ok 85%) jest drzewostanów częściowo zgodnych i niezgodnych a sama

niezgodność przekracza 50% powierzchni w tym niezgodność negatywna jest największa

osiągając ok. 40% powierzchni. Sytuacja w tych drzewostanach wymaga zdecydowanych

działań prowadzących do ich przemiany.

VII. 4. Aktualny stan siedliska

Bardzo ważną cechą lasów LKP jest aktualny stan siedliska. W kompleksowym

systemie typologicznym siedlisk leśnych IBL uwzględnia się aktualny stan siedlisk jako

określający aktualny stan żyzności i produkcyjności siedlisk. Aktualny stan siedliska

uwzględnia się w celu wyróżnienia siedlisk zdegradowanych. Za degradację siedlisk uważa

się ogólnie niekorzystne dla naturalnego ekosystemu, sztucznie spowodowane czynnikami

gospodarczymi, zubożenie naturalnej żyzności lub obniżenie sprawności siedliska, co

powoduje ograniczenie rozwoju roślinności oraz zmniejszenie produkcyjności siedlisk i

innych funkcji ekosystemu leśnego.

Ocenę aktualnego stanu siedliska przeprowadzono zgodnie z poniższą tabelą.

Tabela 18 Ocena aktualnego stanu siedliska Forma stanu siedliska Jednostka Ogółem Udział (%) Siedliska naturalne ha 56745,33 73,9 Siedliska zniekształcone ha 19641,68 25,6 Siedliska zdegradowane ha 380,22 0,5 OGÓŁEM 76767,23

W lasach LKP podczas IV rewizji zarejestrowano 25,6 % powierzchni siedlisk

zniekształconych, 0,5 % powierzchni zdegradowanych w tym śladową ilość siedlisk silnie

zdegradowanych. Najliczniej siedliska zniekształcone występują na obrzeżach kompleksów

105

leśnych w pobliżu użytków rolniczych. Zniekształcenie siedlisk głównie spowodowane jest ich

pochodzeniem porolnym. Na siedliskach lasowych próchnica przyjmuje formę moderu

butwinowego, roślinność runa wykazuje cechy diagnostyczne boru mieszanego świeżego

a drzewostany są przeważnie dwugatunkowe sosnowe z nieliczną domieszką gatunków

liściastych.

Siedliska zdegradowane koncentrują się na powierzchni 380,22 ha głównie

w południowej części obrębu leśnego Laskowice. Degradacje te spowodowane są

niedostosowaniem składu gatunkowego do warunków siedlisk w sytuacji silnego zagrożenia

przemysłowego. Drzewostany są sztucznie wprowadzane, utrwalane od dwóch, trzech

generacji, głównie lite sosnowe , wykazują obniżoną bonitację o dwie klasy.

Zasobność drzewostanów obniża się w miarę wzrostu stopnia degradacji siedlisk.

W przypadku siedlisk zniekształconych zasobność przeciętna jest niższa o 3,2%. Z tabeli 18

wynika także, że w skali całego LKP 73,9 % powierzchni leśnej zajmują siedliska w stanie

naturalnym. Pozostałe 26,1 % powierzchni stanowią siedliska zmienione, w tym: siedliska

zniekształcone – 25,6 % i siedliska słabo zdegradowane – 0,5 %

Siedliska w stanie naturalnym określa się jako ukształtowane i pozostające stale pod

wpływem naturalnej lub mało zmienionej roślinności leśnej, a elementy trwałe (gleby) i łatwo

zmienne (roślinność) siedliska odpowiadające sobie pod względem ekologicznym.

W warunkach LKP oznacza to dla poszczególnych typów siedliskowych lasu

Tabela 19 Siedliska w stanie naturalnym Aktualna i naturalna żyzność. Typ siedliskowy lasu

Typ pokrywy runa

Forma próchnicy

Gatunki drzew w stanie naturalnym

Naturalna żyzność siedlisk i prod. d-stanów wyrażona bonitacją

Bs chrobotkowa butwina rozdrobniona

So III - IV

Bśw brusznicowo- mszysta

butwina włóknista So II - III

BMśw czernicowa moder butwinowy So+Db, Bk, Św I - I I LMśw majownikowo-

śmiałkowa moder typowy So,Db, Bk, Św I a - I

Lśw marzankowo- szczawikowa

moder mullowy Db, Bk I - I I

BMw siódmaczkowa butwina typowa So+Brz, Ol, Św I - I I LMw pokrzywowo-

szczawikowa moder murszowaty So+Db,OI,Brz, św la - I

Lw gwiazdnicowa muli typowy So+Ol, Brz, Św I - I I

106

Największą powierzchnię w stanie naturalnym zajmują siedliska borowe (ok. 90%) i lasowe

ok. 80%. Najmniej powierzchniowo siedlisk w stanie naturalnym jest na lasach mieszanych

i borach mieszanych ok. 50%. Z kolei z tych grup typów siedliskowych lasu jest najwięcej

siedlisk zniekształconych i zdegradowanych. W skali LKP siedliska zniekształcone zajmują

największą powierzchnię wśród siedlisk podlegających degradacji stanowiące 25,6 %. Ten

stopień degradacji siedlisk BMśw i LMśw.

Siedliska zniekształcone wyodrębnia się na podstawie poniżej wymienionych cech:

a) siedliska w stanie słabo zmienionym, trwałe elementy (gleba) siedliska bez zmian,

elementy łatwo zmienne słabo zmienione, z których głównie aktualna forma (podtyp)

próchnicy wykazuje pogorszenie o jedną formę, co oznacza pod względem

diagnostycznym obniżenie o około jeden typologiczny stopień żyzności siedlisk na

siedliskach lasowych, a mniej niż o jeden stopień na siedliskach borowych.

b) roślinność runa słabo zmieniona wykazuje cechy diagnostyczne siedlisk uboższych o

około jeden typologiczny stopień żyzności siedlisk na siedliskach łasowych, a o jeden typ

runa i o jedną formę próchnicy, czyli mniej niż o jeden stopień żyzności - na siedliskach

borowych.

c) drzewostany - na zniekształconych siedliskach łasowych jednogatunkowe sosnowe lub

świerkowe, niekiedy z mała domieszką gatunków liściastych, z reguły sztucznie

wprowadzone, często w pierwszej generacji, podszyt wyraźnie zredukowany, na

siedliskach borowych - lite drzewostany sosnowe: produkcyjność drzewostanów

zazwyczaj słabo obniżona, według cech diagnostycznych o jeden typologiczny stopień

żyzności siedliska lub mniej.

W warunkach LKP oznacza to dla poszczególnych typów siedliskowych lasu: (symbol „z"

siedliska zniekształcone)

107

Tabela 20 Cechy siedlisk zniekształconych Aktualna i naturalna żyzność, Typ siedliskowy lasu

Typ pokrywy runa Forma próchnicy

Gatunki drzew na siedliskach w stanie zniekształconym

Naturalna żyzność siedlisk i prod. d-stanów wyrażona bonitacją

Bśw-z chrobotkowo mszysta, mszysta, brusznicowo -mszysta

butwina włóknista So III

BMśw - z mszysto czernicowa czernicowa

butwina typowa So+Db, Bk, Św II

LMśw - z majownikowo -czernicowa

moder butwinowy So,Db, Bk, Św I - I I

Lśw - z majownikowo -śmiałkowa szczawikowa

moder typowy So,Db, Bk, Św So - I Db- I I

BMw - z czernicowa butwina typowa So+Brz, Ol, Św II LMw - z szczawikowo

mszysta moder butwinowy So+Db,OL,Brz Św I

Lw- z gajowcowo szczawikowa

moder mullowy Db+OL,Brz, Św II

W całym LKP 0,5% powierzchni leśnej zajmują siedliska zdegradowane. Ograniczają

się one do siedlisk Bśw i BMśw. Najliczniej występują na siedliskach borów mieszanych oraz

Bśw. Przeważnie objawiają się symptomami słabego stopnia degradacji, sporadycznie są

silnie zdegradowane.

Siedliska słabo zdegradowane charakteryzują się następującymi cechami:

a) siedliska silnie niekorzystnie zmienione: trwałe elementy siedlisk bez

wyraźnych zmian, w elementach łatwo zmiennych wyraźne degradacyjne zmiany

zaznaczają się

- w aktualnej formie próchnicy, która wykazuje pogorszenie swego stanu o dwie formy,

- w glebie, szczególnie wyraźnie na siedliskach LMśw i Lśw, która wykazuje cechy

wtórnego bielicowania (gleby brunatne i płowe), przy znacznym obniżeniu odczynu

i nasycenia kompleksu sorbcyjnego, zubożenia w azot i ogólnym pogorszeniem

zasobności oraz szeregu właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych

wierzchnich poziomów gleb, a zwłaszcza jej poziomów akumulacyjnych

b) roślinność runa - silnie zmieniona pod względem składu gatunkowego i zastąpiona przez

zbiorowiska wskazujące aktualnie na siedliska uboższe o jeden (d) sporadycznie dwa (D)

stopnie typologiczne na siedliskach borowych, o dwa (d) lub trzy (D) stopni na siedliskach

lasowych.

108

c) drzewostany - sztucznie wprowadzone, utrwalone często od dwóch generacji, głównie

sosnowe, o bonitacji obniżonej o dwie lub nawet trzy klasy; diagnostyczne cechy

drzewostanu a zwłaszcza jego produkcyjności wykazują zbieżność z diagnozą cząstkową

żyzności według formy próchnicy i runa, lecz na zdegradowanych siedliskach lasowych

wykazują wahania rzędu jednej jednostki diagnostycznej w kierunku podstawowej

żyzności siedliska.

W warunkach LKP ogólne cechy siedlisk słabo zdegradowanych przekładają się na

następujące symptomy szczegółowe:

Tabela 21 Cechy siedlisk słabo zdegradowanych Aktualna i naturalna żyzność, Typ siedliskowy lasu

Typ pokrywy runa

Forma próchnicy Gatunki drzew siedliskach w stanie zdegradowanym

Żyzność siedlisk i prod. d-stanów wyrażona bonitacją

Bśw-d mszysto-chrobokowa

butwina rozdrobniona

So III- IV

BMśw - d mszysta butwina włóknista So, mjsc. Św III

LMśw - d mszysto-czernicowa

butwina typowa So, mjsc Św II

Lśw - d majownikowo-czernicowa

moder butwinowy So, mjsc Św So - II Św - II

W pracach kartograficznych wyróżniono ponadto siedliska na gruntach porolnych

o glebach z wyraźną warstwą orną (Ap) z drzewostanami 1 i 2 generacji wprowadzonymi na

grunty długo użytkowane przez rolnictwo. Znacząca powierzchnia siedlisk, bo aż ok. 20%

w LKP jest zlokalizowana na glebach porolnych. Największy udział bo aż 94% stanowią

gleby porolne na siedliskach świeżych, mniejszy - 6 % na siedliskach wilgotnych. Spośród

siedlisk świeżych z glebami porolnymi dominują BMśw i LMśw.

Z danych powierzchniowych wynika wniosek, że istnieje silny związek siedlisk w stanie

zniekształconym i zdegradowanym z siedliskami na glebach porolnych. Związek ten

wskazuje na bezsprzeczną przyczynę degradacji tych siedlisk, która tkwi w ich porolności.

Tylko siedliska boru suchego są pozbawione gleb porolnych, ponieważ są one

ukształtowane z natury rzeczy na glebach suchych o bardzo cienkiej i słabej warstwie

próchniczej z poziomem wody gruntowej nieosiągalnym dla korzeni. W kolejnych rewizjach

urządzania lasu obecne siedliska boru świeżego zniekształcone (Bśw 1 - z) i słabo

zdegradowane (Bśw 1 - d) zaklasyfikowano do siedlisk boru suchego (Bs) stąd powierzchnia

109

siedlisk boru suchego w LKP była niewspółmiernie większa. Proces kształtowania się

ekosystemów leśnych w LKP ściśle wiąże się z historią Borów Tucholskich. Naturalne lasy

puszczańskie byty lasami mieszanymi i w mniejszym stopniu lasami liściastymi.

Prawdopodobnym jest, że pojęcie lasu mieszanego obejmowało szeroki zakres stroficzności

i obejmowało siedliska uboższe zaliczane obecnie do borów mieszanych i żyźniejsze zwane

dzisiaj lasami mieszanymi.

VII. 5. Formy degeneracji drzewostanów i ekosystemów leśnych Na obszarze LKP „Bory Tucholskie” stwierdzono następujące formy degeneracji

zespołów leśnych:

1. Pinetyzacja (borowacenie) - dotyczy głównie żyźniejszych postaci siedlisk: lasów

mieszanych świeżych i lasów świeżych;

2. Monotypizacja - opanowanie warstwy drzew przez jeden gatunek, ale właściwy dla

danego siedliska;

3. Caespityzacja (zadarnienie - nadmierny rozwój runa trawiastego) spotkano ją we

wszystkich siedliskach;

4. Defruticetyzacja - bardzo słaby rozwój krzewów (pokrycie podszytu 0+10%)

obserwowano ją prawie we wszystkich siedliskach;

5. Neofityzacja - udział gatunków obcych dla flory polskiej - problem ten występuje na

niewielkiej powierzchni nadleśnictwa

Ze względów praktycznych, wynikających z możliwości interpretacji danych zawartych

w „Planach urządzania gospodarstw leśnych poszczególnych nadleśnictw zestawiono

powierzchnie leśne, które uległy procesowi borowacenia (pinetyzacji), monotypizacji

(ujednoliceniu gatunkowemu i wiekowemu) oraz neofityzacji.

Borowacenie (Pinetyzacja).

Jedną z form degeneracji zbiorowisk leśnych jest proces borowacenia zwany też

pinetyzaeja. Proces ten dotyczy borów mieszanych, lasów mieszanych i lasów liściastych.

W zależności od udziału sosny lub świerka wyróżniono następujące stopnie borowacenia:

a) słabe, jeżeli udział sosny lub świerka w składzie drzewostanów wynosi:

- ponad 80% na siedliskach borów mieszanych;

- 50+80% na siedliskach lasów mieszanych;

- 10+30% na siedliskach lasów liściastych.

b) średnie, jeżeli udział sosny lub świerka wyniósł:

- ponad 80% na siedliskach lasów mieszanych;

- 30+60% na siedliskach lasów liściastych.

110

c) mocne, jeżeli udział sosny lub świerka w składzie drzewostanów wynosi:

- ponad 60% na siedliskach lasów liściastych.

Zestawienie powierzchni (ha) drzewostanów wg form degeneracji lasu – borowacenie

przedstawiono w poniższej tabeli nr 22:

Tabela 22 Zestawienie powierzchni drzewostanów wg form degeneracji lasu – borowacenie Obszar Stopień borowacenia Ogółem (ha) Ogółem (%) LKP „Bory Tucholskie” brak 51687,81 67,3

słabe 19769,48 25,8 średnie 4838,49 6,3 mocne 471,45 0,6

Razem 76767,23 ha

Z zestawienia wynika, że proces pinetyzacji obejmuje 32,7 % powierzchni leśnej LKP.

Stopień średni i mocny pinetyzacji związany jest ściśle z niezgodnością negatywną składu

gatunkowego drzewostanów z siedliskiem. Stopień mocny pinetyzacji stanowi niski udział

0,6 % powierzchni leśnej, występując nielicznie, ale mając duże znaczenie gospodarcze

i jeszcze większe znaczenie ekologiczne. Związany jest on z nadmiernym udziałem sosny

w drzewostanach na siedliskach lasowych. Duże znaczenie gospodarcze odgrywa

natomiast stopień słaby pinetyzacji, występujący przeważnie na siedliskach borów

mieszanych. Powoduje go brak na tym siedlisku gatunków liściastych, głównie dębu

bezszypułkowego i buka w drzewostanie. Zjawisko to występuje na powierzchni leśnej w

LKP na 25,8 % powierzchni leśnej. Pinetyzacja w LKP występuje na dużej powierzchni

i powiększa monotypizację gatunkową, obniżając znacznie próg odpornościowy na

kompleksowe choroby lasu.

Monotypizacja.

Zestawienie dotyczące monotypizacji wykonuje się dla kompleksów powyżej 200 ha z

uwzględnieniem grup wiekowych drzewostanów: 1-40, 41-80 oraz powyżej 80 łat. Wyróżnia

się dwa rodzaje monotypizacji:

a) częściową, gdy udział drzewostanów jednego gatunku i jednej klasy wieku wynosi 50-

80%, lub gdy udział jednej klasy wieku drzewostanów różnych gatunków przekracza 80%,

b) pełną, gdy udział drzewostanów jednego gatunku i jednej klasy wieku wynosi ponad

80%.

111

Monotypizację wyróżnia się w przypadku gdy drzewostany jednogatunkowe lub

jednowiekowe występują w zwartych, co najmniej 100 ha powierzchniach. Biorąc pod uwagę

powyższe kryteria, z bezwzględną dominacją sosny, na terenie LKP w kompleksie głównym

występują obszary pełnej monotypizacji gatunkowej i wiekowej. Spowodowana jest ona

udziałem jednogatunkowych drzewostanów sosnowych. Monotypizacja wiekowa związana

jest z jednowiekowymi (w granicach klas wieku) obszarami drzewostanów powstałych

głównie wskutek wielkoobszarowych odnowień, wymuszonych sytuacjami nadzwyczajnymi -

gradacjami i pożarami. Monotypizację wiekową w kompleksie głównym powodują

drzewostany skoncentrowane powierzchniowo w wieku 31-40 lat, 41-50 lat, 51-60 lat, 61-70

Lat i 81-90 lat a także w Nadleśnictwie Dąbrowa do 86 lat po pożarze z 1992 roku.

Neofityzacja.

Neofityzacja jest zjawiskiem wynikającym ze sztucznej uprawy lub samoistnego

wnikania obcych drzew i krzewów. Zestawienie powierzchni (ha) drzewostanów wg form

degeneracji lasu - neofityzacja zamieszczono w poniższej tabeli:

Tabela 23 Powierzchnia drzewostanów podlegających neofityzacji Gatunek obcy Ogółem (ha) Ogółem (%) 1. Dąb czerwony 92,15 0,1 2. Sosna Banksa 5,92 0,0 3. Sosna czarna 13,84 10,0 4. Sosna wejmutka 174,97 0,2 5. Daglezja zielona 8,62 0,0 6. Grochodrzew 23,79 0,0 7. Klon jesionolistny 0,59 0,0 8. Kasztanowiec biały 0,60 0,5 Razem 320,48 ha

Z tabeli wynika, że w LKP, w składzie gatunkowym drzewostanów o udziale co

najmniej 10 % występują następujące gatunki obcego pochodzenia, wg malejącego areału:

sosna wejmutka, dąb czerwony, grochodrzew, sosna czarna, daglezja zielona, sosna

banksa, kasztanowiec biały, klon jesionolistny. Największą powierzchnię 174,97 ha zajmuje

wejmutka. Dąb czerwony i grochodrzew tworzy drzewostany i domieszki o roli

biocenotycznej, natomiast wszystkie inne gatunki mają znaczenie egzotyczne i poznawcze.

Zakres neofityzacji w warstwach dolnych drzewostanów: podrostu i podszytu jest bardzo

skromny. W warstwach dolnych występują: dąb czerwony, czeremcha amerykańska

i śnieguliczka biała. Najbardziej niepożądanym gatunkiem jest czeremcha amerykańska.

Zajmuje ona niepotrzebnie miejsce gatunkom rodzimego pochodzenia o roli domieszek

biocenotycznych i podszytu, stanowiących składniki naturalnych zespołów roślinnych. Udział

czeremchy amerykańskiej w zbiorowiskach leśnych Borów Tucholskich jest w porównaniu z

112

innymi regionami np. „Lasami Gostynińsko-Włocławskimi” wciąż jeszcze niewielki, ale

problem jej ekspansji będzie i tu narastać. Rozpatrując proces neofityzacji należy pamiętać,

że jest on powodowany także przez rośliny zielne, ale ze względów technicznych jego zakres

nie został określony. Wiadomo jednak, że najbardziej ekspansywnym gatunkiem w runie

lasów grądowych i przesuszonych postaci łęgów jest niecierpek drobnokwiatowy.

VII. 6. Lasy ochronne

Lasy ochronne ustalono na podstawie Zarządzeń Ministra Ochrony Środowiska,

Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących

własność Skarbu Państwa będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego

Lasy Państwowe.

- dla Nadleśnictwa Dąbrowa zarządzenie Nr 137 z dnia 11 września 1996

- dla Nadleśnictwa Osie zarządzenie Nr 185 z dnia 24 października 1996r.

- dla Nadleśnictwa Tuchola zarządzenie Nr 186 z dnia 24 października 1996r.

- dla Nadleśnictwa Woziwoda zarządzenie Nr 85 z dnia 21 czerwca 1996r.

Powierzchnia i kategorie lasów ochronnych w nadleśnictwie Trzebciny zostały

ustalone w planie urządzania lasu na lata od 2007 do 2016, wg stanu w dniu 1 stycznia 2007

roku. Tabela 24 Podział lasów LKP „Bory Tucholskie” na grupy i kategorie ochronności wg obowiązujących planów u.l. Grupa i kategorie ochronności Powierzchnia w ha Udział w % I. REZERWATY 1874,60 2,4 II. LASY OCHRONNE 22298,27 29,2 Lasy glebochronne 797,77 1,0 Lasy wodochronne 14972,85 19,7

Cenne fragmenty rodzimej przyrody 335,43 0,4 Lasy znajdujące się na starych pow. badawczych i doświadczalnych (GFW)

318,44 0,4

Ostoje zwierzą podlegający ochronie gat.

90,19 0,1

Lasy stanowiące drzewostany nasienne i

65,61 0,1

użytkowania rębnego Lasy uszkodzone od szkodliwej działalności przemysłu

255,41 0,3

Lasy w granicach administracyjnych miast i w odległości do 10km od granic miast liczących ponad 50 tys. mieszkańców

5462,57 7,2

III. LASY GOSPODARCZE 52275,27 68,4 RAZEM 76448,14 100,0

113

Lasy glebochronne chronią gleby przed erozją na stromych zboczach dolin

rzecznych, strumieni i wzgórzach morenowych. Zadania gospodarcze są w nich sprawowane

w ograniczonym zakresie bowiem należą one do gospodarstwa specjalnego. Nie naruszają

one ich podstawowych funkcji ochrony gleb. Ograniczenie polega głównie na konieczności

prowadzenia cięć porządkujących stan sanitarny lasu, w wyjątkowych wypadkach

stosowania rębni złożonych, z długim okresem odnowienia w zależności od warunków

lokalnych predysponujących naturalne odnowienia. Wchodzą w tych przypadkach jedynie

formy rębni kształtujące środowisko dla młodego pokolenia, pod osłoną górną zanikającą

stopniowo.

Lasy wodochronne chronią zasoby wód pod względem ilości i jakości wzdłuż rzek i

cieków, wokół jezior oraz na wszystkich siedliskach wilgotnych i bagiennych. Funkcje

gospodarcze sprawują one w ograniczonym zakresie. Proces gospodarczy w tych lasach jest

zorganizowany w oparciu o wyznaczony, długookresowy cel produkcyjny z uwzględnieniem

umiarkowanego wykorzystania produkcyjności siedlisk i produktywności drzewostanów.

Przeważnie stosuje się w drzewostanach już przeszłorębnych rębnie złożone z długim

okresem odnowienia a w drzewostanach przedrębnych cięcia sanitarne. Na siedliskach

bagiennych działalność gospodarcza jest ograniczona głównie do cięć sanitarnych i to w

okresie zagrożenia zdrowotnego lasów. Lasy te nad rzekami pokrywają się z lasami

glebochronnymi o bardziej zaostrzonych rygorach gospodarczych.

Lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody obejmują przeważnie

projektowane rezerwaty przyrody, w bliższej lub dalszej perspektywie. Działalność

gospodarcza leśników sprowadza się w nich wyłącznie do ochrony lasu w oczekiwaniu na

zatwierdzenie jako rezerwat i plan jego ochrony. Dopuszcza się w nich, w określonym

zakresie, zabiegi techniczno - gospodarcze, których zadaniem jest ukierunkowanie procesów

rozwojowych przyrody zgodnie z zamysłem konserwatora, tak aby chroniony element lub

całe zespoły miały najlepsze warunki, nie tylko przetrwania, ale wzrostu i rozwoju.

Pozyskiwanie drewna w tych lasach nie jest celem, a odbywa się ono niejako na marginesie

właściwych celów ochronnych przyrody.

Lasy stanowiące drzewostany nasienne (wyłączone drzewostany nasienne WDN)

występują na powierzchni 116,50 ha. Są to fragmenty lasu pochodzenia naturalnego i

sztucznego, gdzie sosna jest zdrowa, odporna, dobrze produkująca i o wyborowej jakości.

Lasy te stwarzają naturalną bazę nasienną złożoną z wartościowego ekotypu lokalnego

sosny. Ponieważ baza ta ulegała stałemu uszczupleniu wobec wzmożonego tempa

użytkowania i wybitnej przewagi odnowienia sztucznego nad naturalnym przeto poddana

została ochronie i odrębnym zasadom zagospodarowania pozwalającym przetrzymać te

drzewostany nasienne do wieku dojrzałości biologicznej.

114

Wśród lasów chroniących środowisko przyrodnicze wyróżniono także lasy stanowiące

ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej. Wszystkie działania w tych lasach

zmierzają do ochrony i rozwoju naturalnych biotopów, a ograniczone czynności gospodarcze

związane z pielęgnowaniem siedlisk i drzew są wykonywane w okresach po godowych i

poza lęgowych. W celu zabezpieczenia miejsc rozrodu bielika, puchacza oraz bociana

czarnego zostały utworzone strefy ochronne stanowisk tych rzadkich gatunków zwierząt. Są

one utworzone wokół miejsc gniazdowania tych ptaków. Wymienione gatunki są to zwierzęta

rzadko spotykane i w dodatku nie tolerujące w otoczeniu swoich gniazd obecności człowieka.

Niepokojenie ich w okresie rozrodu grozi porzuceniem wysiadywanych jaj i w związku z tym -

utratą lęgów. Zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem o ochronie gatunkowej zwierząt, w

promieniu 200 m od miejsc lęgowych tych gatunków ( a od 1 lutego do 31 sierpnia w

promieniu 500m) zabronione jest dokonywanie wszelkich zmian w otoczeniu, przebywanie

poza miejscami wyznaczonymi i prowadzenie jakichkolwiek prac mogących mieć wpływ na

chronione zwierzęta. Przepisy powyższe są respektowane w aktualnym planie u.l.

i ustanowieniu odpowiedniej kategorii lasów ochronnych.

Drzewostany trwale uszkodzone od działalności przemysłu wykazują uszkodzenia na skutek

gazów i pyłów emitowanych przez zakłady przemysłowe, objawiające się ubytkiem liści

w ponad 25 % oraz zniekształceniem koron. Są to lasy zdegradowane, w których

drzewostany przewidziane są do przebudowy. W LKP do tej kategorii ochronności zaliczono

drzewostany należące do strefy średniego (II) zagrożenia przemysłowego występujące na

powierzchni leśnej. W znacznej części nakładają się na lasy trwale uszkodzone od

działalności przemysłowej lasy innych kategorii.

Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie wyodrębnia wśród

lasów ochronnych:

- lasy ochronne ogólnego przeznaczenia, do których należą lasy glebochronne

wodochronne, stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody - w tym projektowane

rezerwaty oraz ostoje zwierząt.

- lasy ochronne specjalnego przeznaczenia, do których zaliczono w LKP drzewostany

nasienne oraz drzewostany uszkodzone na skutek działalności przemysłu.

Podział ten przedstawiono poniżej w tabeli.

Tabela 25 Lasy ochronne w LKP „Bory Tucholskie” Grupy ochronności Powierzchnia w ha Udział w % Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia

21 977,25 98,6

Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia

321,02 1,4

Ogółem 22 298,27 100

115

Z powyższej tabeli wynika, ze większość powierzchni lasów ochronnych, bo 98,6%

stanowią lasy ochronne ogólnego przeznaczenia umotywowane warunkami przyrodniczymi

i fizjograficznymi. Lasy ochronne cechują się bardziej urozmaiconym składem gatunkowym i

udziałem gatunków liściastych niż w lasach wielofunkcyjnych. Przeciętny średni przyrost ma

wartość nieco niższą w lasach ochronnych, co jest związane z przetrzymywaniem

drzewostanów ponad wiek dojrzałości rębnej ze zrozumiałych względów oraz nakładaniem

się drzewostanów uszkodzonych od działalności przemysłu. Świadczy o tym większy

przeciętny wiek drzewostanów w lasach ochronnych i niewspółmiernie wyższy przeciętny

zapas.

Lasy położone w granicach administracyjnych miast: Tuchola, Świecie i w odległości do

10 km od granic administracyjnych miasta Grudziądza liczącego ponad 50 tys.

mieszkańców, w tym lasy położone wokół zakładów przemysłowych, mają za zadanie

ochronę zdrowia człowieka przed szkodliwym oddziaływaniem zanieczyszczeń atmosfery

i hałasem. Stanowią one także miejsce masowej turystyki i rekreacji. Lasy te podlegają

zagospodarowaniu rekreacyjnemu z następujących powodów:

- położenia kompleksów leśnych w bezpośrednim sąsiedztwie miast,

- walorów rekreacyjnych borów sosnowych,

- określonej, naturalnej odporności środowiska leśnego mierzoną chłonnością

i pojemnością rekreacyjną,

- społecznych funkcji lasów LKP,

- walorów środowiska charakteryzującego się sąsiedztwem jezior, rzek, cieków

i walorów krajobrazowych,

- powszechnej dostępności runa leśnego,

- istnienia miejsc widokowych, ścieżek dydaktycznych, izb edukacyjnych.

W lasach ochronnych przeznaczonych do zagospodarowania turystycznego .wyodrębnia się

dwie strefy:

strefa A - intensywnego zagospodarowania rekreacyjnego dla wypoczynku pobytowego,

gdzie lokalizuje się: kampingi, biwaki, parkingi, ujęcia wody, urządzenia sanitarne.

strefa B - dla wypoczynku jednodniowego, wyposażona w najprostsze urządzenia

rekreacyjne i sanitarne.

Sposób zagospodarowania lasów w strefach A i B powinien uwzględniać zachowanie lub

przywracanie naturalnego charakteru lasu z utrzymaniem możliwie dużej ilości ścieżek,

polan i miejsc widokowych. Czynności gospodarcze w tych lasach, zwłaszcza w zakresie

użytkowania lasu, zrywki i wywozu drewna, powinny być wykonywane w okresie

zmniejszonego nasilenia ruchu turystyczno-wypoczynkowego.

116

VII. 7. Użytkowanie uboczne

Ze względu na stosowanie proekologicznych zasad gospodarki leśnej od 1991 r.

zaprzestano w Lasach Państwowych pozyskiwania żywicy, a pozyskiwania karpiny

zaniechano znacznie wcześniej. W bieżącym okresie gospodarczym pozyskuje się w

jednostkach gospodarczych na terenie LKP jedynie choinki z istniejących plantacji

choinkowych. Teren LKP „Bory Tucholskie” jest obszarem intensywnej penetracji w celu

użytkowania runa leśnego. Oprócz takich płodów runa leśnego jak grzyby, które zbiera się tu

od kwietnia do listopada, użytkuje się tu masowo owoce leśne i w mniejszej skali zioła. Z

owoców leśnych najliczniej zbierana jest borówka czernica, w znacznie mniejszych ilościach

borówka brusznica, malina, jeżyna i żurawina.

VII. 8. Zagrożenia

Zagrożenia spowodowane działalnością człowieka.

Największa podatność chorobowa drzewostanów sosnowych w ekosystemach

leśnych LKP, wywołana przyczynami antropogenicznymi występuje w litych

wielkopowierzchniowych i jednowiekowych drzewostanach, często na niewłaściwych

siedliskach, o zachwianych stosunkach wodnych, gdzie sosna występowała poprzednio

w zmieszaniu z gatunkami liściastymi. Podatność chorobowa jednogatunkowych

drzewostanów sosnowych na bogatszych siedliskach wynika stąd, że gospodarcza

ingerencja człowieka w stosunki florystyczne biocenoz leśnych wpływa tam silniej na

uproszczenie i zubożenie składu entomocenoz, niż na siedliskach borowych, w związku z

czym maleje ich zdolność regulacyjna (A. Szujecki). Nie przestrzeganie właściwego dla

danego siedliska składu gatunkowego drzewostanu było w historii ekosystemów leśnych

LKP potęgowane, jako czynnik dyspozycji chorobowej drzewostanów, zmianami środowiska

abiotycznego, degradacją siedlisk oraz pogorszeniem się stanu fizjologicznego roślin

drzewiastych wskutek imisji przemysłowych. Były to efekty tworzenia dużych powierzchni

drzewostanów jednogatunkowych, często wyhodowanych z nasion niewłaściwego

pochodzenia, o uproszczonym obiegu materii i zniekształconym runie. Zwiększona

podatność chorobowa drzew i drzewostanów w ekosystemach leśnych LKP powodowała

postępująca degradacja gleb i procesy zniekształcające siedliska. Degradacja gleb leśnych

była konsekwencją wielowiekowego odprowadzania z lasu materii organicznej do innych

ekosystemów oraz niszczenia warstwy próchniczej podczas odnowienia, poprzez stosowanie

ciężkiego sprzętu w działalności gospodarczej, szczególnie w pracach odnowieniowych oraz

pełne orki niszczące warstwową budowę gleb leśnych i nawożenie mineralne lasów

117

W lasach LKP największą powierzchnię zajmują pogradacyjne drzewostany IV klasy

wieku. Fakt nierównomiernego ustosunkowania powierzchni klas wieku pogarsza ich

nierównomierny układ przestrzenny w lasach. Istnieją do dziś kilkuset hektarowe

powierzchnie jednowiekowych drzewostanów sosnowych, które ze względu na obniżony

próg oporu środowiska nie mogą osiągnąć dojrzałości rębnej z powodu, że stanowią ogniska

gradacyjne owadzich szkodników pierwotnych. Pierwotne ogniska gradacyjne owadzich

szkodników odznaczają się optymalnym dla nich układem warunków ekologicznych.

Jednowiekowość upraw i drzewostanów powstałych z odnowień na zrębach zupełnych

ułatwia koncentrację i sprzyja wzrostowi liczebności owadów związanych z określonymi

fazami rozwoju drzew. W ekosystemach leśnych LKP na siedliskach zagospodarowanych

sposobem zrębowym w ciągu całego okresu rozwojowego drzewostanu, nie słabną

zagrożenia od szkodliwych owadów. W uprawach istnieje zagrożenie od pędraka

chrabąszcza, zdarzają się masowe pojawy szeliniaka sosnowca. W młodnikach sosnowych o

zubożałym i zdegradowanym przez zręby ranie istnieje zagrożenie występowania skośnika

tuzinka. W średniowiekowych i starszych drzewostanach sosnowych pozbawionych krzewów

i domieszek drzew liściastych, występuje zagrożenie gradacjami owadów żerujących na

igłach (borecznika, strzygoni, brudnicy, barczatki)

Ruch turystyczny i wypoczynkowy w lasach LKP.

Rozwój turystyki i masowego wypoczynku w obszarze LKP powoduje nieskoordynowaną

penetrację terenów leśnych, która zaczęła poważnie zagrażać środowisku leśnemu. Obecnie

obserwuje się następujące szkody związane z nasileniem turystyki:

- udeptywanie gleby, jakie występuje najczęściej wzdłuż dróg, w otoczeniu parkingów

leśnych, ośrodków wypoczynkowych, miejsc biwakowania i na pobrzeżach dostępnych

jezior, powoduje naruszenie powierzchniowej warstwy gleby, a tym samym niszczenie

runa i deprecjację struktury fizycznej gleby, co wstrzymuje przyrost drzew i przyspiesza

proces ich wydzielania,

- utrata powierzchni produkcyjnej wskutek wyłączenia dla celów turystycznych pod

parkingi, kempingi, itp.,

- wzmożony ruch pojazdów mechanicznych wzdłuż dróg publicznych i udostępnionych dla

ruchu turystycznego powoduje skażenie powietrza spalinami,

- nadmierny ruch turystyczny zagraża pojedynczym drzewom, niepokoi ptaki (orzeł bielik) i

zwierzęta łowne,

118

- ruch turystyczny łączy się na tym terenie ze zbieraniem grzybów i jagód. Zbyt duże, w

niektórych miejscach natężenie zbieractwa zakłóca naturalne procesy ekologiczne i

powoduje szkody w materialnych zasobach użytków niedrzewnych,

- w sezonie turystycznym i wczasowym wzrasta zagrożenie pożarami,

Stan ochrony środowiska.

Stan środowiska w ekosystemach leśnych LKP jest pochodną wpływów szkodliwego

oddziaływania na środowisko szkodliwych emitorów od: Bydgoszczy na północ, Chojnic na

południowy wschód a także Grudziądza na zachód.

Wskaźniki emisji dla terenu LKP utrzymują się na poziomie wyższym od średniego w skali

województwa i dla pyłów i dla gazów. W obszarze negatywnego oddziaływania na lasy LKP

najbardziej uciążliwymi ośrodkami jest powiat świecki i miasto Świecie oraz miasto

Grudziądz.

Dominujący wpływ na wielkość i strukturę emisji zanieczyszczeń powietrza na

opisywanym terenie mają zakłady szczególnie uciążliwe, które reprezentują energetykę,

przemysł drzewno - papierniczy, chemiczny, spożywczy, elektromaszynowy i rolniczy.

Szacuje się, że z tych źródeł pochodzi 60-70 % globalnej emisji, 15-20 % przypada na

kotłownie i paleniska indywidualne, 10-15 % na źródła mobilne, reszta to wtórne źródła emisji

np. hałdy, wysypiska, a także źródła naturalne (np. pożary lasów,, burze pyłowe, pyły

kosmiczne). Największa emisja pyłów i gazów oprócz miast: Bydgoszczy, Grudziądza,

Świecia, Tucholi i Chojnic dokonuje się z zakładów szczególnie uciążliwych zlokalizowanych

w powiecie świeckim. Emisje pyłowe pochodzą głównie ze spalania paliw, a gazowe

zawierają dwutlenek siarki, dwutlenek węgla i tlenki azotu.

Od 14 lat w województwie kujawsko-pomorskim obserwuje się systematyczny spadek

emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych do powietrza atmosferycznego. W porównaniu z

1993 rokiem emisja globalna zanieczyszczeń w województwie zmalała o 20,2% do 2001

roku i aż o 40,5 %, do 2006 roku, w tym było mniej: pyłów – o 47,9 % w 2001 i 78 % mniej w

2006 roku oraz gazów, mniej o 11,6 % w 2001 roku i 30 % mniej w 2006 roku. Zmniejszenie

emisji zanieczyszczeń w ostatnich latach można wiązać nie tylko z upadkiem przemysłu, jak

było na początku lat 90-tych, ale w coraz większym stopniu z zatrzymywaniem

zanieczyszczeń w zakładach szczególnie uciążliwych

Należy jednak podkreślić, że największy spadek emisji gazów dotyczy przede

wszystkim dwutlenku siarki, znacznie niższy dwutlenku azotu, w przeciwieństwie do tlenku

węgla, którego emisja wzrosła.

119

W tabeli nr 26 przedstawiono porównanie bilansu emisji zanieczyszczeń z miast i

powiatów województwa kujawsko-pomorskiego z rejonu LKP „Bory Tucholskie” w latach

2001 i 2006. Tabela 26 Bilansu emisji zanieczyszczeń z rejonu LKP „Bory Tucholskie” w latach 2001 i 2006, na tle województwa Powiat (miasto) Emisja zanieczyszczeń,

Mg/rok

Emisja zanieczyszczeń pyłowych ,

Mg/rok

Emisja zanieczyszczeń gazowych w

Mg/rok

pyłowych gazowych ze spalania

paliw

przemysłowych ze spalania paliw przemysłowych

Rok 2001 2006 2001 2006 2001 2006 2001 2006 2001 2006 2001 2006

Grudziądz 578 177 1830 777 523 151 55 28 1192 772 2,7 4,7

Powiat

grudziądzki

27 23 148 394 26 23 1 0,2 80 393 0,0 0,3

Powiat świecki 1067 384 5476 3461 739 1333 328 252 3885 2548 835 413

Powiat

tucholski

17 61 108 151 17 47 0,6 13 29 0,0 0,0 151

Razem: 1689 645 7562 4783 1305 1554 384,6 293,2 5186 3713 837,7 569

Województwo

kuj-pom.

11942 6393 75715 66491 9487 5046 2455 1347 57327 61643 5212 4849

Z tabeli nr 26 wyraźnie wynika, że emisja zanieczyszczeń przemysłowych z miast i

powiatów w rejonie LKP w ciągu ostatnich wyraźnie spadła, szczególnie w ośrodkach

miejskich – Grudziądzu i Świeciu. Wzrosła jedynie nieco emisja pyłów ze spalania paliw.

Niepokoi jednak wzrost emisji, zwłaszcza gazowych z obszarów powiatów, a więc terenów

bezpośrednio leżących w granicach LKP „Bory Tucholskie”.

Fakt zmniejszenia się globalnej emisji pyłów i gazów jest optymistyczny dla realizacji

jednolitego programu gospodarczo - ochronnego lasów LKP, bowiem rodzi nadzieję, że

zagrożenie od imisji przemysłowych lasów będzie mniejsze w skali powierzchni i stopnia

nasilenia. Daje to szansę wyhodowania zdrowszych lasów.

W odniesieniu do 1993 roku ogólnie zmalała wyraźnie również ilość ścieków

odprowadzonych. Więcej ścieków zostało skierowanych do kanalizacji miejskiej, zwiększył

się również udział wód chłodniczych w ogólnej ilości ścieków odprowadzonych. Zmniejszeniu

uległ również udział procentowy ilości ścieków nie oczyszczonych. Jest to wynikiem

oszczędnej gospodarki wodnej w zakładach, wprowadzenia zamkniętych obiegów wód

chłodniczych, a także nowych technologii. Zmniejszona ilość ścieków nie oczyszczonych to

efekt realizowanych w ostatnim pięcioleciu nowych inwestycji. Istnieje ogromne

zróżnicowanie w powiatach ilości ścieków odprowadzanych w zakładach przemysłowych.

Największe ilości odprowadzają najbardziej zindustrializowane powiaty, takie jak świecki.

Znacznie mniejsze wielkości są odprowadzane z powiatów: chojnickiego i tucholskiego.

120

W aspekcie programu gospodarczo - ochronnego LKP utrwalające się znaczne

tendencje zmniejszenia zanieczyszczenia wód powierzchniowych są procesem bardzo

pozytywnym, ponieważ umożliwiają w istniejących i przyszłych ekosystemach leśnych

zwiększać bioróżnorodność gatunkową i prowadzić skuteczniejszą gospodarkę leśną opartą

na zasadach zrównoważonego rozwoju. Póki co stan wód powierzchniowych wymaga

działań na szeroką skalę.

Występuje duże zróżnicowanie jakościowe wód odwadniających dorzecze Wisły

wynikające z warunków naturalnych oraz stopnia antropogenicznych przemian stosunków

wodnych tych obszarów. Konsekwencją większej zasobności w wodę jak również większej

lesistości zlewni jest większa zdolność do samooczyszczania rzek zlokalizowanych w

północnej części województwa. Niekorzystny wpływ na stan czystości środowiska wodnego

ma ponadto lokalizacja w tym regionie dużych, szczególnie uciążliwych dla środowiska

zakładów przemysłowych oraz jego rolniczy charakter zagospodarowania. Stan czystości

rzek w których zlewniach położony jest LKP, co wykazały wyniki badań, nie jest

zadowalający, pomimo pewnych dodatnich tendencji przemian jakościowych. Jest to obszar,

który z pewnością wymagać będzie w przyszłości jeszcze wielu inwestycji ekologicznych.

Ogólna ocena wskazuje na niską jakość wód jezior położonych na terenach LKP. W

większości przypadków spowodowane jest to zanieczyszczeniami obszarowymi, mającymi

swe przyczyny w intensywnym rolniczym wykorzystaniu zlewni. Zjawisko to pogłębiane jest

słabą odpornością zbiorników na wpływy degradacyjne. W rezultacie, badane jeziora

wykazują symptomy zaawansowanej eutrofizacji. Przejawiają się one w pierwszej kolejności

złą kondycją tlenową w okresie letniej stratyfikacji i wynikającą z tego nadmierną

koncentrację związków fosforu w strefie nadennej. Stałym elementem są także masowe

pojawy fitoplanktonu mającego do dyspozycji w warstwie trofogenicznej znaczne zasoby

związków pokarmowych oraz skorelowane z tym wysokie stężenie chlorofilu i z kolei

niewielka przezroczystość wód. Możliwość realizacji programów ochronnych jezior przed

zanieczyszczeniami typu przestrzennego lub poprawa jakości wód samych zbiorników jest w

świetle dotychczasowych doświadczeń mało realna w krótkiej perspektywie czasowej.

W roku 1995 dla potrzeb planów urządzenia lasu Biuro Urządzania Lasu i Geodezji

Leśnej oddział w Gdyni przeprowadziło w lasach Nadleśnictw: Tuchola, Woziwoda i Dąbrowa

a w 1994 Osie, inwentaryzację szkód przemysłowych zgodnie z metodyką zamieszczoną w

instrukcji u.l. Badania stopni uszkodzeń od emisji przemysłowych przeprowadzono na

dominujący wpływ dwutlenku siarki SO2 przy zastosowaniu jako bioindykatora gatunku

sosny. Drzewa próbne wybierano z klas I, II, III wg. Krafta, z drzewostanu panującego, biorąc

pod uwagę ich stan sanitarny tak, aby odzwierciedlały typowy wpływ na danym terenie emisji

121

przemysłowych. Powierzchnie badawcze lokalizowano w takich miejscach, gdzie warunki

przyrodnicze były reprezentatywne dla danego fragmentu terenu.

Inwentaryzacja zagrożenia przemysłowego przeprowadzona na okoliczność prac

urządzeniowych potwierdziła objawy słabego zagrożenia we wszystkich lasach LKP poprzez

ustalenie I strefy uszkodzeń przemysłowych oraz średniego zagrożenia w okolicach miasta

Świecia poprzez ustalenie II strefy zagrożeń przemysłowych. Najczęstszymi objawami szkód

przemysłowych występującymi w lasach LKP byty: przebarwienia liści, osychanie pędów,

osłabiony przyrost na wysokość. Symptomem szkodliwości przemysłu na ekosystemy leśne

LKP jest obniżona zdolność do naturalnego odnowienia oraz słabsza odporność na czynniki

szkodotwórcze natury abiotycznej i biotycznej.

W warunkach geograficznych LKP występują szkody gospodarcze spowodowane

skażeniem powietrza atmosferycznego przez gazy w postaci lotnych związków siarkowych,

w których dominuje dwutlenek siarki (SQ2) oraz wszelkiego rodzaju pyły. Sposób

rozprzestrzeniania się w/w emisji zależy przede wszystkim od charakterystyki źródła emisji,

pogody i reliefu. Te trzy cechy, które same w sobie skupiają szereg zależności wpływają na

zasięg zagrożenia oraz zmiany ilościowe i jakościowe w drzewostanach. Geografia stopni

uszkodzenia na drzewach pozwoliła ustalić główne kierunki rozprzestrzeniania się emisji: z

ośrodków przemysłowych Grudziądza, Świecia i Bydgoszczy. Nie bez znaczenia są

zanieczyszczenia komunalne powietrza z miejscowości Tuchola, Chojnice i Czersk. Źródła

emisji są bardzo zróżnicowane co do wielkości emisji, wysokości i średnicy kominów, która

waha się od kilku do 200 m.

Ze względu na niewielkie oddalenie od ośrodków emisji pyłów i gazów takich jak

Chojnice, Czersk, Tuchola które mają charakter w przewadze źródeł komunalnych

zanieczyszczeń powietrza oraz istnienie oddalonych, ale intensywnych ośrodków emisji z

zespołami paliwowo - energetycznymi jak Grudziądz, Świecie, Bydgoszcz lasy LKP nie są

wolne od emisji przemysłowych. Zespoły paliwowo - energetyczne wydzielają do środowiska

niemal wszystkie rodzaje trucizn, które negatywnie oddziaływują zarówno na wodę, glebę jak

i na atmosferę, zwierzęta, a przede wszystkim ludzi. Szlaki komunikacyjne prowadzące w

ekosystemach leśnych LKP jak drogi państwowe: Świecie - Tuchola - Chojnice, a także kolej

relacji Bydgoszcz - Kościerzyna stanowią najbardziej rozprzestrzenione źródła

zanieczyszczeń akustycznych, gazowych, pyłowych i płynnych. Gazy odlotowe silników

spalinowych zawierają liczne składniki toksyczne dla floty, fauny i ludzi. Są to przede

wszystkim: dwutlenek siarki, tlenek azotu, dwutlenek azotu, węglowodory, tlenek siarki i

dwutlenek ołowiu. Wszystkie te substancje wpływają ujemnie na środowisko, zwłaszcza w

okolicach jezdni czy torowiska. W ramach Monitoringu Biologicznego Lasu Instytut

Badawczy Leśnictwa określa depozyt zanieczyszczeń w lasach.

122

Ewentualne zwiększanie emisji przemysłowych zagraża przetrwaniu zespołów

roślinnych, zbliżonych do naturalnych i przekreśla możliwości realizowania celów ochrony i

kształtowania ekosystemów leśnych w LKP.

Według stanu na 31.12. 2002 r. powierzchnia szkód przemysłowych w LKP wynosiła -

76448,14ha w tym: w I strefie zagrożenia - 76192,73 ha, w II strefie zagrożenia - 254,41 ha

Zagrożenia lasów spowodowane pożarami

Pożary są jednym z najpoważniejszych niebezpieczeństw zagrażających lasom, w

których wyróżnia się 2 kategorie pożarów: pożary przyziemne najczęstsze i rzadziej

występujące wierzchołkowe.

W pożarach przyziemnych zwanych dolnymi materiał palny stanowi: runo, ściółka,

próchnica a także chrust, leżanina, podszyt i podrost. Prędkość przesuwania się czoła

pożaru zależy od wielu czynników z których najważniejsze są rodzaj runa i stopień jego

wilgotności oraz wilgotność ściółki, prędkość wiatru i konfiguracja terenu. Pożar najszybciej

rozprzestrzenia się w okresie długotrwałych susz oraz wczesną wiosną, w maju, gdy runo się

jeszcze nie zazieleniło. Gdy pożarowi przyziemnemu towarzyszą silne wiatry pożary tworzą

nazwę przelotowych, które wyrządzają w drzewostanach znacznie mniejsze szkody niż

pożary przesuwające się wolno. Te często przekształcają się w pożary wierzchołkowe

zwłaszcza w młodnikach.

Pożar wierzchołkowy zwany górnym rozprzestrzenia się w koronach drzew i najczęściej

występuje w drzewostanach sosnowych I-III klasy wieku. Towarzyszące pożarom

wierzchołkowym prądy powietrzne oraz wybuchy substancji eterycznych przerzucały płonące

żagwie nawet na odległość ponad 200 m stwarzając ogromne zagrożenie dla drożyn

ratowniczych.

W warunkach LKP najczęściej występują pożary przyziemne w zależności od powierzchni

objętej przez ogień:

- ugaszone w zarodku - do 0,05 ha

- małe - 0,05 -1 ha

- rzadziej średnie - 1-10 ha

O dużych pożarach ponad 10 ha wspominają kroniki.

Biorąc pod uwagę statystykę w lasach LKP w ciągu minionego okresu gospodarczego należy

wymienić następujące główne przyczyny powstawania pożarów:

- umyślne podpalenia,

- nieostrożne obchodzenie się z ogniem na terenach leśnych przez dorosłych w związku

z nasilającą się penetracją lasu przez ruch turystyczny i wypoczynkowy,

- awarie linii energetycznych,

123

- wyładowania atmosferyczne.

Nie udaje się jednak ustalić przyczyn ok. 25% pożarów ze względu na trudności w

prowadzeniu dochodzeń na rozległych obszarach leśnych LKP oraz nie kontrolowany ruch

turystyczny w lasach

Zagrożenia lasów LKP przez pożary zależą nie tylko od poszczególnych składników

drzewostanu jak runo czy podszyt ale od drzewostanu jako całości oraz od warunków

pogody. Z doświadczenia wynika, że szczególnie silne zagrożone przez pożary w LKP są

drzewostany sosnowe zwłaszcza młodszych klas wieku I - III ki. w których występują łany

trzcinnika i wrzosu a także podszyt jałowcowy. Drzewostany te są zagrożone przez pożary

szczególnie w okresie wczesnej wiosny, a przy długotrwałej suszy także w ciągu lata.

Wtenczas ogień rozprzestrzenia się tam bardzo szybko, a niskie ugałęzienie lub podszyty

z jałowca lub świerka ułatwiają przekształcenie się pożaru przyziemnego w wierzchołkowy.

Natomiast zwarte łany paproci lub borówki czernicy utrudniają w okresie wegetacyjnym

powstawanie pożarów. Największą odporność na pożary wykazują silnie zwarte, starsze

drzewostany liściaste zwłaszcza pozbawione runa. Wprowadzenie chociażby domieszek

liściastych czyni trwalszy także cały ekosystem poprzez przeciwdziałanie pożarom.

Zgodnie z obowiązującą instrukcją zabezpieczania przeciwpożarowego obszarów leśnych,

wyróżnia się w lasach LKP 2 kategorie zagrożenia zależnie od typu lasu jego wieku i innych

czynników.

Kategorię I-szą, dużego zagrożenia stanowią drzewostany sosnowe równowiekowe I-III

klasy wieku, na siedliskach boru suchego, boru świeżego i boru mieszanego świeżego o

grubej warstwie nierozłożonej ściółki i runie składającym się z chrobotka, wrzosu, trzcinnka i

traw, będących łatwopalnym materiałem zwłaszcza w okresie wczesnej wiosny - na

powierzchni 35309 ha.

II kategorię zagrożenia średniego stanowią drzewostany na siedliskach boru

mieszanego wilgotnego i lasu mieszanego gdzie materiał palny stanowią suche trawy i

paprocie na powierzchni 43935 ha.

Przy ustalaniu stopnia zagrożenia drzewostanów przez pożary wzięto również pod uwagę i

inne czynniki ułatwiające powstawanie pożarów jak: wielkość monokultur, stan sanitarny

drzewostanów, zagęszczenie sieci dróg, intensywność ruchu drogowego czy nasilenie ruchu

ludności w lasach.

W okresie istnienia LKP „Bory Tucholskie” nie zanotowano większych pożarów.

Jednak o wciąż potencjalnym zagrożeniu na jego terenie, niech świadczą dane historyczne

pożarów, które spowodowały najdotkliwsze straty w zasobach leśnych (tabela 27).

124

Tabela 27 Kalendarium największych pożarów w lasach LKP „Bory Tucholskie” Lata Rozmiar strat 1807, 1809, 1810, 1812, 1813, 1828

pożary w nadleśnictwie Świt w otoczeniu toru kolejowego o poważnym znaczeniu gospodarczym

1842 groźny pożar niszczący drzewostany Leśnictw Biała i Barłogi w Nadleśnictwie Woziwoda

1862 pożar niszczący 1200 ha młodników na terenie Nadleśnictwa Woziwoda

1887 wielki pożar w lasach Leśnictw Sobiny i Stara Rzeka. Po roku 1887. na zrębach po wielkim pożarzysku występuje masowo pędrak chrabąszcza majowego. Celem ograniczenia gradacji chrabąszcza stosuje się zręby kotlinowe o powierzchni kilku arów z nadzieją na naturalny ich obsiew. Metoda ta nie sprawdziła się. Gradacja chrabąszcza uległa załamaniu dopiero w 1898 r.

1992 w Nadleśnictwie Dąbrowa wybucha 26 pożarów' o łącznej powierzchni 576,76 ha

Zagrożenia lasów od szkód powodowanych przez zwierzynę.

Najsilniej zagrażają lasom w LKP „Bory Tucholskie” jeleniowate jak: jeleń, daniel,

sarna. Gatunki te zasiedlają dość licznie większość drzewostanów LKP toteż rozmiar

powodowanych przez nie strat jest najwyższy. Szkody te występują głównie w najmłodszych

1-4 letnich uprawach. Odkryte bowiem i nasłonecznione powierzchnie są szczególnie

chętnie odwiedzane przez zwierzęta poszukujące pokarmu. Jeleniowate chętnie zgryzają

pędy młodych drzew i krzewów. Ich żerowanie ma charakter wybiórczy i objawia się dość

wyraźną preferencją rzadszych w biotopie gatunków liściastych lub iglastych występujących

w domieszkach. Wśród liściastych do najczęściej zgryzanych należą: jesion, dąb, buk, grab,

klon, wiąz, lipa, osika, jarząb, wierzby z iglastych zaś świerk i sosna. Brzoza i olsza są

zagrożone w mniejszym stopniu. Sosna, jako gatunek dominujący w lasach LKP nie jest

w zasadzie atrakcyjnym żerem dla zwierzyny płowej. W pokarmie jelenia sosna i jałowiec

uważane są wręcz za rośliny ostatniego wyboru określane mianem żeru głodowego. Toteż

dopiero przy znacznie ograniczonej zasobności naturalnych baz żerowych, jak w LKP,

szczególnie zimą oraz przy nadmiarze jeleniowatych, sosna staje się gatunkiem również

masowo zgryzanym jak inne. Często bowiem stanowi ona jedyny dostępny w tych

warunkach pokarm. Szkody powstające wskutek zgryzania wyrządzane są przez jeleniowate

w ciągu całego roku, największe jednak ich nasilenie przypada w okresie jesienno -

zimowym oraz wczesną wiosną. W najmłodszych uprawach szkody potęgowane są w czasie

długotrwałych deszczów kiedy to przy zgryzaniu wyrywane są całe sadzonki oraz podczas

śnieżnych zim, kiedy to wzrastający głód zwierzyny staje się przyczyną masowego zgryzania

wystających spod śniegu szczytowych pędów sadzonek. Sadzonki zgryzane wielokrotnie w

ciągu kilku lat, pozbawione pędu głównego, później szych pędów zastępczych oraz

bocznych gałązek regenerują znacznie trudniej, a brak przyrostu na wysokość przyczynia się

125

do powstawania formy krzewiastej. Uszkodzenia III stopnia wg. Habera (1961) polegające na

zgryzieniu lub złamaniu pędu głównego w pobliżu szyji korzeniowej lub systematycznie

powtarzającym się zgryzaniu powodują zamieranie młodych roślin głównie sosny. Z

liściastych gatunków bardziej wrażliwy na zgryzanie jest buk.

Szkody spowodowane spałowaniem w LKP wyrządza głównie jeleń. Do najczęściej i

najchętniej spałowanych gatunków drzew należą świerk i jesion, a także sosna, dąb, buk,

lipa, osika, klon i wierzby. Przypuszcza się, że występujące w domieszce rzadsze gatunki,

silniej jak wiadomo zgryzane są również intensywniej od innych spałowane. Często jelenie

zastrugują delikatną i bardziej soczystą korę wierzchołkowych partii drzew ściętych. Uważa

się, że lepiej im to odpowiada niż spałowanie drzew rosnących ze względu na ułatwiony

dostęp do żeru, szczególnie pożądanego w porze zimowej. Sosna w warunkach LKP

narażona jest na największe niebezpieczeństwo spałowania stosunkowo niedługo bo w

wieku od 7 do 15 łat. Stwierdzono, że uprawy i młodniki sosnowe, wyhodowane z sadzenia

lub siewu podlegają uszkodzeniom wcześniej i w znacznie większym stopniu niż pochodzące

z samosiewu (Nunberg 1969). Wynika to stąd, że w przypadku odnowień sztucznych

zwierzyna ma większą swobodę poruszania się i łatwiejszy dostęp do rozmieszczonych

w rzędach drzewek, czego nie zapewniają jej samosiewy. Ponadto sosna z sadzenia

a nawet z siewu ma większe przyrosty roczne na wysokość i szybciej uzyskuje konieczną

przy spałowaniu sztywność strzałki. Okres intensywnego spałowania drzewostanów

sosnowych rozpoczyna się zazwyczaj jesienią i trwa przez całą zimę osiągając maksimum

w ostatnich jej tygodniach oraz na przedwiośniu. Od maja do lipca intensywność spałowania

słabnie. Skutki spałowania głównie letniego powodują: zahamowanie przyrostu drzew,

powstawanie wad technicznych drewna i spadek jego wartości użytkowej (martwica,

zakorek, zabitka), znaczne zmniejszenie wytrzymałości strzał na działanie wiatru i okiści,

obniżenie naturalnej odporności drzewostanów na ujemny wpływ grzybów pasożytniczych i

szkodliwych owadów oraz zamieranie i wypadanie drzew, a w efekcie pogarszanie się

struktury drzewostanów, wzrost kosztów ich ochrony i pielęgnacji. W wyniku spałowania w

sośninach zwykle giną tylko te drzewa, które zostały okaleczone na całym obwodzie pnia.

Na powstanie szkód przez jeleniowate w warunkach LKP mają następujące czynniki:

- niska zasobność żerowa drzewostanów w łowiskach przy znacznym zagęszczeniu

jeleniowatych,

- konieczność uzupełniania naturalnej diety jeleniowatych składnikami grubowłóknistymi,

zawartymi w korze i pędach drzew,

- zapotrzebowanie jeleniowatych na wodę, składniki mineralne, witaminy i substancje

lecznicze zawarte w tkankach roślinnych, pędach i korze,

126

Natomiast na wielkość szkód, wyrządzanych w lasach LKP przez zwierzynę zasadniczy

wpływ wywiera:

- dysproporcja pomiędzy liczebnością jeleniowatych a wydolnością żerową

drzewostanów,

- tendencja do nadmiernego zwiększania się liczebności jeleniowatych,

- doszczętne wytępienie drapieżników: rysia i wilka,

- duże zdolności przystosowawcze jeleniowatych do zmieniających się warunków

środowiskowych,

- błędy w gospodarce łowieckiej, np.: eliminowanie z łowisk najsilniejszych, starszych

byków, przy równocześnie ograniczonym odstrzale łani i młodzieży oraz niedostateczne

zagospodarowanie terenów leśnych pod względem łowieckim, sprowadzające się do

formalnego minimum

- jednowiekowe monokultury sosnowe o niskiej wydajności żerowej,

- brak stanu spokoju w łowisku wskutek wzmagającego się ruchu turystycznego, rozwoju

motoryzacji i mechanizacji prac leśnych, zmuszający zwierzynę do przebywania w

młodnikach

W ostatnich dziesięcioleciach w lasach LKP znaczenia gospodarczego nabrał problem

szkód od gatunku chronionego, jakim jest bóbr. Powoduje on znaczące szkody w

drzewostanach, pojedynczych drzewach oraz zagraża prawidłowemu funkcjonowaniu

urządzeń wodno - melioracyjnych i drogowych. W zakresie szkód od bobra brak jest

aktualnie w Polsce dostatecznych uregulowań prawnych w zakresie ograniczenia strat

gospodarczych w lasach.

VIII. ZARYS HISTORII BORÓW TUCHOLSKICH

Od początku istnienia grup ludzkich w Borach Tucholskich istniały silne oddziaływania

uzależnienia między człowiekiem i środowiskiem leśnym. Najstarsze ślady działalności

ludzkiej są znane z okolic jeziora Charzykowskiego (T. Grabarczyk 1999). Były to

krótkotrwałe obozowiska związane ze schyłkiem starszej epoki kamienia (Z. Bagniewski

1987). Pobyt ludzi w tych okolicach zdeterminowany był zmieniającą się szatą roślinną po

okresie wycofywania się lodowca. Klimat w okresie borealnym się poprawiał i nieprzerwanie

już panowały lasy mieszane. Z archeologicznego punktu widzenia zarejestrowano środkową

epokę kamienia (mezolit). W rejonie jeziora Charzykowskiego odkrytych zostało z tego

okresu kilkanaście miejsc osadniczych między innymi Swornegacie, Turowiec, Zbrzyca,

Męcikał. Ludność mezolityczna według źródeł archeologicznych trudniła się wyłącznie

127

prowadzeniem gospodarki łowiecko - zbierackiej. Na terenie dzisiejszej LKP brak jest

stanowisk osadniczych z młodszej epoki kamienia (neolitu) co oznacza, że nie rozwijało się tu

jeszcze rolnictwo i hodowla. W czasie gdy na terenach okolicznych działają już społeczności

rolniczo - hodowlane, w Borach Tucholskich przeżywa się bardzo długo osadnictwo, które w

dalszym ciągu zajmowało się zbieractwem i łowiectwem żyjąc w niewielkich

i samowystarczalnych gromadach.

Osadnictwo epoki brązu rozpoczyna się na tym obszarze ok. 1500r. p.n.e.

Początkowo są to plemiona, które przybyły na ten obszar z Kujaw i Ziemi Chełmińskiej

i reprezentowały tzw. kultury wczesnobrązowe. Zajęcia ich stanowiło rolnictwo i hodowla.

Dowodem ich działalności są diagramy pyłkowe opracowane dla osadów jeziornych - jezior

Wielkie Gacno, Suszek, Mały Suszek i Kęsowo (G. Miotk - Szpiganowicz 1992r.). W okresie

tym już istniało zróżnicowanie w intensywności oddziaływania człowieka na środowisko. W

centralnej części Borów Tucholskich działalność człowieka zaznaczała się bardzo słabo

(Suszek, Mały Suszek) podczas gdy w okolicach Wielkiego Gacna i Kęsowa była o wiele

wyraźniejsza przejawiająca się oprócz wypasów śródleśnych także wypasami łąkowymi.

Lepiej poznana od kultur wczesnobrązowych jest kultura łużycka która trwała w

Borach Tucholskich od ok. 1100 do ok. 600 p.n.e. Źródła archeologiczne podają, że ludność

w tym okresie preferowała bardziej osiadły tryb życia niechętnie kolonizując ten teren.

Działalność ludzka była wielokierunkowa polegająca na sezonowej uprawie zbóż ( pyłki zbóż

z okolic Kęsowa) w połączeniu z hodowlą.

Ok. 600 lat p.n.e. pojawia się w Borach Tucholskich bardzo intensywne osadnictwo

kultury pomorskiej. Spotykane są ślady osad i cmentarzysk z charakterystycznymi grobami

skrzynkowymi. Kultura pomorska trwała do ok. 300 lat p.n.e. Łagodny i wilgotny klimat

okresu subatlantyckiego przyczyniał się niewątpliwie do rozwoju osadnictwa, które we

wczesnej fazie tej kultury ograniczało się do dolin rzek i niecek jeziornych. W okresie

późniejszym osadnictwo przesunęło się na wysoczyzny morenowe.

W okresie 700-600 lat p.n.e. przeważała zdecydowanie na tych terenach gospodarka

hodowlana na pastwiskach otwartych głównie mokrych.

Badania palinologiczne odkryły, że pszenica i jęczmień mogły już pochodzić z upraw. W

okresie 300 - 200 p.n.e. podlegające procesowi rozrzedzenia osadnictwo nie wygasło

całkowicie. Analiza pyłowa poświadcza istnienie nadal niewielkich ludzkich gromad. Badania

datowane na 300 lat p.n.e. i 60 n.e. dostarczają bardzo skąpych źródeł na działalność

ludności kultury pomorskiej. Te ograniczone źródła pozwalają jednak przypuszczać, iż w

zakresie form gospodarowania w dalszym ciągu podstawą była hodowla, prawdopodobnie z

marginalnie stosowaną uprawą roli i wciąż znacznym udziałem zbieractwa, myślistwa i

rybołówstwa (T. Grabarczyk 1992r.).

128

W II połowie I w p.n.e. pojawiły się w Borach Tucholskich plemiona germańskie, których

korzenie sięgają obszaru Półwyspu Skandynawskiego. Stanowiskami z tego okresu są

cmentarzyska z kręgami kamiennymi w Odrach i Leśnie, z bogato wyposażonymi grobami,

zwłaszcza kobiecymi. Niestety, nie znane są osady z tego okresu ponieważ odkrycie

utrudnia duży kompleks leśny. Z analiz pyłowych wynika, że były prowadzone odlesienia

celem uzyskania powierzchni pod łąki i suche pastwiska. Podstawą gospodarowania była

więc nadal hodowla, co potwierdzają odkrycia tkanin wełnianych i liczne przęśliki. Najnowsze

ustalenia dotyczące zawartości wisiora z Odrów, gdzie wnętrze jest wypełnione sierścią

żbika lub rysia (K. Czyżewska 1996) świadczą o polowaniach na żyjące wtedy te zwierzęta.

Na znacznie mniejszą skalę zajmowano się uprawą roli i zbóż takich jak pszenica, jęczmień i

żyto. Hodowla i rolnictwo zaczęły w tym okresie nabierać równego znaczenia. Po tym okresie

intensywnej działalności gospodarczej badania dokumentują regenerację lasu związaną z

wyludnieniem całego Pomorza Wschodniego, w tym Borów Tucholskich, począwszy od III w

n.e. Wyludnienie to trwało bardzo długo, bowiem najstarsze osadnictwo wczesnosłowiańskie

pojawiło się nie wcześniej niż w TX wieku. Wówczas to zmiany w ekosystemach leśnych

postępowały nieprzerwanie najczęściej w sposób niekontrolowany.

Rozwój kultury materialnej na terenie obecnego LKP związany był ściśle z historią

trzech jej ośrodków, skoncentrowanych w dzisiejszych miastach powiatowych: Tucholi,

Chojnic i Świecia. Miasta te emanowały na okolice rozwój sztuki, rzemiosła, gospodarki,

kultury codziennego życia, przyczyniając się tym samym do rozwoju cywilizacyjnego

interesującego nas obszaru.

IX. UDOSTĘPNIENIE LASU

IX. 1. Turystyka Turystyka i rekreacja to formy aktywności człowieka, które nie muszą wpływać

negatywnie na biocenozy i siedliska leśne. Ale źle zorganizowane i słabo kontrolowane są

dla nich zagrożeniem, stwarzając niebezpieczeństwo pożarów, niszczenia roślinności,

nieracjonalnego zbioru „owoców” runa leśnego i ziół, płoszenia zwierząt, zaśmiecania,

zatruwania gleby i innych niekorzystnych zjawisk. Ze względu na duży ruch osobowy,

zadbano więc na terenie LKP o odpowiednią infrastrukturę turystyczną. Podlega ona stałej

kontroli przez leśników, w tym strażników leśnych, którym pomagają także strażnicy parku

krajobrazowego. Systematycznej kontroli poddawana jest również baza turystyczna i

wypoczynkowa innych właścicieli oraz zachowanie się w lesie ludzi.

Turystyka jako jeden ze sposobów aktywności człowieka obejmuje szereg form

spędzania czasu wolnego poza miejscem zamieszkania, jak pobyt na wczasach, pobyt we

129

własnym domku rekreacyjnym, wędrowanie i inne turystyczne formy rekreacji. Dla lasów

LKP, z racji ich wartości biocenotycznych, funkcje ochrony przyrody wysuwają się na plan

pierwszy. Nie wyklucza to użytkowania turystycznego, pod warunkiem dostosowania form,

natężenia zagospodarowania i jego lokalizacji w przestrzeni do typu geokompleksu

i wymogów ochronnych. Waloryzacja lasów LKP pod względem przydatności dla rekreacji

przedstawia się następująco:

a) lasy o bardzo dużej przydatności zajmują około 15% powierzchni leśnej zalesionej

i obejmują łasy V i wyższych klas wieku na świeżym siedlisku borowym (Bśw, BMśw),

VI i wyższych klas wieku na świeżych siedliskach lasowych (LMśw, Lśw),

b) lasy o dużej przydatności zajmują około 30% powierzchni i obejmują lasy V klasy wieku

na świeżym siedlisku lasowych oraz V klasy wieku na świeżych siedliskach borowych,

c) lasy o średniej przydatności zajmują około 20% powierzchni i obejmują łasy V i wyższych

klas wieku na siedliskach boru suchego, lasy IV klasy wieku na świeżych siedliskach

lasowych oraz lasy III klasy wieku na świeżych siedliskach borowych,

d) lasy o małej przydatności dla rekreacji zajmują około 20% powierzchni i obejmują lasy IV

i wyższych klas wieku na siedliskach wilgotnych (Bw, BMw, LMw i Lł), lasy III i IV klasy

wieku na siedliskach boru suchego, lasy II i III klasy wieku na siedliskach świeżych

lasowych oraz lasy II klasy wieku na świeżych siedliskach borowych,

e) lasy nieprzydatne do rekreacji zajmują około 15% powierzchni i obejmują lasy wszystkich

klas wieku na siedliskach bagiennych i olsowych (Bb, BMb, LMb, OU, Ol), lasy I klasy

wieka na wszystkich siedliskach, II i III kl. wieku na siedliskach wilgotnych oraz lasy II

klasy wieku na siedliskach boru suchego

Niezależnie od powyższego podziału do lasów nie wskazanych dla rekreacji zalicza się

zręby, drzewostany objęte intensywnymi zabiegami hodowlanymi i ochronnymi, tereny

narażone na erozję gleb, tereny o wysokim zagrożeniu pożarowym, ostoje zwierzyny,

powierzchnie doświadczalne, tereny źródliskowe i ujęcia wody pitnej.

Lasy LKP jako znaczna część Borów Tucholskich zaliczone zostały do obszarów

o wysokim stopniu walorów estetycznych krajobrazu (Atlas środowiska geograficznego

Polski, Warszawa 1994 PAN), z najwyższym średnim tzw. wskaźnikiem turystyczno –

klimatycznym.

Ruch turystyczny koncentruje się wzdłuż pieszych, wodnych i rowerowych szlaków

turystycznych, a przede wszystkim wokół ośrodków wypoczynkowych w Raciążu, Kręgu,

Tleniu, Białej nad jeziorami: Ostrowite, Okierskie, Cekcyńskie, Radodzierz, Żurskie,

Stelchno, Deczno.

130

Na terenie LKP wytyczono szlaki kajakowe, piesze i rowerowe. Kajakami można

pływać po rzekach Brdzie, Wdzie i Mątawie. Niewątpliwie największą atrakcją turystyczną

dla wodniaków jest rzeka Brda. Od lat organizuje się na niej wczesnowiosenne spływy

kajakowe, które należą do głównych imprez turystycznych w kraju o randze

międzynarodowej. Dużym zainteresowaniem cieszy się także akwedukt w Fojutowie,

zbudowany w 1848 roku na Wielkim Kanale Brdy. Jest to najdłuższa (75m), tego typu

budowla w Polsce, gdzie tunelem pod kanałem przepływa Czerska Struga

Przez teren LKP „Bory Tucholskie” przebiegają następujące szlaki turystyczne:

1. „Ścieżynka Zagłoby”; Tleń - jezioro Piaseczno - Stara Rzeka Radańska – Osie - Tleń

(21,7 km, szlak czarny), 2. Szlak im. Zdzisława Zyglera; Tleń – Grzybek – jezioro Wierzchy

– Tleń (15,5 km, czerwony), 3. Szlak „Harcerzy Światowida”; Łążek – Czarna Woda –

ścieżka nad Wdą – Stara Rzeka (10,7 km, niebieski), 4. Szlak Piętaszków; Tleń – jezioro

Wierzchy – Tlen (4,2 km, żółty), 5. Szlak „Wszędołazów; Tleń – Wierzchy – Zdroje –

Zielonla – Cekcyn (niebieski), 6. Szlak „Cisów Staropolskich”: Tleń – Wierzchy –

Jakubowo – Mszano – rezerwat „Cisy Staropolskie” (zielony), 7. Szlak Hoffmanna wzdłuż Wdy; Błędno – Stara Rzeka – Tlen – Grzybek – Żur – Gródek – Leosia (żółty), 8. Szlak „Stu z Nieba”; Warlubie – Lipinki – Borsukowo – Orli Dwór – Stara Rzeka – Zazdrośc – Sarnia

Góra – Śliwiczki – Szlachta, 9. Szlak „Partyzantów AK”; Stara Huta – Sobiny – Błędno –

Brzeźno – Śliwiczki (niebieski), 10. Szlak im. Doktora Kazimierza Karasiewicza; Tuchola –

Rudzki Most – Gołąbek – Woziwoda (23 km), 11. Szlak im. Bartłomieja Nowodworskiego;

Plaskasz – Tuchola – Rudzki Most – Piła Młyn – Szumiąca – Cekcyn (34 km), 12. Szlak Uroczysk Brdy; Tuchola – Świt – Uroczysko „Piekiełko” – Piła Młyn – Zamrzenica – Sokole

Kuźnica (21 km)

Dla celów turystycznych i rekreacji udostępniane są także opisane w rozdziale

poniżej obiekty edukacyjne. Zainteresowane grupy mogą też zwiedzać osobliwości

przyrodnicze w licznych rezerwatach. Muszą jednak uzyskać na to zgodę kierownictwa

nadleśnictw i Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody.

Podstawowe zagadnienia dotyczące zagospodarowania rekreacyjnego

i turystycznego ujęte są syntetycznie na mapach funkcyjnych lasów oraz zagospodarowania

rekreacyjnego w skali 1 : 20000 jako integralny element planów urządzania gospodarstwa

leśnego poszczególnych nadleśnictw. Na mapach tych przedstawia się między innymi:

rezerwaty i inne osobliwości przyrodnicze, lasy ochronne, pola biwakowe, parkingi i miejsca

postoju pojazdów, szlaki turystyczne, ośrodki wczasowe i wypoczynkowe, plaże, miejsca

historyczne, przystanki PKS itd.

Wszystkie lasy, gdzie występuje zmasowany ruch turystyczny uznano za lasy

przeznaczone do masowego wypoczynku, zaliczając je do gospodarstwa specjalnego.

131

IX. 2. Edukacja

Wśród wielu szczegółowych celów i zadań, jakie realizują leśne kompleksy

promocyjne do najważniejszych należy obowiązek prowadzenia edukacji leśnej

społeczeństwa. W tym celu wykorzystuje się ośrodki edukacyjne, izby leśne, ścieżki

dydaktyczne i inne obiekty. Prowadzi się działalność wydawniczą, współpracuje ze szkołami

różnych typów i lokalnymi społecznościami.

Edukacja leśna (nazywana również przyrodniczo-leśną, ekologiczno-leśną), jest

składową częścią szeroko rozumianej edukacji ekologicznej. (Grzywacz 2001), którą można

określić jako formowanie wiedzy, a także rozwijanie wrażliwości oraz chęci działania na

rzecz kształtowania i ochrony środowiska. Głównym celem edukacji ekologicznej jest

nauczenie człowieka gospodarowania w środowisku tak, aby jak najmniej w nim zmieniać

i żyć w zgodzie z zasadami zrównoważonego ekorozwoju.

Dużą rolę w ukształtowaniu obecnego charakteru edukacji ekologicznej odegrały

dokumenty przyjęte podczas międzynarodowych konferencji, spośród których wymienić

należy: Deklarację Sztokholmską (1972), Międzynarodową Strategię Edukacji Ekologicznej

UNESCO – UNEP (1988), Materiały z Konferencji w Rio zwanej „Szczytem Ziemi” w tym

„Agenda 21” i „Deklaracja z Rio”, Zasady Programu Wspólnoty Europejskiej w dziedzinie

ochrony środowiska. Wśród ważnych dokumentów i wydawnictw międzynarodowych, które

traktują o edukacji leśnej społeczeństwa można wymienić: Deklarację Viterbską (1990),

Deklarację Helsińską (1994), Wydawnictwo FAO „Leśna edukacja – nowe trendy

i perspektywy” (1994), Raport Światowej Komisji Lasów i Trwałego Rozwoju „Nasze lasy –

nasza przyszłość” (1999) oraz Konwencja z Aarchus (1999).

Z polskich opracowań, z których wynika, że edukacja ekologiczna jest niezbędna do

dalszego funkcjonowania Lasów Państwowych na uwagę zasługują: „Polityka ekologiczna

państwa” (Ministerstwo Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, maj 1991 r.);

„Polityka ekologiczna państwa” (Ministerstwo Środowiska 2000 r.), Porozumienie Ministrów

Edukacji Narodowej oraz Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 19

kwietnia 1995 r. w sprawie opracowania i wdrożenia narodowej strategii edukacji

ekologicznej (Narodowa strategia edukacji ekologicznej, zatytułowana „Przez edukację do

zrównoważonego rozwoju” została wydana przez Ministerstwo Środowiska w 2001 r) oraz

Zarządzenie nr 30 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 19 grudnia 1994 r.

w sprawie leśnych kompleksów promocyjnych (LKP), „Polityka leśna państwa” (Ministerstwo

Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, marzec 1997 r.),

Bezpośrednio jednak obowiązek prowadzenia edukacji leśnej wynika z Ustawy

o Lasach z dnia 28 września, 1991 oraz z Zarządzenia nr 57. Dyrektora Generalnego Lasów

Państwowych z 9 maja 2003 r w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej

132

społeczeństwa w Lasach Państwowych. Wprowadziło ono w życie dokument o nazwie

„Kierunki edukacji leśnej w Lasach Państwowych” oraz obowiązek sporządzania „Programu

edukacji leśnej społeczeństwa w (każdym) nadleśnictwie”. Edukacja leśna społeczeństwa

stała się więc jednym z najważniejszych zadań administracji Lasów Państwowych.

Ogólnym celem edukacji leśnej jest stałe podnoszenie poziomu świadomości

społeczeństwa w odniesieniu do problemów jak i możliwych rozwiązań w dziedzinie ochrony

i kształtowania szeroko rozumianych zasobów leśnych oraz zbudowanie podstaw w pełni

świadomego i aktywnego uczestnictwa jednostek (dzieci, młodzieży i dorosłych) w ochronie

ekosystemów leśnych, a także w mądrym, racjonalnym korzystaniu z wielorakich dóbr

i pożytków, które dostarcza las.

W kontaktach ze społeczeństwem leśnicy muszą wysuwać na pierwszy plan znaczenie

lasów dla zdrowia i życia człowieka, pomyślnego rozwoju społeczeństwa oraz wskazywać na

służebny charakter swojej pracy. Ludzie muszą zostać przekonani, że las jest w dobrych

rękach, zarządzany fachowo i według najnowszych osiągnięć nauki, przy zachowaniu

etycznych zasad w stosunku do przyrody. Społeczeństwo powinno wiedzieć, że lasy – dobro

ogólnonarodowe nie są własnością leśników, a jedynie zarządzane przez nich, w imieniu

całego społeczeństwa. Zadaniem edukacji leśnej jest dostarczanie rzetelnej wiedzy

o ekosystemach leśnych, leśnictwie i ludziach lasu. Aby była skuteczna, musi przemawiać do

wyobraźni, rozbudzać emocje oraz sumienie ekologiczne, wrażliwość na piękno i bogactwo

lasów. Powinna kształtować pozytywny i odpowiedzialny stosunek do przyrody oraz wdrażać

umiejętności i chęci do stałego i konkretnego działania na rzecz środowiska leśnego.

Edukacja leśna ma dotyczyć całego społeczeństwa i odzwierciedlać zachodzące zmiany

gospodarcze i społeczno-polityczne oraz kształtowanie zrozumienia relacji między

dzisiejszymi działaniami leśnictwa i ochrony przyrody w lasach a konsekwencjami dla

następnych pokoleń.

Cele edukacji ekologicznej i promocji w LKP „Bory Tucholskie” powinny się skupiać się

przede wszystkim na:

- kształtowaniu postaw i świadomości ekologicznej społeczeństwa, ze szczególnym

uwzględnieniem zagadnień dotyczących gospodarki leśnej,

- poznawaniu funkcji lasu w przyrodzie i życiu człowieka,

- uczeniu postaw właściwego zachowania się w lesie,

- uświadamianiu zagrożeń dla lasu oraz poznawaniu metod przeciwdziałania tym

zagrożeniom,

- kształtowaniu pozytywnego wizerunku leśnika i leśnictwa,

- promowaniu wiedzy leśnej, kultury i historii związanej z leśnictwem,

- upowszechnianiu wiedzy o działaniach Lasów Państwowych w zakresie ochrony

przyrody i środowiska.

133

Wymienione cele są realizowane między innymi w trakcie zajęć prowadzonych przez

pracowników Służby Leśnej. Zajęcia w terenie pod „okiem” leśników są podstawową i

niezastąpioną formą zaszczepienia umiłowania przyrody.

Infrastruktura edukacyjna w LKP „Bory Tucholskie”

Baza edukacyjna nadleśnictw wchodzących w skład LKP „Bory Tucholskie” jest

stosunkowo dobrze rozwinięta i wciąż jest rozbudowywana. Poniżej, pokrótce przedstawiono

jej elementy w poszczególnych nadleśnictwach.

Nadleśnictwo Tuchola w świetlicy biura urządzono salę edukacji ekologicznej,

dysponującą sprzętem audiowizualnym oraz publikacjami i pomocami naukowymi

o tematyce leśnej. W budynku biurowym jest też „Pokój historii leśnej”, w którym

zgromadzono stare sprzęty i narzędzia leśne, wykorzystywane dawniej do prac w lesie.

Zajęcia można prowadzić w Parku Dendrologicznym „Nad Stążką”, w którym na powierzchni

2,72 ha można poznać ponad 150 gatunków i odmian drzew i krzewów. Zlokalizowano w nim

„Letnią klasę” – drewniany obiekt, w którym odbywają się lekcje przyrody, konkursy,

warsztaty. Jednorazowo mogą z niej korzystać 24 osoby. Z kolei ścieżka przyrodniczo-

dydaktyczna „Jelenia Wyspa” prezentuje charakterystyczne zbiorowiska roślinne

występujące na terenie Borów Tucholskich, skupiając się na wybranych zagadnieniach

ochrony przyrody i gospodarki leśnej. Trasa liczy 3,5 km i 12 przystanków, częściowo

biegnie wzdłuż rzeki Stążki. Ścieżkę można zwiedzać indywidualnie lub w zorganizowanych

grupach, oprowadzanych przez leśnika.

Nadleśnictwo Tuchola jest nadleśnictwem dydaktycznym, co oznacza, że na jego

terenie odbywają praktyczną naukę zawodu uczniowie Zespołu Szkół Leśnych

i Agrotechnicznych w Tucholi.

Nadleśnictwie Osie posiada wytyczoną leśną ścieżkę dydaktyczną „Zatoki” (czas

przemarszu 2 godz.), która ukazuje ciekawe krajobrazowo fragmenty nadleśnictwa, przybliża

pracę leśnika i prezentuje elementy zrównoważonej gospodarki leśnej. Ilustruje m.in. takie

zagadnienia, jak: typy siedlisk (łęg źródliskowy), znaczenie małej retencji w lesie, przyczyny

przebudowy gatunkowej drzewostanów, konieczność zachowania zgodności biocenozy

z biotopem, formy ochrony przyrody, sortymenty drewna itp. Przystanek 12. urządzono na

tarasie widokowym nad zalewem Wdy – jeziorem Żur.

Nadleśnictwo Dąbrowa nawiązało współpracę ze szkołą podstawową w Lipinkach.

Wspólnym wysiłkiem urządzono, bogato wyposażoną w przyrządy do obserwacji

i poznawania świata przyrody, salę edukacyjną, zieloną klasę i stację meteorologiczną.

W szkole jest 50 miejsc noclegowych, dostępnych całorocznie, są też kuchnia i stołówka. Na

terenie nadleśnictwa utworzono dwie ścieżki przyrodniczo-leśne. Pierwszą z nich

„Grabowiec” wytyczono na skarpie rzecznej, z której rozciąga się malownicza panorama

134

doliny Wisły. Trasa ścieżki znajduje się na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej

Wisły, biegnie granicą rezerwatu „Grabowiec” i w pobliżu projektowanego rezerwatu „Czarcie

Góry”. Rzecz charakterystyczna – ścieżka prezentuje m.in. fragmenty lasu liściastego

(dębowo-grabowego i klonowo-lipowego) – rzadkości w Borach Tucholskich. Ścieżka

przyrodniczo-leśna „Rybno” biegnie historycznym szlakiem partyzanckim, łącząc przysiółek

Rybno ze wsią Lipinki. Prowadzi poprzez sędziwy drzewostan i obok upraw leśnych,

ilustrując m.in. stadia życia lasu, zagadnienia ochrony lasu i gospodarki łowieckiej. Pełni

również rolę ścieżki rowerowej. Wyposażona w wiaty, ławy i zadaszenia, jest dobrze

przygotowana w równej mierze do edukacji, co do wypoczynku i rekreacji. Ponadto

w Laskowicach istnieje Park Dendrologiczny z dorodnymi pomnikami przyrody, który rocznie

odwiedza około 400 ludzi.

Nadleśnictwo Trzebciny posiada w swojej ofercie miejsce biwakowe nad Jeziorem

Trzebcińskim. Planuje się wytyczenie i przygotowanie ścieżki dydaktycznej i izby

edukacyjnej.

Nadleśnictwo Woziwoda w chwili tworzenia LKP „Bory Tucholskie” przyjęło rolę

centrum edukacyjnego tego kompleksu. Zaowocowało to powstaniem zespołu obiektów:

Ośrodka Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, „Zielonej Szkoły”, ścieżki dydaktycznej, „Stodoły”

wystawowo-konferencyjnej, „Bramy”, czyli punktu informacyjnego, oraz powierzchni

dydaktycznych w terenie. Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej leży na skarpie doliny Brdy,

przy siedzibie nadleśnictwa. Centralną część obiektu zajmuje dwupoziomowa sala, w której

znajdują się m.in.: ekspozycje związane z lasem i gospodarką leśną (ptaki, zwierzyna,

użytkowanie lasu, łowiectwo, kącik historyczny), miejsce na wystawy okolicznościowe, kącik

projekcyjny dla ok. 30 osób, mieszcząca 30 osób sala na konferencje, szkolenia bądź lekcje

oraz sala multimedialna ze stanowiskami komputerowymi z łączem internetowym. Ośrodek

bogato wyposażony jest w pomoce dydaktyczne: książki, filmy, czasopisma, publikacje,

zbiory, zestawy tablic edukacyjnych, sprzęt audiowizualny itp.

Budynek „Zielonej Szkoły” znajduje się w sąsiedztwie pola biwakowego na malowniczej, starej bindudze nad Brdą. Mieszczą się tu: sala edukacyjna wyposażona w pomoce dydaktyczne (tablice edukacyjne, zbiory, mikroskopy, sprzęt audio), cztery sale noclegowe z 37 miejscami, sanitariaty i niewielka kuchnia. Pozwala to organizować nie tylko kilkugodzinne zajęcia dla młodzieży, ale także kilkudniowe obozy czy warsztaty.

Obok „Zielonej Szkoły” urządzono ścieżkę sportową wyposażoną w urządzenia do ćwiczeń sportowo-rekreacyjnych. Ścieżka jest wykorzystywana do zajęć głównie z młodszymi dziećmi. „Stodoła” wystawowo-konferencyjna to obiekt o charakterze sezonowym (dostępna latem), usytuowany w sąsiedztwie siedziby nadleśnictwa i Ośrodka Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. Istnieje możliwość zainstalowania w nim nagłośnienia i podłączenia

135

sprzętu komputerowego. Przestronne wnętrze pozwala organizować warsztaty dla maksymalnie 100 osób.

Ścieżka edukacyjna w postaci pętli, z początkiem przy siedzibie nadleśnictwa, ma ok. 4

km długości, przy czym możliwy jest wybór krótszych wariantów. Na trasie urządzono

przystanki z opisem różnych zagadnień z zakresu gospodarki leśnej, ochrony przyrody i

środowiska leśnego. Przy ścieżce ustawiono ławki i zadaszenia, a jej część, od Woziwody do

leśniczówki (ok. 1 km), jest utwardzona. Można ją zwiedzać indywidualnie

i w zorganizowanych grupach. Punkt informacyjny „Brama” tworzą tablice informacyjne

umieszczone przy bramie wjazdowej na dziedziniec nadleśnictwa: „Mapa Nadleśnictwa

Woziwoda” (krótki opis walorów przyrodniczych, ogólne dane o nadleśnictwie), „Plan

sytuacyjny miejscowości Woziwoda”, „Zwierzęta Borów Tucholskich – ssaki”, „Zwierzęta

Borów Tucholskich – ptaki”. Przy pomnikowym dębem oraz w wybranych miejscach na

ścieżce ustawione są w półkolach ławki, tworząc „zielone klasy”. Można tam prowadzić

ćwiczenia z wykorzystaniem pomocy dydaktycznych.

Punkt edukacyjny „Biologiczna oczyszczalnia ścieków” Obiekt zlokalizowano przy

siedzibie Nadleśnictwa, funkcjonujący, zbudowany dla potrzeb biurowca. Dostępność oraz

zamontowanie tablicy poglądowej ze schematem działania oczyszczalni, pozwala na

prezentację obiektu i bliższe omówienie zagadnienia

Posiadanie przez Nadleśnictwo Woziwoda autokaru i busa ułatwia organizację zajęć

edukacyjnych w sytuacji konieczności przewiezienia grupy osób na bardziej odległą

powierzchnię dydaktyczną. Dodatkowo Nadleśnictwo Woziwoda ma na swoim wyposażeniu melexa

zabierającego 18 osób), który pozwala na przeprowadzenie zajęć w postaci n. p. zwiedzania

ścieżki przyrodniczej osobom niepełnosprawnym czy też osobom starszym mającym

problemy w poruszaniu się na dłuższych odcinkach.

Na terenie Nadleśnictwa Woziwoda znajduje się wybudowany w połowie XIX w.

system nawodnień Wielkiego Kanału Brdy. To niezwykłe dzieło hydrotechniczne, które –

mimo znacznej dewastacji – jeszcze dzisiaj budzi podziw. System budowany dla rolnictwa

utracił wprawdzie na znaczeniu, ale wciąż odgrywa ważną rolę, jako czynnik sprzyjający

bioróżnorodności w lasach, zwłaszcza na ubogich siedliskach oraz w monolitycznych

drzewostanach sosnowych leżących w zasięgu jego oddziaływania. W sezonie letnim Wielki

i Mały Kanał Brdy stają się łatwym i bezpiecznym szlakiem spływów kajakowych, szczególnie

polecanym dla rodzin z małymi dziećmi i osób mniej wprawnych w pływaniu kajakiem. Warto

też zobaczyć inny obiekt inżynieryjny – akwedukt w Fojutowie – ok. 3 km na północny

zachód od wsi Legbąd, podobnie jak i uroczysko „Zielona Łąka” (2 km na południowy

wschód od Woziwody) – obszar łąk na piaszczystych glebach, nawadnianych niegdyś

metodą stokowo-zalewową.

136

Edukacja i promocja w praktyce W nadleśnictwach należących do leśnych kompleksów promocyjnych na terenie całej

Polski realizowane są te same formy edukacji leśnej, co w pozostałych nadleśnictwach

Lasów Państwowych. Jednak wg „Raportu z działalności edukacyjnej Lasów Państwowych

w 2007 roku” frekwencja ogółem, jak i w poszczególnych formach edukacji jest w nich

znacznie wyższa. Dane porównawcze dla przeciętnego nadleśnictwa z LKP i nadleśnictwa

spoza LKP zestawiono w tabeli poniżej.

Tabela 28 Średnia liczba uczestników i form edukacji na jedno nadleśnictwo w 2007 roku (dane dla całego kraju)

Nadleśnictwo Uczestnicy edukacji

Zajęcia terenowe

Zajęcia w izbie leśnej

Lekcje w szkole

Spotkania poza szkołą

Kon-kursy

Akcje Wysta-wy

1) w LKP (57 nadleśnictw)

9 645 67,9 50,1 14,9 9,6 4 7,4 3,5

2) poza LKP (374 nadleśnictwa)

3 148 26,6 7,8 10,8 3,6 3 5,8 0,7

Relacja 1:2 3,1 2,6 6,4 1,4 2,7 1,3 1,3 5,0

Nadleśnictwo „promocyjne” było odwiedzane w 2007 r. średnio przez 9 645 osób –

uczestników różnych form edukacji, podczas gdy w nadleśnictwie poza LKP frekwencja była

średnio 3 razy mniejsza i wynosiła 3 148 osób. W tabeli powyżej porównano liczbę jednostek

zajęć edukacyjnych. W każdym przypadku nadleśnictwo LKP przeprowadziło tych zajęć

więcej – od 1,3 (konkursy leśne, akcje edukacyjne) do nawet 5 razy (wystaw edukacyjnych)

– niż nadleśnictwo spoza LKP.

Aktywność edukacyjna nadleśnictw w poszczególnych Leśnych Kompleksach

Promocyjnych jest zróżnicowana i zależy od wielu czynników. Ma na to wpływ m.in.

infrastruktura edukacyjna, zatrudnienie na etatach edukacyjnych, nakłady na edukację,

położenie na mapie Polski, rok utworzenia LKP (doświadczenie pracowników, programy

edukacyjne, współpraca itp.).

Wg syntetycznej informacji z zakresu działalności edukacyjnej Nadleśnictw LKP „Bory

Tucholskie” , sporządzonej na podstawie sprawozdań zgodnie z ujednoliconym wzorem

w całej Regionalnej Dyrekcji LP w Toruniu uczestniczyło w 2007r blisko 86 tysięcy osób,

w większości dzieci i młodzież szkolna. W omawianym okresie leśnicy toruńscy

przeprowadzili 938 zajęć terenowych, 270 lekcji w szkole i 450 lekcji w izbach edukacyjnych

(T. Chrzanowski 2008).

137

Tabela 29 a Formy edukacji leśnej zrealizowane przez nadleśnictwa LKP „Bory Tucholskie” w 2007 roku

Nadleśnictwo Lekcje w lesie Lekcje w sali edukacji leśnej

Lekcje w szkole Prelekcje poza szkoła

Liczba zajęć

Liczba uczestników

Liczba zajęć

Liczba uczestnikó

w

Liczba zajęć

Liczba uczestnik

ów

Liczba zajęć

Liczba uczestnikó

w

Dąbrowa 16 670 9 290 8 220 6 230

Osie 12 400 3 100

Trzebciny 5 186 5 320 2 60

Tuchola 48 1819 8 256 5 180

Woziwoda 256 7751 349 8817 11 255 3 54

Razem 337 10826 357 9073 32 1075 11 344

Tabela 29 b

Konkursy, akcje i inne imprezy okolicznościowe, wystawy i inne (cd form edukacji leśnej) Nadleśnictwo Konkursy Akcje okolicznościowe i

imprezy Wystawy Inne festyn, targi,

,rezerwat itp.

Liczba zajęć

Liczba uczestników

Liczba zajęć

Liczba uczestników

Liczba zajęć

Liczba uczestników

Liczba uczestników

Dąbrowa 3 250 3 470 1 150

Osie 1 323 7 650 500

Trzebciny 2 260

Tuchola 3 1200 3 90 1 968 4000

Woziwoda 6 348 790

Razem 9 2033 19 1558 2 1118 5290

W zamieszczonej tabeli pokazano formy wymagające dobrego przygotowania

merytorycznego i dużego zaangażowani pracowników. W pokazanym zestawieniu

uwidacznia się wiodąca rola Woziwody jako centrum edukacyjnego na terenie Regionalnej

Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu.

138

Tabela 30 Pracownicy nadleśnictw zaangażowani w edukacje leśną społeczeństwa w 2007r. Nadlesnictwo Nad-

leśniczy Zas-tępca

Inżynier nadzoru

Specjali-sta

Leśniczy i pod-leśniczy

Strażnik leśny

Stażysta Razem

Dąbrowa 1 1 2 1 5 1 11

Osie 1 1 1 6 9

Trzebciny 1 1 1 7 10

Tuchola 1 2 4 1 8

Woziwoda

Zielona Szkoła

1 1 1 1 11 2

15 2

Razem 4 4 4 6 33 2 2 55

W 2007 roku tylko w jednym nadleśnictwie z 5 miało miejsce wewnętrzne

podnoszenie wiedzy z zakresu edukacji leśnej społeczeństwa. Zaleca się większe

zaangażowanie służb terenowych (porównywalne do innych nie skupionych w LKP

nadleśnictwach) oraz przeprowadzenie szkoleń tematycznych dla leśniczych z zakresu

celów, treści , form i metod edukacji leśnej społeczeństwa

W trakcie 14 lat istnienia LKP edukacja leśna społeczeństwa należy do najważniejszych

zadań i jest prowadzona w sposób wzorcowy, promocyjny, przodujący we wdrażaniu

osiągnięć edukacyjnych w ramach całości tego typu działalności w LP; do sukcesów należy

zaliczyć:

• opracowanie i wdrożenie prawnych podstaw i zasad edukacji leśnej; edukacja leśna

stała się działalnością strategiczną i planowaną, opartą o „Program edukacji w

nadleśnictwie”,

• edukacja jest działaniem stałym i obejmującym coraz szersze kręgi społeczeństwa,

zwłaszcza dzieci i młodzieży;

• edukacja leśna twórczo ewoluuje, pozytywnie się zmienia, poszukując najbardziej

optymalnych form, metod i treści kształcenia;

• stały wzrost uczestników usług edukacyjnych

• gromadzenie i udostępnianie publikacji z zakresu edukacji leśnej społeczeństwa oraz

materiałów promocyjnych i innych opracowań przydatnych w edukacji leśnej

• dbałość o aktualizację informacji o działaniach edukacyjnych na stronach

internetowych.

• współpraca leśników z wychowawcami dzieci i młodzieży oraz innymi podmiotami

zajmującymi się edukacją ekologiczną społeczeństwa i wychowaniem obywatelskim.

139

• opracowanie i rozpowszechnianie materiałów promocyjnych i środków

dydaktycznych, kształtujących w społeczeństwie pozytywny wizerunek leśnictwa

wielofunkcyjnego opartego na idei zrównoważonego rozwoju.

• współpraca z samorządami, placówkami oświatowymi, organizacjami

pozarządowymi, kościołami i związkami wyznaniowymi w realizacji programów

edukacyjnych, zmierzających do trwałych i pozytywnych zmian w świadomości

ekologicznej społeczeństwa, uwzględniających specyfikę regionu, lokalną tożsamość

i tradycje kulturowe.

• współpraca z lokalnymi mediami w przekazywaniu rzetelnej wiedzy o lesie i

leśnictwie.

• dzięki szerokim kontaktom ze społeczeństwem, wzrasta ilość ludzi przekonanych, że

polskie lasy są w dobrych rękach oraz że własność ogólnonarodowa, którą są

ekosystemy leśne, jest dobrze zarządzana;

• przychylna ocena działalności od młodzieży, nauczycieli oraz naukowców

• wzrost profesjonalizmu kadr leśnych do prowadzeniu zajęć edukacyjnych, powstanie

nowych i oryginalnych pomysłów i inicjatyw;

• nawiązanie kontaktów i współpracy z osobami, placówkami i instytucjami

profesjonalnie zajmującymi się edukacją

• organizowanie ogromnej liczby lekcji terenowych wycieczek, spotkań z leśnikami w

szkołach, akcji, imprez okolicznościowych, warsztatów edukacyjnych, pokazów,

wystaw, konkursów, różnego typu imprez edukacyjnych - przez leśników lub przy

współudziale leśników;

• przygotowanie profesjonalnych miejsc do prowadzenia zajęć z edukacji leśnej,

doskonale wyposażonych i ogólnie dostępnych

• wykonanie profesjonalnych stron internetowych, zawierających informacje o lasach,

przyrodzie, możliwościach skorzystania z usług edukacyjnych (np. Nadleśnictwo

Woziwoda,);

• wydanie bardzo dużej ilości broszur, książek, podręczników i folderów o

zróżnicowanej tematyce, przeznaczeniu, przygotowaniu merytorycznym, dla różnych

grup wiekowych.

Grzywacz (2007) do mankamentów realizacyjnych dotychczas prowadzonej edukacji

leśnej w Lasach Państwowych zalicza (Grzywacz):

140

• małe docenianie i wyróżnianie tej części załóg nadleśnictw i innych jednostek

organizacyjnych LP, które ponadprzeciętnie angażują się w proces edukacji

leśnej;

• mały zasięg usług edukacyjnych w stosunku do mieszkańców dużych aglomeracji;

• tendencję do zawężania treści programowych tylko do typowej problematyki

leśnej, z ograniczaniem zagadnień ochrony przyrody w lasach i szerszego tła

ekologicznego;

• uznawanie przez znaczną część służb leśnych czasu poświeconego edukacji za

zajęcia dodatkowe, a nie, jako element stałej powinności i obowiązku;

• zniechęcania się dewastacją ścieżek, sprzętu i urządzeń edukacyjnych, co

skutkuje niewykonywaniem ich napraw, remontów i modernizacji;

• zbyt duży udział jest w LP ścieżek dydaktycznych uniwersalnych (przeznaczonych

dla wszystkich), podobnie jak i treści kształcenia, a zbyt mało ścieżek

i programów kierowanych do określonych grup wiekowych;

• zdarza się, że tablice informacyjne na przystankach ścieżek dydaktycznych

zawierają niezrozumiałe, trudne terminy, zaczerpnięte z fachowego języka

leśników, a także skróty nazw gatunkowych drzew, typów siedlisk lasów bez

wyjaśnień oraz niepotrzebne dla dzieci i młodzieży łacińskie nazwy organizmów i

zespołów roślinnych (Żornaczuk 2000, Grzywacz i in. 2000);

• marginalizacja działań z zakresu zintegrowanej edukacji leśnej, realizowanej

wspólnie przez nadleśnictwa Lasów Państwowych i szkoły przerabiające swój

program, na odpowiednio przygotowanych ścieżkach lub w innych obiektach

edukacyjnych.

• brak uwypuklenia roli lasów i leśnictwa w działalności ochrony przyrody, i uznania

zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej za współczesną formę

ochrony przyrody, uznania przez społeczeństwo, że w większości obszarowe

formy ochrony przyrody obejmują tereny leśne, administrowane obecnie lub

dawniej przez Lasy Państwowe

• brak wiedzy na temat sposobów i metod odbywania rozmów i konsultacji oraz

umiejętności rozwiązywania konfliktów z samorządami, działaczami partii

politycznych i ekologicznych organizacji pozarządowych.

141

Wdrażanie programów edukacji leśnej w nadleśnictwach LKP

Wszystkie nadleśnictwa na terenie LKP „Bory Tucholskie” opracowały programy

edukacji leśnej społeczeństwa. Programy te są tworzone i realizowane na podstawie

Zarządzenia nr 57 Dyrektora Generalnego LP z dnia 9 maja 2003 r. w sprawie wytycznych

prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych (to zarządzenie wraz z

dwoma załącznikami jest dostępne na stronie internetowej LP www.lp.gov.pl). Zgodnie z tym

zarządzeniem programy te są realizowane równolegle z okresem obowiązywania Planu

Urządzania Lasu. W związku z tym w nadleśnictwach Osie, Trzebciny i Dąbrowa zostały

przygotowane na lata 2007-2016, a w nadleśnictwach Woziwoda i Tuchola na lata 2008-

2017. Wszystkie zostały przygotowane przez powołane w nadleśnictwach do tego celu

„Komisje programu edukacji leśnej społeczeństwa”. Komisje składały się z pracowników

nadleśnictwa zajmujących się edukacją leśną, nauczycieli szkól, przedstawicieli parków

krajobrazowych i innych instytucji zajmujących się szeroko ujętą edukacją ekologiczną.

Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Komisji reprezentował koordynator edukacji

leśnej na szczeblu regionalnym.

W pierwszej części programów podsumowano dotychczasową działalność

edukacyjną nadleśnictwa. Następnie przedyskutowano, a potem przyjęto założenia

programowe ujęte w grupy tematyczne, które obejmowały zwykle takie zagadnienia jak:

- charakterystyka bazy edukacyjnej,

- potencjalni partnerzy nadleśnictwa w edukacji,

- potencjalni odbiorcy oferty edukacyjnej,

- wydawnictwa o charakterze informacyjnym i edukacyjnym,

- finansowanie zadań edukacyjnych,

- zespól osób prowadzących edukację leśną,

- planowane przedsięwzięcia edukacyjne,

- planowane nowe obiekty przyrodnicze,

- utrzymanie istniejących obiektów edukacyjnych

Z przyjętych programów edukacyjnych na przyszłe lata wynika, że nadleśnictwa LKP „Bory

Tucholskie” realizują lub zamierzają realizować między innymi:

Własne przedsięwzięcia (w nawiasie nazwa nadleśnictwa): 1. Prowadzenie lekcji przyrodniczych na Ścieżce Przyrodniczo- Dydaktycznej „Jelenia

Wyspa” i w Parku Dendrologicznym ‘Nad Stążką” (Tuchola),

2. Prowadzenie lekcji przyrodniczych na ścieżce edukacyjnej „Zatoki” (Osie),

142

3. Prowadzenie zajęć z zakresu edukacji przyrodniczo-leśnej w ośrodku edukacyjnym i na

ścieżce edukacyjnej

4. Zajęcia w lesie – zgodnie z zapotrzebowaniem na tematy proponowane i oczekiwane

przez uczestników (Tuchola),

5. Imprezy środowiskowe:

- konkurs „Przyroda wokół nas”, adresowany do uczniów szkół podstawowych i gimnazjów

(nadleśnictwo Tuchola, razem z Tucholskim Parkiem Krajobrazowym),

- konkurs przyrodniczy dla dzieci i młodzieży „Pomóżmy im przetrwać zimę” (Tuchola),

- konkurs „Woziwoda w obiektywie” (Woziwoda),

- konkurs „Zaproszenie do Woziwody” (Woziwoda),

- konkurs i wystawa „Woziwoda pędzlem malowana” (Woziwoda),

- konkurs i wystawa „Praca leśniczego – powołanie, misja, służba (Woziwoda)

-akcja „Dzień przedsiębiorczości” – jednodniowe praktyki dla uczniów szkół

ponadgimnazjalnych (Woziwoda),

- akcja „Wiosenne spotkania z przyrodą osób niepełnosprawnych” (Woziwoda),

- akcja „Sadzenie lasu” (Tuchola, Dąbrowa),

- prelekcje i pogadanki prowadzone przez leśników (Tuchola, Osie, Dąbrowa, Trzebciny,

Woziwoda),

- warsztaty dla nauczycieli (Tuchola, Dąbrowa, Woziwoda),

- Akcja „Dokarmiania ptaków i zwierzyny łownej” dla szkół podstawowych(Osie),

- Akcja „Chrońmy las przed pożarem”, szkoły podstawowe, gimnazja (Osie, Trzebciny),

- Akcja „Choinka dla szkół” (Osie, Dąbrowa, Trzebciny, Woziwoda),

- Akcja „Drzewko dla szkoły” (Dąbrowa ).

Współorganizowanie lub uczestnictwo w imprezach i akcjach edukacyjnych innych podmiotów 1. „Dzień Ziemi” – organizator Tucholski Park Krajobrazowy (Tuchola, Trzebciny, Osie,

Woziwoda, Dąbrowa),

2. „Dni Gminy Cekcyn” – organizator Gmina Cekcyn (Tuchola),

3. Targi Gospodarki Leśnej Przemysłu Drzewnego i Ochrony Środowiska „Eko-Las”

(Tuchola, Osie),

4. Akcja „Sprzątanie Świata (Tuchola, Osie, Dąbrowa, Trzebciny, Woziwoda),

5. Akcja „Śmieciobranie” (Tuchola),

6. Warsztaty „Grzyby Borów Tucholskich” (Tuchola),

7. „Grzybobranie” – Klub Seniora (Tuchola),

8. Konkursy organizowane przez szkoły i inne instytucje (Tuchola),

143

9. Konkurs plastyczny „Bory Tucholskie w oczach dziecka” – GOK Osie, Wdecki Park

Krajobrazowy (Osie),

10. Międzygimnazjalny Konkurs Wiedzy Ekologicznej, Regionalnej i Przyrodniczej (Osie),

11. Quiz przyrodniczy – SP Wierzchy (Osie),

12. „Lato w Parkach Krajobrazowych” (Osie),

13. „Dni Osia” (Osie),

14. Konkurs „Jestem młodym ekologiem” (Dąbrowa, wraz ze Szkołą Podstawową w

Lipinkach),

15. Konkurs „Las szansą na zdrowie” (Dąbrowa, wraz z Gimnazjum w Warlubiu),

16. „Piknik ekologiczny” (Dąbrowa, wraz ze Szkoła Podstawową i Gimnazjum w Jeżewie),

17 Konkurs „Przyroda regionu i ochrona środowiska (Dąbrowa, Zespól Parków

Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego),

18. Konkurs plastyczny „Młodzież zapobiega pożarem” (Trzebciny, wspólnie ze strażakami),

19. Wiedzy pożarniczej „Zapobiegajmy pożarom” , (Trzebciny, wspólnie ze strażakami).

Planowane nowe obiekty edukacyjne 1. Bezpieczne połączenie Parku Dendrologicznego i Ścieżki Przyrodniczo-Dydaktycznej

„Jelenia Wyspa” – pod warunkiem uzyskania dotacji zewnętrznej (Tuchola),

2. Budowa nowej ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej na terenie rezerwatu „Źródła rzeki

Stązki” – po zatwierdzeniu planu ochrony rezerwatu i uzyskaniu dotacji (Tuchola),

3. Utworzenie profesjonalnej ścieżki do jazd konnych, przebiegającej przez teren kilku

nadleśnictw LKP „Bory Tucholskie”,

4. Wykonanie platform widokowych przy leśniczówce Woziwoda i na polu biwakowym w

Zielonce (Woziwoda),

5. Zaprojektowanie i budowa ścieżki dydaktycznej oraz izby edukacyjnej – pod warunkiem

pozyskania środków (Trzebciny).

IX. 3. Inne formy udostępniania lasu.

Zgodnie z art. 26 Ustawy o lasach, lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są

udostępniane dla ludności z wyjątkiem terenów objętych stałym zakazem wstępu, tj.:

- uprawy leśne do 4 m wysokości,

- powierzchnie doświadczalne i drzewostany nasienne,

- ostoje zwierząt,

- źródliska rzek i potoków,

obszary zagrożone erozją.

144

Terenów objętych okresowym zakazem wstępu, tj.:

- gdzie wystąpiło zniszczenie albo znaczne uszkodzenie drzewostanów lub degradacja

runa leśnego,

- gdzie występuje duże zagrożenie pożarowe,

- gdzie wykonywane są zabiegi gospodarcze związane z hodowlą, ochroną lasu lub

pozyskaniem drewna.

Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są udostępniane z uwzględnieniem wszystkich

zakazów do zbioru płodów runa leśnego:

- na potrzeby własne,

- dla celów przemysłowych, gdy zbiór runa leśnego nie zagraża środowisku leśnemu.

W lasach LKP pozyskuje się corocznie znaczne ilości owoców leśnych, grzybów i ziół.

Odgrywają one poważną rolę w przychodach, nieraz jedynych, budżetów rodzinnych

społeczności lokalnej. W związku z wzrastającym zapotrzebowaniem w kraju i zagranicą

oraz rozwojem sieci punktów skupu zbieractwo runa leśnego i przerób nabiera wyraźnych

cech celów przemysłowych. Wśród owoców leśnych w lasach LKP najwięcej pozyskuje się

borówki czarnej, brusznicy oraz w mniejszvch ilościach - żurawiny, maliny i jeżyn.

W lasach LKP rośnie wiele gatunków grzybów jadalnych zbieranych, nie tylko na potrzeby

własne. Spośród najbardziej znane i najchętniej zbierane to: borowik, kurka, koźlarz, maślak,

rydz, podgrzybek a późną jesienią także gąska i opieńka.

Lasy LKP są naturalną bazą wielu surowców zielarskich używanych na potrzeby lecznicze i

przemysłowe (przemysł drogeryjny) i ozdobne. Do ważniejszych roślin leczniczych

występujących w lasach LKP zalicza się: bagno pospolite, bez czarny, borówki, dziurawiec,

jałowiec, macierzanka piaskowa, pokrzvwa. wrzos. Niektóre z roślin użytkowych, np.

kruszyna, bagno i konwalia majowa objęte są ochroną częściową i ich zbiór może odbywać

się tylko za zezwoleniem Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody.

Należy też pamiętać, że w trakcie zbiorów płodów runa leśnego w lasach zabrania się

niszczenia roślin, np. :”borówczysk” oraz grzybów, grzybni, a także rozgarniania ściółki.

Lasy LKP chętnie udostępniają nieodpłatnie (zgodnie z art. 27, pkt. 4 Ustawy o

lasach) swoje tereny pod zakładanie pasiek.

W związku z pozyskiwaniem płodów runa leśnego w lasach LKP odbywa się z roku

na rok intensywniejszy ruch pojazdów silnikowych. Zgodnie z art. 29 ruch ten dozwolony jest

jedynie drogami publicznymi oraz leśnymi udostępnionymi dla ruchu kołowego, specjalnie

oznakowanymi. Postój tych pojazdów na drogach leśnych jest dozwolony wyłącznie w

miejscach oznakowanych. Zasady ruchu po drogach leśnych nie dotyczą inwalidów

145

poruszających się pojazdami przystosowanymi do ich potrzeb. Wzrasta również

częstotliwość jazdy konnej w lesie. Należy zaznaczyć, iż jest ona dopuszczalna tylko

drogami leśnymi, wyznaczonymi przez nadleśniczego.

IX. 4. Promocja

Nadleśnictwa wchodzące w skład LKP „Bory Tucholskie” prowadzą akcję

informacyjną promującą walory przyrodnicze, turystyczne i rekreacyjne terenów na których

gospodarują. Równolegle przedstawiają swoje osiągnięcia w zakresie urządzania, hodowli,

ochrony i uzytkowania lasu. Do tego celu służą foldery i inne publikacje. O działaniach

leśników na terenie LKP „Bory Tucholskie” można się także dowiedzieć z biuletynów RDLP

w Toruniu i innych wydawnictw. Również lokalne ośrodki telewizyjne i radiowe często

realizują programy na ich temat. Przedstawia się w nich zarówno sukcesy jak i problemy

trudne do rozwiązania.

Promocji lasów i walorów przyrodniczych Borów Tucholskich sprzyjają

przedsięwzięcia prowadzone przez instytucje i organizacje współpracujące z kierownictwami

nadleśnictw LKP. Organizują one liczne konkursy i akcje, między innymi: konkurs plastyczny

„Przyroda wokół nas" (Tucholski Park Krajobrazowy), konkurs fotograficzny „Cztery pory roku

w Parku" (Wdecki Park Krajobrazowy) i konkurs ekologiczny „Czyste Bory" (patronat Wydział

Ochrony Środowiska Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy,

koordynowany przez Tucholski i Wdecki Park Krajobrazowy).

Wspólnym zadaniem wszystkich parków krajobrazowych Województwa Kujawsko -

Pomorskiego jest program promocyjny przygotowany przez Wydział Ochrony Środowiska

Kujawsko - Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy pt. „Lato w Parkach". Jest

on realizowany od 2000r. Na wzór programu JUCN „Parki dla Życia" rozpoczęto promocję

zasobów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych terenów chronionych. Celami tego

programu są przede wszystkim: promocja walorów przyrodniczych oraz różnych form

ochrony przyrody,przedstawienie ochrony przyrody jako jednej z form użytkowania

zasobów, nie tylko nie sprzecznej z rozwojem gospodarczym, ale wręcz niezbędnej dla

rozwoju turystyki, ekoturystyki, agroturystyki i rolnictwa ekologicznego, rozwój współpracy

administracji parków krajobrazowych z samorządami terytorialnymi, w tym przekazywanie

informacji, konsultacje, doradztwo, itp. oraz prezentacja poradników, publikacji z zakresu

ochrony przyrody oraz technologicznej ochrony środowiska i proekologicznych metod

gospodarowania i użytkowanie zasobów.

W ramach tych działań w parkach krajobrazowych przygotowywane są cykle

spotkań, imprez, konkursów dla lokalnej społeczności, władz samorządowych i turystów.

Poza prezentacją unikatowych obiektów przyrodniczych i krajobrazowych działania te są

146

pomocne przy realizacji programów rolnośrodowiskowych, wdrażania sieci „Natura 2000",

czy działaniach w zakresie ochrony przyrody w regionie.

Szczegółowe informacje o edukacji ekologicznej udzielane są bezpośrednio w

siedzibach parków krajobrazowych.

Tucholski Park Krajobrazowy, 86-500 Tuchola ul. Podgórna 1 tel./fax. (0-52) 33 43 712,

Wdecki Park Krajobrazowy, 86-150 Osie ul. Rynek l la tel./fax. (0-52) 33 29 486,

Zespół Parków Krajobrazowych Nadwiślańskiego i Chełmińskiego, 86-100 Świecie, ul.

Sądowa 5, Tel.fax. (052) 33 15 000,

Krajeński Park Krajobrazowy, 89-410, Więcbork, Pocztowa 2 , tel. 0 52 389 64 85

IX. 5. Zagrożenia

Użytkowanie turystyczne terenów LKP „Bory Tucholskie” środowiska przyrodniczego

stało się pewnym zagrożeniem dla jego środowiska przyrodniczego. Oddziaływanie turystyki

na środowisko przyrodnicze dotyczy wg R. Dysarza (1990, 1992):

- oddziaływania obiektów i urządzeń na obszarze ich lokalizacji oraz na sąsiednie

geokompleksy,

- oddziaływania turystów na obszar lokalizacji infrastruktury turystycznej oraz na

sąsiednie geokompleksy.

Presję turystyczną należy więc odnieść do form turystyki, z podziałem na urlopową

i weekendową.

Oddziaływanie turystyki na środowisko przyrodnicze w lasach LKP należy rozpatrywać

w dwóch grupach wpływu: oddziaływanie lokalne i oddziaływanie w skali regionalnej

Oddziaływania lokalne (miejscowe) odnoszą się do ośrodków wypoczynkowych, pól

namiotowych. Zmiany związane są z budową, rozbudową obiektów, urządzeń, infrastruktury

technicznej (kąpieliska, sieć energetyczna, wodno - kanalizacyjna). Obejmują one

przekształcenie gleby, zmiany stosunków wodnych, wprowadzanie roślinności obcej.

Zaburzenia naturalności ekosystemów dotyczą również wartości fizjonomicznych krajobrazu,

co jest konsekwencją koncentracji bazy turystycznej w strefie 150 - 200m od brzegów

zbiorników wodnych. Zmiany dotyczą również strefy brzegowej zbiorników wodnych

(kąpielisko, plaża, przystań), w tym strefy literalne (niszczenie roślinności wodnej).

Użytkowanie turystyczne powoduje wzrost natężenia procesów degradacyjnych. Zmianie

podlegają między innymi właściwości fizyczne i chemiczne gleb, nasilenie erozji wodnej i

wietrznej, wzrost tempa odpływu materii organicznej i mineralnej, wód powierzchniowych,

odprowadzanie ścieków do gleby i wód powierzchniowych i płoszenie zwierząt

147

Wzrost zaburzeń o charakterze regionalnym w ekosystemach sąsiadującymi

z elementami infrastruktury turystycznej powodują takie zjawiska jak na przykład: rozbudowa

sieci dróg bitych, wzrost zwiększenie natężenia ruchu, powstające i rozbudowywane ośrodki

turystyczne oraz wzrost natężenia ruchu pieszego na szlakach turystycznych i trasach

spacerowych.

Zmiany w ekosystemach związane są także ze zbieractwem grzybów, jagód i innych

„darów lasu”. Grochowski (1992) twierdzi, iż codzienne poruszanie się 4 osób tylko przez

godzinę na powierzchni 1 ha lasu powoduje już w nim wyraźne skutki ujemne. Są one

między innymi następstwem niszczenia grzybni i dewastacji krzewinek jagodowych. Jest to

szkodliwe nie tylko dla dna, ale także dla całego lasu, przede wszystkim w następstwie

przerwania mikoryzowych związków grzybów i roślin Autorzy poprzedniego programu

szacowali, że główne rejony penetracji obejmują około 25% powierzchni leśnej LKP, a ślady

zmian w runie widoczne są w około 60% oddziałów. Jednak badań na ten temat nie

prowadzono na analizowanym terenie dlatego nie można dokładnie stwierdzić, jak dużę

straty dla przyrody przynosi zbieractwo. Problemem może być nadmierna penetracja

w poszukiwaniu i zbieraniu darów runa w rezerwatach, ostojach zwierząt i w miejscach

koncentracji gatunków roślin i zwierzat objętych ochroną gatunkową. Najbardziej narażone

są w tym względzie torfowiska wysokie i przejściowe na których intensywnie pozyskuje się

żurawinę i niekiedy bagno zwyczajne.

Jednak jak dotychczas największe zagrożenie związane z turystyką i rekreacją wynika z

negatywnego wpływu na walory estetyczne krajobrazu ludzi pozbywających się śmieci w

lesie .

148

X. KIERUNKI I SPOSOBY DOSKONALENIA GOSPODARKI LEŚNEJ

Analiza warunków przyrodniczo - leśnych w aspekcie ekologiczno - fizjologicznym

pozwoliła wyodrębnić na obszarze LKP następujące obszary siedliskowe:

1. Bory świeże i mieszane na sandrach.

2. Lasy mieszane.

3. Siedliska gradowe i towarzyszące im bagienne

Podział ten nawiązujący do podziału na obręby ochronne, stosowany jest w praktyce

ochroniarskiej, w obiektach objętych ochroną prawną. W każdym obrębie z osobna realizuje

się jednakowe pod względem intensywności działania ochronne, zmierzające do realizacji

tych samych celów. Do każdego obrębu ochronnego należą wszystkie ekochory, w których

stosuje się ten sam sposób ochrony niezależnie od ich położenia. Pojęcie ekochory stosuje

się w tym przypadku jako obszar jednorodny pod względem warunków środowiskowych,

którego granice są oparte na cechach siedlisk. Siedliska są rozpoznane zgodnie

z przeprowadzonymi pracami glebowo - siedliskowymi. Prace glebowo -siedliskowe

zapewniają rozpoznanie warunków biotopu, określają stopnie degradacji i zniekształcenia

siedlisk i zasady ich rewitalizacji. Badania glebowo - siedliskowe potwierdzają

i merytorycznie uzasadniają przyjęte zasady podziałów ochronnych. Niniejsze wytyczne

nawiązują do jednostek regulacji użytkowania rębnego i długookresowego planowania

hodowlanego i podziału gospodarczego lasów LKP, które zawarto w poniższej załączonej

tabeli.

149

Tabela 31 Jednostki regulacji użytkowania rębnego i długookresowego planowania hodowlanego (gospodarstwa siedliskowe) Lasy LKP „Bory Tucholskie"

Gospodarstwo

siedliskowe

Powierzchnia (ha) Hodowlany typ

drzewostanu

Siedliskowe typy

lasu

Rębnia Wiek

rębności

Okres

odnowienia

Techniczny

cel produkcji

Uwagi

Gospodarstwo specjalne

I 3941,56 So, BrzSo, Bs, Bśw, Bw I b, I c, IIa 5 lat

I 2942,93 So, BkDbSo, DbSo BMśw BMw I b, III a 5-7 lat lub 15

lat

II 1497,25 Db, So, SoDb,

BkDbSo, BkDb

SoBkDb, BkDbSo,

Bk

LMśw IlIa, Illb, Ib, Ilb 15 lub 5-7 lat

lub 20-25 lat

III 31,50 LpDb, SoDb, OlDb

DbSo

LMw Ib, Ic, lIc, Ila, Illb 15 lub 5-7 lat

lub 20-25 lat

III 1014,72 Db, LpDb Lśw IIa, IIb, Illb 20-25 lat

III 65,85 JsDb Lw IIa, IIb, Illb 20-25 lat

150

Gospodarstwo

siedliskowe

Powierzchnia

(ha)

Hodowlany

typ

drzewostanu

Siedliskowe typy

lasu

Rębnia Wiek rębności

Okres odnowienia

Techniczny cel

produkcji

Uwagi

III 125,24 Ol Ol Ib, Ic 5-7 lat

III 41,40 SoBrzOl LMb Ia,V -

III 70,01 JsOl, DbJs OIJ, Lł II, III 20-25 lat

III 61,93 So, SoBrz BMb (- ), V -

RAZEM 9792,39

Gospodarstwo zrębowe

I 42187,52 So, Brz So Bs Bśw I b, I c, IIb So-120 i 100 lat

Db- 140 lat

5 lat drewno wiel-

kowymiarowe

I 17222,20 So, DbSo,

BkDbSo

BMśw, BMw I b, IlIa, lid So-120 Db-140

lat

5-7 lat lub 15 lat drewno wiel-

kowymiarowe

III 238,89 OlSoBrz, BrzOl LMb Ib, Ic, IIa,V 100 lat 5-7 lub 30 lat

III 522,06 Ol Ol Ib, Ic 80 lat 5-7 lat

RAZEM 60170,67

151

Gospodarstwo

siedliskowe

Powierzchnia

(ha)

Hodowlany

typ

drzewostanu

Siedliskowe typy

lasu

Rębnia Wiek rębności Okres

odnowienia

Techniczny cel

produkcji

Uwagi

Gospodarstwo zrębowo -przerębowe

I 535,91 So, SoBrz BMb Bb ( - ) , V

II 6375,51 SoDb, BkDb, Bk

SoBkDb, DbSo,

BkSoDb

LMśw IlIa, Illb, Ib, Ilb So -120 i 100 lat

Db - 140 lat

15 lub 5-7 lat lub

20-25 lat

drewno wiel-

kowymiarowe

III 327,85 SoDb, Db,

LpDb

LMw Ib, Ic, lIc, Ila, Illb So-120 lat Bk -

110 lat Db - 140

lat

15 lub 5-7 lat lub

20-25 lat

drewno wiel-

kowymiarowe

III

:

1008,01 Db, Bk, BkDb,

LpDb

Lśw II a, Il b, IIIa, Illb Bk - 100 lat Db -

140 lat So-120

lat

20-25 lat drewno wiel-

kowymiarowe

III 178,06 Js Db Lw Illb Db - 140 lat 20-25 lat drewno wiel-

kowymiarowe

III 189,71 Ol, Js, Db Ol Js OIJ, Lł Ilb, Ic, IlIa Db Js-140 Ol -

80 lat

20-25 lat

lub 15 lat

RAZEM 8615,05

Gospodarstwo przerębowe

III 62,84 So Bb Lasy pozostawione naturalnej sukcesji

152

Szczególowa charakterystyka obrębów ochronnych

Bory świeże i mieszane na sandrach

Celem wyodrębnienia tego obrębu jest ochrona pola sandrowego poprzez hodowlę

i sposób zagospodarowania lasów zbliżonych do potencjalnej roślinności naturalnej, którą

określono jako: bór suchy - chrobotkowy (Cladonio-Pinetum) skupiający siedliska Bśw – z

Bśw – d na glebach porolnych, subkontynentalny bór świeży (Peucedano-Pinetum)

skupiający siedliska Bśw i Bw, subkontynentalny bór mieszany typowy (Querco roboris –

Pinetum typicum) obejmujący siedliska BMśw1, BMśw 2, bór wilgotny (Molinio - Pinetum)

skupiający siedliska Bwl, Bw2, bór mieszany wilgotny (Querco – Pinetum molinietosum)

skupiający siedliska BMw. W tym obrębie ochronnym jako jednostki regulacji rozmiaru

użytkowania rębnego wyodrębniono gospodarstwa: zrębowe i specjalne. Forma rębni

pasowej (Ib) o szerokości 40-60m w pełni zabezpiecza cele ochronne gospodarstwa

zrębowego. Na siedliskach borowych zdegradowanych położonych na wyjałowionych

glebach porolnych szerokość zrębu nie powinna jednak przekraczać 40m. Na znacznych

obszarach opisywanego obrębu ochronnego, na siedliskach borowych występują gleby

zdegradowane. Spotyka się je w zniekształconych i degradacyjnych postaciach boru

świeżego (Bśwl). Zdegradowany jest w nich przede wszystkim profil próchniczy

charakteryzujący się słabo wykształconym poziomem organicznym (A), o małej miąższości

i zawartości prochnicy. Gospodarka rolniczo -hodowlana będąca przyczyną degradacji gleb

i biocenoz leśnych została w nieodleglej przeszłości zaniechana, ale jej negatywne skutki

degradacyjne obserwować jeszcze będzie można w glebach przez wiele lat. Niejednokrotnie

głównym czynnikiem degradacyjnym na tych piaszczystych glebach była w przeszłości

nieracjonalna gospodarka leśna polegająca na stosowaniu zrębów zupełnych na dużych

powierzchniach. Podobne, a nawet bardziej nasilone są skutki rozległych pożarzysk

i wylesień pogradacyjnych. Gleby zdegradowane podlegają na drodze naturalnej procesom

prowadzącym do odtworzenia dojrzałego poziomu próchniczego i profilu glebowego z pełną

sekwencją poziomów. Jest to proces powolny, nie krótszy niż 150 lat. Wobec tego, zalecane

byłoby, w ramach gospodarstwa specjalnego, prowadzić gospodarkę zrębową

z wydłużonym cyklem produkcyjnym co najmniej 140-160 lat lub zrębowo – przerębową

z naturalnym odnowieniem drzewostanu. Każda powierzchnia odnowieniowa powinna być

przeanalizowana pod kątem możliwości realizacji samosiewnego odnowienia. Takie

możliwości widzi się na niektórych siedliskach: Bśw1, Bśw2 i Bw1. Odnowienia naturalne w

tych warunkach powinno być świadomym wyborem leśniczego i nadleśniczego. Możliwości

wykorzystania naturalnego odnowienia widzi się także przez świadomy wybór rębni zupełnej

153

z pozostawieniem nasienników. Rębnia ta nie powinna być stosowana powszechnie, ale

umiejętnie zlokalizowana i przeprowadzona może dać pomyślne wyniki. Powodzenie tej

rębni w dużej mierze zależy od tego, jakie drzewa oraz drzewostany mateczne wypełnią rolę

nasienników. W związku z tym wybór nasienników należy traktować jako sposób selekcji -

sztucznego doboru. Należy wybierać drzewa najlepsze jakościowo, aby było większe

prawdopodobieństwo, że ich potomstwo będzie miało dobre cechy. Na nasienniki należy

poza tym wybierać drzewa, które należą do wyższych klas wzrostowych, mają dobrze

rozwinięte korony, nie mają korzeni blisko powierzchni, gdyż takie łatwo ulegają wiatrom, nie

są ani bardzo stare, ani bardzo młode, ponieważ jedne i drugie dają mało nasion, przy tym

gorszej jakości. Nasienniki przechorowują zmianę środowiska kończącą się niekiedy ich

zgubą. Źle znoszą nagłe zmiany temperatury na otwartym terenie, ujemnie wpływa na nie

zwiększenie transpiracji. Bardzo też cierpią na skutek kołysania przez wiatr, który nadrywa

przy tym ich system korzeniowy. Stresy te jednak mogą korzystnie wpływać na obfitość

owocowania. Usuwanie nasienników należy przeprowadzić po obsiewie zrębu, gdy

samosiew dochodzi do wieku 2 - 4 lat. Wczesne usuwanie nasienników jest potrzebne

dlatego, aby odnowienie było mniej uszkadzane w czasie ścinki i zrywki, które w miarę

możliwości należy przeprowadzać przy wysokim śniegu. Chociaż odnowienie za pomocą

nasienników jest pewniejsze niż z samosiewu bocznego, jednak ma wiele wad, na przykład:

wywracanie nasienników przez wiatr, przetrzymywanie pewnej miąższości drewna na zrębie,

uszkodzenie nalotów przy usuwaniu nasienników i ginięciu nalotów w kilkumetrowym

promieniu dookoła nasienników Uszkodzenie nalotów jednak daje się ograniczyć przez

zorganizowanie ścinki w powiązaniu po z góry zaplanowanych szlakach.

W przygotowaniu gleby do odnowienia w zasadzie wyklucza się pełne orki

a wyorywanie bruzd powinno być stosunkowo płytkie. Nie zaleca się nawożenia

mineralnego i organicznego czy też niektórych zabiegów fitomelioracyjnych z użyciem

gatunków introdukowanych, a w szczególności czeremchy amerykańskiej. Działania te

mogłyby bowiem zainicjować procesy degeneracyjne zbiorowisk leśnych. Melioracje

agrotechniczne zwiększają produkcyjność siedlisk, ale jednocześnie powodują rozchwianie

biocenozy i sukcesji fitocenozy w nie zawsze dającym się przewidzieć kierunku. Odtworzenie

poziomu próchniczego ma na celu nie tylko podniesienie żyzności gleby i przez to

produkcyjności siedlisk leśnych, ale również stworzenie zróżnicowanych biocenotycznie

stabilnych ekosystemów.

Wspomniane rębnie wykorzystujące możliwości naturalnego odnowienia przede

wszystkim sosny nie powinny być stosowane w tym obrębie ochronnym powszechnie, ale

chociaż nieliczne umiejętnie* zlokalizowane i przeprowadzone konsekwentnie mogą dać

pomyślne wyniki, zwłaszcza w drzewostanach nasiennych.

154

Przy odnowieniu sztucznym, jeśli pozwolą na to warunki takie jak nie zachwaszczona

glebą odpowiednia wilgotność (mokre lata) zanim zdecydujemy się na sadzenie powinno się

rozpatrzyć możliwość zastosowania siewu, jako zabiegu bardziej zbliżonego do odnowienia

naturalnego.

Na siedliskach borowych należy wprowadzać niewielką ilość domieszek (do 10 %),

które mogą odegrać nie tylko rolę pomocniczą ale i produkcyjną. Przewiduje się tu głównie

brzozę gruczołkowatą, dąb bezszypułkowy, buk i lipę (w warunkach melioracyjnego

wzbogacania siedliska) zależnie od stopnia zbliżenia siedliska do sąsiedniego typu

mieszanego w naturalnym szeregu rozmieszczenia. Część z nich bowiem z biegiem czasu

spadnie do roli podszytu lub dolnego piętra.

Przed przystąpieniem do trzebieży późnych zadbać należy o wprowadzenie podszytu dęba,

buka i krzewów jagodowych zwłaszcza w strefach ekotonowych i okrajkowych.

Lasy mieszane

Lasy mieszane zajmują siedliska żyźniejsze niż bór mieszany świeży. W ich

warunkach tworzy się zwykle grad wysoki Tilio-Carpinetum typicum. Rzadziej na terenie

LKP Bory Tucholskie wykształcają się dąbrowy – świetlista Potentillo albae – Quercetum

lub kwaśna Calamagrostio-Quercetum. Najczęściej jednak na miejscu tych zbiorowisk

występują lite drzewostany sosnowe powodujące pinetyzację siedliska i zniekształcenie form

próchnicy. Rzadkością jest w warunkach LKP opanowanie tych siedlisk przez lite

drzewostany dębowe.

Piętro dolne w warunkach siedliskowych lasu mieszanego jest niekiedy silnie zwarte

tak, że warstwa podszytowa może z tego powodu się nie rozwijać. Przy braku zwartego

podrostu gatunków cienioznośnych w podszycie silnie rozwijają się krzewy jak leszczyna,

trzmielina, kruszyna, bez, czeremcha i inne. Siedliska lasu mieszanego odpowiadają

w równym stopniu drzewom liściastym i iglastym, wykazując przy tym w lasach LKP szerokie

spektrum troficzności. Stąd zaakceptowanymi i właściwymi typami gospodarczymi

drzewostanów dla tego siedliska są następujące: SoDb, BkDbSo, Db, Bk. Z listy typów

gospodarczych drzewostanów wynika, że gatunkami panującymi mogą być: sosna i dąb.

Wszystkie pozostałe gatunki powinny być wykorzystywane jako domieszka w dogodnych dla

nich warunkach. W warunkach siedlisk lasu mieszanego w LKP dopuszczalna jest

dominującą rola sosny a towarzyszące jej gatunki, zwłaszcza cieniste będą sprzyjały

lepszemu kształtowaniu się jej formy i wybitnie przyczynią się do zwiększenia wydajności

drewna z jednostki powierzchni. Jako gatunki domieszkowe można stosować buk, brzozę,

klon, jawor, lipę i dzikie drzewa owocowe, a w wyjątkowych przypadkach także modrzew

europejski. Na miejscach żyźniejszych może tu być użyty jesion i wiąz, a na wilgotniejszych

olsza czarna.

155

Na siedliskach lasu mieszanego świeżego dla gatunków cienioznośnych jak buk, a

ponadto dla dębu rębnia zupełna nie stwarza dogodnych warunków odnowienia. Gatunki

cienioznośne źle rosną na otwartej powierzchni zrębu, a dąb nie wytrzymuje konkurencji

sosny, przerastającej go i głuszącej. Właściwą więc jest w tych warunkach forma rębni

gniazdowo-zupełnej (IlIa) przy całkowitym, w przypadku dębu, odsłanianiu gniazd. Gniazda

należy zakładać tak, aby wykorzystywać pojawiające się grupy i kępy nalotu i podrostu dębu,

buka i innych gatunków towarzyszących sośnie, bądź sprowadzać je drogą sztuczną, jeżeli

uzyskanie samosiewu jest niemożliwe. Dla domieszki dęba starać się powinno uzyskać

formę kępową, wykorzystując dla niego miejsca najbardziej odpowiednie. Wielkość kęp

może przy tym niekiedy przekraczać 20 arów i nie być mniejsza niż 10 arów.. Większe kępy

uniemożliwiają wykorzystanie żyźniejszych fragmentów gleby, ułatwiają odnowienie i

pielęgnowanie. Gatunki cienioznośne powinny występować w formie grupowej lub

drobnogrupowej, nie przekraczając powierzchni 20 arów. Gęściejsze przetkanie tła

sosnowego lub dębowego tymi domieszkami pozwala na lepsze spełnienie roli

pielęgnacyjnej. Dopiero po cięciu uprzątającym wprowadzać należy gatunki światłożądne:

sosnę, modrzew, brzozę. W zasadniczych typach drzewostanu DbSo i BkDbSo

najstosowniejsza jest więc rębnia gniazdowo-zupełna (IlIa). Rębnię zupełną można będzie

stosować w typie drzewostanu So lub BrzSo w formie cięć uprzątających przy występowaniu

wystarczającej ilości wartościowego, dostatecznie wyrośniętego podrostu dęba, buka

powstałego przed przystąpieniem do cięć rębnych. W tych przypadkach może być także

uzasadnione usunięcie drzewostanu w kilku kolejnych cięciach, mających charakter rębni

częściowej.

Wobec znaczniejszego udziału gatunków wymagających osłony okres odnowienia

przyjęto jako średni do 15 lat. W okresie tym zachodzić będzie konieczność wykonywania

dużej ilości uzupełnień. W związku z pilnymi potrzebami regulowania składu gatunkowego

zwiększy się zakres prac pielęgnacyjnych skoncentrowanych na granicach poszczególnych

grup i kęp gatunków głównych i domieszkowych. Czyszczenia w okresie odnowienia powinny

być prowadzone częściej, dwukrotnie, a nawet trzykrotnie, gdyż zaniedbania pod tym

względem prowadzić będą do znacznych zniekształceń składu gatunkowego drzewostanów.

W trzebieżach trzeba dbać o odpowiedni udział poszczególnych gatunków wśród

wytypowanych drzew dorodnych i zawsze starać się o stworzenie dolnego pietra,

niezbędnego do prowadzenia silniejszych cięć pielęgnacyjnych w okresie późnych trzebieży.

Siedliska grądowe i towarzyszące im siedliska bagienne Typy siedliskowe tworzące tę grupę siedlisk obejmują najżyźniejsze i najbardziej

wilgotne tereny dolin rzecznych, zlewni jezior, zagłębień bezodpływowych obniżeń

156

terenowych i źródlisk oraz wierzchowin moren czołowych. Tę grupę tworzą następujące

zespoły roślinne oraz odpowiadające im w sposób niespecyficzny typy siedliskowe lasu:

grąd wysoki (Tilio-Carpinetum calamagrostietosum) na siedlisku LMśw1, grąd typowy (T-C

typicum) - siedliska Lśw1, Lśw2, grąd niski kokoryczowy lub czyśćcowy (T-C corydaletosum

lub T-C stachyetosum) - siedliska Lśw2, LMw1, LMw2, Lw1, Lw2, zboczowy las klonowo -

lipowy (zb. Acer platanoides – Tilia cordata) - siedliska Lśw2, Lw1, LMśw1, LMśw2, łęg

olszowo - jesionowy (Fraxino - Alnetum) i podzespół śledzienicowy łęgu wiązowo-

jesionowego (Ficario-Ulmetum minoris), - siedliska OlJ1, OlJ2, rzadziej Ol1, Ol2, ols

torfowcowy (Sphagno squarrosii - Alnetum) LMb oraz ols porzeczkowy (Ribeso nigri -

Alnetum) - Ol 2, Ol3.

Drzewostany rosnąc na tych siedliskach na ogół zachowały często najwięcej

elementów lasu naturalnego, z wyjątkiem niektórych, gdzie błędy gospodarki sprzed wielu

okresów spowodowały ujednostajnienie składu gatunkowego, prowadząc do litych

drzewostanów sosnowych, brzozowych rzadziej topolowych, osikowych i dębowych. Sosna

poza siedliskiem lasu mieszanego wykazuje tu bardzo niską jakość techniczną. Na

siedliskach lasowych wobec braku jakiegokolwiek uzasadnienia utrzymania lub

wprowadzenia sosny w charakterze gatunku głównego skala zmienności typów

gospodarczych drzewostanów jest węższa niż w lesie mieszanym. Leśnicy na tych

żyźniejszych siedliskach stają wobec konieczności przebudowy drzewostanów

niedostosowanych do warunków siedliskowych. W celach przebudowy właściwa jest rębnia

gniazdowa zupełna z tworzeniem gniazd przede wszystkim dla dębu i buka, rębnie

częściowe oraz rębnie modyfikowane (np. ciecia korytarzowe) a to w celu ich skutecznej

obrony przed naporem gatunków lekko nasiennych oraz zapewnieniu mlodemu pokoleniu

odpowiednich osłon. Gniazda należy zakładać tak, aby wykorzystywać pojawiające się grupy

i kępy nalotu i podrostu dębu, buka i innych gatunków towarzyszących sośnie, bądź

wprowadzać je drogą sztuczną jeżeli uzyskanie samosiewu jest niemożliwe. Przy

użytkowaniu drzewostanów w grupie siedlisk lasowych najwłaściwszą rębnią będzie typowa

rębnia częściowa z gniazdowym odsłanianiem zjawiającego się nalotu lub sztucznie

wprowadzanego odnowienia dębowego lub bukowego. W drzewostanach odpowiadających

składem gatunkowym zamierzonemu celowi hodowlanemu należy w pełni wykorzystać

możliwość odnowienia naturalnego przez umiejętne prowadzenie cięć częściowych. Najpierw

muszą być zaspokojone potrzeby środowiskowe dębu i innych gatunków głównych.

Odnowienie gatunków lekkonasiennych powinno następować na końcu, po wykonaniu cięcia

uprzątającego. Zarówno naturalne jak i sztuczne odnowienia wymagają w tych warunkach

starannych i często powtarzanych zabiegów pielęgnacyjnych. Szczególna czujność

w czyszczeniach jest wskazana wobec nadmiaru gatunków lekkonasiennych, pojawiających

się w gniazdach oraz gatunków cienioznośnych - pod okapem drzewostanu.

157

Żywe przyrosty wszystkich gatunków drzew i większa wskutek tego skłonność do nabywania

wad wzrostu stwarzają potrzebę w czyszczeniach poprawiania formy strzałek i koron

poszczególnych drzewek, zwłaszcza dębu i jesionu. Trzebieże wczesne i późne wykonuje

się według zasad selekcji bacząc na dobór najlepszych drzew jako dorodnych i

stwarzających im najdogodniejsze warunki wzrostu i rozwoju. W trzebieżach trzeba także

dbać o odpowiedni udział poszczególnych gatunków wśród wytypowanych drzew dorodnych

i zawsze starać się o stworzenie dolnego piętra, niezbędnego do prowadzenia silniejszych

cięć pielęgnacyjnych w okresie późnych trzebieży.

Jak dotychczas zgodnie z Zarządzeniem 11A Dyrektora Generalnego LP, należy

pozostawić w trakcie wykonywania zrębów zupełnych w otoczeniu bagien, jezior oraz wzdłuż

cieków strefę ekotonową. Bezpieczna strefa ekotonowa powinna obejmować również stoki

rynien jeziornych i innych zagłębień terenowych oraz zbocza dolin rzecznych wraz ze strefą

krawędziową do 20 m.

Założenia aktualnych planów urządzenia lasu idą w tym kierunku aby w perspektywie zbiorowisko leśne w stanie zagospodarowywania, samo w sobie zapewniało trwałość swego istnienia, tzn. przejawiało wysoki stopień odporności na niepomyślne wpływy atmosferyczne, zdolność regulowania wzajemnego stosunku, różnych jego komponentów i nie dopuszczania do nadmiernego rozwoju niektórych z nich, co zagrażałoby całości. Ponadto zbiorowisko takie powinno gwarantować utrzymanie

siedliska i środowiska leśnego w stanie największej sprawności, umożliwiającej

przechodzenie w coraz doskonalsze, a więc i wydajniejsze formy istnienia. Ponadto należy

podczas realizacji planu u.l. dodać większego znaczenia niż zwykle projektowanym

dolesieniom i prześwietleniom. Dolesienia obok tradycyjnego znaczenia produkcyjnego i

czynnika częściowej przebudowy, mogą być wykorzystane przy przyszłym odnowieniu,

wchodząc w skład następnej generacji, o ile stanowią dostatecznie dużą powierzchnię. W

tym działaniu zawarta jest również ich rola ekologizacyjna, wprowadzająca element

bioróżnorodności gatunkowej i wiekowej. Im żyźniejsze jest siedlisko, tym większe są

możliwości wprowadzenia szerszego wachlarza gatunków i wykorzystania mniejszych

powierzchni. Na ubogich siedliskach tylko duże luki (7 - 10 arów), mogą być przeznaczone

do dolesień, ponieważ praktycznie brak jest gatunków cienioznośnych, o bardzo skromnych

wymaganiach glebowych, a gatunki światłożądne w tych warunkach stają się jeszcze mniej

wytrzymałe na ocienienie. Przystępując do dolesień należy rozpatrzyć możliwość i celowość

wykorzystania pojawiających się nalotów. Pozostawia się je wtedy, gdy zapowiadają dobry

rozwój i są złożone z pożądanych siedliskowo gatunków drzew. W warunkach dogodnych do

naturalnego odnowienia za bardzo ważny element należy uznać trzebieże późne,

wykonywane w starszych klasach wieku. Noszą one nazwę prześwietleń i mogą łączyć się

z równoczesnym odnowieniem na zrębach zupełnych, pełniąc charakter cięć

158

przygotowawczych. W ten sposób uniknąć będzie można ryzyka powstawania halizn i

sprawdzić w konkretnych warunkach możliwość wykorzystania naturalnego odnowienia. W

młodszych klasach wieku szerokie zastosowanie powinny mieć tzw. cięcia

przekształceniowe. Z ich użyciem można ewolucyjnie wpływać na kształt szaty roślinnej.

XI. KSZTAŁTOWANIE KRAJOBRAZU I EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH

Zgodnie z zasadami strategii generalnej ochrony za najważniejsze dla ochrony ekosystemów leśnych i dla gospodarki leśnej na terenie LKP uznaje się:

1. Działania na rzecz dostosowania składu gatunkowego drzewostanów do siedlisk poprzez

ograniczenia sosny na rzecz gatunków liściastych.

2. Zwiększenie stabilności ekosystemów leśnych poprzez zróżnicowanie struktury pionowej

drzewostanów, urozmaicenie formy zmieszania.

3. Dostosowanie sposobu zagospodarowania lasu do pełnionych przez nie funkcji

ochronnych poprzez znaczne ograniczenia powierzchni zrębów zupełnych.

4. Monitorowanie środowiska przyrodniczego poprzez dbałość i staranność dostarczania

próbek do pomiaru oraz stałą rzetelną ocenę stanu zdrowotnego i sanitarnego lasu.

5. Pozyskanie gruntów celem racjonalnego zalesienia i właściwe zagospodarowanie

drzewostanów na gruntach porolnych.

6. Rekreacyjne udostępnianie lasów.

Powyższe cele osiągnie się poprzez dalsze wdrażanie działań opisanych w podrozdziałach

poniżej.

XI. 1. Kształtowanie drzewostanów

Przebudowa drzewostanów w celu osiągnięcia składów gatunkowych drzewostanów zgodnych z warunkami siedliskowymi oraz mniej narażonych na działanie zanieczyszczeń przemysłowych.

Działania te należy prowadzić zgodnie ze sposobem, miejscem i czasem

przedstawionych w planach cięć i hodowli zatwierdzonych planów u.l.

W zakresie składów gatunkowych drzewostanów, w aspekcie strategii ochrony

ekosystemów leśnych należy podkreślić bezwzględną konieczność wprowadzenia na

najmocniejsze rodzaje siedlisk w typie boru świeżego Bśw gatunków domieszkowych, takich

159

jak dąb bezszypułkowy i brzoza brodawkowata. Na siedlisku BMśw (zwłaszcza na BMśw2

wariant silnie świeży) zachodzi, w warunkach ulepszonych możliwość wprowadzenia

domieszki lipy drobnolistnej i klonu zwyczajnego. Jako gatunki biocenotyczne w podszycie

należy preferować na siedlisku Bśw – jarzębinę i kruszynę, na BMśw – kruszynę, jarzębinę,

jawora i buka. Na pozostałych siedliskach borów mieszanych (BMb, BMw) również należy

umiarkowanie ograniczać ilość sosny na rzecz gatunków liściastych, a zwłaszcza brzozy

brodawkowatej i omszonej (BMw), dębu bezszypułkowego (BMw), brzozy omszonej (BMb).

Wraz ze wzrostem żyzności siedlisk udział sosny powinien zdecydowanie zmaleć na

korzyść dębu bezszypułkowego (LMśw), dęba szypułkowego (LMw, Lw, LMw) oraz innych

gatunków liściastych (buka zwyczajnego, jesionu wyniosłego, lipy drobnolistnej, klonu

zwyczajnego, jawora, graba i innych). Na żyźniejszych siedliskach powinien również

zwiększać się udział drzew i krzewów biocenotycznych i fitomelioracyjnych jak: grab, grusza,

jabłoń, głóg, czeremcha zwyczajna, leszczyna, kruszyna, kalina hordowina i inne

w zależności od lokalnych warunków.

Na siedliskach olsu (Ol) nie należy zapominać o wprowadzeniu w nielicznym udziale

domieszek jesionu wyniosłego (gdy skończy się obserwowany aktualnie proces jego

intensywnego zamierania), wiązów (szypułkowego i polnego), topoli (białej i czarnej).

Poleca się stosować na terenie LKP gatunki rodzimego pochodzenia z wyznaczonych

w tym celu drzewostanów nasiennych i drzew doborowych- źródeł nasion.

Nie zaleca się wprowadzania do składów gatunków drzewostanów gatunków

introdukowanych i obcych geograficznie, o ile nie ma na ten temat zapisu w planie

urządzania lasu.

Kształtowanie prawidłowej przestrzennej budowy lasu oraz budowy piętrowej drzewostanów.

Działania te należy prowadzić zgodnie ze sposobem, miejscem i czasem

przedstawionych w planach cięć i hodowli obowiązujących planów u.l.

W trakcie realizacji planów cięć i odnowienia należy zwrócić szczególną uwagę na:

- pozostawienie na powierzchni, gdzie usuwane są drzewostany w ramach prowadzonych

rębni (zwłaszcza zupełnych) około 5% drzew o dobrej żywotności , które mają tworzyć

zespoły biogrup o pow. minimum 15-20 arów wraz z roślinnością krzewów i runa. Kępy tych

drzew będą stanowiły miejsce, z którego będzie następowało szybkie wypełnianie

„niepełnego" biotopu powierzchni pozrębowej. Najlepiej jeżeli grupy drzew będą posiadały w

swoim składzie gatunki liściaste (dąb, buk, jawor i inne) w celu naturalnego obsiewu,

- stosowanie rębni złożonych (gniazdowych, częściowych i stopniowych) o różnym,

w zależności od potrzeb okresu odnowienia (10-30 lat) oraz rębni przerębowej wszędzie tam,

gdzie tylko w okresie gospodarczym zaistnieje możliwość ich stosowania. Dotyczy to

160

zwłaszcza drzewostanów na żyznych siedliskach (wprowadzanie dębu i innych gatunków

liściastych), drzewostanów w przebudowie, narażonych na zachwianie stosunków wodnych

(bagienne, olsowe, łęgowe) oraz drzewostanów spełniających funkcje ochronne

(glebochronne, wodochronne, cenne przyrodniczo),

- stosowanie zróżnicowanych form zmieszania wprowadzonych gatunków od zmieszania

jednostkowego, grupowego do kępowe i pasowego, w zależności od warunków

siedliskowych i zagrożeń,

- wprowadzanie dolnych warstw złożonych z gatunków cienioznośnych mających pozytywny

wpływ na warunki siedliskowe. Dotyczy to przede wszystkim monokultur sosnowych.

Powinny to być gatunki liściaste takie jak: dąb, buk, jawor i inne, gwarantujące powstanie

drugiego piętra drzewostanu lub wykorzystanie ich do zastępowania sosny w przyszłości,

- inicjowanie naturalnego odnowienia wszędzie tam gdzie jest to możliwe,

- maksymalne wykorzystanie istniejących odnowień wraz z krzewami i roślinnością runa przy

odnowieniu i zalesianiu powierzchni,

- prowadzenie cięć selekcyjnych zmierzających do nierównomiernego rozmieszczenia drzew

i kształtowanie naturalnej struktury przestrzennej drzewostanów charakteryzujących się

istnieniem biogrup drzew,

- pozostawienie drzew starych lub martwych (pojedynczych lub w grupach), a zwłaszcza

dziuplastych, jako miejsce rozwoju ptaków oraz pożytecznych i chronionych owadów i

grzybów, stanowiących naturalną biologiczną „broń" przeciw szkodnikom,

- zagospodarowanie specyficzne, zapewniające zachowanie istniejących naturalnych

elementów lasu, lub zbliżonych do naturalnych wraz z ich całym bogactwem przyrodniczym,

- w razie konieczności wykonywanie cięć pozaplanowych, przestrzeganie prawidłowych

ostępów i prowadzenie cięć z nimi zgodnych w celu ochrony drzewostanów przed wiatrami i

insolacją,

- nieschematyczne wyznaczanie granic powierzchni zrębowych,szczególnie w rębni

gniazdowej i częściowej, kierując się celem hodowlanym i reliefem,

- pozostawienie nieodnowionych małych powierzchni luk oraz odwodnionych bagien

i terenów podmokłych, jak również "dzikich" łąk i pastwisk do sukcesji naturalnej,

- zachowanie w miarę możliwości wszystkich „oczek" wodnych, torfowisk i bagien aby nie

dopuścić do wyprowadzania wody z lasu (poprzez ich melioracje i zalesienia).

- na siedliskach żyznych należy dążyć do kształtowania drzewostanów dwu - i

wielopiętrowych.

- na siedliskach zdegradowanych i w strefach oddziaływania przemysłu powinien być

kształtowany podszyt

161

XI. 2. Kształtowanie naturalnych zbiorowisk leśnych

Aktualny stan ekosystemów leśnych na terenie LKP tak jak i całej Polski jest głównie

pochodną dotychczasowej, ponad 200 – letniej, zorganizowanej gospodarki leśnej. Była ona

przez długi czas podporządkowana dostarczaniu dużych ilości wysokiej jakości drewna.

Należy też pamiętać, że znaczący wpływ na ukształtowanie się obecnych ekosystemów

leśnych wywarł człowiek jeszcze w czasach dawniejszych. Dzisiejsze obszary leśne

wielokrotnie spełniały inne funkcje gospodarcze i przyrodnicze. Wzrost populacji ludzkiej

i zwiększone zapotrzebowanie na płody rolne wywoływały w niektórych okresach “głód

ziemi” i zamianę terenów leśnych na grunty rolne, łąki i pastwiska. Nawet tak ubogie pod

względem trofii tereny, jak obszary sandrowe Borów Tucholskich były okresowo w dużym

stopniu wylesione. Kiedy jednak ustawały przyczyny obszar lasów rozszerzał się wskutek

naturalnej sukcesji lub w wyniku celowej działalności człowieka. W drugiej połowie XIX i na

początku XX wieku można było obserwować proces zwiększający powierzchnię lasów

kosztem innych naturalnych i półnaturalnych ekosystemów. Dążono wówczas do

“uprodukcyjnienia” obszarów zabagnionych, zamieniając je po odwodnieniu na użytki rolne,

łąki i pastwiska, ale także i lasy lub plantacje drzew. Znacznym przeobrażeniom podlegały

również lasy wilgociolubne w dolinach rzek. Regulacja ich koryt oraz odwodnienie dolin

umożliwiły użytkowanie ich zasobów oraz prowadzenie planowanych działań hodowlanych.

Jednocześnie jednak spowodowały nieodwracalne zmiany w siedliskach naturalnych olsów i

łęgów, przyśpieszając na dużym obszarze ich grądowienie. Warunki wilgotnościowe wielu

kompleksów leśnych uległy radykalnym zmianom także wskutek melioracji przylegających

do nich obszarów rolnych. Z przedstawionych powyżej uwarunkowań historycznych w

gospodarowaniu obszarami, na których występują obecnie lasy wynika, że duża ich część

zajmuje tereny, które były niejednokrotnie użytkowane w inny sposób lub podlegały

oddziaływaniu jakiegoś silnego czynnika antropogenicznego. Nie ma więc właściwie obszaru

leśnego w LKP, na którym zachowałyby się pierwotne uwarunkowania siedliskowe. Nawet

lasy w rezerwatach, uważane za naturalne porastają siedliska w mniejszym lub większym

stopniu zmienione. Oceniając aktualny stan ekosystemów leśnych musimy więc zdawać

sobie sprawę, że przyrodnicze uwarunkowania w jakich się one znajdują obecnie są

odmienne od tych jakie istniały dawniej. W warunkach współczesnych mamy więc prawie

zawsze do czynienia z lasami w większym lub mniejszym stopniu zdegenerowanymi.

Określenie stopnia degeneracji zespołów leśnych jest zadaniem, które powinno poprzedzać

wszystkie inne przedsięwzięcia zmierzające do renaturalizacji lasu. W praktyce ocena stanu

zbiorowisk leśnych jest częścią składową oceny zniekształcenia siedliska leśnego. Dokonuje

się jej w trakcie kartowania siedlisk leśnych. Od końca lat dziewięćdziesiątych w

162

nadleśnictwach, które weszły w skład leśnych kompleksów promocyjnych równolegle

z badaniami glebowo-siedliskowymi prowadzi się badania fitosocjologiczne. Dzięki temu

uzyskuje się pełniejszy obraz stopnia naturalności zespołów leśnych oraz określa

powierzchnię i zasięg zniekształceń. Z badań i obserwacji wynika, że najbardziej naturalne

lasy zachowały się na siedliskach skrajnych pod względem uwarunkowań troficznych i

wilgotnościowych. Z jednej strony są to bory świeże, z drugiej zaś olsy, grądy niskie i łęgi

olszowo-jesionowe. Dane na temat degeneracji zespołów leśnych korespondują z wynikami

badań zniekształceń siedliska. Największy areał siedlisk zniekształconych i zdegradowanych

występuje w zakresie BMśw, LMśw i Lśw. Wyniki badań nad zniekształceniami zespołów

leśnych wyraźnie wskazują, że największe problemy w drodze do zwiększenia powierzchni

lasów naturalnych w LKP stwarzać będą zespoły borów mieszanych - Querco roboris-

Pinetum oraz grądy wysokie Tilio-Carpinetum calamagrostietosum. Zajmują one

stosunkowo dużą powierzchnie w krajobrazie leśnym, zajmując siedliska BMśw i LMśw,

które jednocześnie stwarzają optymalne warunki dla wzrostu, rozwoju i hodowli sosny

zwyczajnej. Są też najbardziej wrażliwe na czynniki antropogeniczne. Hodowla sosny,|

w aktualnych warunkach gospodarczych LKP, jak i całego kraju jest na nich najbardziej

opłacalna i jednocześnie najmniej kosztowna. Natomiast gatunki liściaste – dąb, a na

siedliskach LMśw - także lipa, klon zwyczajny, grab i inne drzewa liściaste nie znajdują

optymalnych warunków wzrostu i rozwoju. Ich wprowadzanie jest kosztowne, a efekty

gospodarcze niepewne. Dlatego program regeneracji naturalnych borów mieszanych,

kwaśnych dąbrów i grądów wysokich, jak również zespołów dąbrowy świetlistej Potentillo

albae-Quercetum, musi być bardzo wyważony, tak by optymalnie połączyć dążenie do

uzyskiwania zbiorowisk jak najbardziej naturalnych z rentownością działań gospodarczych.

Pierwszym etapem odzyskiwania lasów o cechach naturalnych jest stopniowe dostosowanie

składów drzewostanów leśnych do siedliskowych typów lasu. Powinny być one przy tym

zgodne z cechami naturalnych zespołów leśnych. Im bardziej oddalony jest skład gatunkowy

drzewostanu (typ gospodarczy drzewostanu) od siedliska, tym większej wymaga ochrony.

Skrajnym tego przykładem jest las posadzony na gruntach porolnych - szczególnie narażony

na liczne choroby grzybowe, gradacje owadów itp. Dostosowany do siedliska drzewostan

pozwoli na stopniowe przywracanie naturalnej fizjonomii i składu florystycznego zbiorowisk

leśnych. Można też przypuszczać, że wraz z odzyskującymi swoje nisze siedliskowe

drzewami, krzewami, roślinami runa i warstwy mszystej wróci towarzyszący im świat zwierząt

i drobnoustrojów. Opracowania glebowo-siedliskowe wykonywane w ostatnich latach lub

rewizje poprzednich wykazują, że potencjalne możliwości siedlisk są wyższe niż dotąd

uważano. Wyrazem tego jest wzrost powierzchni siedlisk zniekształconych, wcześniej

zaliczanych do siedlisk naturalnych o mniejszej żyzności. Właściwą ich wartość potwierdziły

również prowadzone w leśnych kompleksach promocyjnych badania fitosocjologiczne.

163

Proces renaturalizacji będzie przebiegał prawidłowo tylko wtedy, gdy obok odpowiednio

zaplanowanych zabiegów hodowlanych i ochroniarskich wyeliminuje się jednocześnie lub

przynajmniej ograniczy radykalnie oddziaływanie czynników degeneracyjnych, niezależnych

od sposobu gospodarowania w lasach takich jak. np. szkodliwe oddziaływanie

zanieczyszczeń przemysłowych. Dotyczy to również poprawy stosunków wodnych poprzez

realizację programu retencji oraz większej kultury korzystania z zasobów leśnych.

Doceniając rolę i znaczenie drzewostanów w lasach zbliżonych do naturalnych

w 1995 roku w ramach wstępnej nadzwyczajnej waloryzacji przyrodniczej lasów i gruntów

nieleśnych przeprowadzono ich inwentaryzację. Wyniki tej inwentaryzacji przedstawiono

w poniższym zestawieniu:

Tabela 32 Wykaz drzewostanów w lasach zbliżonych do naturalnych (stan na 1995)

Obręb leśny Oddziały Przybliżona powierzchnia w ha

Świt 175, 225A, 227, 228 20 Zalesie 85, 131,311,319, 339,321 30 Woziwoda 3, 29, 127, 243 25 Twarożnica 9, 11, 27, 28, 31, 42, 46, 48, 64, 65, 66. 104, 105, 133, 188,217, 219,

263 90

Dąbrowa 118, 121, 135, 155, 156,224,225 35 Laskowice 27. 70, 71, 196-198, 209, 210, 215, 223, 226, 227, 234, 235, 240,

241, 245-247, 271-275, 323, 336-338, 380-382, 384 400

Warlubie 6, 11, 18, 19, 52, 53, 63, 64, 65-67, 77, 78-80, 91, 92-96, 121-124, 131, 132, 138, 139, 146, 161, 162, 180-182, 199, 200, 209, 222, 223, 283-285, 298, 299, 309, 323, 334, 335, 342, 358, 360, 368, 369

420

Osie 5, 132, 137, 138, 152, 172, 199, 200, 201, 202, 228-230, 256, 257, 279, 289, 296, 310, 313, 319, 325, 328, 329, 335, 340

120

Sarnia Góra 5, 10, 11, 12, 25, 39, 54, 62, 173, 174, 320 50 Szarłata 79, 106, 107, 129, 130, 115, 181, 184, 239, 247, 248, 257, 261A, 265,

269, 274, 277, 278 70

Razem 1260

Oprócz wyszczególnionych powyżej drzewostanów znaczną powierzchnie zajmują

drzewostany zbliżone do naturalnych.

XI. 3. Kształtowanie właściwych stosunków wodnych

Działalność w powyższym zakresie powinna skupić się na zachowaniu stabilności

istniejących stosunków wodnych poprzez:

- zwiększanie retencyjności gleb leśnych,

- utrzymywanie retencji jezior, cieków, dolin,

- opiniowanie negatywne projektów jednostronnych melioracji odwadniających nie tylko

w lasach, ale w ich otoczeniu w obszarze tej samej zlewni,

-racjonalną gospodarkę wody na istniejących urządzeniach wodno - melioracyjnych

prowadzoną na podstawie retencji jesienno - zimowej,

164

- projektowanie prostych zastawek i przegród na rowach i ciekach leśnych przy nie

naruszaniu praw osób trzecich , co oznacza, iż piętrzenie lub regulowanie odpływu nie

spowoduje podtopienia lub zalania gruntów obcych.

XI. 4. Kształtowanie różnorodności biologicznej na siedliskach borowych

Wg Pakalskiego (2007) znaczny udział siedlisk boru świeżego i boru mieszanego

zajmujących łącznie na obszarze RDLP w Toruniu 72,6% powierzchni, a więc u nas

dominujących, powoduje że należy w sposób szczególny zająć się zagadnieniami ochrony

i kreowania różnorodności biologicznej. Są to, bowiem siedliska i zbiorowiska leśne bardzo

wrażliwe – stosunkowo łatwo poddające się zniekształceniom. Problem ten na terenie LKP

„Bory Tucholskie” jest jeszcze ważniejszy, ponieważ siedliska borowe zajmuja tu aż prawie

85 % powierzchni lasów.

Na obszarze Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu zjawisko

zniekształcania siedlisk i fitocenoz występuje z umiarkowanym nasileniem i wiąże się

głównie z historycznie występującymi przyczynami: długotrwałym użytkowaniem rolniczym

gruntu (siedliska porolne), naprzemienną gospodarką rolno-leśną (krótkookresowe, 3-5

letnie użytkowanie rolnicze gruntów leśnych po wykonaniu zrębu i ponowne odnowienie

powierzchni), użytkowanie rębne zrębami zupełnymi wielkopowierzchniowymi prowadzonymi

w rozległych blokach, grabienim ścioły oraz szkodami od zwierzyny płowej wynikającymi

z przegęszczenia łowisk limitującego ilość i jakość liściastych składników drzewostanów.

Zjawisko wielokrotnego występowania litych monokultur sosnowych w dużych blokach

drzewostanów jest czynnikiem silnie zniekształcającym, co się wybitnie uzewnętrznia

w trzecim i czwartym pokoleniu litych sośnin. Jest ono groźne dla produkcyjności lasu i jego

różnorodności biologicznej szczególnie tam gdzie siedliska leśne są ze swej natury ubogie.

Poniżej wymienia się kilka cech, które związane są z tak głęboko zmienionymi siedliskami

(zbiorowiskami) leśnymi:

warstwa podrostu i podszytu zbudowana jest wyłącznie z sosny i brzozy lub tej

warstwy w ogóle nie ma

w warstwie runa występuje wyraźne ograniczenie liczby gatunków roślin zielnych

(czernica, brusznica, wrzos, śmiałek pogięty), kilka gatunków mchów i chrobotów

a w skrajnych przypadkach ścioła

próchnica nakładowa przyjmuje formy uwstecznione (cienkie) – butwiny włóknistej lub

butwiny rozdrobnionej

Na obszarze Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu opisywane zjawiska nie

są zjawiskami powszechnymi i występują tylko na najuboższych siedliskach, między innymi

w Borach Tucholskich.

165

Wprowadzone do praktyki leśnej „Zarządzenie Nr 11A” (11.05.1999r.), oraz „Zasady

Hodowli Lasu” (2003r.) podają praktyczne sposoby ochrony i kreowania różnorodności

biologicznej. Są to:

racjonalne kształtowanie składów gatunkowych upraw zgodnie z możliwościami

produkcyjnymi siedlisk

działania z zakresu melioracji regradacyjnej

- wprowadzanie składów gatunkowych upraw z uwzględnieniem szerszego udziału

gatunków fitomelioracyjnych

- nawożenie melioracyjne

- wprowadzanie do drzewostanu dolnych warstw (podszyty, podsadzenia

produkcyjne) z gatunków liściastych lasotwórczych i domieszkowych

promowanie na zrębach wartościowych składników liściastych także pochodzenia

odroślowego

cięcia przekształceniowe

racjonalna gospodarka łowiecka i ochrona komponentów liściastych przed zwierzyną

pozostawianie w lesie i na zrębie martwego drewna (tzw. nekromasa)

ochrona drzew dziuplastych

pozostawianie na zrębach biogrup starodrzewi

rozsądna ochrona siedlisk przyrodniczych chronionych prawem

ochrona i właściwe zagospodarowanie bogatszych i wilgotniejszych mikrosiedlisk

zakładanie ognisk biocenotycznych

kształtowanie stref ekotonowych

kształtowanie mikroklimatu śródleśnego („mała retencja”, „płaszcz lasu”)

XI. 5. Ogniska biocenotyczne

Ogniska biocenotyczne tworzy się jako elementy przyszłych remiz. Ich powierzchnie

zakłada się najczęściej w aktualnie zakładanych uprawach, ale analogiczne rozwiązania

można zastosować w drzewostanach młodszych klas wieku z wykorzystaniem istniejących

przerzedzeń i luk o ile się do tego celu nadają. Głównym celem jaki się przed ogniskami

biocenotycznymi stawia jest zwiększenie odporności ekosystemów leśnych na inwazję

foliofagów sosny poprzez budowę różnorodności biologicznej. Taką różnorodność osiąga się

poprzez stworzenie dogodnych warunków do bytowania różnych gatunków entomofagów:

stawonogów, płazów, gadów, ptaków i drobnych ssaków. Celem drugorzędnym, możliwym

do spełnienia poprzez ogniska biocenotyczne w ograniczonym zakresie jest pełnienie przez

nie funkcji fitomelioracyjnych.

166

Ogniska biocenotyczne należy lokalizować: na siedliskach boru suchego Bs, boru

świeżego Bśw oraz na zniekształconych lub zdegradowanych siedliskach BMśw.

Usytuowanie ognisk biocenotycznych musi uwzględniać fakt, że w przyszłości będzie ono

elementem powierzchni ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu. Zakładane ognisko

powinno być tak zlokalizowane by: na powierzchni zakładanej uprawy korzystało z osłon

bocznych drzewostanu od strony południowej i zachodniej, co poprawi warunki wegetacji

nasadzeń. Zalecane jest korzystanie z osłon tworzonych przez pozostawione na zrębie

biogrupy starodrzewu, korzystanie z osłonowych położeń w sąsiedztwie przyległych

drzewostanów. Kryterium nadrzędnym jest położenie we fragmencie żyźniejszego

mikrosiedliska o ile się takie da zlokalizować oraz wewnątrz młodego drzewostanu by

korzystało z uprzywilejowanych warunków wilgotnościowych pozwalających na wykopanie

pojnika lub takie zlokalizowanie pojnika sztucznego by był co jakiś czas zasilany wodą

opadową stokową a w okresie susz-przez człowieka.

Wielkość ogniska biocenotycznego powinna zawierać się pomiędzy 0,03-0,20 ha.

Należy jednak dostosować ją do mocy siedlisk i aktualnych możliwości technicznych. Na

siedliskach mocniejszych gdzie część mniej wymagających sadzonek da sobie radę bez

podsypki można przyjąć większą powierzchnię, zaś na tych najuboższych, wymagających

dużych, kosztownych podsypek-praktyczniej jest zakładać ogniska mniejsze.

Kształt ognisk biocenotycznych może być eliptyczny do kołowego z zalecanym stosunkiem

średnicy dłuższej do krótszej jak 1:1,5 lub prostokątny do kwadratowego o podobnym

stosunku długości boków, albo też inny dobrze dostosowany do lokalnych warunków

panujących w lesie (konfiguracja terenu, układ otaczającego drzewostanu, kształt konturu

mikrosiedliska).

Ogniska biocenotyczne należy zabezpieczyć przed zwierzyną, gryzoniami i

pędrakami oraz przed nadmierną insolacją i przesuszającym działaniem wiatrów

Wysadzane na ogniskach biocenotycznych drzewa i krzewy powinny się cechować

zdolnością do wydawania jadalnych, mięsistych owoców lub zdolnością do produkcji spadzi

lub wydzielać nektar w czasie kwitnienia. Ponadto powinny to być, zasadniczo, drzewa lub

krzewy rodzime wytwarzające gęste korony lub tworzące zwarte zarośla. W warunkach

Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu zaleca się do stosowania na

powierzchniach ognisk biocenotycznych następujących gatunków krzewów, krzewinek

i drzew:

na siedliskach Bs i Bśw :

-krzewy, krzewinki: jarzębina, kruszyna, rokitnik, róża pomarszczona, berberys

zwyczajny, jeżyna, żarnowiec, borówka czernica

-drzewa:jabłoń płonka, grusza pospolita, śliwa ałycza, świerk, buk, lipa drobnolistna

(ze zwiększoną dawką podsypki)

167

na siedlisku BMśw:

-krzewy i krzewinki: wszystkie gatunki jak w Bśw a , ponadto, głóg- rodzime gatunki,

suchodrzew, bez czarny, leszczyna, śliwa tarnina

-drzewa: wszystkie gatunki jak w Bśw a ponadto: klon zwyczajny, czereśnia

W przypadku zakładania ogniska biocenotycznego na powierzchni na której rosną

przestoje, drzewa dziuplaste lub przedrosty należy wziąć pod uwagę wymagania sadzonych

w ich pobliżu lub pod ich okapem krzewów. Za wyjątkiem: kruszyny, leszczyny i klonu

wszystkie pozostałe gatunki są wyraźnie światłolubne.

Ze względu na zróżnicowaną dynamikę wzrostu poszczególnych gatunków drzew i

krzewów zaleca się je wysadzać w zmieszaniu płatowym: grupowym, drobnokępowym lub

,,kaskadowym” uzależniając formę zmieszania od docelowego wzrostu danego gatunku

i jego wymagania co do światła. Stosownie do potrzeb i możliwości, konieczne może być

wykonanie innych prac, takich jak np.: założenie pojnika dla ptaków (dopiero na etapie

tworzenia remizy, należy jednak pamiętać o pozostawieniu na ten cel nie zadrzewionej

przestrzeni o średnicy nie mniejszej niż 3 m) oraz wykonanie, nadzorowanie i naprawa

ogrodzenia.

Odpowiedni normatyw zawarty w ,,Instrukcji ochrony lasu” przewiduje założenie w

nowozakładanych uprawach jednej 15 arowej powierzchni na 5 ha zakładanej uprawy (mgr

inż. J. Pakalski , Biuletyn RDLP w Toruniu).

XI. 6. Biocenotyczna rola kęp starodrzewu

Zasady hodowli lasu (2003) zalecają pozostawienie określonych partii (nie mnie niż

5 %, powierzchni manipulacyjnej zrębu) starodrzewu tak by pozostały one jako element

strukturalny i funkcjonalny nowego drzewostanu. Do najważniejszych funkcji starodrzewu

Pakalski (2007) zaliczył:

- pełnienie przez pozostawione obrzeża starodrzewu roli ochronnej, otulinowej w stosunku

do odmiennych i unikalnych ekosystemów i zbiorowisk (szczególnie tych zajmujących małe

powierzchnie), takich jak źródliska, trzęsawiska, oczka wodne z roślinnością wodną

i szuwarową, torfowiska wysokie, przejściowe i niskie, zbiorowiska bagiennych borów

i brzezin, olsów, łąk i ziołorosli,

- pełnienie roli otulinowej przez smugi i obrzeża pozostawionego starodrzewu w procesie

tworzenia stref ekotonowych i budowania „płaszcza lasu” oraz roli ochronnej kęp

starodrzewu w stosunku do drzew matecznych (doborowych) na wszystkich typach siedlisk,

- pełnienie przez kępę starodrzewu stałej roli ochronnej w stosunku do wprowadzanych na

powierzchni zrębowej gatunków drzew liściastych, takich jak buk, jawor, klon, dąb i jesion,

168

wrażliwych w młodości na działanie ekstremalnych warunków termicznych (nadmierna

insolacja, przymrozki),

- pełnienie przez wszystkie wymienione formy przestrzenne starodrzewu wielostronnej roli

„refugium”, czyli miejsca schronienia dla wielu gatunków roslin i zwierzat, które bez takiej

ostoi nie miałyby szans na trwanie, a nastepnie na rozprzestrzenianie się na obszary

przyległych, niedojrzałych (młodocianych) fitocenoz lesnych,

- ochrona mikrosiedlisk, stanowisk osobliwości florystycznych i faunistycznych, dziuplaków

itp.,

- osłona naturalnego biegu procesów biologicznych aż do fazy rozpadu starodrzewu,

- zapewnienie swobodnego biegu procesów glebo- i siedlisko twórczych,

- ochrona destruentów (gatunków rozkładających materię organiczną) i przechowanie ich dla

kształtujących się na nowo ekosystemów lesnych,

- pełnienie roli nasienników.

Zdaniem Pakalskiego (2003) lokalizację, kształt i wyprzedzające przysposobienie

kępy starodrzewu należy starannie zaplanować. Warto takie biogrupy lokalizować dużo

wcześniej i przygotowywać do roli, którą mają w przyszłości pełnić, szeroko stosując zasady

trzebieży przeksztalceniowej. Bardzo cenne jest pozostawienie kęp starodrzewu, w którego

skladzie są gatunki inne niż będą w przyszłości panowały w drzewostanie. Szczególnie

cenne jest pozostawienie starych dębów, klonów, jaworów, buków, lip i jarzębów w

krajobrazie monokultur sosnowych. Mają szansę spełniać istotną funkcję nasienników.

XI. 7. Ochrona organizmów związanych z rozkładającym się drewnem

Celowość ochrony drzew martwych i związanych z nimi organizmów została

omówiona poniżej w punkcie XI. 13. Tu natomiast przedstawia się działania praktyczne

prowadzone w RDLP Toruń w celu ochrony organizmów związanych z rozkładającym się

drewnem. Zostały one przeanalizowane i opisane w „Biuletynie RDLP” nr 4/5(44/45) 2007

(Piotrowski M.).

Do wszystkich nadleśnictw, w tym nadleśnictw LKP „Bory Tucholskie” zostały

skierowane wytyczne dyrektora RDLP w Toruniu, w których zobowiązuje się nadleśniczych

do określenia i wprowadzenia zasad pozostawiania martwych drzew do ich naturalnego

rozkładu. Z wytycznych Dyrektora wynika, że zadania w tym zakresie muszą być

realizowane z wyłączeniem drzewostanów osłabionych i zagrozonych przez choroby

grzybowe, owady, emisje przemysłowe, a także drzewostanów nasiennych i silnie

penetrowanych przez ludzi. Zakaz usuwania drzew martwych określonych jako posusz

169

jałowy powinien obowiązywać w drzewostanach od IV klasy wieku i położonych na

następujących gruntach:

- w nadbrzeżnych strefach ekotonowych (przy zbiornikach wodnych, ciekach, torfowiskach

itp.),

- na siedliskach wilgotnych i bagiennych (Bw, Bmw, Lw, OlJ, Bb, BMb, Lb, LMb),

- na obszarach o cechach zbliżonych do naturalnych (chronione siedliska przyrodnicze),

- na obszarach o zwiększonej trudności przy pozyskaniu i zrywce drewna (zbocza, wąwozy,

tereny podtopione).

Zdaniem autora niniejszego opracowania obligatoryjny zakaz usuwania martwego

drewna powinien objąć także wszystkie rezerwaty LKP „Bory Tucholskie” . Ilość

pozostawionego posuszu jałowego w pozostałych lasach powinna uwzględniać

uwarunkowania przyrodnicze i ekonomiczne, a także zasadę utrzymywania w lesie drewna w

różnych stadiach rozkładu. Stojących, martwych drzew nie należy natomiast zostawiać

wzdłuż dróg publicznych, szlaków komunikacyjnych i w innych miejscach przebywania ludzi.

Potrzebę pozostawiania martwych drzew należy także realizować na pozostawianych na

zrębie kępach starodrzewia. Z uwagi na duże zagrożenie ze strony „szkodników wtórnych”

(zwłaszcza w nasadzeniach sosny i innych drzew iglastych - dopisek autora) należy

ograniczać pozostawienie posuszu czynnego do: 1 m3/ha w drzewostanach liściastych i 0,5

m3/ha w drzewostanach iglastych, za wyjątkiem świerkowych, w których obowiązywać

powinno pełne usuwanie martwych drzew.

Działania związane z realizacją ochrony organizmów przez pozostawianie w lesie

drzew martwych są dokumentowane kartograficznie na szczeblu leśnictwa oraz

ewidencjonowane w skali lesnictwa i nadleśnictwa. Pozwala to na dostarczanie informacji co

do ilości i jakości martwych drzew w naszych lasach i co najważniejsze przyczyni się do

realizacji zadania ochrony organizmów związanych z martwymi drzewami i w konsekwencji

ochrony ekosystemów leśnych (Piotrowski M., 2007)

XI. 8. Ochrona torfowisk

Jak wyżej opisano w Borach Tucholskich występują wszystkie główne typy ekosystemów

torfowiskowych. Wielką osobliwością i rzadkością w lasach LKP są torfowiska żródliskowe.

Najlepiej zachowane występują w Nadleśnictwie Tuchola w rezerwacie „Bagna nad Stążką"

oraz w dolinie Stążki. Występuja one także w Starej Rzece w Nadleśnictwie Osie.

Torfowiska żródliskowe wymagają szczególnej ochrony również dlatego, że należą do grupy

ekosystemów bardzo wrażliwych na wpływy antropogeniczne i łatwo je bezpowrotnie

zniszczyć.

170

Specyficzną grupę torfowisk reprezentują torfowiska kotłowe. Zagrożeniem dla nich jest

ingerowanie w istniejący układ hydrologiczny. Zaleca się daleko idącą powściągliwość w

„czyszczeniu rowów" oraz wprowadzanie zakazu wydobywania torfu na ich obrzeżach. Nie

należy także wydzierżawiać zbiorników wodnych w obrębie torfowisk kotłowych do połowu

ryb.

Z punktu widzenia ochrony mokradeł należy podtrzymać aktywność bobrów w lasach

LKP. Jednak efekty dotychczasowej i przyszłej aktywności bobrów należy skrupulatnie

rejestrować, aby nagromadzone obserwacje poddać krytycznej ocenie, zarówno z punktu

widzenia renaturalizacji zniszczonych torfowisk oraz wpływu na areał lasów na siedliskach

bagiennych.

Z potrzeby ochrony torfowisk wysuwają się zadania zasługujące w pełni na realizację.

Należy do nich z pewnością, na etapie prac urządzeniowych i weryfikacji „Programów

ochrony przyrody" dla poszczególnych nadleśnictw, ustalenie dokładnej liczby oraz

powierzchni wszystkich torfowisk z podziałem na trzy grupy: naturalne, seminaturalne

i przekształcone. Takiego wykazu dotychczas nie sporządzono. Uniemożliwiało to

wyodrębnienie torfowisk z pozostałych mokradeł (bagien). Problem ten został w dużym

zakresie rozwiązany w trakcie powszechnej inwentaryzacji w Lasach Państwowych siedlisk

Natura 2000. Żeby jednak jeszcze bardziej dokladnie rozpoznać i opisać torfowiska

niezbędne są kosztowne badania geologiczne. Wydaje się jednak, że dla ochrony krajobrazu

leśnego kryteria roślinno–morfologiczne oceny stopnia naturalności torfowisk są

wystarczające.

W trosce o ochronę torfowisk należy:

- nie dopuścić do żadnych działań, które spowodują jakiekolwiek odwodnienie na

torfowiskach. W roku 2002 wg obserwacji prof. Tobolskiego na terenie rezerwatu „Dury"

podjęto próby odprowadzania wody, odświeżając stary wykop, jednocześnie go zaśmiecając,

- zabezpieczać torfowiska przed dzikim pozyskiwaniem torfu, często połączonym z

deponowaniem śmieci do nielegalnych wyrobisk, co udokumentował prof. Tobolski

w Nadleśnictwie Dąbrowa i Woziwoda w 2000 roku. Wykopy i dzikie kopalnictwo torfu

szkodliwie odwadniają torfowiska,

- ograniczyć liczbę zbieraczy żurawiny na cennych obiektach torfowiskowych

w Nadleśnictwie Dąbrowa „Zabijak" i koło leśniczówki Krzewiny. Zbyt wielka liczba zbieraczy

powoduje wydeptywanie wrażliwej i luźnej pokrywy mszystej oraz zaśmiecanie torfowiska.

171

XI. 9. Zalesienia i właściwe zagospodarowanie drzewostanów na gruntach porolnych

Kształt i wielkość kompleksów leśnych decyduje o racjonalnej gospodarce leśnej

i możliwościach skutecznej ochrony panujących tam ekosystemów leśnych. Kompleksy leśne

nadleśnictw LKP stanowią podstawową osnowę lesistości obszaru, do której przylegają

głównie liczne lasy własności indywidualnej. Poza tym położenie istniejących kompleksów

ma ogromne znaczenie dla ustalonego już przebiegu granicy rolno - leśnej. Realizacja

programu zwiększenia lesistości tego terenu w oparciu o zatwierdzone w miejscowych

planach zagospodarowania przestrzennego przebiegi granicy rolno - leśnej spowoduje w

przyszłości połączenie pewnej ilości kompleksów, a tym samym zmniejszenie ich ilości.

W ramach istniejącego programu zwiększenia lesistości kraju należy rozpatrzyć każdą ofertę

i możliwości wykupu oraz przejęcia od ANR lasu lub gruntu leśnego do zalesienia

położonych pomiędzy drobnymi kompleksami leśnymi w enklawie lub półenklawie

istniejących kompleksów. Konieczność zalesienia słabych gruntów rolnych istnieje nadal i

jest ona związana z kształtowaniem „ciągu ekologicznego" wzdłuż rzek, jezior oraz pomiędzy

kompleksami leśnymi, aż do doliny Wisły. Szczególnie ważne jest zalesienie terenów, na

których uległy zachwianiu stosunki wodne ze względu na brak lub ograniczenie

wodochronnej roli, jaką pełnią lasy. Przy zalesianiu gruntów porolnych zaleca się

pozostawienie wszelkich oczek wodnych, bagien, remiz śródpolnych (zakrzewień) i łąk

śródleśnych, jako elementów ostoi życia biologicznego i krajobrazu, stosowanie nawożenia

organicznego z wykorzystaniem rozdrobnionej kory i trocin umożliwiających szybszy rozwój

fauny glebowej oraz sadzonek z mikoryzowanymi systemami korzeniowymi.

XI. 10. Monitorowanie ekosystemów leśnych.

W celu prowadzenia właściwej gospodarki leśnej o długofalowym planowaniu bardzo

ważne jest monitorowanie środowiska przyrodniczego. Ułatwia ono stosowanie wszelkiego

rodzaju profilaktycznych zabiegów ochronnych i planowanie hodowlane. Na terenie LKP

znajdują się powierzchnie próbne monitoringu biologicznego (ocena żywotności drzew i

procesów samoregulacji). Są one jednak częścią ogólnopolskiego monitorowania środowiska

leśnego prowadzonego przez Instytut Badawczy Leśnictwa i ich ilość nie gwarantuje

możliwości oceny stanu lasów LKP. Wyniki monitoringu lasu połączone z wynikami badań na

stacjach sieci regionalnej i lokalnej prowadzonych przez WIOS i PIS wzbogacone przez

rzetelną ocenę leśników stanu sanitarnego i zdrowotnego lasu dają dopiero miarodajne

informacje mogące wspomóc planowanie hodowlane i być pomocne przy ustalaniu głównych

sprawców zanieczyszczeń. W miarę posiadanych środków rozważyć należy konieczność

172

założenia sieci stałych powierzchni próbnych. Powierzchnie te byłyby podstawą do śledzenia

zmian stanu ekosystemów leśnych.

XI. 11. Funkcje produkcyjne i diagnostyka hodowlana

Funkcje produkcyjne polegają na zdolności do trwałej i ustawicznej produkcji masy

drzewnej. Umożliwia to ciągłość użytkowania drewna i surowców niedrzewnych

pozyskiwanych z lasu, w tym użytków gospodarki łowieckiej i płodów runa leśnego.

W konsekwencji uzyskiwanie dochodów ze sprzedaży towarów i usług oraz zasilenie

podatkiem budżetu państwa i samorządów.

Potrzeby hodowlane, zasady regulacji struktury zasobów leśnych, zapotrzebowanie

na drewno i wyroby z niego na cele gospodarcze oraz konieczność zapewnienia

ekonomicznych warunków prowadzenia gospodarki leśnej uzasadniają wykorzystanie tych

lasów jako także odnawialnego źródła surowca drzewnego. Podstawą użytkowania lasu jest

wielkość określana przyrodniczymi warunkami produkcji, wymogami hodowlanymi

i ochronnymi, a przede wszystkim zasadą trwałości lasów i zwiększania ich zasobów.

Ustalana na 10 lat w planach urządzenia lasu dla poszczególnych nadleśnictw wielkość

pozyskania grubizny drewna określana jest etatem cięć. Planowana wielkość pozyskania w

drzewostanach dojrzałych do odnowienia określana jest jako etat cięć rębnych, jest

wielkością maksymalną jeszcze bezpieczną dla pozyskania. Wielkość tzw. użytków

przedrębnych przewidywanych do pozyskania w drzewostanach młodszych w ramach

zabiegów pielęgnacyjnych ma charakter przybliżony i może ulegać zmianie w zależności od

bieżących potrzeb hodowlanych i sanitarnych.

W warunkach gospodarstwa leśnego LKP realizowane są dwa cele: cel hodowlany na

pierwszym miejscu i cel gospodarczy. Cele te są realizowane w warunkach intensywnego

gospodarstwa leśnego na co wskazują następujące właściwości: wysoki stopień

zorganizowania, wysoki stopień wykorzystania czynników wytwórczych jak klimat, gleba,

praca, zapas, wysoki stosunek nakładów do korzyści, wysoki organizacyjno-techniczny

poziom gospodarstwa, zróżnicowane sposoby zagospodarowania lasu - zrębowy,

przerębowo – zrębowy oraz niższy okres produkcji.

Cel hodowlany w lasach LKP określają hodowlane typy drzewostanów, docelowe

składy drzewostanów oraz składy odnowień.

Dla realizacji wyżej wymienionych celów bardzo istotna jest diagnostyka hodowlana,

czyli rozpoznanie typu siedliskowego lasu z uwzględnieniem wariantów i rodzajów siedlisk i

wskazanie odpowiadającego mu typu hodowlanego drzewostanu poprzez orientacyjny skład

gatunkowy odnowienia. Charakter istniejących drzewostanów w LKP, kształtowany w toku

długotrwałej gospodarki w wielu wypadkach nie odpowiada obecnym potrzebom

173

gospodarstwa leśnego opartego na zasadach ekologicznych, głównie z powodu

niedostosowania składu gatunkowego do siedliska. Z tego względu przy rozpatrywaniu

zagadnień związanych z hodowlą drzewostanów za miarodajny trzeba często uważać nie

istniejący, lecz pożądany skład gatunkowy drzewostanów uzgodniony z postulatami

ekologicznymi, gospodarczymi i ochronną funkcją lasu a przede wszystkim względami

przyrodniczymi tj. z charakterem siedlisk leśnych. Operaty siedliskowe zalecają w hodowli

lasu kształtowanie drzewostanów zgodnie z właściwościami siedlisk, według pewnych

specyficznych dla warunków LKP - hodowlanych typów drzewostanów. Formułując docelowe

składy gatunkowe drzewostanów kierowano się zasadą maksymalnego tworzenia

drzewostanów mieszanych, w pełni respektującej prawa przyrody w hodowli lasu.

Drzewostany jednogatunkowe (lite) znajdują uzasadnienie tylko w skrajnych pod względem

glebowym warunkach siedliskowych a więc na zupełnie jałowych i suchych piaskach

sandrowych w LKP. Ale i tam należy starać się wprowadzać choćby niewielką domieszkę

gatunków drzewiastych, mogących spełniać mniej lub bardziej trwałą rolę biocenotyczną.

Rola różnych gatunków drzew i ich udział w składzie drzewostanów zostały określone

w uzależnieniu, z jednej strony - od warunków przyrodniczych, reprezentowanych przez

różne siedliska, a z drugiej strony - od postulatów ekonomicznych, stawiających przed

hodowlą lasu zadania produkcji sortymentów wielkowymiarowych i średniowymiarowych,

którym gospodarstwo leśne w LKP powinno sprostać w ramach istniejących naturalnych

możliwości produkcyjnych lasu. Tak pojęte zadania wyznaczają każdemu istniejącemu

drzewostanowi określony cel hodowlany, realizowany w toku długoletnich procesów

odnawiania i pielęgnowania lasu. Wytyczaniem tych celów i wskazaniem środków wiodących

do ich osiągnięcia zajmuje się planowanie hodowlane, którego podstawowe elementy

zawarte zostały w operatach siedliskowych poszczególnych nadleśnictw.

Głównym założeniem przedstawionego planowania hodowlanego jest osiągnięcie celu

produkcji, który jest zarazem celem hodowlanym. Cele hodowlane zostały sformułowane dla

konkretnych obiektów hodowlanych, jakimi są drzewostany w ramach typów siedliskowych

lasu ich wariantów i rodzajów siedlisk.

Konkretne ujęcie szczegółowego celu produkcji przedstawiono w planach u.l. Zawiera

ono pożądany skład gatunkowy i pożądaną strukturę drzewostanu, do których należy

zmierzać oraz pożądane grupy sortymentów drzewnych, jakie mają być pozyskane w ciągu

całego cyklu produkcyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem grupy sortymentów

wielkowymiarowych otrzymywanych w użytkowaniu rębnym. Tak ujęte szczegółowe cele

produkcji są jednocześnie celami hodowlanymi i są zgodne z obowiązującą w gospodarstwie

leśnym zasadą stałego wzmagania i najpełniejszego wykorzystania naturalnych zdolności

produkcyjnych siedliska. Zaprezentowane w planach u.l., szczegółowe cele hodowlane z

jednej strony odzwierciedlają ogólne tendencje perspektywicznego rozwoju gospodarstwa

174

leśnego opartego na zasadach ekologicznych a z drugiej strony są realne dające się

osiągnąć przy zastosowaniu dostępnych środków. W zaprezentowanym planowaniu

odrzucono możliwość zakładania plantacji gatunków drzew szybko rosnących na korzyść

takich jak dąb i buk wymagających długich cyklów produkcyjnych, ale dostarczających

cennych sortymentów. Stanowisko popierania gatunków szybko rosnących

i koniunkturalnych rynkowo byłoby dla gospodarstwa leśnego w tych warunkach

niebezpieczne i groziłoby nawrotem do monokultur a w konsekwencji do zastąpienia lasu

przez plantacje drzew. Długookresowość jako cecha produkcji leśnej nie powinna podlegać

fluktuacjom rynku. Gatunki długowieczne jak dąb, buk, lipa znalazły pełne uznanie w całym

naturalnym bogactwie gatunkowym począwszy od siedlisk BMśw, a na siedliskach lasowych

skończywszy. Z drugiej strony za niesłuszną uznano tendencję do ograniczania produkcji

sortymentów sosnowych, odznaczających się wielostronnymi możliwościami ich użytkowania

na rzecz długowiecznych liściastych, zwłaszcza uprawianych na uboższych siedliskach.

BMśw1, LMśw1. Na tych siedliskach ograniczono m.in. udział dębu na rzecz sosny,

ponieważ dąb w tych warunkach nie dorasta do wymiarów warunkujących uzyskanie

wysokowartościowych sortymentów. Przyczyna tego zjawiska tkwi w bardzo ubogiej skale

macierzystej gleb, którą są sandry w przeważającej większości.

Cel produkcji przedstawiony w planach u.l. informuje o zadaniach produkcyjnych

i umożliwia dostosowanie się do nich już w okresie odnowienia, a potem konsekwentne ich

realizowanie w długoletnim okresie pielęgnowania. Od celu gospodarczego zależy sposób

odnowienia w odpowiedniej rębni, zastosowanie właściwej więźby, kolejność i forma

wprowadzania poszczególnych gatunków jak i regulowanie zwarcia, wybór drzew dorodnych

w trzebieżach, wprowadzanie gatunków pielęgnacyjnych. Przedstawione w planach u.l. cele

hodowlane są jednocześnie tak określone, aby zapewniały trwałość lasu przy stałym

wzmaganiu i najpełniejszym wykorzystaniu zdolności produkcyjnej siedliska. Zbiorowiska

leśne w zaprezentowanym kształcie zagospodarowania powinny same sobie zapewnić

trwałość swego istnienia, tzn. przejawiać wysoki stopień odporności na niekorzystne wpływy

atmosferyczne, zdolność regulowania wzajemnego stosunku różnych ich komponentów i

niedopuszczania do nadmiernego rozwoju niektórych z nich, co zagrażałoby całości.

Ponadto zaplanowane zbiorowiska gwarantują utrzymanie siedlisk i środowiska leśnego w

stanie największej sprawności umożliwiającej przechodzenie w coraz doskonalsze, a więc i

wydajniejsze formy istnienia. Tak ukształtowane zbiorowiska zapewniają spełnienie również

pozaprodukcyjnych zadań lasu jako elementu krajobrazu.

Wszelkie sztuczne środki, przede wszystkim chemiczne, służące do ochrony lasu,

zwalczania chorób, szkodników i konkurującej roślinności - z jednej strony, a do zwiększania

produkcyjności siedlisk leśnych - z drugiej strony, powinny być uważane za zabiegi

pomocnicze, uzupełniające lub przyśpieszające naturalne procesy zachodzące w danych

175

zbiorowiskach leśnych. Granice zastosowalności tych środków powinny być zakreślone ich

gospodarczym uzasadnieniem. Zasady przedstawione w planach u.l. nie zwalniają

z konieczności traktowania osobno każdego drzewostanu, albowiem bogactwo różnorodnych

sytuacji uniemożliwia stosowanie jakichkolwiek szablonów postępowania. Każdy drzewostan

musi być traktowany osobno i dla każdego należy opracować oddzielne zalecenia. Ujawniać

się w nich powinno dążenie do popierania na siedliskach borowych gatunków liściastych, a

na siedliskach lasowych gatunków iglastych, co daje rękojmię hodowli drzewostanów

mieszanych. Widoczne w zaleceniach powinny być działania na jakość i zabezpieczenie

składników niezbędnych do zainicjowania przyszłych cyklów produkcyjnych. Żaden zabieg

hodowlany nie powinien być czynnością samą dla siebie, wszystkie one stanowią, bowiem

ogniwa jednolitego procesu pielęgnacyjnego, prowadzącego do z góry określonych celów,

jakimi są przeważnie w warunkach LKP optymalne spełnianie funkcji glebo i wodochronnych

siedlisko twórczych oraz produkcja dobrej jakości surowca wielkowymiarowego iglastego

i liściastego.

Z doświadczeń gospodarczych wynika, że typ siedliskowy lasu jest pojęciem

abstrakcyjnym, łączącym w sobie pewną skalę zmiennych warunków naturalnych, z której

pochodzi skala zmienności w obrębie typów hodowlanych drzewostanów ustalonych dla

danego rodzaju siedliska. Im większe są zdolności produkcyjne danego typu siedliskowego,

im większe są też możliwości urozmaicenia składu gatunkowego i struktury drzewostanu,

(np. Lśw1), tym szersza jest skala zmienności typów gospodarczych na obszarze obrębu

leśnego. Skala ta znacznie się zawęża na siedliskach skrajnych, tzn. ubogich i suchych np.

Bs, Bśw1 lub nadmiernie wilgotnych (Ol). Dla każdego z tych skrajnych typów siedliskowych

lasu ustalono jeden lub dwa typy gospodarcze drzewostanu, które mogą wykazywać pewne

odmienności raczej tylko na tzw. przejściach do sąsiedniego typu. W operatach

siedliskowych opracowanych dla poszczególnych nadleśnictw LKP wyróżniono ponadto

liczną grupę typów lasu. Na tak znaczne zróżnicowanie typów wpływa dążność do możliwie

pełnego uwzględnienia charakterystycznego układu warunków przyrodniczych oraz

dostosowania składu gatunkowego i struktury pożądanego typu do cech istniejących

drzewostanów, znajdujących uzasadnienie przyrodnicze i gospodarcze.

Typ lasu, według „Instrukcji wyróżniania i kartowania siedlisk leśnych” (2003) jest to

jednostka wyróżniana w obrębie typu siedliskowego lasu, obejmująca płaty lasu o podobnych

warunkach siedliskowych z właściwym dla nich względnie trwałym składem i strukturą

drzewostanu oraz innych warstw roślinności. Wskazuje on ogólny cel hodowlany, wynikający

z roli lasotwórczej gatunków drzew na danym siedlisku. Podstawą wydzielania i nazewnictwa

typu lasu jest skład gatunkowy drzewostanu, potencjalny dla warunków edaficznych danego

typu siedliskowego lasu. Przykładowy typ lasu w obrębie boru mieszanego świeżego może

176

być następujący: bór mieszany świeży dębowo-sosnowy, bór mieszany świeży świerkowo-

sosnowy itp.; zaś w obrębie lasu świeżego: las świeży dębowo-bukowy, las świeży bukowy

itp. W przypadku, gdy typ lasu został wyróżniony także na podstawie innego kryterium

ekologicznego, w jego nazwie należy uwzględnić to kryterium, np. kserotermiczny zboczowy

las mieszany świeży sosnowo-dębowy.

Na terenach LKP „Bory Tucholskie” wytypowano następujące typy lasu: drzewostany

sosnowe ( So ), dębowo-sosnowe ( DbSo ), bukowo -dębowo -sosnowe ( BkDbSo), bukowo-

dębowo-sosnowe (BkDbSo), bukowo-dębowe (BkDb ), sosnowo- bukowo-dębowe (SoBkDb),

bukowo –dębowe ( BkDb ), olszowo – dębowe (OlDb), lipowo – dębowe (LpDb), jesionowo

dębowe ( JsDb ), dębowo – bukowe (DbBk) , olszowo –jesionowe ( OlJs), olszowe ( Ol )

i brzozowo –olszowe ( BrzOl ).

Jak widać z listy przyjętych typów gospodarczych drzewostanu (typów lasu),

uporządkowanych według gatunku panującego: do gatunków podstawowych należą: sosna

zwyczajna, buk, dęby –szypułkowy i bezszypułkowy, jesion wyniosły oraz olsza czarna.

Towarzyszą im inne gatunki główne uwzględnione w nazwie i symbolu drzewostanu, bądź

nie uwzględnione w nazwie domieszkowe czy pomocnicze odpowiednio do warunków

siedliska. Typy hodowlane drzewostanu (typy lasu) z panującą sosną są właściwe dla

siedlisk borowych (Bs, Bśw, BMsw, BMw, BMb) oraz w dużej części lasu mieszanego (LM).

Najżyźniejsze siedliska są przeznaczone dla drzewostanów dębowych ( LMw, Lśw, Lw ).

Siedliska obfitujące w wilgoć przepływową (Ol, OlJ) są odpowiednie dla drzewostanów

z panującą olszą lub jesionem. Udział gatunków głównych w danym typie hodowlanym

może się wahać w pewnych granicach, ulegając modyfikacjom odpowiednio do zróżnicowań

w obrębie określonego typu siedliskowego lasu, np. w typie drzewostanu dębowo –

sosnowego dąb może stanowić od 10 do 40% składu gatunkowego.

Duży wpływ na ukształtowanie młodego pokolenia ma istniejący drzewostan

macierzysty i dlatego często o pożądanym typie hodowlanym drzewostanu stanowić będą

w LKP, nie tylko warunki siedliskowe, ale często również czynniki historyczne, które

ukształtowały dany zespół w określony sposób.

Nie mniej jednak w lasach gospodarczych przedstawione sugestie powinny być

respektowane, ponieważ przyjęcie określonego typu hodowlanego drzewostanu

uwarunkowane jest zarówno względami przyrodniczymi jak i ekonomicznymi. W lasach

ochronnych, w których na pierwszy plan wysuwają się zadania poza- produkcyjne, typ

drzewostanu powinien jak najbardziej zbliżać się do naturalnego zespołu, ściśle

zharmonizowanego z warunkami środowiska przyrodniczego oraz z pełnioną funkcją

ochronna i na rzecz tego naturalnego kierunku dopuszczalna powinna być tolerancja

leśników.

177

Te same działania, ale już o charakterze naukowym powinny obowiązywać we wszelkich

obiektach leśnych o charakterze rezerwatowym wydzielonych w celu zachowania unikalnych

elementów przyrody lub zbiorowisk o szczególnym znaczeniu naukowym.

Cel gospodarczy, jaki spełniają lasy LKP można scharakteryzować możliwością

etatową pozyskania surowca drzewnego. Cel ten realizowany jest przez dostarczanie na

rynek drzewny odpowiedniej ilości surowca we właściwym stosunku poszczególnych

sortymentów.

Zadania gospodarcze w lasach LKP kształtują się następująco (tabela nr 33 )

Tabela 33 Roczny etat użytków głównych wg. stanu operatowego

Rodzaj etatu Powierzchnia Udział procentowy

Etat użytków rębnych 608 ha

9,1%

Masa grubizny netto Udział procentowy

165 980 m3

52,9%

Etat użytków przedrębnych

Powierzchnia Udział procentowy

6 073 ha

90,9 %

147 660 m3

47,1%

Ogólem Powierzchnia Udział procentowy

6 681 ha

100,0%

Masa grubizny netto Udział procentowy

313 640 m3

100,0%

Roczne planowe zadania z hodowli lasu wg stanu operatowego przedstawiono w tabeli 34.

178

Tabela nr 34 Roczne planowe zadania z hodowli lasu Odnowienia i zalesienia otwarte

Powierzchnia

Halizny i płazowizny, zręby bieżące 46.08 ha Grunty nieleśne 6,51 ha Zręby projektowane 341,42 ha

Odnowienia pod osłoną

Przy rębniach złożonych 208,72 Podsadzenia 37,48 ha Dolesienia luki poprzedniej 2,08 ha Razem odnowienia i zalesienia 642,28 ha Poprawki i uzupełnienia

W uprawach i młodnikach 3,55 ha Na gruntach projektowanych do odnowienia i zalesienia 101,34 ha Razem poprawki i uzupełnienia 104,79 ha Ogółem odnowienia i zalesienia oraz poprawki i uzupełnienia

747,08 ha

Wprowadzenie podszytów 9,92 ha Pielęgnowanie Pielęgnowanie gleby 743,77 ha Czyszczenia wczesne (CW) 617,36 ha Czyszczenia późne (CP) 414,25 ha Razem pielęgnowanie 1775,81 ha

Melioracje agrotechniczne (oczyszczanie pow. zrębowych)

630,63 ha

Porównanie wieloletnich danych dotyczących pozyskania drewna w LKP wykazuje

w tych warunkach stabilność procesu użytkowania lasu. Stosunek pozyskania do przyrostu

uległ zmniejszeniu w porównaniu z poprzednimi okresami gospodarczymi. Stosunek ten jest

obecnie powszechnie używanym wskaźnikiem w leśnictwie trwałego i zrównoważonego

rozwoju. Obecnie jego wartości w LKP wynika w dużym stopniu ze struktury wiekowej lasu,

charakteryzującego się znacznym udziałem drzewostanów o dużym przyroście i stosunkowo

niskim użytkowaniu. W przyszłych okresach gospodarczych sytuacja ta na pewno się zmieni

i wskaźnik ten ulegnie zwiększeniu na rzecz proekologicznej gospodarki leśnej. W lasach

LKP w pełni respektuje się zasadę trwałości lasu poprzez akumulowanie zapasu

w drzewostanach przedrębnych, jako podstawowego i koniecznego warunku prowadzenia

cięć użytkowania rębnego w drzewostanach rębnych. W rozliczeniach przyrostowych

poszczególnych obrębów leśnych w użytkowaniu przedrębnym pobiera się do wielkości

połowy przyrostu miąższości użytki, a pozostawia się drugą do akumulacji zapasu. przy

uznaniu stanu zdrowotnego i sanitarnego za niezakłócony.

179

XI. 12. Wnioski do planów urządzeniowych

Przemija około 200 lat od początków powstania gospodarstwa leśnego na terenie

LKP. W ciągu tego okresu gospodarowanie miało charakter intensywny. Czynniki produkcji

przyrodniczej jak klimat, gleba, zapas drzewny miały charakter względnie stały. Zmieniły się

takie czynniki produkcji jak poziom pracy oraz dokonywał się postęp techniczny i zmieniały

warunki pracy. Problem zasadniczy gospodarstwa leśnego w lasach LKP pozostał

niezmienny. Jest to zagadnienie zachowania trwałości lasu, a więc trwałości produkcji

i trwałości walorów ochrony przyrody. W ciągu tego okresu występowały i występują

przykłady zachwiania równowagi biologicznej lasu i powstania klęsk natury biotycznej.

Widoczne wszystkie poprzednie metody urządzeniowe i sposoby zagospodarowania nie

doprowadziły do wytworzenia takiej struktury wewnętrznej lasu, która by najlepiej

przystosowała drzewostany do warunków siedliskowych. Kształtowanie wewnętrznej

struktury lasu powinno realizować urządzanie lasu przez wyodrębnienie równoważnych pod

względem produkcji kategorii siedlisk leśnych oraz określania dla nich składu gatunkowego

drzewostanu zgodnie z charakterem naturalnego zbiorowiska leśnego. Wszelkiego rodzaju

projekty ochrony przyrody nakładają na gospodarstwo leśne określone zasady i priorytety. W

gospodarstwie leśnym spełniającym postulaty ochronne cel produkcyjny powinien mieć

równorzędne znaczenie w stosunku do celu hodowlanego. Wyznaczenie tego celu musi być

bezwzględnie oparte na podstawowych zasadach trwałości lasu, jak również na pełnym

wykorzystaniu potencjalnych możliwości siedlisk i drzewostanów. Cel hodowlany określają:

gospodarczy typ drzewostanu, typ lasu, docelowy skład gatunkowy oraz skład odnowień.

Gospodarczy typ drzewostanu (typ lasu) powinien określać nie tylko skład gatunkowy

i formę zmieszania, ale także pożądaną budowę piętrową oraz strukturę wieku drzewostanu.

Przedstawia on ten drzewostan, który chcemy osiągnąć na określonym typie siedliskowym

lasu, z uwzględnieniem warunków przyrodniczych. Ponieważ polska typologia oparta jest na

potencjalnej produkcyjności typów siedliskowych lasu, więc wyznaczony cel w planowaniu

hodowlanym w postaci gospodarczego typu drzewostanu jest celem długookresowym

(trwałym). Podejście do formułowania celu hodowlanego w lasach LKP powinno być

dwojakie. W lasach ochronnych proponuje się jako cel hodowlany unaturalnienie drzewostanowów zniekształconych, warunkujące trwałość istnienia ekosystemów leśnych z zabezpieczeniem funkcji ochronnych. Na pozostałych obszarach celem głównym powinna być hodowla drzewostanów o składzie gatunkowym zbliżonym do naturalnych typów drzewostanów, dostosowanych do rozpoznanych możliwości produkcyjnych siedlisk.

180

Sposób zagospodarowania, zasady hodowlane i ochronne należy realizować tak jak

je zapisano w planach urządzania lasu na okresy 10 letnie, z następującymi uwagami

i propozycjami:

- zaniechać stosowania rębni zupełnej na siedliskach lasów mieszanych i lasów

wilgotnych, a na siedliskach borów bagiennych zaniechać użytkowania rębnego

i przedrębnego. W okresach dużego zagrożenia lasów LKP cięcia ograniczyć do potrzeb

sanitarnych i zdrowotnych otaczających siedliska bagienne drzewostanów

- upowszechnić w lasach LKP zasady wdrażania Zarządzenia nr 11 i 11 A w sprawie

doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych oraz Zarządzenia nr 30

Dyrektora Generalnego LP (Zarządzenie nr 13 Dyrektora RDLP w Toruniu),

- na dużych powierzchniach, gdzie występują drzewostany sosnowe jednowiekowe

z większą konsekwencją niż dotychczas urozmaicać strukturę wiekową, a tym samym

wzmagać odporność biologiczną przez założenie po jednym zrębie na początku ostępu,

kosztem zaoszczędzenia wyrębu drzewostanów starszych

- upowszechnić sposoby stopniowej przebudowy gatunkowej i wiekowej

drzewostanów poprzez cięcia pielęgnacyjne, cięcia przekształceniowe dolesiania i

podsadzania.

- gatunków liściastych nie wprowadzać szablonowo, lecz stosownie do naturalnego

układu mikrosiedlisk żyźniejszych i wilgotniejszych

- nie wprowadzać gatunków obcego pochodzenia, a wprowadzanie gatunków

znajdujących się poza zasięgiem naturalnego występowania, jak świerk tolerować w roli

domieszek powstających samoistnie.

Postuluje się aby przedstawione zasady zagospodarowania były respektowane

w sposób jednolity we wszystkich jednostkach administracyjnych LKP, w Nadleśnictwach

Tuchola, Woziwoda, Dąbrowa, Osie i Trzebciny. W lasach ochronnych LKP proponuje się

upowszechniać poprzez zapisy w kolejnych planach urządzania lasu sposób zrębowo-

przerębowy zagospodarowania z całą gamą rębni gniazdowych, częściowych i stopniowych,

wykorzystujących naturalne odnowienia i prowadzących do urozmaicenia struktury

drzewostanów, gdzie stale znajdują się drzewa różnego wieku i różnych rozmiarów,

rozmieszczone w sposób nieregularny. Podczas zagospodarowania lasów ochronnych leśnik

powinien stanąć przed koniecznością rozwiązania następujących problemów:

- trwałego zachowania chronionych obiektów lub utrzymania ich w stanie

odpowiadającym celowi ochrony

- zaspakajania potrzeb kulturalnych, potrzeb nauki leśnej

181

- ścisłego uzależnienia działalności gospodarczej od wymagań hodowlanych,

ochronnych, rozwojowych chronionych obiektów

- stosowania zabiegów i metod gospodarczych opartych na współdziałaniu z naturą

i naśladowaniu jej procesów oraz uwzględniających w szerokiej mierze istniejące

różnice siedliskowe, biocenotyczne i fitosocjalne lasów ochronnych.

- ścisłej kontroli bieżącego stanu lasu i wyników gospodarstwa.

Z punktu widzenia dążności do unaturalnienia struktury drzewostanów doniosłe

znaczenie posiada zasada możliwie częstego badania bieżącego stanu lasu we wszystkich

przejawach i szczegółach, dająca podstawę do jedynie miarodajnej oceny stosowanych

zabiegów hodowlanych i zmian odbywających się w lesie.

Gospodarka leśna w LKP powinna opierać się na nowoopracowanych zasadach

hodowlanych, uwzględniających potrzeby ekologizacji. Nowe zasady zawierają w

odpowiednim miejscu przepisy Zarządzenia Generalnego Dyrektora, Nr 11 i 11A,

wprowadzające konieczność pozostawienia na zrębach zupełnych grup lub pojedynczych

drzew. Zdaniem autora zasada ta nie spełnia pokładanych ekologizacyjnych nadziei. Drzewa

ulegają wiatrołomom i wiatrowałom, uszkodzone i odsłonięte są opanowywane przez

szkodniki wtórne, w lasach glebochronnych, powodują uruchamianie piasków, na siedliskach

ubogich stanowią konkurencję dla młodego pokolenia.

Istnieje wiele form rębni wypracowanych przez doświadczalnictwo i sztukę leśną,

którez powodzeniem zastąpią pomysł nie związany z profesją leśnika.

Oprócz rębni dotychczas stosowanych jako zasadniczych, proponuje się dać

możliwość stosowania wielu innych sprawdzonych w leśnej praktyce europejskiej,

stwarzających w danych warunkach lepsze możliwości powodzenia naturalnego odnowienia.

Z rębni zupełnych stwarzających środowisko do odnowienia lasu bez osłony, proponuje

się rębnię zupełną z pozostawieniem nasienników, w warunkach możliwego samosiewu

górnego. Korzystne środowisko, ukształtowane pod boczną osłoną jednostronną, stwarza

godna polecenia rębnia zupełna, smugowa. W warunkach pewniejszego wykorzystania

samosiewu bocznego można zalecić rębnie: schodkową, zatokową, kulisową, które

kształtują środowisko pod boczną osłoną dwustronną.

W grupie rębni częściowych, szczególnie na małych powierzchniach lasów ochronnych,

zaleca się dopuścić rębnię częściową na pasach. W zależności od warunków dla

naturalnego odnowienia w grupie rębni częściowych, o długim okresie odnowienia, nowe

zasady pozwalają w ramach powiększonej inicjatywy nadleśniczego dopuścić do praktyki

rębnię smugową – przerębową Ch. Wagnera i osłonowo – klinową J. Eberharda, jako rębnie

182

kształtujące środowisko dla młodego pokolenia, pod osłoną górną zanikającą stopniowo na

smugach krawężnych.

W nowych zasadach cele hodowlane są zgodne z celami produkcji i mają charakter

ramowy, aby dać możliwość uszczegółowienia diagnostyki hodowlanej na podstawie operatu

glebowo – siedliskowego.

Cele hodowlane i tożsame cele produkcji są zgodne z obowiązującą w gospodarstwie

leśnym, podstawową zasadą stałego wzmagania i najpełniejszego wykorzystania

naturalnych zdolności produkcyjnych siedliska.

Ramowy charakter wskazania celów hodowlanych polega na wyodrębnieniu dla typu

siedliskowego lasu, wszystkich możliwych typów gospodarczych (typów lasu) dla

osiągnięcia tego celu, oraz sposobów zagospodarowania. Pożądany zaś skład gatunkowy

drzewostanu dla rodzaju siedliska oraz najwłaściwszy sposób zagospodarowania są

wybrane w oparciu o dane operatów glebowo – siedliskowych nadleśnictw. Szczegółowy cel

hodowlany jest tak określony, aby zapewniał trwałość lasu przy stałym wzmaganiu

i najpełniejszym wykorzystaniu zdolności produkcyjnej siedliska. Jest to postulat, który dla

długookresowej produkcji leśnej w LKP ma podstawowe znaczenie. Zbiorowisko leśne w

stanie takiego zagospodarowania, powinno samo sobie zapewnić trwałość swego istnienia,

tzn. przejawiać wysoki stopień odporności na niepomyślne wpływy atmosferyczne, zdolność

regulowania wzajemnego stosunku, różnych jego komponentów i nie dopuszczanie do

nadmiernego rozwoju niektórych z nich, co zagrażałoby całości. Ponadto zbiorowisko takie,

powinno gwarantować utrzymanie siedliska i środowiska leśnego w stanie największej

sprawności, umożliwiającej przechodzenie w coraz doskonalsze, a więc i wydajniejsze formy

istnienia.

W lasach ochronnych, w których na pierwszy plan wysuwają się ich zadania

pozaprodukcyjne, proponowany typ drzewostanu jak najbardziej zbliża się do naturalnego

zespołu, ściśle zharmonizowanego z warunkami środowiska przyrodniczego.

Aktualnie obowiązujące operaty glebowo siedliskowe ujawniły dużą powierzchnie siedlisk

zniekształconych i zdegradowanych dlatego postuluje się poświęcenie większej uwagi

sposobom przebudowy drzewostanów i jej pilności w zależności od faz rozwojowych.

Większą rolę powinny spełniać w tym względzie melioracje regradacyjne oraz dolesienia

i prześwietlenia.

Dolesienia obok tradycyjnego znaczenia produkcyjnego i czynnika częściowej

przebudowy, mogą być wykorzystane przy przyszłym odnowieniu wchodząc w skład

następnej generacji, o ile stanowią dostatecznie dużą powierzchnię. W tym zawarta jest ich

rola ekologizacyjna, wprowadzająca element bioróżnorodności gatunkowej i wiekowej.

Im żyźniejsze jest siedlisko, tym większe są możliwości wprowadzenia szerszego wachlarza

gatunków i wykorzystania mniejszych powierzchni. Na ubogich siedliskach tylko duże luki

183

(powyżej 7-10 arów), mogą być przeznaczone do dolesień, ponieważ praktycznie brak jest

gatunków cienioznośnych, o bardzo skromnych wymaganiach glebowych, a gatunki

światłożądne w tych warunkach stają się jeszcze mniej wytrzymałe na ocienienie.

Przystępując do dolesień, należy rozpatrzyć możliwość i celowość wykorzystania

pojawiających się nalotów. Pozostawia się je wtedy, gdy zapowiadają dobry rozwój i są

złożone z pożądanych siedliskowo gatunków drzew.

XI. 13. Wnioski i propozycje działań wynikające z programu badawczego „Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych

W 2005 roku ukazała się publikacja K. Rykowskiego „O gospodarce leśnej w leśnych

kompleksach promocyjnych. Jej autor i koordynator badań przedstawił podsumowanie badań

projektu „Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych

kompleksach promocyjnych”. Projekt ten zrealizowano w zakładzie Ekologii i Ochrony

Środowiska Instytutu Badawczego Leśnictwa w Warszawie. Obejmował on problematykę

gospodarczą, społeczną, środowiskową, ochronę przyrody, zagadnienia hodowlano-

ochronne oraz wielostronne użytkowanie lasu. Na projekt składało się 21 zadań

badawczych, które zgrupowano według trzech zakresów merytorycznych: A – Zadania

ekonomiczno-społeczne, B – zadania z zakresu hodowli i użytkowania lasu oraz C – Zadania

Środowiskowe.

Jak dotychczas program ten nie został formalnie wdrożony do realizacji w leśnych

kompleksach promocyjnych. Warto jednak przeanalizować jego wyniki i wnioski dotyczące

praktyki leśnej i zadecydować, które z nich są możliwe do realizacji w warunkach

obowiązujących zasad gospodarowania w lasach nadleśnictw Leśnego Kompleksu

Promocyjnego „Bory Tucholskie”. Proponuje się by tej tematyce poświęcić jedno lub nawet

kilka posiedzeń Rady Naukowo-Społecznej

Wg autora i koordynatora celem ogólnym programu badawczego „Podstawy trwałego

i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych” było

stworzenie podstaw wielofunkcyjnej gospodarki leśnej opartej na ekonomicznych,

przyrodniczych i społecznych wartościach lasu. Natomiast do celów szczegółowych

zaliczono:

1. zapewnienie trwałości ekosystemów leśnych i ciągłości wielostronnego wykorzystania ich

zasobów;

2. poznanie zakresu i intensywności oddziaływania różnych sposobów zagospodarowania

lasu na przyrodniczo cenne elementy leśnych biocenoz;

184

3. trwałe zachowanie, przywracanie lub odtwarzanie procesów ekologicznych w

ekosystemach leśnych metodami z zakresu urządzania, hodowli, ochrony i użytkowania lasu;

4. integrowanie celów trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej z pozakonserwatorską

ochroną przyrody;

5. przygotowanie podstaw metodycznych oraz procedur ekstrapolacji wyników i zasad

wypracowanych w LKP na inne obszary Lasów Państwowych;

6. rozpoznanie możliwości integracji rozwoju gospodarstwa leśnego z rozwojem regionalnym

przez udział społeczności lokalnej i samorządów terytorialnych w integrowaniu planów

urządzania lasu z gminnymi i regionalnymi planami zagospodarowania przestrzennego,

z rozwojem społeczno-gospodarczym regionu oraz planami ochrony przyrody i krajobrazu;

7. promocja trwalej i zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrony zasobów przyrody w

lasach:

Realizacja tak przygotowanego programu dla LKP ma przynosić następujące efekty:

1. ogólna poprawa gospodarki leśnej w kierunku wzmocnienia kondycji lasów,

minimalizowanie zagrożeń, stosowanie bardziej adekwatnych metod zagospodarowania;

2. szersze otwarcie się leśnictwa na potrzeby społeczne i społeczną ingerencję w sposoby

korzystania z ekonomicznych, ekologicznych i społecznych wartości lasów;

3. udoskonalenie metod zagospodarowania z zakresu urządzania, hodowli, ochrony

i użytkowania lasu;

4. przygotowanie LKP do pełnienia funkcji obszarów wzorcowych (modelowych) w celu

demonstrowania trwałego i zrównoważonego, wielofunkcyjnego leśnictwa.

Poniżej przedstawiono propozycje i zalecenia dla praktyki leśnej, które wynikają z omawianego projektu „Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych” (Rykowski 2005). Jednak, jak wyżej wspomniano celowość i zakres ich wprowadzania na terenie Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” musi być oceniona i przedyskutowana na posiedzeniu Rady Naukowo-Spolecznej oraz ewentualnie zatwierdzona do realizacji w planach urządzania lasu w poszczególnych nadleśnictwach. W zakresie zmian w planowaniu leśnym:

Proponuje się, aby planowanie gospodarki leśnej zróżnicować i uzależnić od

pełnionych przez las funkcji, przy czym jego narzędziem ma się stać różnicowanie struktury

lasu oraz sposoby jego osiągania. W tym celu należy:

1. dla potrzeb planowania urządzeniowego przyjąć podział lasu na trzy grupy funkcji:

produkcyjne, socjalne i środowiskowe,

2. skorygować kryteria zaliczania drzewostanów (ekosystemów leśnych) do gospodarstw,

185

3. projektować budowę złożoną, podobną do struktury w warunkach naturalnych,

4. zrezygnować z docelowej pierśnicy, jako kryterium technicznym (postulat dosyć

kontrowersyjny, dopisek autora po konsultacji ze specjalistami)

5. dla funkcji produkcyjnej za podstawowe kryterium dojrzałości do użytkowania przyjąć wiek

rębności dojrzałości technicznej,

6. dla funkcji socjalnych niezbędne jest wypracowanie odpowiedniego kryterium dojrzałości

do użytkowania,

7. dla funkcji środowiskowych za podstawowe kryterium dojrzałości do użytkowania przyjąć

wiek dojrzałości do odnowienia,

8. ustalić kryteria dojrzałości ekosystemu do innych niż drewno pożytków, kierując się nie

tylko wiekiem, ale też i stopniem naruszenia trwałości lasu,

W zakresie pożądanej struktury lasu autor publikacji proponuje: 1. zróżnicowanie struktury lasu w zależności podgrupy funkcji lasu,

2. dla funkcji środowiskowych projektowanie składu gatunkowego ekosystemów leśnych

(typów lasu, drzewostanów) na podstawie potencjalnych zbiorowisk leśnych; kryterium

wskaźnikowym może tu być skład gatunkowy naturalnych odnowień.

Ponadto dla funkcji środowiskowej należy określać stan gotowości odnowieniowej

w drzewostanach antropogenicznego pochodzenia bez względu na wiek, za pomocą

zaproponowanych ekologicznych kryteriów dojrzałości ekosystemów leśnych do odnowienia.

Wcześniejsze pojawianie się samosiewów powinno być traktowane jako młode pokolenie,

a nie jako podszyt oraz uruchomienie procesów ekosystemowych do wytworzenia złożonej

struktury. Wymagać to będzie działań mających na celu na przykład zwiększenie dostępu

światła do lasu.

Według Rykowskiego (2005) ekologiczne kryteria dojrzałości ekosystemów leśnych

do użytkowania sprowadzają się do cech drzewostanu łatwych do określenia. Należą do

nich:

- zagęszczenie wyrażone najczęściej zwarciem drzewostanu, czynnikiem zadrzewienia lub

polem powierzchni przekroju pierśnicowego,

- siedliska,

- stanu pokrywy,

- składu gatunkowego warstwy drzew,

- żywotności drzew,

Wyżej wymieniony autor zaproponował kryteria dojrzałości dla czterech gatunków

lasotwórczych – sosny, dębu, buka i jodły. Spośród tych gatunków pierwsze trzy występują

na terenie LKP „Bory Tucholskie”. Kryteria te zestawione tabelarycznie przedstawiają się

następująco:

186

Tabela 35 Kryteria dojrzałości wybranych gatunków lasotwórczych – sosny, dębu i buka Gatunek Siedlisk

o Wiek Zagęszczenie

Osłona Zadrzewienie Zwarcie podszytu %

Pole powierzchni przekroju m2/ha

Pokrywa

So Bw, BMw, Bśw, BMśw, LMśw

60-110 (80-90)*

0,7-1,4 0,5-1,0 10-50 26-30 ZAD, MSZ, ZDZ, S..ZAD,

Bk LMśw, Lśw

80-120 (90-100)*

0,7-1,0 0,6-0,8 0 do 30 21-30 ha ZAZ

Db BMśw, LMśw, Lśw

90-110 (90-100)*

0,7-1,4 0,6-0,8 30-60 16-30 ZAD, ZAZ

Źródło: Rykowski K., 2005, O gospodarce leśnej w leśnych kompleksach promocyjnych, IBL Sękocin Las *Podklasa wieku na którą przypada w wyniku sumowania 50 % powierzchni drzewostanów z nalotem

W zakresie prowadzenia gospodarstwa przestojowego w drzewostanach sosnowych Gospodarstwo przestojowe polega na pozostawieniu drzew pojedynczych albo

rosnących w grupach lub kępach na powierzchni zrębu zupełnego, bądź też na powierzchni

drzewostanu odnawianego rębniami złożonymi (z wyjątkiem rębni przerębowej). Zakłada się

jednak, że wrosną one w nowe pokolenie drzewostanu i utrzymają się w nim możliwie jak

najdłużej, najlepiej do następnego cyklu odnowieniowego. Gospodarstwo przestojowe

sprzyja kształtowaniu zróżnicowanych pod względem struktury wieku drzewostanów.

Zasadniczym celem utrzymywania przestojów jest uzyskanie odnowienia naturalnego.

Przestoje stwarzają osłonę dla wprowadzanych gatunków cienioznośnych n. p. buka. Dzięki

temu umożliwiają przebudowę monokultur w kierunku drzewostanów mieszanych,

dwugeneracyjnych, a nawet wielogeneracyjnych. Gospodarstwo przestojowe spełnia

dodatkowo funkcje krajobrazotwórcze i sprzyja utrzymaniu różnorodności biologicznej.

Należy się jednak liczyć z tym, że pozostawienie starych drzew może w przyszłości

spowodować straty ekonomiczne. Uzasadnieniem tworzenia gospodarstw przestojowych są

przede wszystkim względy przyrodnicze. Zatem ich zakładanie jest szczególnie wskazane

w lesie wielofunkcyjnym (Rykowski, 2005).

Drzewostany, w których zachowywane będą przestoje powinny spełniać następujące

warunki:

1. Jakość i pochodzenie drzewostanu uzasadniają wykorzystanie pojawiających się

samosiewów,

2. Brak śladów obecności grzybów powodujących zgniliznę drewna,

3. Brak szkodliwego wpływu emisji zanieczyszczeń,

4. Drzewostany położone w miejscach w małym stopniu narażonych na silne wiatry,

5. Warunki glebowe sprzyjają kształtowaniu się głębokich systemów korzeniowych,

187

6. Wiek 90-100 lat.

Poszczególne osobniki drzew zakwalifikowane do drzewostanów przestojowych

powinny posiadać odpowiednie cechy. Autor programu wymienia następujące;

1. Brak objawów chorobowych (szczególnie chorób grzybowych),

2. Pełna, symetryczna, długa korona (powyżej1/3 wysokości drzewa (przy przestojach

pozostawionych w formie kęp możliwa jest większa tolerancja),

3. Najlepiej by pozostawione egzemplarze posiadały przeciętną grubość dla danego

drzewostan, ale dopuszcza się także w razie konieczności wybór drzew grubszych,

4. Wysokie stanowisko biosocjalne (osobniki panujące lub górujące wg klasyfikacji Krafta),

5. Brak uszkodzeń mechanicznych, szczególnie w szyi korzeniowej i odziomkowej części

pnia,

6. Brak śladów żywicowania,

7. Prosta, dobrze oczyszczona strzała.

Z wielu względów należy preferować kępową formę przestojów.

Ilość przestojów zależy od dominującej funkcji lasu oraz szczególnie od przyjętej

koncepcji hodowlanej. Optymalna ilość pojedynczych drzew powinna zamykać się

w granicach 20-30 sztuk/ha. Maksymalna liczba przestojów pozwalająca na ukształtowanie

sosnowego drzewostanu dwugeneracyjnego nie może przekraczać 50 sztuk/ha.

W przypadku obecności w młodej generacji drzewostanu gatunków światłożądnych (sosna,

dąb) korzystniejsze jest pozostawienie mniejszej ilości przestojów, natomiast przy

występowaniu i wprowadzaniu do następnej generacji gatunków cienioznośnych celowa jest

większa liczba drzew przestojowych. Mniejsza niż 10 liczba drzew pozostawionych nie spełni

zadań hodowlanych. Może mieć jednak uzasadnienie przyrodnicze lub estetyczne.

Przypadek ten dotyczy n. p. drzew dziuplastych lub o oryginalnych kształtach (Rykowski,

2005).

Decyzja o utworzeniu gospodarstwa przestojowego powinna być podjęta na

posiedzeniu I KTG, na podstawie rozpatrzenia aktualnego i spodziewanego znaczenia

poszczególnych funkcji lasu w urządzanym obiekcie, ogólnej oceny stanu zdrowotnego

drzewostanów oraz istniejących i przewidywanych zagrożeń.

Propozycję zaliczania poszczególnych drzewostanów do gospodarstwa

przestojowego przedstawia się i zatwierdza po zakończeniu prac inwentaryzacyjnych na II

KTG.

W drzewostanach zakwalifikowanych do gospodarstwa przestojowego wykonuje się

szczegółowe planowanie hodowlane, czyli określa się formy i ilość przestojów,

rozmieszczenie i wielkość kęp, rodzaj i termin wykonania zabiegów przygotowawczych.

Następnie wykonuje się inwentaryzację przestojów z określeniem ilości sztuk, ich

miąższości, jakości i zdrowotności.

188

W zakresie stabilizującej trzebieży grupowej jako elementu naturalnej hodowli lasu Koncepcja stabilizującej trzebieży grupowej uwzględnia istnienie naturalnej

nieregularności rozmieszczenia drzew w drzewostanie i uwalnia od schematyzmu

wprowadzonego przez metodę Schadelina stosowaną powszechnie w polskim leśnictwie.

Poza podwyższeniem odporności drzewostanów zwiększa postulowaną przez naturalną

hodowlę różnorodność form drzewostanów. Taka trzebież popiera zachowanie elementów

naturalnej struktury drzewostanów, jakimi są biogrupy drzew i jest naśladowaniem

naturalnych procesów różnicowania się drzew. Ponadto wyrasta z idei naturalizacji

w zagospodarowaniu lasu.

Kształtowanie korzystnej dla powstania i rozwoju młodego pokolenia, grupowej

struktury drzewostanu, umożliwi zwiększenie areału naturalnie odnawianych drzewostanów

sosnowych oraz podniesie skuteczność inicjowania naturalnych odnowień sosny na

poszczególnych powierzchniach. Trzebież grupowa wpływa stabilizująco na drzewostany

innych gatunków, a jednocześnie pozytywnie oddziałuje na skuteczność ich reprodukcji.

Zróżnicowanie struktury wewnętrznej drzewostanów stymuluje nierównomierność pojawiania

się i rozwoju naturalnych odnowień gatunku głównego i dzięki temu stwarza możliwość

naturalnego wkroczenia lub sztucznego wprowadzenia innych gatunków. Uzyskanie

naturalnego odnowienia, stymulowane przez trzebież grupową, może być pierwszym etapem

hodowli drzewostanów dwu –i wielogeneracyjnych.

Wdrażanie trzebieży grupowej rozszerzy możliwość prowadzenia gospodarstwa

przestojowego. Występowanie licznych grup silnych i dobrych jakościowo osobników sosny

w dojrzałych drzewostanach, prowadzonych z zastosowaniem stabilizującej trzebieży

grupowej, pozwoli zarówno na trwałe zachowanie większej liczby przestojów na jednostce

powierzchni, niż przy tradycyjnej hodowli, jak i na zwiększenie powierzchni objętych tą formą

gospodarowania.

Projektowanie natężenia trzebieży grupowej w leśnych kompleksach promocyjnych

zależy głównie od stopnia zagrożenia lasu ze strony wiatru. Ponieważ LKP „Bory Tucholskie”

leży w I strefie zagrożenia oddziaływaniem wiatru (obszar zagrożenia w stopniu przeciętnym)

to proponuje się by zakres wdrożenia trzebieży w nadleśnictwach należących do niego

wynosił około 10 % powierzchni drzewostanów objętych corocznym planem trzebieży

(Rykowski 2005).

Wybór drzewostanów, w których prowadzona będzie trzebież grupowa winien

uwzględniać stopień zagrożenia ze strony wiatru gatunku tworzącego drzewostan, jego

strukturę przestrzenna, warunki zakorzenienia drzew i ich stan zdrowotny. Należy się przy

tym kierować planami określającymi rozmiar i lokalizację powierzchni objętych metodami

naturalnego odnowienia, wielkością gospodarstwa przestojowego obszarem hodowli

189

dwugeneracyjnych drzewostanów sosnowych. trzeba także brać pod uwagę możliwość

przeciwdziałania obniżaniu produkcji wysokojakościowego surowca w drzewostanach

wykazujących niedobór drzew przyszłościowych (głównie buk i sosna)

W leśnych kompleksach stosowanie trzebieży grupowej winno być powiązane

z monitoringiem badawczym o szerokim spektrum. Jest to bowiem operacja, stanowiąca

jeden z głównych zabiegów hodowlanych w dążeniu do trwałego, wielofunkcyjnego lasu.

Wyniki badań prowadzonych w LKP pozwolą na opracowanie i wdrożenie w pozostałych

lasach Polski metod postępowania hodowlanego harmonijnie kojarzących wymogi

stabilności, różnorodności przyrodniczej, produkcyjności i estetyki krajobrazu (Rykowski

2005).

W zakresie gospodarowania zapasem martwego drewna w lasach zagospodarowanych

Zasadniczym celem gospodarowania martwym drewnem jest zapewnienie ciągłości

istnienia , a nawet zwiększenia wykorzystujących go populacji roślin, grzybów i zwierząt.

Martwe drewno odgrywa także istotna rolę w krążeniu materii w ekosystemie leśnym.

Rykowski (2005) uważa, że w celu racjonalnego gospodarowania martwym drewnem należy

zmodyfikować dotychczasowe sposoby opisu lasu i zasad hodowli przy jednoczesnej

zmianie zasad organizacyjnych gospodarstwa leśnego. W związku z tym proponuje on

następujące modyfikacje:

1. traktowanie gospodarowania martwym drewnem jako jednego z elementów nowej

i spójnej wewnętrznie gospodarki leśnej, łącznie z takimi elementami jak: ocena zgodności

zbiorowiska leśnego z siedliskiem, ochrona starych drzew i drzewostanów, ochrona

wybranych gatunków roślin i zwierząt,

2. przyjęcie za planistyczną jednostkę odniesienia całego obszaru zbiorowiska

rzeczywistego, tzn. całej przestrzeni życiowej zajmowanej przez dany ekosystem, a nie

poszczególnych wydzieleń drzewostanowych (wiekowych lub gatunkowych),

3. traktowanie martwego drewna jako składnika dynamicznego, pojawiającego się

i znikającego w sposób nierównomierny w czasie i przestrzeni i powiązanego z cechami

strukturalnymi drzewostanu,

4. zapewnienie ciągłości występowania martwego drewna między pokoleniami lasu, co

sprowadza się do pozostawiania na zrębach pojedynczych drzew stojących oraz grubego

materiału leżącego,

5. pozostawianie martwych drzew stojących i drewna leżącego o zróżnicowanych wymiarach

i w różnym stadium rozkładu oraz przyspieszanie, w miarę potrzeb, obumierania wybranych

drzew,

190

6. unikanie przemieszczania, składowania i cięcia drzew przeznaczonych do pozostawienia

w lesie oraz niszczenia drzew już leżących na dnie lasu, zwłaszcza w miejscach pracy

ciężkiego sprzętu, n. p. na zrębach i w pobliżu szlaków zrywkowych.

Autor programu proponuje by w lasach stanowiących cenne fragmenty rodzimej

przyrody martwe drewno na 1 ha stanowiło 15-20 % miąższości dojrzałego drzewostanu na

danym siedlisku. Nie może być jednak mniej niż 10 grubych, rozkładających się całych kłód

lub martwych drzew stojących oraz maksymalnie dużo drzew dziuplastych. Ale w przyszłości

decyzja co do wielkości pozostawionej masy powinna wynikać ze szczegółowych badań,

które powinny określić ilość martwego drewna w naturalnych, nie użytkowanych lasach

różnego typu. Musza tez być określone minimalne wymagania co do ilości martwego

drewna, które jest niezbędne dla gatunków flory i fauny najbardziej narażonych na wyginiecie

w skali regionalnej i ponadregionalnej. Towarzyszyć temu powinny pogłębione badania

dotyczące powiązań między organizmami zasiedlającymi martwe drewno a innymi

biotycznymi składnikami ekosystemu leśnego.

Metoda inwentaryzacji zapasu martwego drewna w lesie zagospodarowanym jest

opisana w artykule Wolskiego (2002), „Metoda pomiarów leżącego martwego drewna w lesie

– założenia teoretyczne i przebieg prac terenowych”, opublikowanym w Pracach Instytutu

Badawczego Leśnictwa, Seria A, nr 932

W zakresie zasad ekologiczno-środowiskowej gospodarki leśnej

Wnioski sformułowano także w zakresie zasad ekologiczno-środowiskowej

gospodarki leśnej. Dla LKP „Bory Tucholskie” praktyczne znaczenie mogą mieć następujące

z nich:

1. w hodowli lasu należy dążyć do zmniejszenia powierzchni zrębowych, co zmniejsza straty

produkcji pierwotnej i obniża stopień erozji wodnej i wietrznej,

2. pozostawianie przestojów zwiększa stan biomasy na zrębach, a tym samym przyczynia

się do obniżenia kosztu negentropijnego, tj. do zakresu typowego dla układów naturalnych.

Należy wiec prowadzić gospodarstwa dwugeneracyjne (przestojowe),

3. zastępowanie chemicznych środków ochrony roślin metodami biologicznymi powoduje

wzrost wskaźnika ESI (poprzez zmniejszenie strumienia energii F). Uwaga ta dotyczy

również nawozów sztucznych, które odznaczają się szczególnie wysoką transformowością,

Wartość wskaźnika ESI (Emergy Sustainability Index) zależy od trzech strumieni energii i

emergii: 1 – pochodzącego z miejscowych źródeł odnawialnych ( R ), 2 – z miejscowych

źródeł nieodnawialnych (N) i 3 – z zasilania zewnętrznego (F) w postaci sprowadzanych do

systemu paliw i innych środków produkcji oraz usług. Wraz z pomiarem tzw. kosztu

191

negentropijnego służy on do oceny stopnia wdrażania zasad ekorozwoju i oparcia

gospodarki na racjonalności ekologicznej, czyli stopnia ekologizacji.

Terminem emergia –emergy (EMbodied solar enERGY) określa się energię słoneczną

wbudowaną w nośnik energii słonecznej, która była niezbędna do wytworzenia danego

nośnika.

4. należy dążyć do silniejszego powiązania gospodarki leśnej z rynkiem lokalnym ponieważ

rozbudowuje to sieć przepływów oraz przyczynia się do wzrostu parametru R a tym samym

do zwiększenia ESI,

5. do podwyższenia ESI przyczyniają się także takie działania jak zrębkowanie drewna na

powierzchniach leśnych, wykorzystywanie drewna jako opału, tworzenie zbiorników

retencyjnych, stosowanie przetworników energii solarnej i wiatrowej, produkowanie

kompostu,

6. wartość ESI podnosi również zwiększenie udziału nadleśnictw w edukacji ekologicznej;

(należy racjonalniej zatrudniać osoby o predyspozycjach dydaktycznych),

7. dla monitorowania ekorozwoju metodami energetyki ekologicznej niezbędne jest

dokonanie modyfikacji w prowadzeniu dokumentacji gospodarczej działalności nadleśnictw

oraz wydłużenie okresu archiwizowania danych,

8. dla prawidłowej oceny gospodarki leśnej niezbędne jest rozwijanie metod energetyki

ekologicznej, które pozwolą silniej uwzględnić w ocenach dokonywanych w jednostkach

fizycznych energii, zwłaszcza takich form działalności człowieka jak edukacja i nauka, a

także turystyka i rekreacja.

192

XII. OCHRONA EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH

XII. 1. Zadania, metody i zasady ochrony lasu

Wg obowiązującej Instrukcji Ochrony Lasu (2005) najważniejszym zadaniem

gospodarki lesnej w ochronie lasu jest zahamowanie destrukcyjnych procesów

zachodzących w ekosystemach lesnych oraz przygotowanie tych ekosystemów do

funkcjonowania w stale zmieniającym się środowisku. Realizacja tego zadania w praktyce

leśnej zintegrowanych działań z zakresu hodowli, ochrony, uzytkowania i urzadzania lasu

poprzez:

- rejestrację zagrożeń lasu oraz skutków wykonywania zabiegów gospodarczych

i ochronnych (kompleksowy monitoring biologiczny i inwentaryzacja wielkoobszarowa),

- poprawe zdrowotności i odporności ekosystemów lesnych na czynniki stresowe

(preferowanie gatunków roślin rodzimych i populacji lokalnych, stosowanie organizmów

antagonistycznych w stosunku do szkodliwych owadów i patogenicznych grzybów,

- stałą kontrolę kwarantannową (ochrone lasu przed organizmami szkodliwymi, które mogą

być zawleczone z innych krajów),

- oddziaływanie na obieg materii i przebieg energii w ekosystemie (pozostawianie drzew

martwych, wprowadzanie podszytów, sterowanie rozwojem (populacji owadów),

- ochronę i zwiększenie różnorodności ekosystemów leśnych (zachowanie najcenniejszych

drzewostanów i zagrożonych składników flory i fauny),

- preferowanie działań wzmacniających trwałośc lasu – naturalność, różnorodność

gatunkową i genetyczną, rodzimość, konkurencję, sukcesję, zgodność z siedliskiem,

- przywracanie zdegradowanym elementom lasu stanu zblizonego do naturalnego oraz

zapewnienie im ochrony i dalszego rozwoju w warunkach antropopresji i istniejących

w środowisku leśnym zagrożeń.

Strategicznym celem zintegrowanej ochony ekosystemow leśnych jest tworzenie

nowych ekosystemów leśnych zagospodarowywanych przez człowieka, dostosowanych do

szybko zmieniających się warunków środowiska. Podejście do tych zagadnień powinna

cechować indywidualizacja rozwiązań, odchodzenie od schematyzmu, elastycznośc w

podejmowaniu decyzji oraz swoboda w czerpaniu z zasobów aktualnie obowiązującej wiedzy

z uwzględnieniem rzeczywistego stanu ekosystemow leśnych i bieżących uwarunkowan.

Ochrona lasu ma na celu zabezpieczenie lasu przed szkodami wyrządzonymi przez

czynniki abiotyczne (np. huragany, okiść, mróz susze), biotyczne (np. owady fitofagiczne,

193

grzyby pasożytnicze, zwierzynę) i antropogeniczne (np. pożary, skażenie powietrza, szkody

górnicze).

Obiektem działalności w ochronie jest ekosystem leśny, co oznacza, że cele ochronne

odnoszą się nie tylko do drzewostanu, mimo że jest to najważniejszy element lasu, ale także

biotopu i całej biocenozy, a więc do wszystkich elementów składowych lasu (gleba, ściółka,

runo, podszyt, struktura piętrowa, drzewostan, fauna). Ochrona ekosystemu leśnego

oznacza ochronę struktur i procesów odpowiedzialnych za sprawnośc homeostazy tych

układów, w których obecność szkodnikow owadzich, grzybow patogennych, drzew chorych

lub martwych jest zjawiskiem naturalnym i pożądanym.

Do najważniejszych zasad w ochronie lasu należą:

1. Zasada profilaktycznego (zapobiegawczego) działania. Jest to całokształt działań i

środków mających na celu zapobieganie procesom chorobowym oraz zwiększenie zdolności

obronnej drzew w stosunku do szkodników i czynnikow chorobotwórczych,

2. Zasada minimalizacji szkód ekologicznych, które mogą wystapić na skutek wykonywania

zabiegów. celem ochrony lasu przed szkodnikami i patogenami chorobotwórczymi nie jest

całkowite ich wyniszczenie, lecz ograniczenie występowania tych organizmów do poziomu

nie powodującego szkód, czyli gospodarczo znośnych. stosowane zabiegi powinny

zapewniać stan równowagi i możliwie swobodny przebieg procesów ekologicznych w

biocenozie, należy wybierać i stosować metody o jak najmniejszych skutkach ubocznych dla

ekosystemów leśnych, jak również dla sąsiednich agro- i biocenoz, oczywiście przy

zapewnieniu wysokiej efektywności uzytych metod oraz zachowaniu różnorodności

biologicznej.

3. Zasada uwzględniania w działalności praktycznej progu ekonomicznej szkodliwości

choroby czy szkodnika. Próg ten określa się jako przekroczenie liczb krytycznych w

drzewostanach zagrożonych przez owady lub taki poziom rozwoju choroby, który powoduje

znaczącą szkodliwość i straty finansowe, uzasadniające decyzję o podjęciu zabiegów

ochronnych.

Leśne kompleksy promocyjne powinny być swoistym poligonem doświadczalnym, np.

w zakresie gospodarki materią organiczną w lesie, wzmagania trwałości i zwiększania

odporności lasu przez działania hodowlano-ochronne, takie jak popieranie naturalności,

różnorodności, rodzimości i zgodności z siedliskiem. Poza tym LKP powinny promowac

postęp naukowo-techniczny i upowszechniać ważniejsze osiągnięcia naukowe z zakresu

profilaktyki i metod ochrony ekosystemów leśnych.

W zależności od funkcji lasów w LKP „Bory Tucholskie” możliwe jest zróżnicowanie

metod ochrony lasów.

194

Ochronę lasu na terenach rezerwatów przyrody realizuje się zgodnie z zasadą „krok

za przyrodą”, to znaczy bez działań wyprzedzających, głęboko ingerujących w naturalne

procesy sukcesyjne, wspierając jedynie naturalne reakcje obronne ekosystemów i

umożliwiając rozwój oporu środowiska, przez wspomaganie organizmów konkurencyjnych i

antagonistycznych.

W ochronie leśnych terenów przyrodniczo cennych należy w szczególny sposób

kierować się zasadą minimalizacji szkód ekologicznych. Zastosowane sposoby, środki

i metody powinny być dobrane w taki sposób , aby zapewniały ochronę miejsc i warunków

życia wszystkim organizmom. Ochrona lasu musi być w tym przypadku częścią ochrony

przyrody i wynikać z chęci dążenia do zachowania wszystkich istniejących na danym terenie

gatunków, utrzymania ich pełnej puli genetycznej oraz zabezpieczenia istot żyjących przed

wszystkimi niekorzystnymi zmianami warunków w środowisku ich bytowania.

Stosowana w ochronie lasów gospodarczych zasada opłacalności zabiegów

ochronnych nie obowiązuje w rezerwatach przyrody, gdyż nie występuje tu kategoria

„spodziewanego plonu”, „teoretycznego zbioru”, „utraconych korzyści materialnych” czy

„zmniejszania przyrostu masy drewna z jednostki powierzchni”.

Na terenach leśnych parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu,

użytków ekologicznych, stanowisk dokumentacyjnych oraz obszarów przyrodniczo cennych

o znaczeniu międzynarodowym należy stosować ogólne zasady ochrony lasu, wynikające z

instrukcji, wytycznych i innych rozporządzeń obowiązujących aktualnie w PGL Lasy

Państwowe oraz aktualnego stanu wiedzy leśnej.

XII. 2. Kształtowanie ekotonów

Ekoton jest to strefa graniczna pomiędzy dwoma różnymi ekosystemami.

Zasadniczo w możemy ekotony podzielic na naturalne i tworzone przy udziale człowieka. Do

tych pierwszych zaliczamy ekotony na styku las - woda (jezioro, rzeka), las – torfowisko itp.

Tego typu ekotony tworzą zwykle łagodne formy przejściowe między sąsiadującymi

ekosystemami, np: zarośla łozowe pomiędzy jeziorem a olsem. roślinność krzewiasta między

lasem a ekosystemem wodnym. Ekotony tworzone przy udziale człowieka (las pole uprawne,

las – łąka, czy pastwisko, las – trasa komunikacyjna, las- tereny zurbanizowane) to strefa

ostrego przejście między dwoma ekosystemami.

W większości sytuacji terenowych strefy ekotonowe cechuje zwiększone bogactwo w

stosunku do sąsiadujących ze sobą ekosystemów.

Ekotony mają istotne znaczenie ochronne dla ekosystemów leśnych. Dobrze

wykształcone mogą zapobiegać rozprzestrzenianiu się pożarów w lasach. Chronią między

195

inymi przed wnikaniem do wnętrza kompleksów leśnych różnego rodzaju imisji (pyłów,

gazów, aerozoli). Zmniejszają niekorzystny wpływ sąsiedztwa terenów otwartych na

zoocenozy leśne. Zapobiegają wnikaniu gaunków synantropijnych, w tym gatunkom obcym

geograficznie (neofitom). Strefy ekotonowe z różnymi gatunkami „pożytecznych” zwierząt

podnoszą naturalną odporność drzewostanu na ataki „szkodników” lasu.

Na konieczność ochrony i w niektórych przypadkach kształtowania ekotonów zwraca

uwagę Zarządzenie Nr 11 A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 11 maja

1999 roku , w sprawie doskonalenia gospodarki lesnej na podstawach ekologicznych. Zaleca

się w nim między innymi: ”wzbogacanie granicy las - pole i las - woda przez tworzenie na

obrzeżach lasu pasa ochronnego o szerokości 20-30 m, złożonego z krzewów, niskich drzew

i krzewów, luźnego piętra górnego jako strefy ekotonowej. Dotyczy to również obrzeży

szerokich dróg i linii kolejowych przebiegających przez lasy. Przy zalesianiu gruntów

porolnych strefy ekotonowe powinny być kształtowane w ramach prac zalesieniowych”.

Dla ochrony ekosystemów leśnych LKP „Bory Tucholskie” najistotniejsze jest

kształtowanie ekotonów na granicy las- pole uprawne, oraz las – szlaki komunikacyjne lub

las – tereny zurbanizowane.

W strefie na granicy pole - las, należy tak kształtować ekotony by zminimalizować

wpływ intensywnej gospodarki rolnej, a zwłaszcza wszelkiego typów oprysków chemicznych i

nawożenia. Zagospodarowanie ich powinno polegać przede wszystkim na wprowadzaniu

dużego udziału różnych gatunków drzew i krzewów, jak dęby, jarząb pospolity, głóg, tarnina,

szakłak, trzmielina, berberys, grusza, jabłoń i inne. Gatunki te w strefie ekotonowej utworzą

ścianę ochronną lasu o zwarciu pionowym. Podobnie ukształtowane ekotony powinny

funkcjonować na granicy las – tereny zurbanizowane (osiedla ludzkie).

Duże zagrożenie dla ekosystemów leśnych stanowią przecinające tereny leśne LKP

szosy: Świecie - Tuchola, Świecie - Gdańsk oraz liczne drogi lokalne. Związki ołowiu i innych

metali ciężkich powodują nieodwracalne zmiany w środowisku przyrodniczym. W celu

ochrony przed tymi zanieczyszczeniami należy stosować w strefach ekotonowych do 5O m

zabiegi związane z ustalaniem składów gatunkowych bardziej odpornych na

zanieczyszczenia z dominacją gatunków liściastych, wprowadzaniem podszytów, właściwym

kształtowaniem ściany lasu (występowanie zwarcia pionowego, aby zanieczyszczenia nie

przedostawały się w głąb drzewostanów), stopniową przebudowę drzewostanów w celu

zwiększenia naturalnej ich odporności.

196

XII. 3. Ochrona ekosystemów leśnych w trakcie prowadzenia pozyskania

W pracach związanych z użytkowaniem lasu przestrzegać należy następujących zaleceń:

- stosowanie zrywki nasiębiernej po wcześniej zaprojektowanych szlakach zrywkowych oraz

wykorzystywanie zrywki konnej,

- unikanie zniszczeń runa i ściółki leśnej w miejscach występowania roślin chronionych

i rzadkich uwidocznionych na mapach walorów przyrodniczych poprzez wykonywanie zrywki

zimą przy pokrywie śnieżnej lub przy użyciu urządzeń zabezpieczających,-

- dostosowanie okresów prowadzenia cięć pielęgnacyjnych do terminów najmniejszego

zagrożenia ze strony owadów i grzybów patogenicznych,

bezwzględne przestrzeganie strefy ciszy w okresach godowych i łęgowych miejsc

gniazdowania ptaków chronionych i rzadkich,-

- stosowanie zabezpieczenia pniaków po cięciach pielęgnacyjnych przed grzybami

patogenicznymi przy użyciu biologicznego preparatu Pg - IBL,

- wykorzystanie w pilarkach spalinowych tzw. bioolei, które ulegają biodegradacji,

- mechanizować prace związane z pozyskiwaniem poprzez stosowanie coraz doskonalszych

maszyn i urządzeń napędzanych przez silniki spalinowe z katalizatorami,

- pozostawienie w lesie jak największej biomasy (części stojących drzew martwych,

połamanych, wykrotów, gałęzi, igliwia i kory) o ile nie jest to sprzeczne w danym miejscu z

zasadami ochrony lasu.

XII. 4. Ochrona przed gradacyjnym występowaniem szkodliwych owadów

Generalnie zaleca się minimalizację stosowania środków chemicznych a w przypadku

konieczności ich stosowania należy używać preparatów selektywnych najnowszej generacji.

Zaleca się powszechne stosowanie metod mechanicznych zwalczania owadów (pułapki

feromonowe, drzewa pułapkowe) oraz biologicznych. W celu zwiększenia ilości naturalnych

wrogów szkodliwych owadów zaleca się pozostawienie i ochronę ich naturalnych biocenoz

takich jak: stare drzewa remizy śródpolne i śródleśne, oczka wodne i bagienka.

Profilaktycznie zaleca się konsekwentne, powszechne stosowanie kompleksowo -

ogniskowej metody ochrony lasu, w celu wzbogacenia ekosystemów leśnych w brakujące

składniki (ochrona i introdukcja mrowisk, budki i poidła dla ptaków, wprowadzenie gatunków

podszytowych w formie remiz)

197

XII. 5. Ochrona przed patogenicznymi grzybami

W rozdziale VI.8. stwierdzono, że lasy LKP „Bory Tucholskie” są szczególnie podatne

na choroby grzybowe i inne czynniki chorobotwórcze. Sosnę, która dominuje na tym terenie

atakują między innymi: osutki, skrętak, szara pleśń, obwar, huba sosny, huba korzeniowa,

opieńkowa zgnilizna korzeni, choroba zamierania pędów sosny i porażenie igliwia. Dlatego

zgodnie z instrukcją ochrony lasu należy na wszystkich etapach rozwoju lasu (począwszy od

szkółek leśnych) kontrolować i prognozować szkody wywoływane przez grzyby patogeniczne

i inne czynniki chorobotwórcze i w razie potrzeby im przeciwdziałać, preferując metody

biologiczne. Aktualnie największy problem stwarza huba korzeniowa w drzewostanach

rosnących na gruntach porolnych.

W zwalczaniu grzybów najistotniejsza jest profilaktyka, czyli właściwe kształtowanie

ekosystemów leśnych i ich odporności poprzez opisane powyżej działania, takie jak np.:

przebudowa drzewostanów, zwiększanie różnorodności biologicznej i zabiegi fitomelioracjne.

XII. 6. Ochrona przed zwierzyną

Zgodnie z planami u.l. należy prowadzić racjonalną gospodarkę łowiecką polegającą

na dostosowaniu stanu liczebnego zwierzyny do stanu równowagi ekosystemów oraz

pojemności łowisk. Ma to szczególnie duże znacznie przy przebudowie drzewostanów

i wprowadzaniu gatunków liściastych, gdzie presja zwierzyny często uniemożliwia

osiągnięcie zakładanego celu hodowlanego.

W szczególnie narażonych uprawach należy stosować grodzenie upraw lub gniazd.

W celu zmniejszenia presji na uprawy i młodniki należy umożliwić zwierzynie zgryzanie kory

drzew pozyskiwanych w ramach zabiegów pielęgnacyjnych całorocznych. Dużą wagę należy

przywiązywać do zwiększenia naturalnej bazy żerowej poprzez utrzymywanie i pielęgnację

śródleśnych łąk i wprowadzenie domieszek drzew i krzewów chętnie zgryzanych przez

zwierzynę płową. Ważnym czynnikiem jest zapewnienie spokoju w ostojach zwierzyny

poprzez kierowanie w inne miejsce ruchu turystycznego. Praktyka wskazuje, aby eliminować

dokarmianie zwierzyny z wyjątkiem okresu ciężkich zim. Nadal należy wyznaczać ostoje

zwierzyny w miejscach, gdzie ma możliwości bytowania niepłoszona przez turystów oraz

gdzie nie będzie czynić znaczących szkód. Z większą determinacją egzekwować zakaz

penetracji terenu w miejscach ostoi zwierząt. W związku ze wzrastającą populacją bobra

istnieje potrzeba ochrony, przed tym chronionym gatunkiem, drzewostanów, pojedynczych

drzew i urządzeń wodno - melioracyjnych i drogowych. Proponuje się w tym zakresie:

zabezpieczenie pojedynczych drzew siatką metalową, stosowanie rur przechodzących przez

198

tamy bobrów, grodzenia siatką fragmentów zagrożonych drzewostanów, grodzenia siatką

wałów, grobli i przepustów drogowych.

XII. 7. Działania zmierzające do zmniejszenia zagrożenia przed pożarami.

Realizacja zasad dotyczących przebudowy drzewostanów oraz kształtowanie

właściwej budowy przestrzennej lasu przedstawiona w rozdziale XI znacznie zmniejszą

zagrożenie ze strony pożarów.

Poza stosowaniem sposobów ochrony ekosystemów leśnych podanych w planach

ochrony ppoż. szczególną uwagę należy zwrócić nad przestrzeganiem zakazu wypalania łąk

i nieużytków porolnych w obrębie kompleksów leśnych i ich otoczeniu. Ponadto stosować

należy następujące sposoby ochrony ekosystemów leśnych przed pożarami:

- zgodnie z przepisami wyorywanie i właściwa konserwacja pasów przeciwpożarowych

wzdłuż dróg o dużym natężeniu ruchu oraz linii kolejowych,

- wprowadzenie pasów przeciwpożarowych z gatunków liściastych, mniej podatnych na

działanie ognia, na siedliskach borowych skłonnych do przesuszania,

- ograniczenie ruchu turystycznego w okresie dużego zagrożenia pożarowego,

- udostępnienie terenów leśnych, poprzez prawidłową, ze względu na bezpieczeństwo

przeciwpożarowe sieć dróg dojazdowych

199

XIII. DZIAŁANIA W ZAKRESIE OCHRONY PRZYRODY I WZMACNIANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ

XIII. 1. Rezerwaty przyrody

Na terenie LKP najczęściej mamy do czynienia z rezerwatami leśnymi, w których jako

cel ochrony wysuwa się na czoło zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych

fragmentów ekosystemów leśnych powiązanych ściśle w lokalne ciągi ekologiczne

z ekosystemami wodnymi i nieleśnymi, głównie łąkowymi. Rezerwaty chroniące ekosystemy

wodne i nieleśne uzależnione są do stanu i stopnia naturalności otaczających je

ekosystemów leśnych. Najsilniejsze związki występują między nimi w obszarze zlewni.

Rezerwaty leśne jak i powiązane z nimi wodne i torfowiskowe na terenie LKP i nie tylko

pozostają w ścisłym związku z wszystkimi innymi formami ochrony przyrody, ochrony

gatunkowej, krajobrazowej, jak też całościowo, ochrony różnorodności biologicznej. Ich

znaczenie wynika nie tylko z obecnej ilości tego typu rezerwatów, ale przede wszystkim

z samego bogactwa fauny i flory oraz przeróżnych fitocenoz i zoocenoz w nich

występujących; na tym „pustkowiu tucholskim", którą to nazwę dla Borów Tucholskich

przytoczył, przed wojną prof. J. Miklaszewski, dla podkreślenia małego stopnia

bioróżnorodności. Wiele gatunków fauny mających swą główną ostoję w rezerwatach,

przemieszcza się na obszary przyległe w czasie dobowym, rocznym i wieloletnim.

Specyficzne i bardzo ważne układy przyrodnicze powstają na pograniczu rezerwatu z innymi

ekosystemami (ekotonie). W sytuacji przyrodniczej LKP szczególnie ważne znaczenia dla

ochrony rezerwatów mają zdarzenia zachodzące w otoczeniu bezpośrednim las—woda,

woda - las. W kontekście tych rozważań rezerwaty: Ustronie, Cisy nad Czerską Strugą

Bagno Grzybna, Jezioro Zdręczno, Jeziorka Kozie zdają się mieć powierzchnię zbyt małą jak

na potrzeby ekologiczne ochrony. Otuliny tych rezerwatów niejednokrotnie kilkakrotnie

przewyższają powierzchnię rezerwatów, nie są w stanie ze względów prawnych

zabezpieczyć celów i przedmiotów ochrony. Przykładami właściwie zaprojektowanej

powierzchni leśnych rezerwatów wydają się być rezerwaty „Dolina Rzeki Brdy" i „Źródła

Rzeki Stążki" oraz wszystkie rezerwaty projektowane. Biorąc pod uwagę, że z oczywistych

względów ekosystemy leśne na terenie LKP są siedliskami znakomitej większości gatunków

zwierząt i roślin, liczba jak i też łączna powierzchnia rezerwatów stale zwiększająca się w

lasach LKP nie powinna dziwić. Oparcie gospodarki leśnej na kryteriach ekologicznych nie

może zastąpić potrzeby istnienia i tworzenia rezerwatów przyrody.

200

Ze względu na zagrożenia celów ochrony należy przy ustalaniu planów ochrony rozważyć zastosowanie w większym stopniu ochrony czynnej. Na przykład w ostatnich

latach obserwuje się na terenie rezerwatów „Ustronie" i „Cisy nad Czerską Strugą"

niepokojące procesy zagrożenia dla celu ochrony i głównego przedmiotu ochrony.

W rezerwacie „Ustronie" występuje powolny proces wydzielania się starodrzewia

sosnowego, w którego miejsce następuje wyraźna sukcesja gatunków liściastych, głównie

buka i graba. Z braku naturalnych odnowień sosny i jarzębu brekini zagrożony staje się cel

ochrony, którym jest fragment lasu mieszanego o cechach naturalnych i główny przedmiot

ochrony, którym jest jarząb brekinia. Jedną z przyczyn, oprócz ogólnej poprzednio opisanej,

wydaje się być stosowanie przez służby konserwatorskie zasad ochrony zachowawczej,

zamiast czynnej zależnej od dynamicznych stosunków w ekosystemie leśnym wpływający na

wzrost i rozwój młodego pokolenia sosny i brekinii. Brekinia jest gatunkiem ściśle

chronionym, znoszącym w młodości ocienienie do 8 roku życia, później potrzebującym dużo

światła, a przez to wymagającym ochronnych cięć prześwietlających w otaczającym

drzewostanie. Realizacja celu ochrony w tym przypadku powinna zmierzać poprzez

odnowienie sztuczne i cięcia ochronne prześwietlające do przywrócenia stanu pierwotnego

roślinności, cofnięcie do wcześniejszych stadiów sukcesji i przywrócenia w ekosystemie

właściwej ilości sosny i brekinii, które są narażone na wyginięcie. W rezerwacie „Cisy nad

Czerską Strugą" obserwuje się regres w rozwoju populacji cisa. Ojawia się ona

obumieraniem nalotu i podrostu tego gatunku. Celem zabiegów ochronnych, w tym

rezerwacie powinno być zapewnienie zachowania cisa i jego pomnażanie przez

umożliwienie naturalnego odnowienia. Tymczasem nie wykonano w tym rezerwacie żadnych

cięć ochronnych prześwietlających. Nadmierne ocienienie spowodowało ograniczenie

przyrostów, aż do stanu całkowitego usychania oraz stało się powodem ginięcia nalotu.

Trzeba pamiętać, że cis jest gatunkiem znoszącym ocienienie najbardziej w młodości, a nie

„cieniolubnym". W ten sposób dopuszczono do odnowień naturalnych innych gatunków, nie

chroniąc cisa przed nadmiernym cieniem przy całkowitym braku ekspansywności tego

ginącego gatunku.

Rezerwat Brzęki im. prof. Z. Czubińskiego jest rezerwatem częściowym, powołanym

dla ochrony fragmentów lasu grądowego z udziałem jarzebu brekini Sorbus torminalis

i domieszką buka. Ochronę tego uroczyska postulował już Convetz w 1895r. Znajduje się tu

największe skupienie brekinii w Polsce. Kolejne inwentaryzacje tego gatunku wskazują na

permanentne zmniejszanie się jego liczebności, zwłaszcza wśród młodego pokolenia

w formie nalotów i podrostów. Jedną z przyczyn redukcji liczebnej brekinii znowu wydaje się

być stosowanie przez służby konserwatorskie zasad ochrony zachowawczej, zamiast

czynnej zależnej od dynamicznych stosunków w ekosystemie leśnym wpływających na

wzrost i rozwój młodego pokolenia brekinii.

201

Innym przykładem zagrożenia podmiotów ochrony rezerwatowej są rezerwaty Dury

i Miedźno. W rezerwacie Miedźno chroniony jest biotop faunistyczny wodny, w rezerwacie

Dury cztery jeziorka , a więc spełnienie potrzeb ochronnych jest podobne. Wydaje się, że na

etapie projektu tych obu rezerwatów zaliczono do granic rezerwatu za małą powierzchnię

otoczenia wód. Środowisko otoczenia gwarantuje przecież określone właściwości dla

sprzyjających stosunków hydrologicznych, jako głównego czynnika warunkującego

egzystencje podmiotu ochrony. Stopień zagrożenia egzystencji tych naturalnych zbiorników

wodnych jest tym większy im silnie otoczenie jest użytkowane gospodarczo. Strefa

ekotonowa o szerokości 50 m wokół przedmiotu ochrony, którą przewidują zasady

proekologicznej gospodarki leśnej może okazać się niewystarczająca dla spełnienia ochrony

podmiotów. Zasada wytyczania granic tego typy rezerwatów po topograficznej granicy zlewni

z uwzględnieniem 50 szerokości strefy krawędziowej w pełni zabezpiecza ochronę podmiotu

jak jeziora, rzeka.

Najbardziej dynamiczne zmiany następują w rezerwatach wodnych i torfowiskowych,

w związku z procesem zarastania jezior i bagien. Przyczyna tych procesów jest bardzo

zlożona. Jednym z powodów jest ograniczenie z różnych przyczyn, także przyrodniczych,

możliwości nawodnień np. przez system melioracyjny rzeki Brdy oraz przez zaniechanie

nawodnień stokowych „Łąk Czerskich”. Brak odpowiedniej ilości wodnych budowli

piętrzących zaostrza proces osuszania się terenu LKP.

Lasy ochronne i rezerwaty w podziale gospodarczym w większości zaliczone zostały

do gospodarstwa specjalnego, które nie podlega regulacji użytkowania rębnego. Do

gospodarstwa tego w LKP zaliczono:

- rezerwaty istniejące,

- projektowane rezerwaty,

- lasy glebochronne na stokach o nachyleniu powyżej 45°, na stromych zboczach

jarów oraz lasy na glebowych powierzchniach wzorcowych (GPW),

-wyłączone drzewostany nasienne,

- lasy przeznaczone do masowego wypoczynku na terenach ośrodków

wypoczynkowych i w najbliższym ich otoczeniu,

- ostoje zwierząt wymagających ochrony.

Etat użytkowania rębnego dla gospodarstwa jest sumą stwierdzonych, przez taksatora na

gruncie, potrzeb hodowlanych drzewostanów realizowanych w postaci różnych form

użytkowania rębnego, zapewniającego ciągłe spełnianie przez nie funkcji, dla których zostały

wyłączone. Wysokość i rodzaj użytkowani zaplanowano w nim następująco:

* w rezerwacie przyrody zgodnie z planem ochrony rezerwatowej, w rezerwatach

projektowanych w uzgodnieniu w Wojewódzkimi Konserwatorami Przyrody,

202

* w wyłączonych drzewostanach nasiennych zgodnie z planem zagospodarowania tych

drzewostanów,

* w ostojach zwierząt chronionych w uzgodnieniu w Wojewódzkimi Konserwatorami

Przyrody,

* na glebowej powierzchni wzorcowej zgodnie z wytycznymi jej zagospodarowania,

* w pozostałych drzewostanach, uwzględniając stan lasu i konieczność trwałego pełnienia

funkcji glebochronnych czy rekreacyjnych.

Roczny etat użytków rębnych w gospodarstwie specjalnym LKP wynosi w stosunku do

powierzchni 18 ha, w stosunku do miąższości grubizny netto 2250m3. Stanowi on 4,2%

całego etatu powierzchniowego użytkowania rębnego, który wynosi dla LKP 432 ha 2,4%

całego etatu miąższościowego, który z kolei wynosi dla LKP 92353m grubizny netto.

Niskie relacje powierzchniowe, a zwłaszcza miąższościowe świadczą o ekstensywnym

sposobie użytkowania rębnego służącym intensyfikowaniu pozaprodukcyjnych funkcji

ekologicznych lasów LKP.

XIII. 2. Parki krajobrazowe

Na terenie LKP funkcjonują 4 parki krajobrazowe: Wdecki Park Krajobrazowy, Tucholski

Park Krajobrazowy, Krajeński Park Krajobrazowy i Zespół Parków Krajobrazowych

Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. W celu zachowania wysokich walorów przyrodniczych

i wartości ochroniarskich tego terenu kierownictwa nadleśnictw w dalszym ciągu powinny

współpracować z zarządami parków krajobrazowych. Istotna jest koordynacja planów i

programów, którą można osiągnąć poprzez czynne uczestnictwo w radach parków

krajobrazowych. Z drugiej strony należy tak jak dotychczas zapraszać przedstawicieli parków

krajobrazowych na komisje techniczno-gospodarcze w nadleśnictwach, zwłaszcza w części

poświęconej programowi ochrony oraz na posiedzenia Rady Społeczno-Naukowej LKP.

Najważniejszym elementem wspólnego działania należy uczynić współpracę przy wdrażaniu

programów edukacyjnych w zakresie ochrony ekosystemów, cennych fragmentów przyrody

oraz konieczności dbania o środowisko, zwłaszcza w celu przeciwstawienia się zaśmiecaniu

lasów.

XIII. 3.Obszary Natura 2000

5 września 2007 roku został zatwierdzony przez Ministra Środowiska obszar

specjalnej ochrony ptaków PLB040003 „Dolina Dolnej Wisły”. Jego granice znajdują się

w zasięgu działania terytorialnego Nadleśnictw Dąbrowa i Osie. Ponadto, w dniu 31 sierpnia

2007 roku Minister Środowiska przekazał do Komisji Europejskiej propozycje specjalnych

obszarów ochrony siedlisk Natura 2000. Wśród nich trzy, które w całości lub w dużej części

203

leżą na terenie LKP „Bory Tucholskie”. Należą do nich: PLH040023 „Dolina Brdy i Stążki w

Borach Tucholskich”, PLH040017 „Sandr Wdy” oraz PLH040025 „Zamek Świecie”.

Nadleśnictwa, które są objete zasięgiem tych ostoi powinny czynnie włączyć się

w wyznaczenie ostatecznych granic tych obszarów, a następnie brać udział w tworzeniu

planów ich ochrony.

XIII.4. Użytki ekologiczne

W Nadleśnictwach, które tworzą LKP „Bory Tucholskie” utworzono dotychczas 313

użytków ekologicznych. Występuje tu jeszcze wiele obiektów zasługujących na ochronę

w formie użytków ekologicznych. Ich utworzenie musi być jednak poprzedzone odpowiednim

rozpoznaniem wartości przyrodniczej. Zgodnie z zasadami urządzania lasu użytki określane

są najczęściej jako: bagna, łąki i pastwiska oraz oczka wodne. Powinny być one jednak

zwaloryzowane i opisane w sposób bardziej szczegółowy niż dotychczas. Określanie typu

„bagna” nic nie mówi o ich prawdziwym charakterze, wartości ochroniarskiej i celu

powołania. W takim ujęciu bagnami są bowiem zarówno bardzo cenne przyrodniczo

torfowiska wysokie, jak i mniej cenne tereny np. zdegradowane łąki użytkowe. Problem ten

został już częściowo rozwiązany, w trakcie inwentaryzacji siedlisk nieleśnych o znaczeniu

europejskim, ale należy go kontynuować.

XIII. 5.Gatunki chronione i rzadkie

Na wysokie walory LKP „Bory Tucholskie” wpływa różnorodność i bogactwo gatunkowe

świata roślin i zwierząt. Dla ich zachowania należy kontynuować dotychczasowe zadania

takie jak np.: chronienie starych drzew i drzewostanów w celu utrzymania populacji wielu

rzadkich gatunków ptaków i ssaków (nietoperzy), gnieżdżących się w dziuplach, ochrona

mrowisk itd. Ważna jest również znajomość gatunków chronionych i rzadkich. Dlatego nadal

należy prowadzić systematyczne szkolenia na ten temat znajomości roślin i zwierząt.

XIII. 6. Ochrona różnorodności gatunkowej

Żeby chronić poszczególne elementy przyrody trzeba je najpierw dobrze rozpoznać. O ile

dane na temat roślin naczyniowych (paprotniki i nasienne) oraz kręgowców, a w niektórych

fragmentach LKP również porostów i grzybów są bardzo duże, to rozpoznanie naukowe

innych grup organizmów jest na ogół niewielkie. A przecież niektóre z nich są bardzo

istotnym elementem ekosystemu leśnego, którego brak lub nadmiar może powodować duże

zaburzenia, wywołując na przykład gradacje owadów. Dlatego Rada Naukowo-Spoleczna

LKP powinna być inicjatorem, a następnie koordynatorem badań takich organizmów, jak np.

204

bezkręgowce, a wśród nich: wybrane grupy owadów, pajęczaki, mięczaki i w miarę

możliwości inne grupy gatunkow.

XIII. 7. Zasady postępowania na siedliskach chronionych

Powszechna inwentaryzacja siedlisk o znaczeniu europejskim z załącznika I

Dyrektywy Siedliskowej przeprowadzona w 2007 roku w Lasach Państwowych, wykazała, że

w lasach Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” zajmują one łączną

powierzchnię 3675,41 ha. W trakcie inwentaryzacji w 2007 roku przeprowadzono we

wszystkich nadleśnictwach LKP szkolenia na ich temat. Ich znajomość i umiejętność

rozpoznawania stanu zachowania powinny być systematycznie utrwalane i pogłębiane.

Wytyczne Komisji Europejskiej do Dyrektywy Habitatowej nic nie proponują jak postępować

z siedliskami o znaczeniu wspólnotowym na terenach nie włączonych do specjalnych

obszarów ochrony siedlisk. Również w ustawie o ochronie przyrody nie ma o nich mowy.

Propozycje działań na tego typu siedliskach ukazały się w Biuletynie RDLP w Toruniu

(Cyzman 2008. ). Ich główne założenia przedstawiono poniżej. Zasadą główną postępowania na siedliskach chronionych powinno być przynajmniej

zrównoważenie funkcji gospodarczej lasu z funkcją przyrodniczą. Druga zasada polega na

tym, że wszelkie działanie na siedliskach w „stanie uprzywilejowanym” (naturalnym)

powinny zmierzać do zachowania tego stanu. Trzecia zasada to podniesienie w trakcie

kształtowania kolejnego pokoleniu drzew stanu zachowania siedliska przynajmniej o jeden

stopień. Dotyczy to szczególnie siedlisk w stanie C, których renaturalizacja bez interwencji

człowieka może trwać bardzo długo. I ostatnia zasada. Całkowicie rezygnujemy z celowego

użytkowania lasu na siedliskach, których ilość i powierzchnia w danym nadleśnictwie jest

niewielka lub bardzo mała. Dotyczy to zwłaszcza siedlisk skrajnie ubogich pod względem

troficznym, np. torfowisk wysokich i borów chrobotkowych. Dużych korzyści gospodarczych

nie przynoszą, a posiadają znaczącą wartość przyrodniczą i ochroniarską. Na tych

siedliskach pozyskanie drewna może być jednak prowadzone, przy zabiegach ochronnych

np. usuwaniu nadmiaru osobników brzozy w borze bagiennym, czy też cięciach

rozluźniających lub sanitarnych w borach chrobotkowych. Uwaga ta dotyczy także dąbrowy

świetlistej.

Zasadniczym celem zabiegów pielęgnacyjnych jest stworzenie

najodpowiedniejszych dla danych warunków siedliskowych struktur drzewostanów, składu

gatunkowego, zróżnicowania wieku, ukształtowania koron, budowy warstwowej

drzewostanów itp. Ponadto prace pielęgnacyjne mają na celu poprawę stanu zdrowotnego i

sanitarnego drzewostanów zwłaszcza o niewłaściwym składzie gatunkowym (monokultury).

Należy jednak stosować zasadę generalną: zabiegi pielęgnacyjno-hodowlane prowadzić

205

tylko tam, gdzie procesy naturalnego rozwoju drzewostanów nie dają gwarancji trwałości

drzewostanów. W trakcie wykonywania prac pielęgnacyjnych należy w pełni uwzględniać

ochronę całej biocenozy leśnej. W niektórych przypadkach ochrona elementów składowych

biocenozy leśnej może przeważać nad potrzebą pielęgnacji samego drzewostanu.

Szczególnej rozwagi wymagają decyzje dotyczące ewentualnych cięć rębnych. Mogą one

wynikać jedynie z potrzeb ochronnych, nie potrzeb pozyskania drewna. Zadaniem cięć

rębnych jest głównie stworzenie odpowiednich warunków do powstania i rozwoju młodego

pokolenia lub wprowadzenia pożądanych gatunków drzew i krzewów. Po wykonanych

cięciach może zajść potrzeba wykonania zabiegu pielęgnacyjnego w podroście.

Niedopuszczalne jest stosowanie zrębów zupełnych. Powierzchnie otwarte mogą zaistnieć

tylko w wyniku działania czynników biotycznych czy abiotycznych, które zniszczyły

drzewostan (wywroty, wiatrołomy, podtopienie lub osuszenie, pożary, gradacje owadów,

rozwój grzybów). Rodzaje rębni dobierać należy według najbardziej zbliżonych do

naturalnych procesów rozwojowych drzewostanu.

Wykonywanie zabiegów ochronnych w drzewostanie powinno być planowane także

wtedy, gdy występuje potrzeba dotycząca jedynie części drzewostanu, wybranych gatunków

a nawet poszczególnych osobników. Jest to bardzo ważna zasada obowiązująca we

wszystkich fazach rozwojowych drzewostanu i w stosunku do różnych możliwych zabiegów

ochronnych. Intensywność trzebieży należy określać według potrzeb ochronnych.

W niektórych drzewostanach, szczególnie II i III klasy wieku może zaistnieć potrzeba

wykonania silnej trzebieży np.: w drzewostanie sosnowym na siedliskach LMśw (grądu

wysokiego, kwaśnej dąbrowy), w którym trzeba stworzyć właściwy dostęp światła dla dębów

powstałych w drodze naturalnej sukcesji. Podczas wykonywania trzebieży należy odsłaniać

powstające stożki odnowieniowe. Niektóre trzebieże trzeba wykonywać pod kątem ochrony

gatunków runa. Trzebieże w starszych drzewostanach powinno się ograniczyć do minimum,

do względów zdrowotnych i sanitarnych. Należy chronić rodzimość pochodzenia

drzewostanów. Gdy zachodzi potrzeba odnowienia, podsadzeń czy dolesień lub poprawek i

uzupełnień należy do tego celu użyć nasion pochodzących z rodzimego drzewostanu lub z

nich wyprodukowanych sadzonek. Nasiona i sadzonki gatunków nie występujących w tym

drzewostanie powinny mieć pochodzenie określone według zasad obowiązujących dla

Lasów Państwowych. Podstawą prac odnowieniowych, zalesieniowych, poprawek,

uzupełnień i dolesień powinien być określony dla każdego typu siedliskowego lasu docelowy

skład gatunkowy oraz wyjściowy skład gatunkowy upraw i odnowień przyjęty przez KTG.

Musi on jednak uwzględniać naturalny skład zespołów leśnych. Warto więc niekiedy

przeprowadzić dodatkowe konsultacje ze specjalistami w tej dziedzinie. Najbardziej

popierane powinny być gatunki długowieczne, ale zawsze w określonej proporcji składu

gatunkowego. Głównym wzorcem postępowania powinny być drzewostany zbliżone do

206

naturalnych. Maksymalne wykorzystanie procesów naturalnych w pielęgnowaniu upraw i

drzewostanów jest najważniejszą zasadą ochrony siedlisk. W odnowieniach należy przyjąć

następującą kolejność postępowania: samosiew, siew, sadzenie. Często zachodzić będzie

potrzeba wykorzystania w jednym drzewostanie wszystkich tych sposobów. Należy zwrócić

uwagę na mikrosiedliska i odpowiednio dobrać do nich gatunki. Na siedliskach objętych

ochroną zwierzyna może spowodować znaczne zaburzenia w procesie naturalnego

odnawiania się drzewostanów. W takich przypadkach należy odpowiednio regulować

liczebność populacji zwierząt w całym terenie przyległym do powierzchni chronionych.

Nie tyle wiek dojrzałości rębnej, ale powstające luki i przerzedzenia drzewostanu powinny

określać czas podjęcia prac odnowieniowych np. przygotowanie gleby. Należy pamiętać, aby

we wszystkich fazach rozwojowych drzewostanu przy wykorzystaniu zabiegów

pielęgnacyjnych stwarzać dogodne warunki rozwoju powstającym tam samorzutnie

odnowieniom naturalnym. W ten sposób uzyskuje się zróżnicowanie strukturalne

drzewostanu.

Przy określenie czasu wykonania prac odnowieniowych należy uwzględnić między innymi:

- zachodzące zmiany w środowisku, szczególnie obniżenie poziomu wód gruntowych, które

zwykle prowadzą do osłabienia drzewostanu, a tym samym jego przedwczesnego

obumierania,

- stan zdrowotny drzewostanu – im jest gorszy tym wcześniej należy wykonywać prace

odnowieniowe,

- stopień zwarcia – im jest wyższe tym bardziej można odłożyć wykonanie zabiegu w czasie,

- skład gatunkowy – trzeba wcześniej umożliwić odnowienie gatunków krótkowiecznych,

którym może zagrażać całkowite zniknięcie z drzewostanu,

- czas powstawania nalotów i podrostów poszczególnych gatunków,

- duże zaawansowanie odnowienia naturalnego upoważnia do wcześniejszych prac

odnowieniowych,

- stan pokrywy glebowej – im mocniej się zachwaszcza, tym bardziej prace trzeba

przyspieszyć.

Generalnie przyjąć należy zasadę, że nie wykonuje się cięć odnowieniowych dopóki

drzewostan jest w dobrym stanie zdrowotnym, a zwarcie na tyle duże, że uniemożliwia

odnowienie naturalne. Wprowadzanie podszytów w drzewostanach wykonuje się w celu

207

uzupełnienia składu gatunkowego danego zbiorowiska leśnego gatunkami odpowiadającymi

właściwemu zespołowi.

XIII. 8. Restytucja cisa Taxus baccata i jarzębu brekinia Sorbus torminalis

Aktualnie na terenie LKP realizuje się „Regionalny program ochrony i restytucji cisa

pospolitego (Taxus baccata L.) opracowany na 2007-2016. Spośród trzech baz leśnego

materiału podstawowego (LMP) wytypowanych w RDLP Toruń, dwie usytuowano na terenie

LKP „Bory Tucholskie” – w Nadleśnictwie Woziwoda i w Nadleśnictwie Tuchola. Trzecia baza

znajduje się w niedalekiej odległości od granic LKP, w rezerwatach „Cisy Staropolskie” i

„Jelenia Góra”, które należą do obrębu Wierzchlas w Nadleśnictwie Zamrzenica.

Na terenie Nadleśnictwa Woziwoda do reprodukcji wytypowano 1200 osobników

w rezerwacie „Cisy nad Czerską Strugą” a w Nadleśnictwie Tuchola 62 osobniki z populacji

„Cisy w Nadleśnictwie Tuchola”. Dotychczas jednak nie pozyskiwano nasion i nie

produkowano sadzonek z tych baz. Ocenia się jednak, że maksymalna możliwa do

osiągnięcia, w perspektywie najbliższych 15-20 lat, wielkość produkcji sadzonek cisa

pospolitego z populacji Woziwoda wynosi 8 000 sztuk, a w Nadleśnictwie Tuchola – 1000

sztuk. Pozostała główna część produkcji materiału sadzeniowego odbywa się poza LKP

„Bory Tucholskie”.

Na terenie RDLP w Toruniu wytypowano 16 jednostek do realizacji programu ochrony i

restytucji cisa. Są nimi Nadleśnictwa:Zamrzenica, Woziwoda, Tuchola, Przymuszewo, Rytel,

Czersk, Osie, Trzebciny, Dąbrowa, Lutówko, Runowo, Różanna, Jamy, Żołędowo, Golub-

Dobrzyń i Brodnica. Wśród tych jednostek wytypowano nadleśnictwa stanowiące ośrodki

produkcji LMP, którymi są Nadleśnictwa: Zamrzenica, Żołędowo, Woziwoda i Tuchola.

Do zadań ośrodków produkcji LMP należą:

a) Zbiór materiału rozmnożeniowego do produkcji sadzonek oraz na potrzeby plantacji

zachowawczych.

b) Produkcja materiału sadzeniowego wyjściowego (tylko Zamrzenica i Żołędowo).

c) Zakładanie plantacji zachowawczych (tylko Zamrzenica i Żołędowo).

d) Prowadzenie szkoleń w zakresie produkcji leśnego materiału rozmnożeniowego

(LMP) dla pozostałych nadleśnictw biorących udział w Programie.

e) Przekazywanie LMP wraz z pełną dokumentacją do nadleśnictw

Pozostałe jednostki tj. Nadleśnictwa: Przymuszewo, Rytel, Czersk, Osie, Trzebciny,

Dąbrowa, Lutówko, Runowo, Różanna, Jamy, Golub-Dobrzyń i Brodnica. to tzw.

nadleśnictwa uczestniczące w Programie

208

Do ich zadań należy:

a) Wytypowanie powierzchni pod nasadzenia na własnym terenie i określenie

zapotrzebowania na materiał sadzeniowy przez najbliższe 10 lat.

b) Ewentualna produkcja materiału sadzeniowego.

c) Wykonywanie nasadzeń na wytypowanych powierzchniach.

d) Sporządzanie sprawozdań i raportów z realizacji Programu.

e) Dokumentowanie działań związanych z realizacją Programu – archiwizacja

dokumentów źródłowych.

Cis pospolity będzie wprowadzany w ramach odnawiania zrębów, odnowień w rębniach

złożonych, wprowadzania II piętra lub podsadzeń produkcyjnych. Przy wyborze tych

powierzchni należy zwrócić uwagę na warunki siedliskowe. Dla cisa pospolitego bowiem jako

optymalne określa się siedliska LMśw i Lśw (bardziej szczegółowo wymagania siedliskowe

cisa pospolitego opisano w punkcie 14). Dotychczasowe doświadczenia Nadleśnictwa

Zamrzenica wskazują, że najlepsze efekty wykonywania nasadzeń cisa pospolitego daje

wprowadzanie go w ramach odnowień pod osłoną drzewostanów na gniazdach o pow. 15-20

arów, na których przedtem rozrzedzono starodrzew do zadrzewienia wynoszącego ok. 0,5.

Powstałe w rozproszeniu uprawy zachowawcze cisa pospolitego podlegają rejestracji,

a dokumentację w tym zakresie będzie prowadziło nadleśnictwo, na terenie którego one

powstaną.

Szczegółowe zasady i metody restytucji cisa znajdują się w „Regionalnym programie

ochrony i restytucji cisa pospolitego (Taxus baccata L.) opracowanym przez : mgr inż.. Jana

Pakalskiego -naczelnika Wydziału Hodowli Lasu RDLP w Toruniu, dr inż. Maciej Kussa –

starszego specjalistę SL ds. selekcji, nasiennictwa i szkółkarstwa w RDLP Toruń, mgr inż.

Adama Wendę -nadleśniczego Nadleśnictwa Zamrzenica, mgr inż. Romana

Podlaszewskiego - zastępcę nadleśniczego Nadleśnictwa Zamrzenica oraz mgr inż. Janz

Żmudzkiego - inżyniera nadzoru w Nadleśnictwie Zamrzenica

Wdrażany aktualnie program restytucji cisa jest programem ważnym, który będzie

miał tendencje rozwojowe. RDLP w Toruniu jest otwarta na współpracę z rożnymi

podmiotami zainteresowanymi osiągnięciem celu jakim jest odtworzenie populacji cisa

pospolitego w polskich lasach. Postuluje się, tam gdzie jest to możliwe i uzasadnione

wzbogacenie programu o działania nad restytucją jarzębu brekinii (brzęku) Sorbus torminalis.

Przy realizacji programu pożądane jest wsparcie organów administracji państwowej oraz

fundacji, stowarzyszeń rządowych i pozarządowych.

209

XIV. KIERUNKI I ZASADY WSPÓŁPRACY NA POZIOMIE

REGIONALNYM I LOKALNYM.

XIV .1. Realizacja i wzmacnianie funkcji społecznych LKP

Lasy w Polsce w coraz większym zakresie pełnią funkcje społeczne. Przyczyniają się

się do kształtowania korzystnych warunków zdrowotnych i rekreacyjnych dla społeczeństwa,

wzbogacają rynek pracy, sprzyjają rozwojowi kultury i nauki oraz pełnią ważną rolę

w edukacji ekologicznej społeczeństwa. Nadleśnictwa skupione w leśnym kompleksie

promocyjnym „Bory Tucholskie” wdrażają zasady zagospodarowania integrujące cele

powszechnej ochrony przyrody, wzmagania funkcji środowiskotwórczych lasu, trwałego

użytkowania zasobów leśnych, stabilizacji ekonomicznej gospodarki leśnej, w coraz

większym stopniu angażując społeczeństwo w proces zarządzania lasami, jako dobra

publicznego. Realizacja celów leśnych kompleksów promocyjnych wpływa na lepszy kontakt

pomiędzy społeczeństwem a leśnikami oraz pozwala na bardziej obiektywne spojrzenie na

las i leśnictwo. Kierownictwa Nadleśnictw oraz Rada Naukowo-Społeczna LKP są często

inicjatorami współpracy z organizacjami ochrony przyrody i stowarzyszeniami ekologicznymi

i umożliwiają im czynne uczestnictwo w komisjach techniczno – gospodarczych, ustalających

wytyczne i zasady do sporządzania kolejnych planów urządzenia lasu. Lasy nadleśnictw

skupionych w LKP „Bory Tucholskie” już od wielu lat są ważnym poligonem badawczym dla

naukowców z różnych dziedzin i ośrodków akademickich. Utworzenie LKP wpłynęło na

lepszą współpracę pracowników nauki i leśników. Leśnicy niekiedy sami wskazują tematy

prac badawczych, które są ważne dla praktyki leśnej. Ich wyniki coraz częściej są

wykorzystywane w procesie doskonalenia metod gospodarowania lasem. Pozwalają też

niekiedy na określenie dopuszczalnych granic ingerencji gospodarczych w ekosystemy

leśne.

LKP jest także rozwiązaniem alternatywnym dla nadmiernie przeciążonego ruchem

turystycznym Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, w którym turystyka odbywa się według

znacznie bardziej rygorystycznych zasad. LKP daje możliwość nie tylko zapoznania się z

zasadami prowadzenia ekologicznej gospodarki leśnej, ale również żywego kontaktu z

przyrodą, bez większych ograniczeń wstępu i poruszania się po lesie, co jest bardzo istotne

dla edukacji dzieci i młodzieży.

Działalność leśnego kompleksu promocyjnego jest w coraz większym stopniu

zauważana przez władze administracyjne i samorządowe oraz lokalną społeczność. Wciąż

jednak brakuje wydawnictwa w formie periodyku, w którym systematycznie informowano by

o działalności, sukcesach i problemach nadleśnictw skupionych w LKP „Bory Tucholskie”

210

oraz o inicjatywach jego Rady Naukowo-Społecznej. Już dawno nie zorganizowano

konferencji poświęconej analizie działalności LKP lub tematyce ważnej dla lasów i leśników

oraz społeczeństwa z tego terenu.

Nadleśnictwa oraz Rada Naukowo-Społeczna LKP w najbliższych latach spotkają się

z problematyką gospodarowania na obszarach Natura 2000 oraz na siediskach chronionych

o znaczeniu europejskim. Muszą się więc czynnie włączyć w wytyczanie granic specjalnych

obszarów ochrony siedlisk oraz sporządzanie planów ich ochrony. Ważnym zadaniem Rady

Społeczno-Naukowej LKP jest wskazanie tematów badawczych i ich zakresu, które są

niezbędne lub będą pomocne przy realizacji zadań gospodarczych, środowiskowych i

społecznych na tych terenach. Chodzi między innymi o retencję wodną, w tym ochronę lub

renaturalizację torfowisk i innych obszarów mokradłowych oraz rozpoznanie ważnych dla

ekosystemów i procesów w nich zachodzących grup bezkręgowców.

Mimo intensywnej edukacji społeczeństwa wciąż nie jest rozwiązany problem

zaśmiecania lasów. Metody „policyjne” też nie skutkują. W tym nieprzyjemnym temacie

konieczna jest koordynacja działań leśników, samorządowców, służb mundurowych

(policjantów, strażników leśnych, strażników miejskich, strażników parków krajobrazowych,

strażników rybackich i innych), wędkarzy, myśliwych oraz członków organizacji

przyrodniczych i ekologicznych. Rada Naukowo-Społeczna LKP powinna być inicjatorem

spotkania lokalnych organizacji społecznych, instytucji oraz pzredsiębiorców, na którym

wypracuje się metody walki z tym problemem. Najprawdopodobniej jedynym sposobem

walki z zaśmiecaniem lasu są bodźce ekonomiczne i to pozytywne; promowanie zniżką

kosztów tych podmiotów, które udokumentują adekwatną do wielkości gospodarstwa i liczby

osób masę odprowadzanych odpadów. Ta uwaga odnosi się także ( a może zwłaszcza) do

domów letniskowych i ich właścicieli i lokatorow.

Konsultacje ze społecznością lokalną dotyczące szeroko rozumianej gospodarki

leśnej w nadleśnictwach przeprowadzane są na podstawie zarządzenia nr 65 Dyrektora

Generalnego Lasów Państwowych z dnia 2 lipca 1999 roku. Konsultacje te polegają na

wyłożeniu projektów planów urządzenia lasu do publicznego wglądu przed zatwierdzeniem

ich przez Ministra Środowiska. Po możliwie szerokim poinformowaniu społeczności o

wykonanym planie urządzenia, każdy obywatel może wyrazić swoją opinię na temat

gospodarki leśnej, przedstawić swoje zastrzeżenia i uwagi oraz uzyskać wyjaśnienia i

odpowiedzi na zastrzeżenia.

211

XIV. 2. Współpraca w planowaniu przestrzennym

Nadleśnictwa LKP „Bory Tucholskie” zajmują bardzo dużą przestrzeń gmin, na

których gospodarują lasami. Dlatego niezbędna jest współpraca między tymi jednostkami na

etapie planowania.

W planowaniu przestrzennym gminy problem lokalizacji gruntów leśnych i gruntów

planowanych do zalesienia rozwiązywany jest poprzez określenie granicy polno – leśnej dla

lasów państwowych i niepaństwowych łącznie. W interesie właściciela lasu jest, by ta granica

była jak najkrótsza (szczególnie Lasów Państwowych ) bowiem krótsza granica polno – leśna

ułatwia gospodarkę leśną, ogranicza penetrację ludzi oraz zasięg szkód łowieckich,

zmniejsza zagrożenie pożarowe i szkodnictwo leśne. Rolnictwo nastawione jest na

maksymalizację produkcji rolnej również nie jest zainteresowane wydłużeniem tej granicy.

W warunkach LKP może jednak pojawić się inna hierarchia celów kiedy to względy

krajobrazowe i widokowe mogą wymuszać dążenie do wydłużania i różnicowania tej granicy.

Wiadomo jest, że najbogatsze przyrodniczo są strefy styków dwóch biocenoz czyli strefy

ekotonowe. Przenikają się w niej wzajemne biotopy wielu organizmów lasu i pola.

Niewątpliwie wydłużona linia ekotonu sprzyja większej penetracji zwierzyny leśnej na polach.

Przy zmianach form gospodarowania jak przejście na agroturyzm zróżnicowana strefa

ekotopu będzie jak najbardziej pożądana. Wydłużenie granicy polno – leśnej jest też

wymagane ze względów biocenotycznych. Ekotony bowiem charakteryzują się dużą

stabilnością procesów przyrodniczych. Są one uwarunkowane dużą różnorodnością

zasiedlających je organizmów. Pożyteczne organizmy zasiedlające skraj lasu penetrują

również przyległe pola np.: owady drapieżne i zapylające, ptaki, ssaki drapieżne i

owadożerne, mikrofauna glebowa. Problem szkód od zwierzyny leśnej można rozwiązać w

lasach LKP przez przeniesienie warunków ekotonu w głąb kompleksu leśnego.

Ustawa o lasach z dnia 28 września 1991 r. wprowadza na właścicieli i zarządców lasów

obowiązek zachowania naturalnych bagien, łąk i torfowisk. Zaś ustawa o ochronie przyrody

zachęca wręcz do ustanowienia z tych gruntów użytków ekologicznych.

W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego powierzchnie te powinny być

wyodrębnione, określony ich status i sposoby zagospodarowania.

Jeśli w lasach LKP udałoby się zharmonizować różnorodność ekologiczną wewnątrz

kompleksów leśnych wówczas i zagadnienie granicy polno – leśnej nie byłoby problemem,

mogłaby ona być bardziej dłuższa i urozmaicona stosownie do walorów krajobrazowych.

Następnym tematem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego ściśle

związanych z granicą polno – leśną jest zalesianie gruntów rolnych nieprzydatnych dla

gospodarki rolnej. Decyzja o zalesianiu gruntów powinna przynosić tylko dobre skutki.

212

Nieprzemyślane, chaotyczne zalesienia różnych skrawków pól stworzyły dobre warunki do

schronienia dla zwierzyny (ostoje dzienne) czyniącej duże szkody w uprawach rolnych

zwłaszcza w okresach intensywnej penetracji dużych kompleksów przez wzmożony ruch

związany z turystyką i zbiorem płodów runa leśnego.

Rola planu przestrzennego zagospodarowania gminy niebywale wzrosła z dniem

wprowadzenia w życie nowej Ustawy o lasach z 1991 roku. Obecnie jedynym źródłem

decyzji o zalesieniu gruntów jest wspomniany plan, do którego poprawki może wnosić każdy

zainteresowany mieszkaniec. Od rozsądku i wiedzy ekologicznej autora planu zależy jego

jakość. Tworząc treść zalesieniową planu przestrzennego zagospodarowania gminy w

obszarze LKP należy mocno zastanowić się jak i co zalesiać i czy w ogóle zalesiać.

Na pewno należy w pierwszej kolejności zalesiać tereny szczególnie trudne rolniczo o dużym

narażeniu na erozję, tereny zatrute, stoki, źródliska, doliny rzek i mniejszych cieków głównie

w aspekcie ciągów ekologicznych. Przed decyzją zalesienia gruntów nieprzydatnych rolniczo

może w warunkach LKP powstrzymać projektanta planu „bariera widokowa” oraz możliwość

zakładania płodozmianów alternatywnych. Płodozmianem mogą być zadrzewienia, plantacje

energetyczne, ale przede wszystkim rolnicze płodozmiany alternatywne jak pokrycie odłogów

trwałą roślinnością podwyższającą żyzność gleby. Produkcyjna i społeczna korzyść

z wprowadzania takich upraw w warunkach LKP jest bezsporna i będzie niejednokrotnie

większa niż z zalesień. Realizacja programu zwiększania lesistości odbywa się w drodze

ustalenia przeznaczania gruntów do leśnego zagospodarowania w miejscowym planie

przestrzennego zagospodarowania oraz stymulowania wykonania zalesień przez właścicieli i

zarządców gruntów. Zgodnie z założeniami ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym z

2003 r. miejscowy plan gminny ma decydujące i obowiązujące znaczenie. Dobry miejscowy

plan zagospodarowania przestrzennego, oprócz wytycznych z koncepcji krajowej i planu

wojewódzkiego, musi się opierać na dobrym rozpoznaniu lokalnych warunków

przyrodniczych. W celu określenia w miejscowym planie zakresu zadań zalesieniowych

należy ustalić przebieg granicy rolno-leśnej przez określenie konturu istniejących i przyszłych

kompleksów leśnych. Opracowanie techniczne granicy rolno-leśnej powinno uwzględniać

wskazania programów wojewódzkich, wielkości zasobów Agencji Własności Rolnej Skarbu

Państwa, propozycje Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, Nadleśnictw

Dąbrowa, Osie, Tuchola, Trzebciny i Woziwoda, a przede wszystkim założenia polityki

przestrzennej władz gminy i stanowisko właścicieli gruntów. Przedstawiciele wymienionych

jednostek tworzą komisję, która po zweryfikowaniu granicy rolno-leśnej w porozumieniu

z właścicielami i użytkownikami odpowiednio je kwalifikuje: do zalesienia w pierwszej

kolejności, do czasowego użytkowania rolniczego lub jako tereny przeznaczone na inne cele

tj. poletka żerowe, zadrzewienia śródpolne, tereny rekreacyjne itp.

213

W przypadku nie podejmowania przez władze gminne decyzji o opracowaniu lub

aktualizacji planu przestrzennego zagospodarowania, podstawą do zalesiania gruntów o

powierzchni nie przekraczającej 5 ha może być decyzja o warunkach zagospodarowania

terenu, podjęta z zachowaniem przepisów ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym. Po

ustaleniu decyzji władz gminnych w zakresie lokalizacji zalesień, należy podjąć działania

stymulujące ich możliwie szybką realizację. Powinny one obejmować uzgodnienie zamiaru

właścicieli gruntów oraz zakres potrzebnej pomocy ze strony Lasów Państwowych. Realizacji

zalesień powinno sprzyjać tworzenie miejskich i gminnych wspólnot leśnych, które korzystać

mogą z nieodpłatnego przejmowania gruntów własności Skarbu Państwa oraz z dotacji

celowych na zalesienia.

W trakcie sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego należy

uwzględniać rezerwaty i inne lasy ochronne, których granice mają charakter trwały. Jako

jednostki przyrodniczo – krajobrazowe tworzy się je w celu zachowania naturalności i

trwałości lasów. Z punktu widzenia zachowania trwałości ekosystemów leśnych

przedstawiona koncepcja ochrony, skoncentrowana na lasach ochronnych wydaje się być

wystarczająca i z tego powodu nie ma potrzeby tworzenia nowych rezerwatów, oprócz

istniejących i projektowanych.

XIV. 3. Współpraca z wojewodą i służbami ochrony przyrody

Lasy LKP „Bory Tucholskie” mają bardzo duże znaczenie w gospodarce

województwa kujawsko-pomorskiego i wpływają w istotny sposób na jego walory

krajobrazowe i przyrodnicze. Zwiększają jego atrakcyjność dla inwestorów. Muszą więc być

uwzględniane w strategii rozwoju regionu. Współpraca nadleśnictw z wojewodą i jego

służbami realizowana jest na wielu poziomach.

Wspólnym zadaniem leśników i wojewody jest realizacja programu zwiększania

lesistości województwa w tym gmin wchodzących w skład LKP. Zadanie to należy

koordynować z zarządami parków - Wdeckiego, Tucholskiego i zarządem Zespołu Parków

Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Bezpłatne przekazywanie gruntów na rzecz Lasów

Państwowych na realizację programu zwiększenia lesistości umożliwia ustawa z dnia 19

października 1991roku o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa.

Dodatkowo wojewoda może wspierać finansowo inicjatywy nadleśnictw na rzecz wykupu

lasów i gruntów do zalesień położonych wewnątrz kompleksów leśnych LKP

Wspólnym zadaniem jest także poprawa uwarunkowań środowiskowych

gospodarowania w lasach LKP. Dlatego w wojewódzki program retencji powinien

wspomagać realizację planów małej retencji w poszczególnych nadleśnictwach.

214

Również nowe inwestycje przemysłowe, komunikacyjne i inne powinny być

szczegółowo analizowane pod kątem ich oddziaływania na lasy LKP.

Większość rezerwatów w leśnym kompleksie promocyjnym posiada plany ochrony.

Należy jednak działać na rzecz sporządzania projektów planu ochrony dla pozostałych

rezerwatów. Ponadto istnieje konieczność podjęcia wspólnej z Wojewódzkim

Konserwatorem Przyrody decyzji w sprawie projektów powołania trzech rezerwatów:

"Czarcie Góry", "Gródek" "Dolina rzeki Wdy".

W najbliższym czasie uzgodnieniu będą także podlegać granice istniejących

i projektowanych obszarów Natura 2000, a następnie plany ich ochrony.

W toku wykonywania czynności formalno – prawnych, przy konstruowaniu planów

ochrony rezerwatów i obszarów Natura 2000 niezbędna jest współpraca pomiędzy

wykonawcami planów, wojewodą, samorządami i nadleśnictwami skupionymi w LKP Bory

Tucholskie przy:

-gromadzenia niezbędnej dokumentacji do planu, w tym wniosków i postulatów osób

i organów zainteresowanych planem,

-opracowaniu i zatwierdzeniu przez WKOP wytycznych konserwatorskich dla każdego

rezerwatu osobno, w których zawarte będą ustalenia merytorycznego zakresu planu, główne

cele ochrony rezerwatowej, ewentualne propozycje zmian granic rezerwatu oraz zasięgu

otuliny, hierarchizacja ważności i pilności przedmiotów ochrony, warunki graniczne jakich

autor planu nie powinien przekroczyć w proponowaniu czynności konserwatorskich,

-uwzględnieniu ustaleń planów ochrony w miejscowym planie zagospodarowania

przestrzennego

XIV. 4. Rola samorządów gminnych i powiatowych

W okresie gospodarki rynkowej i ustroju demokratycznego gminy i starostwa nabierają

nowej roli i znaczenia. Zaczynają one decydować o kształtowaniu swojej przestrzeni

geograficznej, sposobie zarządzania środowiskiem i tworzeniu lepszego modelu życia.

Lokalny rozwój powinien następować bez degradacji zasobów przyrody i jej ekosystemów

oraz uwzględniać warunki przyrodnicze i społeczne. Na tym polega idea zrównoważonego

rozwoju czyli ekorozwoju.

Zgodnie z ustawą kompetencyjną Starosta w zakresie leśnictwa posiada zadania

własne a także zadania z zakresu administracji rządowej oraz zadania, które powierzył

nadleśniczym na podstawie stosownego porozumienia. Całokształt tych zadań

przedstawiono poniżej:

215

I. Zadania własne Starosty, po zmianie ustawy o lasach zgodnie z ustawą określającą

kompetencje organów administracji publicznej, w związku z reformą ustrojową

państwa (Dz. U. Nr 106 poz. 668 art.78)

Art. 5 – nadzór nad gospodarką leśną w lasach nie stanowiących własności Skarbu

Państwa,

Art. 9 – powszechna ochrona lasów,

Art. 10 –zarządzanie zabiegów zwalczających i ochronnych w lasach nie

stanowiących własności Skarbu Państwa, na wniosek nadleśniczego,

Art. 13 –zmiana lasu na użytek rolny wobec lasów nie stanowiących własności

Skarbu Państwa, o pow. do 10 ha,

Art. 14 –przyznanie w drodze decyzji dotacji właścicielom i użytkownikom wieczystym

gruntów na całkowite lub częściowe pokrycie kosztów zalesienia tych

gruntów,

Art.14a –cechowanie drewna i wydawanie świadectwa legalnego jego pozyskania

właścicielowi lasu,

Art. 24 –nakazywanie drogą decyzji wykonanie obowiązków, wynikających z art. 13

oraz zadań zawartych w uproszczonym planie urządzenia lasów, w

przypadku nie wykonania ich przez właścicieli lasów.

II. Zadania Starosty, wykonującego zadania z zakresu administracji rządowej:

Art. 12 –decyzje w sprawie przyznania środków na pokrycie kosztów szkód w lasach,

w przypadku braku możliwości ustalenia sprawcy szkody wobec lasów nie

pozostających w zarządzie Lasów Państwowych,

Art. 19 –decyzje w sprawie określenia zadań dla właścicieli lasów rozdrobnionych o

pow. do 10 ha, wydane na podstawie inwentaryzacji stanu lasów,

Art. 21 –zlecenie wykonania uproszczonych planów urządzenia lasów własności osób

fizycznych i wspólnot gruntowych oraz inwentaryzacji stanu tych lasów,

- rozpatrywanie wniosków właścicieli lasów wobec projektów uproszczonych

planów urządzenia lasów własności osób fizycznych,

216

Art. 22 –nadzór nad wykonaniem zatwierdzonych uproszczonych planów urządzenia

lasów nie stanowiących własności Skarbu Państwa,

Art. 23 –decyzje w sprawie pozyskania drewna niezgodnie z uproszczonym planem

urządzenia lasu w przypadku losowym.

III. Zadania Starosty, które może powierzyć nadleśniczym stosownym porozumieniem w

ramach otrzymanej dotacji na ten cel z budżetu Wojewody:

Art. 9 –wydawanie decyzji z zakresu ochrony lasu, wobec właścicieli lasów, którzy nie

wywiązują się z wykonania zabiegów nakazanych ustawą,

Art. 14a –cechowanie pozyskanego drewna na wniosek właściciela lasu i wydawanie

świadectwa legalnego pochodzenia tego drewna,

Art. 24 –nakazywanie drogą decyzji wykonania obowiązków wynikających z art. 13

Ustawy oraz zadań zawartych w uproszczonym planie urządzenia lasu, w

przypadku nie wykonania ich przez właścicieli lasów.

Każda gmina powinna mieć program ekorozwoju gminy, z którego powinien wynikać

między innymi program zwiększania lesistości gminy.

Podstawowe założenie ekorozwoju wymaga zastąpienia filozofii maksymalnego zysku,

filozofią wspólnego interesu. Właśnie w gminie wspólny interes jest szczególnie ważny i musi

uwzględniać potrzeby wszystkich mieszkańców. Samorządy terytorialne powinny brać

odpowiedzialność za gospodarkę na obszarze swojej „małej ojczyzny”. Ich aktywne

zarządzanie środowiskiem musi zapewnić lepszą jakość życia, bez niszczenia przyrody, a

poprzez wzbogacanie jej zasobów. Koncepcja ekorozwoju gminy, w swojej strategii, określa

także obszary przewidziane do rozwoju leśnictwa, w tym również zalesiania gruntów

porolnych. W gminach, gdzie w koncepcji ekorozwoju problem zalesień i ochrony przyrody

nabiera priorytetowego znaczenia, należy tworzyć warunki odpowiednie dla jego realizacji.

Podejmowanie działań doskonalących świadomość ekologiczną, poszerzoną o problematykę

programu zalesień ma wielkie znaczenie w trakcie realizacji programu. Gminy mogą

wykazywać swoją aktywność na rzecz skutecznej realizacji programu ekorozwoju przez:

a) współpracę w tym zakresie z innymi gminami i powoływanie celowych związków gmin

b) powoływanie fundacji lub spółek do realizacji programu zalesieniowego

c) wspieranie rozwiązań prozalesieniowych lub alternatywnych w zakresie gospodarstw

ekologicznych rolno-leśnych.

217

Świadomość ekologiczną można kształtować przez:

a) tworzenie szkoły ekologicznej lub autorskich klas ekologicznych z poszerzonym

programem o zagadnienia zwiększania lesistości

b) wspieranie organizacji proekologicznych zajmujących się promowaniem koncepcji

zalesieniowych, artykułów do czasopism o tej problematyce

c) organizowanie szkoleń, pogadanek, odczytów, wystaw o tematyce zwiększania lesistości

d) prenumerowanie czasopism leśnych (Głos Lasu, Las Polski, Echa Leśne)

XIV. 5. Współpraca z organizacjami pozarządowymi

Lasy LKP „Bory Tucholskie” są tak jak w całej Polsce otwarte dla lokalnych

społeczeństw. Ich „dary” dla wielu mieszkańców Borów Tucholskich są źródłem (niekiedy

jedynym) dochodu. Lasy te są atrakcyjnym miejscem dla uprawiania czynnej turystyki i

wypoczynku także dla mieszkańców innych regionów. Stąd poddane są intensywnej

penetracji ludzi. Przez to gospodarka leśna jest pilnie obserwowana i oceniana. Swoją opinię

wyrażają także naukowcy z róznych dziedzin, uczniowie, studenci odbywający praktyki,

zajęcia terenowe, towarzystwa naukowe, liczne pozarządowe organizacje społeczne i inni.

Przedstawiciele organizacji pozarządowych i naukowcy są zapraszani na posiedzenie

Komisji Techniczno-Gospodarczych i mają prawo czynnie uczestniczyć, zwłaszcza w

zakresie ochrony przyrody, w planowaniu działań poszczególnych nadleśnictw. Organizacje

społeczne, przedstawiciele nauki i służby konserwatorskie reprezentowane są także w

Radzie Naukowo-Społecznej Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”.

Organizacje te są pomocne w kreowaniu świadomości ekologicznej, wskazują na cenne

fragmenty przyrody, stanowiska chronionych gatunków roślin i zwierząt, zwracają uwagę na

zagrożenia w krajobrazie leśnym. Jednak wielu ludzi wciąż nie rozumie, że poza działaniami

ochroniarskimi w lasach gospodarczych, a niekiedy również w rezerwatach niezbędne jest

wykonywanie działań związanych z hodowlą i użytkowaniem lasu. Stąd wciąż ważna jest

dobra współpraca z organizacjami pozarządowymi. W celu lepszego zrozumienia działań

leśników wskazane jest zainicjowanie cyklicznych spotkań z członkami tych organizacji i

zapoznanie ich z zasadami, metodami i celowością wykonywania zabiegów w lesie w

zakresie urządzania, hodowli, ochrony i użytkowania lasu. Rolę koordynatora tych spotkań

winna sprawować Rada Naukowo-Społeczna Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory

Tucholskie”.

218

XV. LITERATURA B a c S . , O s t r o w s k i S t . 1965. Melioracje leśne. Rękopis, B a c S . 1957. Leśne melioracje wodne. PWRiL, Warszawa 1957r. B a r c i k o w s k i A , B o i ń s k i , M N i e n a r t o w i c z A . 1999. Wielofunkcyjna rola lasu ochrona przyrody-gospodarka-edukacja (materiały pokonferencyjne) Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1999r. B i a ł k i e w i c z F . 1967. Stosunki hydrologiczne małych zlewni nizinnych: zalesionej zlewni rzeki Jałówki i rolniczej zlewni rzeki Kamionki. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa Nr 338-342, PWRiL Warszawa 1967r. B o i ń s k a U . 1970. Stosunki florystyczno-fitosocjologiczne uroczysk Podgórze i Nakwasin w nadleśnictwie Płock. Stud. Soc. Scien. Tor. Sectio D, 9, 2: 1-57. B o i ń s k i M . 1967. Godny ochrony las „ Ostrów” pod Pszczółczynem w województwie bydgoskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 32, 6:39-41. B o i ń s k i M . 1970. Stosunki fitosocjologiczne projektowanego rezerwatu lipy szerokolistnej w Pszczółczynie. Ochr. Przyr. 35: 71-100. B o i ń s k i M . 1973. Lasy liściaste środkowej części Pojezierza Krajeńskiego. Stud. Soc. Scien. Tor., Sectio D9, 5: 3-104, Warszawa - Poznań. B o i ń s k i M . 1976. Charakterystyka glebotoniczna projektowanego Tucholskiego Parku Krajobrazowego, (rękopis), Toruń. B o i ń s k i M . 1981. Charakterystyka szaty roślinnej Tucholskiego Parku Krajobrazowego, (rękopis), Toruń. B o i ń s k i M . 1985. Szata roślinna Borów Tucholskich. Warszawa - Poznań – Toruń. B o i ń s k i M . 1988. Charakterystyka szaty leśnej Borów Tucholskich. W: Ochrona Przyrody Borów Tucholskich I Konferencja Naukowa (Materiały pokonferencyjne). Toruń - Bydgoszcz. B o i ń s k a M . , B o i n s k i U . 1988. Torfowiska regionu Borów Tucholskich, zagrożenia i potrzeba ich ochrony. W i Ochrona Przyrody Borów Tucholskich. I Konferecja Naukowa (Materiały pokonferencyjne), Toruń - Bydgoszcz. B o i ń s k i M . 1992 a. Osobliwości szaty roślinnej Borów Tucholskich (Przewodnik). Toruń. B o i ń s k i M . 1992b. Charakterystyka szaty roślinnej Wdeckiego Parku Krajobrazowego. W: Dokumentacja uzasadniająca utworzenie Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Wydział Ochrony Środowiska UW w Bydgoszczy, Bydgoszcz: 36-51. B o i ń s k i M . 1993. Szata leśna Borów Tucholskich. Chrońmy Przyr. Kraków. B o i ń s k i M . 1994. Roślinność leśna projektowanego Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, (rękopis), Toruń. B o i ń s k i M . 1996 a. Rola lasu w ekologiczno-przestrzennym systemie ochrony przyrody Borów Tucholskich. Leśny Kompleks Promocyjny - cele, zadania, perspektywy. Toruń. B o i ń s k i M . 1996 b. Osobliwości przyrody Wdeckiego Parku Krajobrazowego (Przewodnik). Leśny Kompleks Promocyjny (Nadleśnictwo Osie). Toruń. B o i ń s k i M . 1997. Problemy ochrony gatunkowej cisa pospolitego (Taxus baccata L.) i jarzębu brekinii (Sorbus torminalis (L.) Cr.), a utrzymanie naturalnego składu w rezerwatach: „Cisy Staropolskie” im. Leonna Wyczółkowskiego i „Brzęki” im. Zygmunta Czubińskiego. W: Ochrona gatunkowa na obszarach chronionych. Tuchola. B o i ń s k i M . 1998. Osobliwości przyrody Parku Narodowego „ Bory Tucholskie” (Przewodnik). Toruń. B o i ń s k i M . 1999 a. Szata leśna Wdeckiego Parku Krajobrazowego, Wydawnictwo UMK, Toruń. B o i ń s k i M . 1999 b. Rezerwat przyrody „Brzęki” im. Zygmunta Czubińskiego, Oficyna Wydawnicza „Turpress”, Toruń. B o i ń s k i M . 1999 c. Postawy geobotanicznej delimitacji Rezerwatu Biosfery „Bory Tucholskie”. IV Konferencja Naukowa w Borach Tucholskich (materiały pokonferencyjne). Uniwersytet Mikołaja Kopernika: 19-40. Toruń. Broda J. 2000. Historia leśnictwa w Polsce. Wydawnictwo AR w Poznaniu. B u l i ń s k i M . 1980. Zespoły leśne okolicy rzeki Reknicy na Pojezierzu Kaszubskim. Zesz. Nauk. Wydz. BiNoZ UG, Biologia 2: 131-140. C e l i ń s k i F . 1962. Zespoły leśne Puszczy Bukowej pod Szczecinem. Monogr. Bot. 13, suppl: 1-207, Chrzanowski T. 2004. Sukcesy i porażki edukacji przyrodniczo-leśnej [w:] Współczesne problemy wielofunkcyjnego gospodarstwa leśnego – las bliżej społeczeństwa. Materiały sesji naukowej PTL, Waplewo.

219

Chrzanowski T. 2006. Raport z edukacji leśna społeczeństwa w Lasach Państwowych w 2006 wyd. CILP,

Chrzanowski T. 2008, Sprawozdanie z edukacji leśnej społeczeństwa (opracowania nadleśnictw)

C h u r s k a Z . 1958. Stosunek sandru Brdy do wysp moreny dennej, Zesz. Nauk. UMK, Geografia 4 Toruń. C o n v e n t z H . 1892. Die Eibe in Westpreussen, III Danzig. C o n v e n t z H . 1895. Beobachtungen uber seltene Waldbaume in Westpreussen. I. Pirus torminalis Ehrh. Elsbeere, Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen. Danzig. C z e r w i ń s k i A . 1970. Bory sosnowe północno – wschodniej Polski. PTPN, Prace Kom. Biol., 33, 5: 1-99 + tabele. C y z m a n W . 1991. Zróżnicowanie zbiorowisk leśnych i zaroślowych w Kotlinie Toruńskiej i Kotlinie Płockiej, (Praca doktorska). Toruń, Cyzman W., 2003, Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Gostynińsko-Włocławskie”, przyroda, gospodarka, edukacja, turystyka, strategia działań, Wyd. RDLP Łódź, Nadleśnictwo Łąck, C z u b i ń s k i Z . 1950. Zagadnienia geobotaniczne Pomorza. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. 2, 4: 439-658. G a l o n R . 1953. Morfologia doliny i sandru Brdy, St. Soc. Scient. Tor., Sectio C, vol. 1, nr 6, Toruń, D ę b s k i K . 1967. Hydrologia cz. I. Dział Wydawnictw SGGW Warszawa 1967r. D ę b s k i K . 1967. Hydrologia cz. II. Dział Wydawnictw SGGW Warszawa 1967r. G a l o n R . R . 1967. Regiony naturalne, W: Województwo bydgoskie, Poznań. G a c k o w s k a J . 1998. Zbiorowiska roślinne Zalewu Żurskiego. UMK., Praca magisterska. Toruń, Grzywacz A. 1996. Edukacja leśna społeczeństwa [w:] Leśny Kompleks Promocyjny – cele, zadania, perspektywy, RDLP Toruń,

Grzywacz A. 1997. Edukacja leśna społeczeństwa [w:] Leśne Kompleksy Promocyjne – rola i zadania. Materiały sesji PTL, Jedlna,

Grzywacz A. 2000. Standardy programowe i standardy osiągnięć w edukacji leśnej. Materiały konferencji „Leśne Kompleksy Promocyjne – stan obecny i przyszłość”, Janów Lubelski.

Grzywacz A. 2000. Edukacja leśna społeczeństwa. Wydawnictwo Świat, Warszawa, seria „Biblioteczka Leśniczego”, z. 138.

Grzywacz A 2007 „Edukacja leśna w Polsce, stan obecny i perspektywy” Grzywacz A. i inni. 2002. Edukacja przyrodniczo-leśna w Leśnych Kompleksach Promocyjnych. Sprawozdanie z badań wykonanych w latach 2000-2002 przez zespół Katedry Ochrony Lasu i Ekologii SGGW (maszynopis).

H e r b i c h o w a M . , H e r b i c h J . 1982. Naturalne zbiorowiska leśne rezerwatu Jar rzeki Raduni na Pojezierzu Kaszubskim. Ochr. Przyr. 44: 52-64. H e r e ż n i a k J . 1993. Stosunki geobotaniczno - leśne północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej na tle zróżnicowania i przemian środowiska. Monogr. Bot. 75: 5-268, Instrukcja Ochrony Lasu, 2005, PGL Lasy Państwowe, Warszawa, I l m u r z y ń s k i E . 1969. Szczegółowa hodowla lasu. PWRiL Warszawa 1969r. J a k u b o w s k a - G a b a r a J . 1985. Zespoły leśne Wysoczyzny Rawskiej i ich antropogeniczne zniekształcenia. Monogr. Bot. 65: 1-148. J a k u b o w s k a - G a b a r a J . 1989. Szata roślinna uroczyska Radziejowice. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 6: 3-34. J a k u b o w s k a - G a b a r a J . 1989. Roślinność leśna Bolinowskiego Parku Krajobrazowego. Monogr. Bot. 85: 29-98. J a s n o w s k i M . , J a s n o w s k a J . F r i e d r i c h S . 1986. Leśne zbiorowiska roślinne w projektowanym Drawieńskim Parku Narodowym. W: Przyroda Drawieńskiego Parku Narodowego. Gorzow. Tow. Nauk.: 95-113. Gorzów Wielkopolski. J e d n o l i t y P r o g r a m G o s p o d a r c z o - O c h r o n n y D l a L e ś n e g o K o m p l e k s u P r o m o c y j n e g o ” B o r y T u c h o l s k i e ” , T o r u ń 2 0 0 3 , W y k . „ O i k o s ” , I n w e n t a r y z a c j a i W a l o r y z a c j a P r z y r o d n i c z a , P r o j e k t y i P l a n y O c h r o n y , d r M a r i a n B o i ń s k i , T o r u ń , J u t r z e n k a - T r z e b i a t o w s k i 1995. Zboczowe lasy klonowo-lipowe Aceri-Tilietum Faber 1936 w Polsce Północno-wschodniej. Monogr. Bot. 78: 1-78. L e n c e w i c z S t . , K o n d r a c k i J . 1959. Geografia fizyczna Polski. PAN, Warszawa K ę p c z y ń s k i K .1965. Szata roślinna Wysoczyzny Dobrzyńskiej. Toruń.

220

K ę p c z y ń s k i K . , B o i n s k i M . , C e y n o w a M . 1967. Stosunki florystyczno-fitosocjologiczne rezerwatu z brekinią (Sorbus torminalis (L.) Cr.) w Wąwelnie na terenie Borów Tucholskich. Zesz. Nauk. UMK, Mat.-Przyr. 17, 10: 207-244. K ę p c z y ń s k i K . , W i l k o ń - M i c h a l s k a J . 1967 a. Stosunki florystyczno-fitosocjologiczne rezerwatów Wielka Kępa Ostromecka i Las Mariański. Stud. Soc. Scient. Tor. Sectio D 7, 6: 1-56. K ę p c z y ń s k i K . , W i l k o ń - M i c h a l s k a J . 1967 b. Roślinność rezerwatu Ostrów Panieński koło Chełmna. Zesz. Nauk. UMK, Mat.-Przyr. 17: 187-205. K ę p c z y ń s k i K . , C y z m a n W . 1991. Szata roślinna uroczyska Koneck. Acta Univ. Nic. Cop., Biologia 36, Nauki Mat. - Przyr. 77: 23-70. K ę p c z y ń s k i K . , Z a ł u s k i T . 1991. Szata roślinna projektowanego rezerwatu „Dębice”. Acta Univ. Nic. Cop., Biologia 36, Nauki Mat.-Przyr. 74: 3-40. K ę p c z y ń s k i K . , C y z m a n W . 1991. Szata roślinna uroczyska Koneck. Acta Univ. Nic. Cop., Biologia 36, Nauki Mat. - Przyr. 77: 23-70. K ę p c z y ń s k i K . , C y z m a n W . 1992. Godna uwagi szata roślinna uroczyska Grono. Acta Univ. Nic. Cop., Biologia 40, Nauki Mat. - Przyr. 79: 3-58. K ę p c z y ń s k i K . , C y z m a n W . 1995. Szata roślinna projektowanego rezerwatu „Stary Zagaj” koło Skępego. Acta Univ. Nic. Cop., Biologia 48, Nauki Mat. - Przyr. 93: 93-136. K ę p c z y ń s k i K . , C y z m a n W . 1998. Szata roślinna projetowanego rezerwatu „olina Świętego Struminia” koło Nasięgniewa (woj. włocławskie). Acta Univ. Nic. Cop., Biologia L, Nauki Mat. - Przyr. 100: 127-168, Kondracki J., 1988, Geografia fizyczna Polski, PWN Warszawa,

Konferencja „10 lat leśnych kompleksów promocyjnych” Rogów, 15–16 listopada 2004

K r o t o s k a T . 1966. Lasy dębowo - grabowe Wielkopolski. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Prace Kom. Biol. K r o t o s k a T . , P i o t r o w s k a H . 1961. Materiały do rozmieszczenia Acer campestre L. w Wielkopolsce. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. 8: 195-202. K r o t o s k a T . , P a w ł o w M . , P i o t r o w s k a H . 1965. Grądy środkowej Wielkopolski. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. 16: 77-121. L i b e r a c k i M . 1958. Formy wytopiskowe na obszarze sandru Brdy, Zesz. Nauk. UMK, Geografia 4, Toruń, L i p k a . K . 1969. „Konieczna jest współpraca melioranta z leśnikiem”. Las Polski Nr 7, 1969r. M a t u s z k i e w i c z W . 1958. Materiały do fitosocjologicznej systematyki buczyn i pokrewnych zespołów (związku Fagion) w Polsce. Acta. Soc. Bot. Pol. 27, 4. M a t u s z k i e w i c z W . , B o r o w i k M . 1957. Materiały do fitosocjologicznej systematyki lasów łęgowych w Polsce. Acta. Soc. Bot. Pol. 26, 4: 719-756. M a t u s z k i e w i c z W . , M a t u s z k i e w i c z J . 1973. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. 2. Bory sosnowe. Phytocenosis 2, 4: 273-356. M a t u s z k i e w i c z J . 1976. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowiska leśnych Polski. Cz. 3. Lasy i zarośla łęgowe. Phytocoenosis 5, 1: 13-66. M a t u s z k i e w i c z W . 1981. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. M a t u s z k i e w i c z W . , M a t u s z k i e w i c z A . 1981. Das Prinzip der mehrdimensionalen Gliederung der Vegetationsheiten, erläutert am Beispiel der Eichen-Hainbuchenwälder in Polen. In: H. Dierschke (red.), Syntaxonomie - Ber. Int. Symp. IVV Rinteln 1980 J. Cramer, Vaduz.: 123-148. M a t u s z k i e w i c z W . 1984. Die Karte der potentiellen natürlichen Vegetation von Polen. Braun-Blanquatia 1: 1-90, Camerino. M a t u s z k i e w i c z W . 1962. Zur Systematik der natürlichen Kiefernwälder des mittel-und osteuropäischen Flachlandes. Mitt. Flor.-soz. Arbeitsgem., N.F. 9: 145-186. M a t u s z k i e w i c z W . , M a t u s z k i e w i c z J . M. 1996. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski (Synteza). Phytocoenosis(N.S.),8,Seminarium Geobotanicum 3:1-79. M a t u s z k i e w i c z J . M , 1 9 8 8 . Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Bory mieszane i acidofilne dąbrowy. Fragm. Flor. Geobot. 36, 1: 203-256. M a t u s z k i e w i c z J . M , K o z ł o w s k a A .B . 1991. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Bory mieszane i acidofilne dąbrowy. Fragm. Flor. Geobot. 33: 107-190. M a t u s z k i e w i c z J . M , K o z ł o w s k a A .B . 1991. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski – ciepłolubne dąbrowy. Fragm. Flor. Geobot. 36, 1: 203-256. M a t u s z k i e w i c z W . , M a t u s z k i e w i c z A . 1985. Zur Syntaxonomie der Eichen – Heinbuchewälder in Polen. Tuexenia, Mitt. Flor.- Soz. Arbeitsgem., Göttingen (N.S.) 5: 473-489,

221

M i k l a s z e w s k i J . 1928. Lasy i leśnictwo w Polsce, Warszawa 1928r.

M i o t k – S z p i g a n o w i c z G . 1993. Odrębność florystyczna Borów Tucholskich w holocenie w świetle badań palinologicznych, W: Bory Tucholskie – walory przyrodnicze – problemy ochrony – przyszłość (Re. M.Rejewski, A.Nienartowicz, M.Boinski) Wydawnictwo UMK: 51-56. M i r e k Z . , P i ę k o ś – M i r k o w a H . , Z a j ą c A . , Z a j ą c M . 1995. Vascular plants of poland a checklist. Pol. Bot. Studies, Guiebook Series 15: 1-303. M r o c z k i e w i c z L . 1952. Podział Polski na krainy i dzielnice przyrodniczo-leśne. Warszawa 1952r. M u r a w s k i T . 1963. Zagadnienia zmian biegu górnej Brdy, Zesz. Nauk. UMK, Geografia 5, Toruń M u s i e r o w i c z A , U g g l a H . 1965. Gleboznawstwo leśne ogólne. PWRiL, Warszawa 1965r. O c h y r a R . , S z m a j d a P . 1978. An annotated List of Polish mosses. Fragm Flor. Geobot. 25, 1: 93-136. O l a c z e k R . 1972. Formy antropogenicznej degeneracji leśnych zbiorowisk roślinnych w krajobrazie rolniczym Polski niżowej. Uniw. Łódzki, Łódź: 3-170. O l a c z e k R . 1974a. Kierunki degeneracji fitocenoz leśnych i metody ich badań. Phytocoenosis 3/4: 179-190. O l a c z e k R . 1974 b. Etapy pinetyzacji grądu. Phytocoenosis 3, 3/4: 201-214. Operaty glebowo - siedliskowe nadleśnictw: Dąbrowa, Osie, Tuchola i Woziwoda, wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni; O s t r o w s k i S t . 1965. Wpływ stosunków wodnych i ich regulacji na produkcyjność lasu. Rękopis. O s t r o w s k i S t . 1968. „Zakres i metodyka badań hydrologiczno-leśnych na dyluwialnych glebach Puszczy Augustowskiej. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa Nr 338-342, PWRiL Warszawa , O s t r o w s k i S t . 1968. Zmienność przyrostu wysokości i grubości sosny na tle różnic w poziomach zalegania wód gruntowych w warunkach gleb lekkich Puszczy Augustowskiej. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa Nr 338-342, PWRiL Warszawa 1968r. O s t r o w s k i S t . 1968. Próba oceny potrzeb wodnych drzewostanów. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa Nr 338-342, PWRiL Warszawa 1968r. O s t r ó m ę c k i J . 1964. Wstęp do melioracji rolnych. PWRiL, Warszawa, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Tuchola na okres 2008 – 2017, wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni; Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Woziwoda na okres 2008 -2017, wyk. „KRAMEKO” , Kraków, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Osie na okres 2007 – 2016, wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Dąbrowa na okres 2007 - 2016 wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni, Plan urządzenia gospodarstwa Leśnego Nadleśnictwa Trzebciny na okres 2007 – 2016, wyk. przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni P r u s i n k i e w i c z Z . , B i a ł y K . 1976. Gleby wybranych rezerwatów leśnych województw bydgoskiego, Toruńskiego i włocławskiego. PWN, Warszawa - Poznań - Toruń. P r u s i n k i e w i c z Z . , N o r y ś k i e w i c z B . 1975. Geochemiczne i paleopedologiczne aspekty genezy kredy jeziornej jako skały macierzystej północnopolskich rędzin, Acta UNC, Nauki Mat.-Przyr., Geografia XI, 35, Toruń, Program edukacji leśnej społeczeństwa na lata 2007-2016, Nadleśnictwo Trzebciny, 2007, Program edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Woziwoda, na lata 2007-2016, 2007, Program edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Dąbrowa na lata 2007-2016, 2007, Program edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Osie na lata 2007-2016, 2006, Program edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Tuchola na lata 2008-2017, 2007, Programy ochrony przyrody dla nadleśnictw: Osie, Dąbrowa, Trzebcin wg. .stanu na 1.01.2007, wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni, Program ochrony przyrody dla nadleśnictwa Tuchola, wg. .stanu na 1.01.2008, wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni, Program ochrony przyrody dla nadleśnictwa Woziwoda, wg. .stanu na 1.01.2008, wyk. KRAMEKO” z Krakowa Pakalski J., 2007, Różnorodność biologiczna w lasach – zagrożenia i ochrona, Biuletyn RDLP w Toruniu, nr 3 (43), rok X, Pakalski J., 2007, Ogniska biocenotyczne, Biuletyn RDLP w Toruniu, nr 3 (43), rok X, Piotrowski M., 2007, Martwe drzewa w lesie, Biuletyn RDLP w Toruniu, nr 4/5 (44/45), rok X,

222

P o ż a r s k i W . 1 9 5 9 . Podział strukturalno-geologiczny Polski. Przegląd Geologiczny, Warszawa 1956r, z. 6., Pudlis E., 2003, 13 wrót do leśnego królestwa, Przewodnik po lesnych kompleksach promocyjnych (red. Dobrzyńska R., Milewski W.), Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, Rajnik S., 2004. Projekt rezerwatu wodno-torfowiskowego Jezioro Łyska. Mscr. pracy inżynierskiej, prom. L.Rutkowski, Wyż. Sz. Ochrony Środowiska, Bydgoszcz R e j e w s k i M , N i e n a r t o w i c z A , B o ń s k i M . 1993. Bory Tucholskie (materiały pokonferencyjne) Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1993r. R e j e w s k i M . 1971. Lasy liściaste ziemi chełmińskiej. Studia. Soc. Scient. Tor. Sectio D 9, 3: 4-118. R e j e w s k i M . 1989. Przyrodnicze walory Borów Tucholskich. Głos Uczelni, Biuletyn Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. R e j e w s k i M . 1993. Ochrona Borów Tucholskich - zarys problematyki. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 :3-7. R i c h l i n g A . , S o l o n J . 1996. Ekologia krajobrazu. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, Rykowski K., 2005, O gospodarce leśnej w lesnych kompleksach promocyjnych, IBL, Sękocin Las, Roślinność rzeczywista i współczesna roślinność potencjalna" nadleśnictw: Dąbrowa, Osie, Tuchola, Woziwoda – wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni, przy współudziale pracowników naukowych Uniwersytetu Gdańskiego, S i e m i c h a t o w A . N . 1960. Hydrogeologia. PWRiL, Warszawa 1960r. S o k o ł o w s k i A . 1963. Zespoły leśne nadleśnictw Resko-Wschód, Resko-Zachód i Łobez w województwie szczecińskim. Prace Inst. Bad. Leśn. 263. S o k o ł o w s k i A . 1965. Zespoły leśne nadleśnictwa Laska w Borach Tucholskich. Fragm. Flor. et Geobot. 9, 1: 97-119. S o k o ł o w s k i A . ,W . 1970. Charakterystyka fitosocjologiczna i stanowisko systematyczne borów chrobotkowych Polski, Prace IBL, 368/370: 3-14. S o l i ń s k a - G ó r n i c k a B . 1987. Bagienne lasy olszowe (olsy) w Polsce. Regionalna synteza syntaksonomiczna. Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego. Wyd. Uniw. Warszawskiego, 275: 1-132. Wyd. Uniw. Warsz., Warszawa, Sprawozdania z poszczególnych nadleśnictw z inwentaryzacji siedlisk i gatunków roślin i zwierząt z listy Natura 2000 S z a f e r W . , K u l c z y ń s k i S . , P a w ł o w s k i B . 1967. Rośliny polskie. PWN, Warszawa Szczepańska D. 2004, Walory botaniczne Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Mscr. pracy inżynierskiej, prom. L.Rutkowski, Wyż. Sz. Ochrony Środowiska, Bydgoszcz, S z c z ę s n y J . 1991. Budowa geologiczna i rzeźba obszarów Parków Krajobrazowych: Wdzydzkiego, Wdeckiego, Zaborskiego i Tucholskiego wchodzących w obręb „Parku Narodowego Borów Tucholskich”, (maszynopis): 1-19, S z y m k i e w i c z B . 1938. Wpływ odnowienia na rozwój drzewostanów sosnowych. „Doświadczalnictwo”1938r. T. IV. Tobolski K. 1975-1976. Zarys historii roślinności powiatu chojnickiego w czasie ostatnich 12 misięcy lat, Zeszyty Chojnickie, Chojnice, Tobolski K. (kier.),2002, „Funkcje naturalnych torfowisk w układzie przyrodniczym i gospodarczym Leśnego Kompleksu Promocyjnego Bory Tucholskie" T o b o l e w s k i Z . 1963. Materiały do znanomości borów chrobotkowych północno – zachodniej Polski. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., 12: 199-211. T o k a r z H . 1961. Zespoły leśne Wysoczyzny Elbląskiej. Soc. Scient. Gdan. Acta Biol. et Medica. 5, 7: 121-244. T r a c z y k T . 1962 a. Materiały do geograficznego rozmieszczenia grądów w Polsce. Acta Soc. Bot. Pol. 31, 2: 275-304. T r a c z y k T . 1962 b. Próba podsumowania badań nad ekologicznym zróżnicowaniem grądów w Polsce. Acta Soc. Bot. Pol. 31, 4: 621-635, Trzpis - Zielińska J., 2003, Rezczywista i potencjalna roślinność w dolinie rzeki Brda, pr. mgr. wyk. pod kierunkiem prof.. A. Barcikowskiego A. i opieką dr W. Cyzmana T ü x e n R . 1937. Die Pflanzengesellschaften Nordwestdeutschlands. Mit. Flor. Soz. Arbeitsgem. 3: 3-170, T o m a s z e w s k i J . 1964. Nauka o glebie. Warszawa 1964r. U g g l a H . 1965. Gleboznawstwo leśne szczegółowe. PWRiL, Warszawa 1965r. Ustawa o lasach z 1991 r., tekst jednolity z 19 lipca 2000 r.,

Werner K, 2004, Szata roślinna rezerwatu "Jezioro Zdręczno", pr. mgr. wyk. pod kierunkiem prof.. A. Barcikowskiego A. i opieką dr W. Cyzmana

223

W o d z i c z k o A . 1922. Sprawozdanie z wycieczki po Pomorzu odbytej w celach ochrony przyrody. Ochrona Przyrody 3: 61-70. W o d z i c z k o A . 1926. Ochrona pierwotnej szaty roślinnej na Pomorzu. Ochrona Przyrody 6: 35-50. W o d z i c z k o A . , K r a w i e c F . , U r b a ń s k i J . 1938. Pomniki i zabytki przyrody Wielkopolski. Wyd. Kom. Ochrony Przyrody na Wielkopolskę i Pomorze, Poznań. W o j t e r s k i T . 1960. Lasy liściaste dorzecza Mogilnicy w zachodniej Wielkopolsce. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Prace Kom. Biol. 22, 3: 245-472. W o j t e r s k i T . 1964. Bory sosnowe na wydmach nadmorskich na polskim wybrzeżu. PTPN, Pr.Kom. Biol., XXVIII, 2: 3:1-231. W o l a k J . , 1959. Fitosocjologiczne zróżnicowanie borów sosnowych na obszarze krainy Wżów Środkowo – Polskich. Prace IBL, 191: 1-51 + tabele. W ł o c z e w s k i T . , I l m u r z y ń s k i E . 1957. Hodowla lasu. PWRiL Warszawa 1957r. Zarządzenie nr 41 Dyrektora Generalnego LP z 22 maja 2002 r. w sprawie powołania „Zespołu zadaniowego ds. wspomagania merytorycznego działalności w zakresie edukacji leśnej w LP”,

Wstępna nadzwyczajna waloryzacja przyrodnicza lasów i gruntów nieleśnych nadleśnictw: Dąbrowa, Osie, Tuchola, Woziwoda, opracowane przez poszczególne nadleśnictwa w uzgodnieniu z Dyrekcjami Tucholskiego i Wdeckiego Parków Krajobrazowych,

Zarządzenie nr 57 Dyrektora Generalnego LP z 9 maja 2003 r. w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa w LP.

Z i e l i ń s k a J . 1967. Porosty Puszczy Kampinowskiej. Monogr. Bot., XXIV: 1-130 + tabele. Z a k r z e w s k i C z . 1964. Melioracje rolne T II. PWRiL Warszawa 1964r. Z a k r z e w s k i C z . 1964. Melioracje rolne T I. PWRiL Warszawa 1964r. Żornaczuk A. 2000. Analiza tablic informacyjnych na ścieżkach dydaktycznych w lasach na tle programu nauczania przyrody w szkołach podstawowych. Studia i materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, Rogów,