Patronat medialny

„Ktoś napisał, że nakreśliłem jakoby »nowy obraz Jezusa«. Było to pomyślane jako pochwała, ale nie jestem z niej dumny.

Wcale nie chcę przynieść światu nowego obrazu Jezusa. Chciałbym, aby dawny obraz Jezusa, który od zawsze był

w posiadaniu Kościoła, zajaśniał na nowo” (Gerhard Lohfi nk).

Edycja książki Jezus z Nazaretu. Czego chciał. Kim był opatrznościowo zbiega się z intencją Benedykta XVI, który

nie z pozycji Urzędu Nauczycielskiego, ale ucznia Jezusa Chrystusa, w książce Jezus z Nazaretu zaprasza teologów

i wszystkich chrześcijan do namysłu nad tematem obecności Mistrza z Nazaretu we wspólnocie Kościoła. Zaproszenie zostało

ponowione w liście apostolskim Porta fi dei, ogłaszającym Rok Wiary.

Ger

hard

Loh

fi nk

JEZ

US

Z N

AZ

AR

ETU

Gerhard Lohfi nk

JEZUS Z NAZARETUCzego chciał. Kim był

www.wdrodze.pl

Cena det. 64,00 zł

seria ALFA i OMEGA

tom 30

Gerhard Lohfi nk

JEZUS Z NAZARETUCzego chciał. Kim był

przełożył aEliza Pieciul-Karmińska

Gerhard Lohfi nk, Jesus von Nazaret – Was er wollte, wer er war © 2011 Verlag Herder GmbH, Freiburg im Breisgau

© Copyright for this edition Wydawnictwo W drodze 2012

RedaktorJolanta Czapczyk

Redaktor technicznyJustyna Nowaczyk

Projekt okładki i stron tytułowychJoanna Dąbrowska

ISBN 978-83-7033-832-9

Wydawnictwo Polskiej Prowincji DominikanówW drodze 2012

ul. Kościuszki 99, 60-920 Poznańtel. 61 852 39 62, faks 61 850 17 82

sprzedaz@wdrodze.pl www.wdrodze.pl

Druk i oprawa: UNI-DRUK, Luboń

5

Przedmowa

PRZEDMOWA DO POLSKIEGO WYDANIA

Dlaczego napisałem tę książkę? Otóż jestem przekonany, że nie ma na świecie nic ważniejszego niż zgłębianie nauczania

Jezusa. Niedola społeczeństw woła o pomstę do nieba. Gdyby dwa miliardy chrześcijan wcielały w życie Kazanie na górze, świat wy-glądałby inaczej.

Oczywiście nie chciałem robić konkurencji wspaniałej książ-ce o Jezusie autorstwa Ojca Świętego. Jednak Benedykt XVI bada przede wszystkim to, co ewangelie mówiły o Jezusie na sposób t e o l o g i c z n y. Ja zaś pytam w sposób bardziej h i s t o r y c z n y: Co mówił sam Jezus? Co czynił? Czym było Jego roszczenie?

Ktoś gdzieś napisał, że nakreśliłem jakoby „nowy obraz Jezu-sa”. Było to pomyślane jako pochwała, ale nie jestem z niej dumny. Wcale nie chcę przynieść światu nowego obrazu Jezusa. Chciałbym, aby dawny obraz Jezusa, jaki od zawsze był w posiadaniu Kościoła, zajaśniał na nowo.

Moim celem było przetłumaczenie na dzisiejszy język tego, co chciał Jezus i kim był. Pragnąłem uczynić to w sposób możliwie przystępny, aby czytelnicy zrozumieli te treści i nie znudzili się lek-turą. Starałem się również, by nie była im do tego potrzebna jakaś szczególna wiedza fachowa. Mimo to, niniejsza książka głęboko

6

Jezus z Nazaretu

wnika w kwestie, które od dawna nurtują także fachowców i spe-cjalistów.

Najbardziej ucieszyłbym się, gdyby moja książka o Jezusie była czytana również przez zatroskanych ateistów i poszukujących agnos-tyków. Albowiem z nimi o wiele łatwiej jest rozmawiać aniżeli z ludźmi, którym wszystko jest obojętne. Osobom, które zwątpi-ły w chrześcijaństwo, chciałbym powiedzieć: Nie patrzcie najpierw na tych, którzy wykorzystywali lub wypaczali wiarę chrześcijań-ską. Spójrzcie na tych, którzy wiarę tę urzeczywistniali. I spójrzcie przede wszystkim na podstawowe dokumenty chrześcijaństwa, na przykład na Jezusowe Kazanie na górze. Przyjrzyjcie się dokładniej, jak Jezus głosił i praktykował królestwo Boże. Bo Jego nauczanie o królestwie Bożym jest o wiele bardziej zasadne, o wiele bardziej krytyczne, zawiera o wiele więcej wiedzy o człowieku niż wszyst-kie utopie i światopoglądy. Jest ono jedyną nadzieją na zagojenie głębokich ran naszej planety.

Na zakończenie mojej przedmowy chciałbym z całego serca po-dziękować pani dr hab. Elizie Pieciul-Karmińskiej. Przetłumaczy-ła ona niniejszą książkę, podobnie jak wcześniejsze moje książki, z wielką starannością i oddaniem. I naturalnie dziękuję również Wy-dawnictwu W drodze oraz jego pracownikom za owocną, wielolet-nią współpracę.

Zielone Świątki 2012 Gerhard Lohfi nk

7

Wstęp

Pamięci ojca Heinricha Bachta SJ

8

Wstęp

9

Wstęp

SŁOWO WSTĘPNE

O Jezusie napisano niezliczone książki. Przyczynę widać jak na dłoni – Jezusa nigdy nie można pojąć do końca i każda

epoka musi na nowo Go odkryć. Niektóre z owych licznych książek o Jezusie są bardzo dobre. Niektóre bardzo złe. Złe książki są złe, bo dalekie od zrozumienia, że rzeczywisty „Jezus historyczny” nie może być rozumiany niezależnie od wiary. Od jakiej wiary? Od wiary pierwszych świadków i przekazicieli tradycji, którzy musieli opisać to, co spotkało ich w Jezusie, „zgodnie ze sprawą”, a jeszcze dokładniej „zgodnie z Osobą”.

Krytyka historyczna jest niezbywalną formą badań nad Jezusem. Rozjaśnia ona świat, w którym żył. A nawet czyni więcej: ujawnia odniesienia do źródeł w ewangeliach, dzięki czemu wyostrza nasze spojrzenie na to, co ewangeliści w swym „tekście fi nalnym” chcieli powiedzieć o Jezusie. Lecz krytyka historyczna czyni jeszcze wię-cej: pyta o to, co faktycznie się stało, i pokazuje, że w chrześcijań-stwie chodzi o realne dzieje, a nie o mity czy ideologie. Jeśli jednak krytycy Biblii mierzą Jezusa tylko według kryterium swych wstęp-nych założeń, z góry wiedząc, co jest „historycznie możliwe”, a co jest „historycznie niemożliwe”, to przekraczają zakreślone przez nich samych granice.

10

Wstęp

Obecnie Jezus nazbyt często uznawany jest za zwykłego proro-ka, uzdolnionego charyzmatyka, radykalnego rewolucjonistę, sku-tecznego uzdrowiciela, przyjaznego ludziom pracownika społecz-nego czy też wręcz za pobożnego rabbiego. Rzeczywiste roszczenie tego, co się ujawnia i wyraża w działalności Jezusa, zostaje tym sa-mym pominięte, a w konsekwencji powstaje przekonanie, że to do-piero gminy wczesnego chrześcijaństwa „ubóstwiły” Jezusa.

Niniejsza książka wzdraga się przed takimi redukcjami, ponie-waż są one podejmowane wbrew rozpoznaniom pierwszych świad-ków i przekazicieli tradycji. Metoda tej książki jest jak najbardziej historyczna i krytyczna (badania historyczne zawsze muszą być krytyczne), lecz trzyma się przy tym wezwania Karla Bartha z jego komentarza do Listu do Rzymian: „Niech [badacze] historyczno--krytyczni będą bardziej krytyczni!”.

Chciałbym w ten sposób ukazać, że Jezus był Żydem i żył całko-wicie doświadczeniami wiary Izraela, jednakże owe doświadczenia wiary doprowadził równocześnie do ich celu i do ich wypełnienia. Kto rzeczywiście pragnie pojąć Jezusa i to, kim był, ten musi dać się porwać tym doświadczeniom.

Pragnę jedynie, by niniejsza książka pomogła wielu współ-czesnym ludziom zbliżyć się do Jezusa – w sposób krytyczny i w oparciu o umiejętność odróżniania, lecz równocześnie z ufno-ścią i otwartością.

Bad Tölz, we wrześniu 2011 roku Gerhard Lohfi nk

11

Wstęp

Codziennie rozmyślaj nad śmiercią i życiem,oraz [nad tym], czy pragniesz je odnaleźć,i bądź radosnego usposobienia.Nie odchodź z tego światanie zaświadczywszy publicznie czynemTwej miłości i czcidla Założyciela chrześcijaństwa.

Matthias Claudius, Z listu: „Do mojego syna Johanna”, 1799

12

Wstęp

13

Tak zwany Jezus historyczny

Rozdział pierwszy

TAK ZWANY JEZUS HISTORYCZNY

Dlaczego niemal co roku publikowane są książki o Jezusie hi-storycznym? Dlaczego chrześcijanom nie wystarczą po prostu

ewangelie? Z pewnością jest to związane z przemożną potrzebą czło-wieka Zachodu, by znać „fakty”. Człowiek ów chce wiedzieć, jak było n a p r a w d ę. Pragnie poznać najdrobniejsze szczegóły przeszłości. Stoi w kolejce, by dostać się na wystawę, która pokaże mu świat faraonów, Celtów czy średniowiecznego dworu. I gdy wreszcie uda mu się wejść do sal muzeum, wierzy, że dotarł do źródeł, że widzi właśnie bezpośrednią dokumentację czasów i ludzi prezentowanych na wystawie.

I podobnie dostępu do Jezusa człowiek Zachodu poszukuje w ewangeliach. Jednak ewangelie zamykają się przed jego żądzą wiedzy. Przemilczają wiele szczegółów z życia Jezusa, które właśnie najbardziej interesowałyby głodnego faktów pasjonata Jezusowego życiorysu. A więc sięga on po kolejną, nowo wydaną książkę o Je-zusie…

Jednak istotna jest tutaj jeszcze jedna kwestia: w Europie od cza-sów oświecenia żaden inny tekst literatury powszechnej nie był tak szczegółowo analizowany jak właśnie ewangelie. To, o czym one opowiadają, uznawane jest przez ludzi epoki oświecenia za znie-

14

Jezus z Nazaretu

kształcenie spowodowane przez dogmat. Ich zdaniem, prawdziwa postać Jezusa pokrywana była coraz wspanialszymi farbami, a jej kontury nabrały cech boskości. Dlatego też uznają, że należy zdjąć owe kolejne warstwy farby, by ukazać wreszcie prawdziwego Je-zusa, który w ten sposób ujawni się nam w rzeczywistych barwach i kształcie.

Zatem także tutaj – a tutaj szczególnie mocno – manifestuje się nasza żądza faktów. Cóż tak naprawdę możemy wiedzieć o Jezu-sie? Kim był Jezus „historyczny”? Jak dalece możemy zrekonstru-ować Jego życie? Które z Jego słów w ewangeliach są autentyczne? Czym są „autentyczne słowa Jezusa”? Jakie były Jego „rzeczywi-ste” czyny? Czy Jezus i apostołowie głosili to samo, czy też dopiero po zmartwychwstaniu posłanie Jezusa o Bogu stało się posłaniem apostołów o Jezusie?

Jest rzeczą zupełnie zrozumiałą, że żądza faktów, która ogarnę-ła człowieka Zachodu od czasów przedsokratejskich i pierwszych historyków greckich, dotyczy również Jezusa. Powiem więcej: do-piero w przypadku Jezusa ta żądza jest całkowicie uzasadniona. Je-śli prawdą jest, że w Jezusie wieczne Słowo Boże stało się ciałem, czyli że wkroczyło ono radykalnie w dzieje, to w takim razie Je-zus musi podlegać wszelkim metodom badawczym historiografi i. Właśnie z tego powodu powinien stać się przedmiotem nauk histo-riografi cznych. W takiej sytuacji musi być więc dozwolone, byśmy analizowali wszystkie teksty, które o Nim traktują, byśmy je rozpa-trywali w szczegółach, określali ich gatunek i za ich pomocą upra-wiali historiografi ę tradycji.

Jednakowoż z takim uzasadnionym pragnieniem historycznej re-konstrukcji od dawna związana była radykalna krytyka ewangelii, która pragnie odnaleźć prawdziwego Jezusa nie z a i c h p o m o c ą, lecz p r z e c i w k o n i m. I to w tym właśnie kontekście ciągle mówi się o modyfi kacjach i zniekształceniach osoby Jezusa w tradycji pierwotnego chrześcijaństwa. Tym samym myli się jednak dwie

15

Tak zwany Jezus historyczny

rzeczy: to, co krytycy ewangelii określają mianem dogmatyczne-go zniekształcenia, jest niczym innym jak „interpretacjami” Jezusa. A interpretacja nie jest tym samym, co modyfi kacja. Wielu chrze-ścijan słusznie broni się przed słowami takimi jak: zniekształcenie, modyfi kacja, konstrukcja, mitologizacja, ubóstwienie.

Jednakże przed słowem „interpretacja” nie powinni się bronić, albowiem ewangelii nie wolno nam postrzegać jak zwykłego zbioru „faktów” o Jezusie. Nie są one jakimś zestawieniem dokumentów z archiwum Jezusa, zebranym przez pierwotną gminę jerozolimską. Oczywiście autorzy ewangelii korzystali z rozmaitych przekazów o Jezusie. Ale za pomocą tych przekazów i n t e r p r e t u j ą oni Je-zusa. Interpretują Jego słowa, interpretują Jego czyny, interpretują całe Jego życie. Interpretują oni Jezusa w każdym wersecie, w każ-dym zdaniu.

Czy zatem wolno nam teksty, które od początku do końca są in-terpretacją, przesiać przez sito krytyki w nadziei, że na końcu uzy-skamy „fakty”? Czy wolno nam – na podobieństwo poszukiwaczy złota – wypłukiwać bezwartościowy piach interpretacji, aby otrzy-mać ciężkie złoto faktów? Czy z opowiadań, których jedynym ce-lem jest interpretacja, powinniśmy zdejmować kolejne warstwy, by dotrzeć do warstwy „pierwotnej”? Czy na samym końcu, po zdjęciu wszelkich wtórnych warstw, dotarlibyśmy do czystych faktów?

Jak wątpliwa jest taka metoda wykładni tekstu, obrazuje proste pytanie: Gdzie tak naprawdę leży prawda: w faktach czy w ich inter-pretacji? A wracając do obrazu poszukiwaczy złota: czy złotem są fakty, czy też złotem jest ich prawidłowa interpretacja1?

1 Następujący tekst opiera się na: G. LOHFINK, Ostatni dzień Jezusa. Co się stało w Wielki Piątek, przeł. E. Pieciul-Karmińska, Poznań 2006, s. 61–86. Zaprezento-wane tam treści zostały opracowane i zaktualizowane na potrzeby niniejszej książki.

[Uwaga wstępna do przypisów: Wszystkie skróty podane są za: S.M. SCHWERT-NER, Theologische Realenzyklopädie (TRE). Abkürzungsverzeichnis, Berlin–New York 21994].

16

Jezus z Nazaretu

FAKT I INTERPRETACJA

Co to w ogóle jest „fakt”? Słowo to jest zwykle używane zupeł-nie bezrefl eksyjnie i bez zastanowienia. Używa się go, jakby fakt był czymś oczywistym. Ale z tymi tak zwanymi faktami sprawa nie jest wcale taka prosta.

Bez wątpienia świat jest pełen faktów i często możemy mówić o nich jako o czymś oczywistym. Gdy przykładowo ma miejsce trzęsienie ziemi, to z łatwością można o nim mówić jako o fakcie. Ale nawet w takim fakcie tkwi już interpretacja. Zaistnienie trzęsie-nia ziemi zostaje wprawdzie stwierdzone przez sejsmografy, jego siła zostaje zmierzona przy pomocy skali Richtera, a sejsmolodzy porównują ze sobą wartości pomiaru, następnie jednak geofi zycy badają, z jakim rodzajem trzęsienia ziemi mamy do czynienia. Roz-różniają oni pomiędzy trzęsieniami zapadowymi (w wyniku zapa-dania się jaskiń), wulkanicznymi (w związku z erupcją wulkanu) i wreszcie tektonicznymi (w wyniku ruchów płyt litosfery). „Fakt” trzęsienia ziemi jest zatem dość oczywistą sprawą i można go opisać w sposób jednoznaczny. A jednak także taki opis zawiera już sporą porcję interpretacji. Wolno nam tutaj założyć, że chodzi o poprawną interpretację.

Nie wszystkie jednak fakty mieszczą się na tej samej płaszczyź-nie. Co z sytuacją, gdy do „trzęsienia ziemi” dochodzi w polityce? Gdy na przykład mamy do czynienia ze społeczną zapaścią lub wy-chodzi na jaw polityczny skandal? Gdy obalony zostaje polityk i po-zornie nikt w tym nie maczał palców? Co tutaj jest faktem? Co wy-darzyło się rzeczywiście, a co było jedynie manewrem pozornym, zainscenizowanym na potrzeby opinii publicznej? Co było zwy-kłym komunikatem, a co zamierzoną dezinformacją?

Wydarzenia polityczne znacznie bardziej niż procesy przyrod-nicze domagają się interpretacji. Trzeba więc dużego wysiłku, by

17

Tak zwany Jezus historyczny

zbadać, przeanalizować i zinterpretować to, co rzeczywiście się wy-darzyło. Jednak ukazanie zaistniałych procesów jest już związane z interpretacją. A ponadto, poza wszystkimi tymi trudnościami, po-jawia się w końcu następujące pytanie: Kto ma prawo dokonywać interpretacji? I jaka interpretacja zwycięży na końcu?

Stąd nasuwa się pytanie: Czy na scenie życia, na której właści-wymi aktorami są ludzie z ich życzeniami, interesami i namiętno-ściami, mogą w ogóle zaistnieć czyste fakty? Czy nie jest tak, że tutaj każdy „fakt” od samego początku jest nasycony i zaprawiony interpretacją?

Jak wiemy, Jezus już od swojego pierwszego publicznego wy-stąpienia był interpretowany w sposób wieloraki. Najpierw pojawiła się ostrożna, a jednak wynikająca z wiary interpretacja tych, którzy poszli za Nim. Na samym końcu doprowadziła ona do wyznania: „Ty jesteś Mesjasz, Syn Boga żywego” (Mt 16,16)2. Potem poja-wiła się w wielu aspektach bezradna interpretacja ludzi, którzy nie poszli za Jezusem, a z których wielu najwyraźniej zakładało, że Je-zus to powtórne wcielenie Jana Chrzciciela bądź któregoś z wcze-śniejszych proroków (Mt 16,14). I w końcu zaistniała jeszcze pełna irytacji reakcja Jego przeciwników, którzy byli przekonani, że Jezus wypędza złe duchy z pomocą władcy demonów (Mk 3,22). A zatem od samego początku interpretacje. Która z nich była właściwa? Tak oto już na wstępie tej książki nie unikniemy dogłębnej refl eksji nad relacją „fakt – interpretacja”.

2 Cytaty biblijne za: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [Biblia Poznań-ska], Poznań 1982. Jeśli wersja polska niezgodna jest z tłumaczeniem niemieckim bądź intencją autora, cytaty tłumaczone są bezpośrednio z języka niemieckiego i oznaczone wówczas inicjałami autora: GL – przyp. tłum.

583

Czy panowanie Boga to utopia?

SPIS TREŚCI

Przedmowa do polskiego wydania ................................................... 5Słowo wstępne .................................................................................. 9

1. Tak zwany Jezus historyczny ...................................................... 13 2. Proklamowanie panowania Boga ............................................... 47 3. Panowanie Boga i lud Boży ........................................................ 71 4. Zgromadzenie Izraela .................................................................101 5. Wezwanie do naśladowania ........................................................121 6. Wielość powołań ........................................................................143 7. Przypowieści Jezusa ...................................................................167 8. Jezus i świat znaków ...................................................................199 9. Cuda Jezusa ................................................................................21110. Ostrzeżenie przed sądem ............................................................24911. Jezus i Stary Testament ...............................................................26912. Jezus i Tora .................................................................................30713. Konieczność w życiu Jezusa .......................................................35114. Fascynacja panowaniem Boga ....................................................37315. Rozstrzygnięcie w Jerozolimie ...................................................39716. Umieranie za Izrael .....................................................................41917. Jego ostatni dzień ........................................................................43918. Wydarzenia paschalne .................................................................47119. Roszczenie godnościowe Jezusa .................................................50320. Odpowiedź Kościoła ...................................................................53721. Czy panowanie Boga to utopia? .................................................565

Podziękowanie ..................................................................................581

584

Jezus z Nazaretu

SERIA ALFA I OMEGA

1. Christoph Schönborn OP, Przebóstwienie, ycie i mier 2. Bernard Sesboüé SJ, Zmartwychwstanie i ycie. Krótki traktat o rzeczach

ostatecznych 3. Stefan Swie awski, wi ty Tomasz na nowo odczytany 4. w. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, t. 1 5. Jean-Pierre Torrell, wi ty Tomasz z Akwinu – mistrz duchowy 6. Thomas G. Weinandy OFMCap, Czy Bóg cierpi? 7. Klaus Berger, Po co Jezus umar na krzy u? 8. Hans Urs von Balthasar, Antyrzymski resentyment 9. Adolphe Gesché, Chrystus10. Adolphe Gesché, Cz owiek11. Jean Corbon OP, Liturgia – ród o wody ycia12. Gerhard Loh� nk, Czy Bóg potrzebuje Ko cio a?13. Adolphe Gesché, Przeznaczenie14. Bernard Sesboüé SJ, Poza Ko cio em nie ma zbawienia. Historia for-

mu y i problemy interpretacyjne15. w. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, t. 216. Otto Hermann Pesch, Zrozumie Lutra17. Benedict M. Ashley OP, y prawd w mi o ci. Biblijne wprowadzenie

do teologii moralnej18. Medard Kehl SJ, I widzia Bóg, e to jest dobre. Teologia stworzenia19. Nicholas Lash, Pytanie o Boga. wi to , mowa i milczenie20. Benedykt XVI (Joseph Ratzinger), Formalne zasady chrze cija stwa.

Szkice do teologii fundamentalnej21. Adolphe Gesché, Z o22. w. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, t. 323. Gisbert Greshake, ycie silniejsze ni mier . O nadziei chrze cija skiej24. Piotr Napiwodzki OP, Bli ej, ni si wydaje. O ko cu wiata, millena-

ryzmie i chrze cija skiej nadziei25. Gerhard Loh� nk, Ludwig Weimer, Maryja – nie bez Izraela. Nowe spoj-

rzenie na nauk o Niepokalanym Pocz ciu26. Gisbert Greshake, By kap anem dzisiaj 27. Henri de Lubac, Katolicyzm. Spo eczne aspekty dogmatu28. Bernard Sesboüé, Ewangelia i Tradycja29. Robert Józef Wo niak, Ró nica i tajemnica. Objawienie jako teologicz-

ne ród o ludzkiej sobo ci

Patronat medialny

„Ktoś napisał, że nakreśliłem jakoby »nowy obraz Jezusa«. Było to pomyślane jako pochwała, ale nie jestem z niej dumny.

Wcale nie chcę przynieść światu nowego obrazu Jezusa. Chciałbym, aby dawny obraz Jezusa, który od zawsze był

w posiadaniu Kościoła, zajaśniał na nowo” (Gerhard Lohfi nk).

Edycja książki Jezus z Nazaretu. Czego chciał. Kim był opatrznościowo zbiega się z intencją Benedykta XVI, który

nie z pozycji Urzędu Nauczycielskiego, ale ucznia Jezusa Chrystusa, w książce Jezus z Nazaretu zaprasza teologów

i wszystkich chrześcijan do namysłu nad tematem obecności Mistrza z Nazaretu we wspólnocie Kościoła. Zaproszenie zostało

ponowione w liście apostolskim Porta fi dei, ogłaszającym Rok Wiary.

Ger

hard

Loh

fi nk

JEZ

US

Z N

AZ

AR

ETU

Gerhard Lohfi nk

JEZUS Z NAZARETUCzego chciał. Kim był

www.wdrodze.pl

Cena det. 64,00 zł