John Perkins - Bir Ekonomik Tetikçinin İtirafları 2.pdf

8/10/2019 John Perkins - Bir Ekonomik Tetikinin tiraflar 2.pdf

1/235


2/235

Bir Ekonomik Tetikinintiraflar-II

EKONOMK TETKLER, AKALLAR,

DNYA BANKASI VE IMF

John Perkins

RKETOKRASVE ONDAN KURTULMA YOLLARI


3/235

NDEKLER

sz

SYA

-Cakartadaki Esrarengiz Kadn

-Czzamllar Soymak

-Geyalar

-Bugimen5-Yozlam ve Acmasz Bir lke

-SweatshopIar

-ABD Destekli Kym

-Tsunamiden Kr Etmek

-Yozlamann Meyveleri

0-Endonezyada Saldr ve Dayak

1-Budist Olmayn2-Biyolojik Zorunluluklar

3-Finans Diktatrl

4-Sessiz Dev

ATN AMERKA

5-Guatemalann Kiralk Silahlar

6-fkenin Gdmnde

7-Bolivyada Gcn Bana Getirilmek zere...8-La Pazda Kr En st Dzeye kartmak

9-D Deitirmek

0-Chvez

1-Ekvador: Bakannn hanet Ettii lke

2-Bolivya: Bechtel ve Su Savalar

3-Brezilya: Gardroptaki iskeletler

5-mparatorlukla Boy lmek

6-Uyuan Ruhlar

7-Bir Suikastlar Tarihesi

8-Latin Amerika'dan Alnan Dersler

ORTADOU

9-flas Etmi Bir ABD

0-Kral Dolar1-Hkmetleri Maniple Etmek


4/235

2-Lbnan:Dpedz lgn

3-USAID Konuuyor

4-Msr: Afrikay Kontrol Etmek

5-Kfir Kpek

6-ran: Otoyollar ve Kaleler

7-srail: Amerikann Hazr Ktas

8-Irak-ran Sava: Bir Baka ET Zaferi9-Katar ve Dubai; Mollalar Diyarnda Bir Las Vegas

0-Uurumda

AFRKA

1-Modern Konkistadorlar

2-Amerikann Kucana Oturmak

3-Bir akal Douyor

4-Diego Garciann Olmayan Halk5-Bir Bakan Aradan karmak

6-Air India 707sinin Karl

7-Bir evrecinin nfaz

8-En Az Anlalm Kta

9-STKlar: Afrikay Yoksul Tutma Plannda Kimlerin stne Oynanyor?

50-Dizst Bilgisayarlar, Cep Telefonlar ve Otomobiller

51-Eski Bar Gnllleri Umut Vermeye Talip52-Kararllk: Her ey Deiecek

DNYAYI DETRMEK

53-Drt Zorunlu Soru

54-Deiim Mmkndr

55-Modern Hazr Kta

56-Efsaneyi Deitirmek

57-Yeni Kapitalizm

58-Bir Yaknma Listesi

59-Korkularmzla Yzlemek

0-Wall Streeti Parann Manivela Gcyle Deitirmek

1-nc Dnyann Borlarn Satn Almak

2-Be Ortak Nokta

3-Frsat Zamanlar4-Zamanmzn En nemli Sorusu


5/235

5-Gn Bu Gndr

apta Ad Geen Kurum ve Kurulular in Eriim Bilgileri

TLAR


6/235

yn No: 202. Bask, 20074.-5. Bask, 2009Bask, 2011BN: 978-975-6006-19-1

yn Ynetmeni

Egemen PEKitriye Koray BENDONrkesi

hat TAIOLUtkda Bulunanlarhal KODAn Okuma ve Dizgi

lem ARASpak Tasarmneral Tasarmskkan MatbaaclkynP.R.I.L Yaynclknnah Cad. Krkpnar Sok. 5/4 06690ankaya-ANKARAl: (0312) 440 8011 Fax: (0312) 440 89 10

[email protected]

HE SECRET HISTORY OF AMERICAN EMPIRE 2006 BR EKONOMK TETKNNRAFLARI 2 2007 Bu kitabn yayn haklarAKALI Telif Haklar Ajansaracl ilenmtr.r trl yaym hakkA.P.R.I.L Yaynclk'a aittir. Bu kitabn basksndan 5846 ve 2936 s

kir ve Sanat Eserleri Yasas Hkmleri gereince alnt yaplamaz, fotokopi yntemiylealtlamaz, resim, ekil, ema, grafik vb.ler yaynevinin izni olmadan kopya edilemez.
http://www.aprilyayincilik.com/http://www.aprilyayincilik.com/


7/235

nsz

Bu kitap Bir Ekonomik Tetikinin tiraflar Iin brakt yerden balar. 2004 ylndabm yazmay bitirdiimde, birilerinin benim ekonomik tetiki (ET) olarak yaadyat okumakla ilgilenip ilgilenmeyecei konusunda hibir ikrim yoktu. tiraf etme gyduum olaylar anlatmaya karar vermitim. Sonrasnda ABDyi ve oteki ulkeleri dolatnumalar yaptka, tartma programlarna katldka ve geleceimiz iin kayglar taanlarla konutuka, dnyann her tarafndaki insanlarn bu dnyann uzak keler

rekten neler olup bittiini bilme istei tadnn bilincine vardm. Hepimiz habertr aralarn okuyabilmek, lkemizi, i dnyamz ve medyamz (ibirlii ya daketleme anlayyla)yneten bireylerin sadece kendi amalarna hizmet eden bir sylrartt gerekleri duymak isteriz.

Bir Ekonomik Tetikinin tiraflar Ide akladm gibi, o kitab yazmaya birokyetlenmitim. O teki ekonomik tetikiler ve sponsorluunu CIAnn yapt, ruvet, tehdmi zaman suikast eylemleriyle O n plana kan akallarla ilikiye getim; onlardan oykullatmalarn istedim. Ama bu giriimimin haberi abucak yayld ve kendimi hem ryurulur halde, hem de byk tehditler altnda buldum. Yazmay kestim. 11 drlarndan sonra tekrar harekete gemeye karar verince, bu kez msveddeler hazr ok yazdklarmdan kimseye sz etmemekte kararlydm. Bir noktaya gelindiinde, bu bn bir yaam sigortas olacakt. akallar bana bir ey olursa kitabn satnn roketlayacan bilecekti. Bir Ekonomik Tetikinin tiraflar Ii benzer deneyimlerden geerlerinden yardm almadan yazmak zor olmutu ama benim iin gvenli bir gzerguturmutu.

Kitap yaynlandktan sonra kimi insanlar glgelerden kmaya balad. Ekonomik tetikkallar, haberciler, Bar Gonulluleri, ticari kurulularn, Dunya Bankasnn, IMneticileri ve devlet memurlar kendi itiralarn paylamak iin bir adm atp benkiye gemeye balad. Onlarn ykleri, okuyacanz sayfalara ocuklarmzn mca dnyay ekillendirmi gerekler olarak yansyacaktr. Hepsi de kanlmaz sonn vurguyla izer: Harekete gemeliyiz, deimeliyiz.

Bu kitapta keder ve lanetli bir yazgya doru gidi belirtileri bulmayacanz nclirtmek isterim. Ben iyimser bir insanm. Sorunlarmz her ne kadar ciddi olsa da, ilnn urunudur. Yani gezegenimiz ka lmas olanaksz dev bir meteor tarafndan tilmiyor. Gnein verdii s snmeye yz tutmad henz. Mevcut sorunlar biz yaratt

zm de ancak bizde olabilir. Gemiimizin karanlk girintilerini aratrarak, gelecee datrmaya (ve deiime) bir k kayna oluturabiliriz.

Bir Ekonomik Tetikinin tiraflar I balkl kitabm ktktan birka ay sashingtondaki bir kitabevinden bir davet aldm. Konuma yapmam ve imza vereniyordu. Beni dinleyicilere sunacak olan hanm, Dnya Bankasndan da birilemesini beklediklerini sylemiti. Bu beni ok gerilere gtrd.

Temelleri 1944te, ocukluk ve genlik yllarmn getii New Hampshiredeki Broodsda atlan Dnya Bankas, savata ykma urayan lkelerin toparlanmasna yamek amacyla kurulmutu. Kurumun misyonu ksa zaman iinde kapitalist sistem


8/235

manki Sovyetler Birliine stnln kantlamaya dnt. Organizasyon alanlar nra bu rol bir adm daha ileri tayarak, kapitalizmin ana oyuncularndan okuketlerle scak ilikiler kurdu. Bu da bana ve teki ekonomik tetikilere multi-trilyon do

r kar salama oyununun kesine ilime frsat tand. Dnya Bankasndan ve kaganizasyonlarndan gelen fonlar grnte yoksul halklara yardm etmek iin ama gerrlkl insanlarn karlarn n planda tutarak aktardk. Bunu yaparken ska izlediimiari kurulularmzn gz diktii (petrol gibi) kaynaklara sahip, gelimekte olan bir lirleyip, ok byk miktarlarda borlanmasn salamak, bu parann ok byk

lmn de bizim mhendislik ve inaat irmalarmza (o arada birazn da lke izimle ibirlii yapan kiilere) ynlendirmekti. Her yerde enerji santralleri, havaalanayi tesisleri gibi altyap projeleri patlak veriyordu. Ancak bunlarn elektrik ebekell olmayan, havaalan kullanmayan ve sanayi tesislerinde ie girecek eitim ve yahip olmayan yoksullara nadiren yarar oluyordu. Srecin bir aamasnda ekonikiler olarak lkeye geri dnyor ve katklarmzn bedelini istiyor, bunu ucuz petrol, k

rlemi Milletler kararlarnda yanda oy ya da askerlerimizin Irak gibi yerlsteklenmesi olarak tahsil ediyorduk.

lk kitabm yazdktan sonra yaptm konumalarda, dinleyicilerimi (ou insann ylad bir noktay aklayarak) uyarma gerei duydum: Dnya Bankas gerekte dnynkas deil ABDnin bankasdr. Tpk onun en yakn alma arkada konumunda rde kuruluu IMF gibi. Yonetim kurullarndaki 24 yoneticiden 8 kii birer ulkmsilcisidir: ABD, Japonya, Almanya, Fransa, Britanya, Suudi Arabistan, in ve Rusya. 4 ye lke, geri kalan 16 ynetici tarafndan temsil edilir. ABD, IMFde belirleyici 17sini, Dnya Bankasndaysa %16sn elinde bulundurur; onu IMFde yaklak %nya Bankasnda %8 ile Japonya izler. ABD ayrca kararlar veto etme yetkisine sahipt

nya Bankas bakann da ABD bakan atar.Bunlar nmzdeki sayfalarda ska karlaacamz baz kavram ve kurululara dairtlard. Kitaba gemeden nce biraz daha akla kavuturmamz gereken birka nha olabilir, rnein imparatorlukkavram.

Son birka yldan beri Amerika kastedilerek dile getirilen imparatorluk yaktrullarda, basnda, hatta akam ikilerine elik eden sohbetlerde azdan aza dolayor.

r imparatorluk tam olarak nedir? Harika anayasas, nsan Haklar Bildirgesi, o mokrasi savunuculuuyla Amerika, akla zarar bir zulm gemiini ve sadece k

karlarn kovalamay belirten byle bir etiketi gerekten hak ediyor mu?mparatorluk{1}: Baka ulus devletleri egemenlii altnda tutan ve u karakteristiklerdeda birden fazlasn gsteren ulus devlettir: 1) Egemenlii altnda tuttuu toprak

ynaklarn smrr. 2) Kendi nfusu baka lkelerle kyasland zaman oransz bulunktarda kaynak tketir. 3) Daha lml nlemler yetersiz kaldnda, politikalarn dayayata geirecek byk ordular besler. 4) Dilini, edebiyatn, sanatn ve kltrnn bsurunu etki alan iinde yayar. 5) Sadece kendi yurtta larn deil, baka ulkelerin halkvergiye balar. 6) Kontrol altndaki lkelere kendi para birimini dayatr.

mparatorluun yukarda verdiim tanm, 2005 ve 2006 yllarnda ktm konfe


9/235


10/235

tlenmekten baka seenei olmayacaktr.

Tarih retmenleri imparatorluklarn ayakta kalamadn, ktklerini ya da ykldkllatr. Savalar devam eder ve doan boluu baka imparatorluklar doldurur. Tarih ret alnmas gereken bir mesaj gnderiyor. Deimemiz gerek. Gelinen noktada, tandini tekrar etmesine seyirci kalacak lkse sahip deiliz.

Ve bu kitap da, o aamaya nasl gelindiini tm plaklyla gsterecek gereklenekleri anlatyor.


11/235

I ASYA

1-Cakartadaki Esrarengiz Kadn

1971de Asyaya gitmek zere yola ktmda tecavz etmeye ve yamalamaya hazrmi alt yandaydm; kendimi hayat tarafndan aldatlm hissediyordum. ntikam aiyordum.

imdi durup gemie baktmda, bana mesleimi kazandr a n eyin oke olduryorum. Ulusal Gvenlik Servisinde (NSA) saatler boyunca yaplan psikolojik testlertansiyel ekonomik tetiki olarak tanmlamt. U lkenin en gizli casusluk organizasytkular imparatorluu geniletme misyonuna yardm edecek ekilde ynlendirilebileceam olduum sonucuna varmt. Boylece irketokrasinin kirli ilerini yapan, yani U nyay yamalamak iin ideal bir aday olan uluslararas danmanlk irmas Chas. T. AIN) tarafndan ie alndm.

Her ne kadar kemin nedenleri Bir Ekonomik Tetikinin tiraflar Ide{2} ayrntlalatldysa da, birka cmlede zetlenebilir. Yoksul bir ortaokul retmeninin olu oyrken, evremde hep varlkl ocuklar olmutu. Kadnlar beni hem byler, hemktrd; o nedenle de onlardan uzak durmay yelemitim. Nefret ettiim bir niversif annem ve babam istedii iin kaydoldum. lk kar k hareketim okulu brakp birzetesinde fotokopi ilerine bakmak zere almaya balamakt; sevdiim ii bulmu

ma sonra askere alnmaktan kurtulmak iin mecburen niversiteye dndm. ok gen ylendim, nk sonunda karma beni olduum gibi kabul edecek bir kz kmtrasz bir Bar Gnlls olarak Amazonda ve And Dalarnda yl kaldm.

Kendimi gerek ve sadk bir Amerikal addediyordum. Bunun da keme katks oluyalarm ABDnin girdii birok savata yer almt. Ailemdeki baskn siyasi e

uhafazakr Cumhuriyeti izgideydi. Dilerimi Thomas Paine{3} ve Thomas Jeffersoediimden, bir muhafazakrn lkemizin temelindeki ideallere, adalete ve herkestlie inanan kii olduunu dnyordum; Vietnamda bu ideallere ihanet edilmesintrol irketlerine oke duyuyordum. unku Amazonda iken Washingtonun hilelerinanlar nasl kleletirdiini grmtm.

Neden bir ekonomik tetiki olmay setim? deallerimle uyutuu iin mi? Gktmda bu iin fantezilerimin ounu tatmin ettiini gryorum: Para, g, gzel kadhepsinin yan sra egzotik diyarlara birinci snf bilet. Elbette ki, yasad hibir ey yap

runda kalmayacam sylenmiti. imi iyi yaparsam vgyle karlanp yceltilecekaguedeki{4}niversitelerde ders vermeye, aristokrasiyle yemek yiyip arap imeye dilecektim. Bir yandan da ktm o yolculuun tehlikelerle dolu olduunu seziyorhum karlnda kumar oynuyor, istisnalar olabileceini kantlayacama inanyoryada ilk birka yl iimin semeresini aldktan sonra, sistemi aie etmeyi ve kahra

may dnyordum.

unu da itiraf etmeliyim ki, ocukluumda korsanlar ve macera duygusu beni bysa tam tersi bir hayat srm, her zaman benden beklenenleri yerine getirmi

iversiteyi (bir yaryl iin) brakmak dnda ideal oul olmutum. imdiyse tecavu


12/235

an zamanyd.

Endonezya benim ilk kurbanm olacakt.

Dnyann en byk takmada devleti olan Endonezya, Gneydou Asya ile Avustasna yaylm 17 bin adadan oluur. 300 farkl etnik grup, 250 kadar birbirinden ilebilir dil konuur. Nfusu iinde baka herhangi bir ulusunkinden fazla Mslrndrr. 1960lara girildiinde lkenin bol miktarda petrole sahip olduu anlalmtr.

Bakan John F. Kennedy 1963 ylnda Gney Vietnaml Ngo Dinh Dieme yaplan dar

stekleyerek Asyay antikomnist imparatorluk kurma peinde olanlarn mekntrmt. Diem suikasta kurban gitti ve birok insan bu emri CIAnn verdiine in

de olsa randa Musaddka, Irakta Kasma, Venezuelada Jacobo Arbenze ve Kongmumbaya kar yaplan darbeleri dzenleyip idare edenin de CIA olduu biliniyoemin devrilmesi de ABD askeri glerinin Gneydou Asyaya yerlemesini, sonrasndetnam Savan dourdu.

ler Kennedynin planlad gibi gitmiyordu. Nitekim onun suikast sonucu lmunca bir sure sonra, sava ABD iin bir felakete donutu. 1969da Bakan Richard M. N

r dizi asker ekme giriiminde bulundu. Onun ynetimi daha rtl stratnimseyerek bir lkeyi dierinin ardndan komnistletirecek zincirleme domino etkgellemeye odakland. Endonezya komnizmin yaylmasn engellemekte kilit konmiti.

Endonezyann stratejik lke kabul edilmesinin birincil nedenlerinden biri Bakan Suh. Grlerinden dn vermeyen bir antikomnist olarak n yapmt Suharto, politikalgulamaya koyarken en acmasz yntemlere bavurmaktan ekinmiyordu. 1965 ydunun bakumandan olarak komnist yanls bir darbeyi ezdi. Bunu izleyen kanl olay

0 bin ila 500 bin insan hayatn kaybetti ki bu vahet Adolf Hitler, Josef Stalin ve Mao ngunkilerle birlikte yzyln en byk siyasi gdml kitle katliamlar arasna girdlyon kadar insan da hapse ve toplama kamplarna atld. Bu lm ve tutuklama dalganrasnda Suharto, 1968 ylnda bakan olarak ynetimi ele ald.

Ben 1971 ylnda Endonezyaya gittiimde, ABDnin d politikas ak ve netti: Komngelle, Bakan destekle. Suhartonun Washingtona t pk ra n ah gibi hizmet etmkliyorduk. ki adam ayn ozelliklere sahipti: Tamah, kibir ve pervas zlk. Petrolunekmenin yan sra Endonezyann Asyann geri kalanna olduu kadar slam dunyasn

ellikle de Ortadouya rnek oluturmasn istiyorduk.Be n i m irketim MAINin gorevi, Suharto ve avenesini (daha da zenginlemelayacak) sanayileme dzeyine tayacak ve bu yolla uzun vadeli Amerikan egemenkitirecek entegre elektrik sistemlerinin gelitirilmesiydi. Benim kiisel grevim ise Dnkas, Asya Gelime Bankas ve Birleik Devletler Kalknma Ajansndan (USAID) ilanmas iin gerekli ekonomik almalar yapmakt.

Cakartaya vardktan hemen sonra MAIN ekibi olarak Hotel InterContinentaln st katnk restoranda bulutuk. Proje mdrmz Charlie Illingworth misyonumuzu bize ze

lkeyi komunizmin penesinden kurtarmak iin gerekli her eyi yapmak uzere burad


13/235

rdumuzun petrole nasl baml olduunu hepimiz biliyoruz. Endonezya bu ynden bn gl bir mtteik olabilir. Sonu olarak, ana plan gelitirirken petrol endstrisinia hizmet eden dierlerinin -limanlarn, boru hatlarnn, inaat irketlerinin- 20 yllk p

mam boyunca elektrik ihtiyac adna istedii her eyi almasna zen gsterin.

O zamanlar Cakartadaki devlet dairelerinin ou ok erken, saat yedi gibi alr ve lnra ikide kapanrd. O le yemei kapan saatine ertelenirdi ama memurlar kahve, ar eyler attrmak iin molalar verirdi. Ben de o aralarda abucak otele gitmeyi, may

yip havuza inmeyi, ton balkl sandvile yerel bir bira olan Bintang Baru smarlamayinmitim. Geri yanmda toplantlar srasnda biriken belgelerle dolu, bavul byklr antayla geziyordum ama yine de iyi manevrayd; alrken bir yandan da gnelenu uzak blgelerde grevli olan ve sadece tatil gnlerini Cakartada geiren Amertrolclerin ya da kentteki oislerde alan yneticilerin ei olan bikinili gzel hanmz atyordum.

Asya-Amerikan karmn miras olarak alm gibi grnen, benim yalarmda bir karulmam fazla zaman almad. nsan afallatacak kadar dzgn iziinin yan sra allmrecede de cana yaknd. Aslna baklrsa, ayaa kalknda, gerinmesinde, ngilizce omek siparii verirken bana glmsemesinde ve havuza dalnda benimle lrt eden bir gibiydi. O gibi durumlarda bam baka yana eviriveriyordum. nk kzardkndaydm. Ve beni priten bir anlayla byten ebeveynlerime kzyordum.

Her gn saat drt dolaylarnda, yani benim havuz kenarna yaklamamdan bir buuknra, kadna Japon olduu anlalan bir adam katlyordu. Kedeki butikten alntolonla iyi tl bir gmlein resmi kyafet kabul edildii bir lkede garipsenecek ekm elbise giyiyordu adam. Birka dakika sohbet ediyor, sonra birlikte gidiyorlard. Ormek iin otelin bar ve restoranlarnda etrafa baknyordum ama havuz haricinde h

rde birlikte ya da tek bana rastlamyordum.

Bir leden sonra asansrle giri katna inerken kendimi hazrladm. Konumak iin kanaacaktm. Kendi kendime kaybedecek bir eyim olmadn sylyordum; Japon adli olduu belliydi ve benim istediim de sadece birileriyle i konular dn d a ngnumakt. Bunu uygunsuz bir yaklam olarak kabul edecek deildi herhalde. Bu yorce evke geldim.

Beklentilerimle neelenmi halde bir ark mrldanarak havuza getim. Ama darya kmaz admlarm aknlk ve hayal krklyla yavalad. Kadn her zamanki yerinde delala etrafa bakndm, baka yerde de gremedim onu. antam bir ezlonga brakp hvresindeki baheleri aradm. Daha nce oralara hi gitmemitim. Envai eit orkidnklere, cennet kularnn bartlaryla seslere brnm, Amazonda grdklernnda dev saylabilecek bromeliadlarla dolu usuz bucaksz bahelere sahip olduklarz fark ediyordum. Ama aklmda sadece kardm frsat vard. Palmiyeler ve tropik auk kuytular, saklanma yerleri olu turuyordu. Bodur bitkilerden oluan bir itin gerisink imlie serilmi havluda yatan kadn grnce o yana yneldim. Ve yanna ulancaandrmay baardm. Arkas zlm bikini stn gslerine bastrarak doruldu,

kizcilikle sular gibi yuzume bakt ve bararak anlamadm bir dilde bir eyler soy


14/235

pabildiimce zr dileyip antam braktm yere dndm.

Garson sipariimi almak iin yanma gelince kadnn her zaman oturduu ve imdi bori gsterdim. Ban eerek glmsedi ve oraya tamak iin antam ald.

Hayr, hayr, tidakHl ayn yeri iaret ediyordum. Kadn. O nerede? Havuz kenaran bir garsonun daimi mterilerin alkanlklarn bileceini dnmtm. A

pon adam da iyi bahi brakacak birine benziyordu.

Hayr, hayr, dedi garson. Tidak.

Ellerimi evrensel bir jest olduunu dndm ekilde iki yana ap omuz silktim. Netiini biliyor musun?

Beni taklit ederek ayn eyi yapt ve yznde sersemce bir glmsemeyle szlerimi temeye alt. Nere gitti?

Evet. Nereye gitti?

Evet, diye tekrarlad, Nere? Bir kez daha omuz silkti. Yzndeki ifade Alice Hariyarndaki Cheshire Kedisininkini andryordu. Sonra parmaklarn klatt ve gld. Ev

Soluumu koyuverirken havuz ba garsonlaryla ilgili kuramm gzden geirrektiini dnyordum.

Adam, Tonbalk sandvi, Bintang Baru? dedi.

Bam sallamakla yetindim. Koar adm gitti.

Saat drt oldu ve geti. Ne kadndan eser vard, ne de her gn bulutuu adamdan. Odtim, du alp giyindim ve otelden ktm. Oradan biraz uzaklamak istiyordum. Kenntin yerel sahneleriyle oyalayacaktm.


15/235

2-Czzamllar Soymak

Tipik bir Cakarta akamyd; scak ve yap yap. Yamur tehdidi tayan ar bulntin uzerinde aslp kalmt. Daha once arazi aracm olmadan otelden hi kmammm kaldrmdan otelin ara yoluna atar atmaz becakolarak bilinen tekerlekli bis

ksilerden biri tarafndan neredeyse ineniyordum. Arabayla toplantlara giderkalardan yzlercesinin yanndan gemitim. Yksek oturaklarn yanlarndaki dz yzeptklar gkkuann tm renklerini tayan resimleri pitoresk ve Endonezyann

natlar diyar olduunu gsterir nitelikte bulmutum. imdi o aralara dair bir bakha gryordum: Srcleri paavralara brnm, mteri kapmak iin birbirleriyle aresizlik iinde rekabet eden son derece yoksul adamlard. Zillerini alarak ve dikka

kmek iin bararak bama mlerdi. Kendimi onlardan saknmaya alldrm kenarndaki katran karas, p dolu ve idrar kokan oluun iine bastm.

Oluk dik bir meyille smrgecilik dneminde Hollandallar tarafndan yaplm olanydaki kanaldan birine alyordu. imdi durgun su ve pislikle dolu kanaln yzeyi yerm gibi gorunen bir kopukle kaplyd; kokusu da dayanlmaz derecede kotuydu. Drm arazisine dntrecek kadar yaratc insanlarn, o tropik scan gbeindemsterdam kurma giriimi akl almaz derecede abes geliyordu insana. Kanal da kendsleyen cadde oluklar gibi molozla dolmu tayordu. Biri dierinden sadece bekular sayesinde ayrt edilebilirdi. Cadde oluklarnnki rm meyve ve idrar kokanalnki daha karanlk, daha uzun vadeli bir keskinlik, insan dks ve rme getiriyla.

Yol kenarlarn igal etmi bisiklet taksileri geitirerek yrmeye devam ettim. Onesindeki anayolda lgnca akan bir otomobil ve motosiklet traii vard; durmadan rnalarn, homurdanan motorlarn, patlayan egzozlarn grlts, scak asfalttan yaniz yakc ya kokusu, nemli havadaki gazlarla birleince boucu bir hal alyordu. nlarn arl beni fiziksel olarak etkilemeye balamt.

Kendimi saldrya ve yenilgiye uram hissederek bir an duraladm. Vazgeip onginliine dnme dncesi cazip gelmeye balamt. Sonra kendi kendime Ammanlarna dayandm, And Dalarnda her gn patates ve bir avu bitki tohumu yiyrpi barakalarda oturan, ocuklarnn adlar sorulduunda yaayanlarn yan sra len

onlarn says hayatta olanlardan daha fazlayd) adn da sayan insanlarla yaadtrlattm. Ekibimin teki yelerini ve ziyaret ettikleri lkelere orada yaayan insan

zyle bakmaktan kastl olarak kanan tm Amerikallar dndm. Bar Gnlarak yaadm deneyimleri anmsamtm birden; o insanlardan bazlaryla kurdulardan, yaamlarn bana alarndan, zaten kt olan edinimlerini mutlulukla, bencillak, scack, terbiyeli bir tavrla paylamalarndan ve hatta beni sevmelerindenkilenmitim. kmekte olan Cakarta akamnda tek bama ylece dikilirken gerersanlk yapmaya uygun kumam olup olmadn duunuyordum. O becak srclelde ve i iin gittiim oislerde hizmetime koan gen insanlar, pirin tarlalarnda didylleri, balklar, yoksul terzileri ve marangozlar soyabilir miydim? Zenginden ala

bin Hood ya da kraln altnlaryla ykl spanyol kalyonuna saldran bir korsan olmak bydi, yoksullar tamamen perian durumda brakacak ekilde talana dalmak bak a


16/235

lnda yapmakta olduum iin baka bir tarii daha vard: Yoksuldan alp zengine vee arada komisyonumu almak). Nasl yapabilirdim bunu? Charlie Illingworth ve onunnzer ileri olan bakalar, kendi benliklerine tahamml ederek nasl yaayabiliyordu?

Kiisel sorumluluumu stlenmeliydim. Ekvadorda geirdiim yllarn, beslektalarmn ya da vergileriyle bizi destekleyen mkellelerin sahip olmadrspektif verdii olasln gz nne almalydm. Bana pek az Amerikalnn paylalay ve meselelerin iyuzunu gorme yetenei armaan edilmiti (ya da baka deyile

r lanete uramtm). Herkes yaptn hakl gstermek iin kendine gre nedennyordu. Charlie komnistlere kar mcadele veriyordu. Bakalarnn derdi sadecmekti. Bunun itin iti yedii bir dnya olduunu sylyorlard. Ailem her eyden ir, diyen vard. Kimileri teki rklar ve snflar, znden tembel ya da ikinci snf gr

tlerine oreklenen belalar hak ettiklerini duunuyordu. Sanrm elektrik ebekelrvetler yatrmann dnyann sorunlarn zeceine sahiden inanan birka kii de vardn? Benim yaplan hakl gstermek iin sndm szde neden neydi? Ben kendini oksseden bir gentim sadece.

Baklarm kanala sabitlenip kalmt. Yanmda Tom Painenin Saduyu'sunun bir komasn ok isterdim; bylece onu karmdaki pis sulara frlatp atabilirdim.

O dalgnlk annda gzm daha nce farkna varmadm bir eye iliti. Ypranm, byr karton kutuydu. Durgun ve pis suyun kenarna yakn bir yere, ylesine atlmruyordu. Tam ben dikkatimi vermi bakarken, lmcl yara alm bir hayvannkimesini andrr bir ekilde sarsld. Scak, havadaki gazlar ve gurultu nedenlsamalar yaamaya baladma ve otele dnmenin en iyisi olacana karar vreketlenmeye yeltenmitim ki, daha arkam donmeye frsat bulamadan kutununrafndan bir kolun ya da daha doru deyil e imdi kanl bir ktleye dnm

mannda kol olduu anlalan bir eyin ktn grdm.

Sarsnt da younlamt. Ucunda el olmayan kanl organ, kutunun yanndan teperu kayd. Doruca havaya uzand. Onu incecik rgler haline getirildii ve ampland iin Medusann ylanl ban andran bir sa kmesi izledi. Ba silkindi, ykomurgamda tiksinti karncalanmas yaratan bir beden, sakland kutudan yavaa klm, bir deri bir kemik kalm ve bir kadna ait olduunu tahmin ettiim beden ka

ysna doru srnd. O anda tm hayatm boyunca duyduum ama daha ncermediim bir eyle kar karya olduumu anladm. O kadn, cinsiyeti buysa ee

zzamlyd, etleri gzmn nnde dklen bir insand.Beden kanaln kysna ulanca oturdu, daha dorusu bir paavra kmesi halinde ld. Daha nce gzkmeyen bir kol uzand ve lekeli pis bir bezi kanal suyuna soktu, yavlad, sonra onu kopuk parmaklarn ak yaralar brakt kanl organ parasna sard.

Kulama ac bir inilti geldi, hemen ardndan bunun benden ktn anladm. Dizlvemeye balamt. Derhal otele dnmem gerekiyordu ama kendimi orada kalmrladm. O insann ektii byk azaba tanklk etmeye dayanmam gerekiyordu. Yapacka herhangi bir eyin abes olacan yurekten biliyordum. Kadnn o anda izledcadelesi her gn belki defalarca tekrarlanyordu ve bunu her seferinde yalnz yapyo


17/235

ha ka terk edilmi ruhun, Cakartada, Endonezyada, Hindistanda ve Afrikada laneynaklanan bylesi bir riteli izlemek zorunda olduunu merak ettim.

Karton kutuda bir hareket daha ekti dikkatimi. Czzaml, kutuya bakmak iin yavnd. Kan ve irin dolu kesecikler gerisindeki yz hatlarn yitirmiti; dudaklar ykk gzlerdeki baklarn dikildii yere dndm.

Kutunun kenarndan bir bebek ba kmt. Bakmak istemiyordum ama tpk nlemarsz olduu cinayete tanklk eden bir insan gibi olduum yere aklp kalmtm. B

dna doru emekledi. Czzamlnn yanna gelince oturdu ve alamaya balad. Sesi ok fiin gurultusu de ok yuksek olduundan onu duyamyor ama ak azn, minik bede

rsln grebiliyordum.

Czzaml birden ban kaldrd ve benim kendisini izlediimi grd. Yere tkrd, alkt ve parmaklar kopuk elini bana doru salladktan sonra bebeini kollarnn arasnanebileceimden daha hzl admlar atarak kutunun iinde gzden kayboldu.

Orackta aknlk ve dehetten uyumu bir halde bakarken bir ey arpt srtma. Binp elimi arka cebimdeki czdana attm. Hem czdann yerinde olduunu anlamaktan,

dikkatimin baka yana ekilmesinden tr rahatlamtm. Gzelce iki kadn aylnyordu karmda. Kkrdayarak bana baktlar. Birinin ustunde darack bir ort, otekr eyi ortada brakan bir mini etek vard. kisi de sipsivri topuklu ayakkablar ve dar atl

ymiti. Etekli olan, Biz cepi deil, dedi. Biz sevgili. aret parman kvrarak rd. Gel. Sevmek bizi.

Bam iki yana salladm.

Ha! dedi. Olan sevmek sen. Dnp yrdler.

Az ileride lgn traiin stnde kardan karya uzanan bir yaya geidi vard. O ru salnrlarken, sinsice etraf kolaan ederek yryen iki dii kaplann grntnuyorlard ve dalgalanan kalalarndan cinsellik yaylyordu. Mini etekli olan dnp tt ve el sallad. Sonra da st geidin basamaklarna yneldiler.

Karton kutuya gz attm. Hareket yoktu. Kanaldaki suyun yzeyine dalgacklar gndif bir esinti kt. Tam iimden taan aaya inip stmdeki tm nakit paray o karme isteine kaplyordum ki, gzm yerdeki lekeli beze iliti; benim baklarmdan kayla, sahip olduu belki de birka eyden birini oraya durmtu. Onu a

ahremiyetinin kendisine salayaca vakarla ba baa brakmaya karar verdimzzamldan kimse para bile kabul etmeyecei iin ona zaten yardm edemezdim. Beni netrecei konusunda hibir fikrim olmayan st geide doru hzl admlarla yrdm.

Ekvator blgesinde gne hzl batar ve renkleri ok parlaktr. Ama o gn youn bulutlr oyun oynam, bir ampuln aniden snmesi gibi gn nn birden kaybolmasnan bir aldatmacaya neden olmutu. Ben az ilerideki st geide vardmda orrarmaya yz tutmutu bile. Caddenin karsnda neonla yazlm bir RESTAURANT yrdm ve geidin basamaklarn trmanmaya koyuldum.

Yukarda uzun boylu bir kadn korkulua dayanm duruyordu. O kta emin olmak zma galiba gzeldi. Ayn hizaya geldiimizde insan artacak kadar bouk bir sesle, Sen


18/235

zaman geirmek, dedi. Biz fuki fuki! Bana adem elmasn gsterdi, onu aa yprdatt, ardndan kn sergileyip glmsedi. O srada yzndeki makyaj katmanlarnkna vardm. Admlarm sklatrdm.

Sokak lambalar birden krparak canland ve geit boyunca birbirini izleyerek yrafa doallktan ok uzak, tekinsiz yeilimtrak bir k veriyor ve geidin puslu, bueta bataklk gibi bir ortamda uzayp gittii hissini yaratyordu. Lambalardan birinin altrup, elektrik talebini karlamaya ynelik olan iimin o tr eyleri incelemeyi de ier

rektiini dndm. Beton direk atlam, yer yer anp dklmt ve kf kapkunmaya ekindim.

Ayaklarma ve geidin iek bozuu lekesi eklinde oyuklarla kapl zeminine bakrmeye devam ettim. Anm beton, pasl dolgu demirini yer yer ortada brakyordtaklklardakini andran sar k o eylerin okeli kurtuklar gibi alglanmasna n

uyordu. U st geidi, yapl tarihini, onu yapan insanlar duunmeye altm ama dikkr kez daha baka yne kayd. Otelin havuzundaki gzel kadnn grnts akvermiti. Aslnda etrafm evreleyen gereklikten beni uzaklatrmas as

hatlatcyd bu ama zihnime dadanmas... Onu aklmdan silip atamyordum. Ak veilme duygusu benliimden bir an iin geince, toparlanp bunun kesinlikle ve mutlak etallk olduuna dair kendi kendime garanti verdim.

Bam kaldrnca geidin ote ucundaki merdivene geldiimi gordum. Ana caddeye akan ustundeki alak yaplardan birinin atsna yerletirilmi olan neon ESTAURANT tabelas imdi tam karmdayd. Altnda daha kk harlerle Lezizmekleri yaz yordu. Durduum yerden ABD Buyukeliliinde kullanlanlara benzeyen r sedan arabann restorana yavaa yaklatn grebiliyordum. O tek ara, kentinknn arasnda olmamas gereken bir yere dm gibi grnd bana.


19/235

3-Geyalar

Basamaklar indim. Ben yaklarken sedan da restorann kapsnn nnde durdu. Bada oyalanr gibi oldu, sonra iindeki kii grd eyden holanmam ya da arad klamam gibi santim santim ilerledi. Camlardan arabann iini gormeye abaladm amrebildiim restorann neon tabelasnn yansmas oldu. Src birden gaza basp hzlan

Restorana ynelince meknn i grntsnn ince perdelerle engellendiini fark ezm cama yaklatrdm. Mumlardan yansdn tahmin ettiim kk klarn haric

risi karanlkt. Kapya doru yrdm.Kap her birinin stnde fenerler bulunan on-on iki tane masann bulunduu salyordu. erideki mterilere ynelik hzl bir aratrma beni kltrel eitlilik sonu

atrd: Asyallar, Avrupallar ve Amerikallar ayn meknda.

inli bir kadn onumde haife eildi. Ho geldiniz. yi akamlar. Bir kiilik masa san ngiliz bir eitmenle alt kans veriyordu. nme dp bana yolu gsterdi.

Ve ben grdm ey karsnda donakaldm.

Havuzdaki kadn, benim leydi, bulmak iin o kadar kouturduum kii, baka bir Adnla bir masada oturmu, gzmn iine bakyordu. Sonra glmsedi ve beni mavet eden bir el hareketi yapt. Bunu gren inli kadn o yana ynelmiti. Arkadanz ye sordu.

Havuzdaki kadn hi duraksamadan, Evet, dedi ve bana dnd. Bize katlr mfen.

Restorann sahibesi konumunda olduu anlalan kadn masaya benim iin bir sandkti ve bir kez daha eilerek selam verdikten sonra uzaklat.

aknlktan bocalayarak, Einiz nerede? diye sordum.

ki kadn birbirine bakt ve kahkahalara bouldu. Sonunda benim tandm, Benilim, dedi.

Ama havuzdaki adam...

Bir i arkadam. Kkrdayarak eliyle hl oturmadm sandalyeyi iaret etti. Lurun. Biz siparilerimiz verdik. Hi deilse balang iin hepimize yetecektir. Yoksa ymei mi yelerdiniz? ngilizcesi mkemmele o kadar yaknd ki aksan olduu ancak

kkat edilirse anlalyordu.Oturdum. Benliimin bir paras ansmn o kadar yaver gitmi olmasna inanamyorduka parasysa gayrimeru bir eye bulayor olma olasl nedeniyle biraz evhamrson gelip nme kk bir kadeh koydu.

Havuzdaki kadn porselen srahiyi iaret etti. Sake ier misiniz? Biz epey itik. Bu gndimize ayrmtk. Burann sakesi ok iyidir. Kadehimi doldurdu. Sa la. U krbirine dokundu. Ah, evet! dedi ilk yudumdan sonra keten bir peeteyi zarif bir haredaklarna dokundururken, Ne kadar kabaym! Ben Nancy ve arkadam da Mary.

John. El sktk.


20/235

Sizi havuzda izledim, John. Gelip bana merhaba demenizi bekledim. ok yalnz ve holiniz vard. Ama galiba son derece utangasnz. Bana soluundaki iki kokusunu lirsiz alabileceim kadar yaklat. Einize delice aksnz anlalan.

Bu kez glme sras bendeydi. Boanyoruz.

ansa bak, dedi Mary. Kadehini kald rd. Bozulan evliliklere. Nancyninkine benzesanla konuuyordu ama onunki biraz daha belirgindi.

Garson dolu tabaklarla geldi. Yerken birbirimize nereden geldiimiz ve kim olduu

nusunda bilgi aktardk. Nancy ile Marynin geya olduklarn renmek beni ok etti. Beneksel iin yapld zamanlarn ok gerilerde kaldn sandm itiraf ettim, onla

sinlikle yle olmad konusunda bana gvence verdi.

Petrol bu eski sanat yeniden canlandrd, dedi Mary. Evet, gunumuzde biraz farkl l mevcut ve olmas gerektii gibi yryor.

Tayvanl hamile anneleri, kinci Dunya Sava ertesinde ulkelerine donen Amerikal abalar tarafndan terk edilmiti. Kadnlar yeni domu bebeklerini bir Japon iadaslim etmi, o da onlarn bakmn, eitimini stlenmiti ki, bu eitim ileri dzgilizceyi ve ABD tarihi ve kltrn de kapsyordu. Ergenlie ulanca adam iin almlamlard.

Nancy perdeli pencerenin tesinden gzken st geidi iaret ederek, O caddelerdnlar gormuundur, dedi. Onlardan biri olabilirdik. Biz anslyz. Sonra Jiimcinin, onlara iyi para dediini ve ne yapmalar ya da yapmamalar gerenusunda ok az dayatmada bulunduunu anlatmaya koyuldu. O, sonu bekler. Hepsnuca nasl eriilecei bize kalmtr. Hepimizin sakesini tazeledi.

Ne tr sonu bunlar?Mary, Ne kadar da naifmi! dedi. Buralarda yeni herhalde.

lk yolculuum ve ilk grevime ktm itiraf ettim, renmeye hevesli olduumu ekleunutmadm.

retmekten mutluluk duyarz. dedi Nancy. Sen bizim dnyam zda ender bulunavhersin. Ama karln bekleriz. Bu gece deil ama baka bir zaman.

Hizmetinizdeyim. Soukkanl grnmeye alyordum.

Gc elinde tutan adamlarn kaynak ve g birikimi elde etme adna servetler harcamaka insanlar kurban etmeye hazr olduunu anlatrken szleri kulama bir geyannkik niversite retim grevlisininki gibi geliyordu. Ak szllkleri beni bylemiti v

kadar bunun bir blmn sakenin etkisine balasam da, sylenilen her ey kesinantk ieriyordu. Bana Avrupal kiler dneminde baharat ticaretinin ne kadar nduunu ve altnn yzyllar boyunca oynad rol anlattlar.

Nancy bu giriten sonra, Gnmzde bunlarn yerini petrol ald, diye devam etti. manlarn en deerli doal kayna artk o. Her ey ona bal. Baharat ve altn ge

lamda ok fazla deer iermeyen lkslerdi. yi tatlar, mcevher ve sanat eseri yapmlc sonu... Ama petrol... Petrol yaamn kendisidir. Modem dnyada onsuz hibir


21/235

emez. Burada yaanan, tarihin en byk el koyma olaydr. Buna balanan umuamlar ve gelecek muazzamdr. O yleyse insanlarn onu kontrol altna almak iin herke etmeye hazr olmasna armamz m gerekir? Bunun iin aldatacak ve alacaklamiler, fuzeler yapacak ve binlerce, hatta yuzbinlerce gen insan o ey (petrol) u

meye gndereceklerdir.

Bunlar tarih kitaplarndan m rendin?

Bana burnunu bkerek bakt. Elbette hayr. Bunlar daha ele gelir bilgilerin aktar

olden geliyor.Ele gelir! Mary kahkahalara boulmutu. Bu laf bulup karttna inanamyorum, Nrika. Unutmamalym.Ele gelir.

Bense Charlieyi ve ilk gece Hotel InterContinentalin en st katndaki restoranda rdii, Endonezyay komnistlerden kurtarma ve petroln ABD iin gvence altna mal sylevini dnyordum. Sonra dncelerim bana Bostonda ekonomik tetiki lunda akl hocal yapan Claudineye kayd. Onu da karmdaki iki kadnla ayn A

merika geleneinden geldii dmt aklma. Baklarm glmekte olan Maryden Nan

yd, o anda karmda Claudineyi grdm ve onu ne kadar zlediimin farkna varlmn karmda oturan kadna, havuz kenar takntma ylesine srarla saplanp kalmadeninin yalnzlmdan, hatta onunla Claudine arasnda kurduum bilinalt balanynaklanp kaynaklanmadn dndm.

Silkinip yaanan ana donmeye abaladm. Mary gulmekten gozlerine dolan yaetesiyle siliyordu. Nancye dndm. Ya sen? Senin roln nedir?

Biz nefer gibiyizdir. Harcanabilir ama ayn zamanda vazgeilmezizdir. mparatzmetindeyizdir.

Ve kim bu imparator?

Nancy gz ucuyla Marye bakt. Bunu asla bilmeyiz. haleyi kazanan patronumuz olur.

Havuzdaki adam gibi mi?

O gerek patron deil, benim oradaki balantm. Beni mterilere gtrr.

Hotel InterContinentaldakilere mi?

Balay suitine. K krdad, sonra kendini tuttu. O zur dilerim. Mary ile her zaman o s

rek bir balay yaamak istediimizi konuuruz. Bir an iin gzlerini karp pencekt.

Ayn yere baktmda daha nce restorann nnde durmayp gazlayan siyah sendm ve iindeki kiinin onlardan birini arayp aramadn merak ettim. Sadece orni o otelde mi alyorsunuz?

Elbette hayr. Krsal kesimdeki dinlenme merkezlerinde, gemi gezilerinde, Hong Konllywoodda, Las Vegasta... Aklna neresi gelirse orada. Politikaclarn ve petrolc

vdii her yerde bulunmuuzdur.

Baklarm ikisi arasnda gidip geldi. ok gen grnyorlard ve szlerini saknm


22/235

nuuyorlard. Bense yirmi alt yandaydm ve yklerinden karttm kadaryla ikinden be ya kadar kkt. Mterileriniz kim? diye sordum.

Nancy iaret parman kaldrp dudaklarna dokundurdu. Baklar bir an iin restornde dolavermiti. Asla, dedi sesi birden ciddi bir tona brnerek. Bu soruyu rma.


23/235

4-Bugimen{5}

Sonraki birka yl boyunca Endonezyaya sk sk gittim. Dnya Bankas, ona bal kurulSuharto yonetimi, Amerikan irketlerinin ve Endonezyal egemenlerin kar salay

uazzam borlanmalar gvence altna alacak raporlar salamaktaki istekli tavr nedeAINe mteekkirdi. Bu kredilerin lkeyi grtlana kadar borca batrm

mursamyorlard. Zaten bankalar iin plann bir parasyd bu. Suhartoya gelince: Mabi bitip hzla byyen servetini, denizar yatrmlara ynelterek kendini gelecekteki m

donezyadan uzak tutuyordu.Grevlerim yllar boyunca beni Java dalarndaki pastoral kylere, uzak kumsallarzotik adalara gtrd. Bahasa Endonezya lisan, kinci Dnya Sava ertesinde adarlikteliinin salanmasn kolaylatrmak iin icat edilmiti ve basitlii temel kullelerini kolayca renmemi salamt. Yabanclarn pek ender ziyaret ettii blgfetmeyi, insanlarla konumay ve kltrlerini anlamaya almay seviyordum. nllleri deneyimim ou iadam, diplomat ve turistin tuttuu yollardan uzaklamtilerle, balklarla, rencilerle, esnala ve sokak afacanlaryla konumann yararlretmiti. Ama ayn zamanda, benim gibi insanlarn Endonezya halknn byk blerinde yaratt etkiden kaynaklanan sululuk duygusunun, bir hayalet gibi perakmamasn da salayacakt.

Cakartadayken Hotel InterContinentaln havuzunda olabildiince fazla zaman geincyi ya da Maryi bir daha hi grememekten dolay hayal krklna uramtm. larn sureti gibi olan soydalaryla sk sk karlayordum. lerinden biriyle, genylandl kadnla yaknlatk ve bu sayede geya geleneinin sadece Japonlarla s

madn rendim. Biz Amerikallarn da Avrupallarn ve teki Asyallarn olduu gibnuda kendimize zg versiyonlar vardr. Ancak yle grnyordu ki, o kadnlar aras

ponlarn ideal meslek erbab olduu, ilerini baka kltrlerde olmayan bir takemmelletirerek yapt konusunda bir uzlam vard ve bunun nedeni bana gore rihlerinden kaynaklanyordu.

Benimle arkadalk kuran Taylandl kadn bunu maddi bir kar ya da bakas tarafni honut klmakla grevlendirildii iin yapmyordu. kinci seenek iyice abesti, nkktan satlmtm. Ya sevecen bir yrei olmasndan ya da belki aramzda bir kimyasal masndan tr benimle birlikte oluyordu. Kendine gre nedenleri her neyse, bu

bir zaman kesin olarak renemedim. Bildiim, erotik esin salayan ve gven veric

rtner olduuydu. Her eyin yan sra beni uluslararas yuksek duzey i ve diplokilerinin nasl yrd konusunda aydnlatt.

Bir seferinde, Seni batan kartmaya alan bir kadnla birlikteysen, o odada meralar ve ses kayt sistemi olduunu dnebilirsin, demi ve abucak glmseyekici olmadndan deil, diye eklemiti. Sadece iler her zaman aslnda grndrmediinden. Kendisi gibi bir kadnn dnyann en nemli pazarlklarnn balanmasit rol oynayabileceini anlatt bana.

lk grevimden birka yl sonra, aylna Borneoya yakn adalardan biri olan Sulawenderildim. Harita stndeki ekli nedeniyle yaygn olarak koan sarho zrafa diye a


24/235

ada, krsal geliim modeli olarak hizmet etmek zere dierlerinden ayrlmt. Bir zamu Hindistan baharat ticaretinin nemli bir parasyken, 20. yzylda durgunluisizlie terk edilmit i . imdi Endonezya hukumeti buray bir geliim sembontrmekte kararlyd. Biz Amerikallar ise onu madencilik, ormanclk ve tdstrileri iin potansiyel nakit kayna olarak gryorduk. Birok dev irket Sulawesnna, bakrna ve egzotik aalarna gz dikmiti; byk bir Teksas iftlii binlerce dmanlk alan kapatm, temizlemi ve itah ac Singapur ve Hong Kong piyasalarna, fhas byklnde mavnalarla et naklini planlamaya balamt bile. Ada ayn zam

vletin karlkl muhaceret programnn kilit noktas olarak grlyordu ki Amazogulanan ve Bar Gnlls yllarmda birlikte altm insanlar son derece etkilmann bir benzeriydi bu. Dnyann en yksek nfus younluuna sahip olan Javantsel kesim, fakirlerini yerleimin az olduu blgelere aktarmay amalyordu.

Latin Amerika versiyonunda olduu gibi bu program da derme atma kenar mahalleluran yoksullatrlm halkn, yerleimin olmad krsal bolgelere datlmas, kmet kart giriim olaslklarn azaltma yntemi olarak gren uluslararas kurulustekleniyordu. Uygulama, ben Bar Gnlllerinden ayrldm srada, her iki ktad

manlarn o tr programlarn sk sk felakete varan sonular olduunu belirlemmen devam ediyordu. O blgenin yerlisi olan insanlar yerinden ediliyor, topraklaltrleri hrpalanyor, yeni yerletirilmi kentli nfus netameli toprak yapsn vemak iin baarszlkla sonulanacak bir mcadeleye giriyordu.

Sulawesiye ulatmda, bana (Suhartonun giriimiyle ad Ujung Pandang oitirilen) eski Portekiz kenti Makasarn dnda hizmetisi, bahvan, as, arazi arafryle eksiksiz ve mstakil bir devlet lojman tahsis edildi. im her zamanki gibi okuketlerin smrebilecei trden kaynaklara sahip olan her blgeye yolculuk yap

plumsal liderlerle bir araya gelmek, eriilebilecek her trl bilgiyi derlemek ve o ortonomisinin (tabii ki muazzam borlanmalarla hayata geirilecek) elektrik geliim ve yap projeleriyle modern bir baarya donutrleceini ileri suren ltl bir rzmakt.

Yeni yeni ortaya kmaya balayan Teksas sr iftliinin yaknlarndaki Batsville{6}oinen kasaba, bir enerji santrali yapm iin olas yerlerden biri olarak seilmiti. Bir sken saatlerde ofrmle yola ktk ve harika ky eridinin yukarlarnda yer alan lnti Parepareye gittik. Oradan adann i kesimlerindeki dalara uzanan ve orman kesi

lm patikadan biraz daha duzgun olan yola saptk. Kendimi Amazona donmussediyordum.

Arazi aracmz Pirang kynde durunca ofrm, te buras, dedi. Batsville.

Etrafa bakndm. Kyn ad merakm uyarmt. Etrafta yarasa aradm ama olaandy grmedim. Endonezyann her tarafnda rastlananlara benzeyen bir meydandan gek fark ok saydaki aacn dallarndan ekstra byk boy hindistancevizi gibi sarkan nk hevenk benzeri eylerdi. Sonra o kmeleri oluturan eylerden biri alverdi. Derasann kanatlarn gerdiini grnce yreim azma geldi.

ofrm aracdurdurdu ve beniyarasalarn kmelendii dallardan birinin altna gt


25/235

anlmazyaratk tepemizde hareket ediyordu; kanatlar yavaa zlpalyordu ve gm birmaymununki kadar bykt. Gzler ald, koca bir kafa bize dnd. O hayvair bir sr ey duymutum; elektrik hatlarnda ksa devreye neden oluyorlard ve kklklar bazen iki metreye yaklayordu. Ama tm duyduklarma ramen en lerimde bile grdmle kyaslanamazd.

Daha sonra Pinrangn belediye bakanyla bulutum. Onu yerel kaynaklar, blgedntral yaplmasna ynelik olas tavrlar ve baka yabanclarn yatrm yapt ends

nusunda ksaca sorguya ektim ama aklm yarasalardayd.Sorun yaratp yaratmadklarn sorduumda bakan, Hayr, dedi. Her gece uup gidyerleimin uzanda meyvelerini yerler. Sabah da geri gelirler. Bizim meyvelerimizekunmazlar. ay incan n bana doru kaldrd. Tpk sizin irketleriniz gibi. Onlar da

der, uzaklardaki kaynaklarla beslenir, dklarn Amerikallarn hi gitmedii yerlere bgeri dner.

Bu temay ska duydum. ou Amerikalnn, hayat tarzlarnn smr stne kurulduir (baka lkelerdeki milyonlarca insann tersine) en ufak ikri olmadn anlam

lyordum. Ancak 1970lere gelindiinde ordumuzun demokrasinin savunucusu dmurgeci ticari kurulularn silahl bekisi olduu gereini gorebildiler ve korkup opldlar.

Sulawesi ayrca, ad ktye km Bugi kabilesinin de yurduydu. Avrupal bahccarlar yzyllar nce bu en vahi, dnyann kana en fazla susam korsanlarndan korkrupallar, lkelerine dndklerinde yaramazlk yapan ocuklar akllanmazlarsa Bugip seni alacak, diye korkuturdu.

1970lerde Bugiler yzlerce yl nceki yaamlarn srdryordu. Pharus ad ve

uhteem yelkenlileri adalar aras ticaretin omurgasn oluturuyordu. Siyah yellyonlarn mrettebatn oluturan bu adamlar uzun saronglar giyiyor, balarna pnkli earplar balyor ve gz kamatrc altn kpeler takyordu; silah olarak da bellrdklar kuaa geirdikleri paklar kullanyorlard. Eski ohretlerinden taviz vermnamayanbir grntleri vard.

Buli adnda, atalarnn sanatn onlarn tarznda devam ettiren yal bir tekne yapmcbap oldum. Bir gn le yemei yerken, bana halknn kendisini hibir zaman korsan obul etmediini syledi; onlar sadece yurtlarn igalcilere kar koruyordu. Daha nc

rmediim bir meyveden kestii dilimi uzatrken, Ne yapacamz bilmez bir haldedi. Ahap yelkenlilere dolumu bir avu insan, Amerikann denizaltlarn, uaklmbalarn ve fzelerini buradan nasl uzak tutabilir ki?

Bu tr sorular hibir zaman duymazdan gelemedim. Ve sonunda yolumu deitirrektiine beni ikna eden de bu sorular oldu.


26/235

5-Yozlam ve Acmasz Bir lke

Ekonomik tetiki kariyerimi, Bugi gemi ustasyla yaptm konumadan yllar sirdim. Bu karar, Bir Ekonomik Tetikinin tiraflar Ide anlattm gibi, bir zam

panyann Altn Filosunu yamalayan korsanlarn kalesi olan Karayiplere yelkenptm bir tatil gezisi srasnda aldm. Bir oleustu eski bir eker iftliinin varlarna oturmu, o yaplar ina eden Afrikal klelerin yaad deheti dnndimin de bir kle taciri olduunu anlamtm. Yllardr sren duygusal karmaan

calamann sonunda o ii brakmaya karar verdim. Uaa atlayp Bostona gittim ve im. Ama bu yeni imparatorluun gerisindeki korkun gerekleri ifa etmedim. Ryanamadm, gelen tehditlere direnemedim. Bildiklerimi aklamay hep erteledimadan geen yllar boyunca gemiim, benliime musallat olmu bir hayalet gibi beni iimi brakmad. Yaptklarmla ve bildiklerimle yaamak zorundaydm. Sonra 11 Eylmen ertesinde, bir zamanlar Dnya Ticaret Merkezi olan, imdiyse dehetengiz, hln yanan bir ukura dnm o eyin kenarnda dikilirken, bir adm daha atmak zorduuma karar verdim. tiraf etmeliydim.

Bir Ekonomik Tetikinin tiraflar Iin 2004te yaynlanmasndan sonra, rpmclarndan ekonomik tetiki olarak eylemlerde bulunduum lkelerde yaratlmaden olduum etkilere dair ok da fazla ey bilmediimi ortaya vuran arlar almladm. Sovyetler Birliini yenmi ve dnyada baka hibir sper gcn tehdirlamak zorunda olmayan, ilk gerek kresel imparatorluk olarak ne kmtk. lersanayilemekavramlaryla ovunuyorduk. Yeni bir U uncu Dunya sekinleri, irketokra

dk uaklar snfn yaratmtk. Ya boyun edirdiimiz lkelerin halklarna ne olmndimi kariyerimin balad lkede gncellemeye karar verdim.

Endonezyadaki genel olgular medya araclyla izlemeye almtm . imdi de plum rgtlerinden, Birlemi Milletlerden, Dnya Bankas ve zamannda hizmet etka kurululardan edinilebilecek bilgileri derleyerek daha derin bir aratrma yapmyulmutum. IMF Kriziolarak da bilinen 1997 Asya ekonomik kn evreleyen ornk bilgileri derledike merakm da derinlemeye balad. Yzlerce milyon insan dor

kileyecek, binlercesinin (hatta byk olaslkla milyonlarcasnn) salgn hastalk, nayet/intihar nedeniyle hayatn kaybetmesine neden olacak, ardndan da dnyannrafna srayacak olan ani oku ilk olarak Asyada patlad. Bu olgu kulak vermeye nanlara, IMF ve Dnya Bankasnn gerek amacnn, irketokrasiyi geri kalan tm unsur

rarna da olsa zenginletirerek bir ekonominin nasl ynetilemeyeceine dair ders veduu ynnde gl mesajlar veriyordu.

Resmi istatistikler ilk bakta bizim 1970lerde yaptmz almann, Endonezyannilse 1997ye kadar) hayranlk duyulacak bir ekonomik dzey tutturmasn saladsteriyordu. Bu istatistikler duuk enlasyonla, 20 milyar dolarn ustune kan dzerviyle, 900 milyon dolarlk d ticaret fazlasyla ve salam bir bankaclk sistemnyordu. Endonezya ekonomisi 1990lardan 1997ye kadar (GSMH leinde) talama %9 orannda bymt ki bu ngrlen ift haneli byme rakamlar k

rkemli olmasa da epeyce etkileyiciydi. Dnya Bankasndaki, IMFdeki, mavir irmademik kurululardaki ekonomistler, bu tr istatistikleri biz ekonomik tetiki


27/235

stekleyerek yrtt geliim projelerinin baarsn tartmakta kullanr.

Ne var ki ben, aratrmalarm sonucunda o istatistiklerin vurgulad ve uzmankonomik mucize olarak nitelendirdii olgunun Endonezya halkna son derece yksedele mal olduunu ksa srede saptayacaktm. Yarar sadece ekonomi merdiveninin esamaklarn igal edenlerle snrlyd. Ulusal gelirdeki ani ve hzl ilerlemeye, iilerin atler boyunca ve insan hayatn tehdit eden koullar altnda altrlmas, yabanc trululara evreye verdikleri zarar nedeniyle Kuzey Amerika ve Avrupada yasad k

ilen yntemlerle retim yapma lisans veren politikalar sayesinde ulalmt. Asgari nde 3 dolar seviyesine ykseltilmise de, buna pek aldr eden yoktu. 2002de Endonfusunun tahminen %52si gnde 2 dolardan az bir gelirle yayordu ki bu da brspektiften bakldnda modern zamanlar klelii olarak kabul edilebilir. Akt ki 3 ndelik bile ou iinin ve ailesinin hayatn kolaylatracak temel elere yetmez.

Endonezyann kendi halkna bylesine ar yk bindiren politikalara boyun emesi tesildir. U lkenin elitlerinin servetlerini buyutmek iin alnan muazzam borlar baka serakmyordu. Dnya Bankasnn Kresel Geliim Mali Raporuna ve IMF-IFSye (IMuslararas Finans statistikleri) gore, ulke tum Asya ulkeleri arasnda, surekli oSMHye oran asndan) en yksek bor dzeyini tutturmaktadr. 1997 Asya k nulanan kritik 1990-1996 dneminde, bu rakam hep %60lar dzeyinde dolam, bnun da stne kmt (ki ayn dnemde Taylandda %35, in ile Hong Kongda %1

ngapur ile Taiwanda %10 idi). Borlanma ve ksa vadeli borlanma toplamlar, 1990-neminde doviz rezervlerinin ortalama %300une yaklayordu [ki bu oran Taylan120, inde %60, Hong Kong ve Taiwanda %25 idi (Singapur iin bilinmiyordu)]. uraskt ki Endonezyay olaslkla asla deyemeyecei kadar byk borlarn altna sokmudonezyallar bizim ticari kurulularmz tatmin etmek iin kendilerini rehin verm

rlanmt.{7}Hazrladmz sahte ekonomik raporlar ve bir denklemden yola karak donomisine uyarladmz GSMH gibi yalan parametrelerle biz ekonomik tetik

macmza ulamtk.

Ulusal ekonomi mihenk talarnn byk oranda aldatc olduu bir kez daha kantlanmn koullar altnda orneine sk rastland gibi, Endonezyadaki artan doviz rezervi, dlasyon, uygun d ticaret dengesi ve etkileyici GSMH art rakamlar sadece nfusun kvarlkl bir kesiminin durumunu tanmlyordu. Bunun dnda yaayan herkes korkunkn altndayd.

Yoksulluk ve insana ynelik kurumsal suistimalle ABD tketicisi arasndaki ilinti, olasnyann baka hibir yerinde Endonezyann seil atolyelerinde olduu kadar belirgin erlemez. Dnya Bankas ve IMFnin zelletirmeyi ve yabanc kurululara vergi indirivik eden politikalaryla desteklenen byk uluslararas irketler, insanlarn asgari c

k altnda altrld, protesto ederlerse dvld ve ldrld fabrikalara ya smaktadr ya da o tr yerlerle retim anlamalar yapmaktadr. nsanlar rettikleri mrinci Dnya lkelerindeki maazalarda daha ucuza satlmas iin muazzam actlanmak zorunda braklmaktadr. U lkede yaptm yolculuklar srasnda insanlar

nap, Nike, Adidas, Ralph Lauren, Wal-Mart ve The Gap gibi irmalarn kleletirnebilecek igcnden nasl kr saladn anlatyordu. Her ne kadar bu irketler zer


28/235

atrma yapmadysam da, mallarn piyasada daha ucuza satmak iin iilik maliyaya ekme giriiminde olmalar bana mantklgeliyordu.


29/235

6-SweatshopIar{8}

im Keady ve Leslie Kretzu adnda iki ilm yapmcs 2005 ylnda benimle temasa gruntulu bir roportaj yapmak istiyorlard. Telefon goru melerimiz ve e-postalarladm kadaryla, ekonomik tetiki kavramnn antitezini ve yeni dalga bir eylemci tmsil ediyorlard.

Leslie, Rportaj yapmann yan sra size Endonezyadaki sweatshoplar da anlaiyoruz, dedi. Ksaca, 2000 ylnda Endonezyada Nike iileriyle birlikte, ayn kor

ullar altnda, ayn gelirle hayatta kalmaya alarak yaadklarn anlatt.Bunu yapmaya onu neyin ynelttiini sordum.

imdi bana ok uzun gelen bir zaman once Cizvit Gonulluler Tekilatna katlmtm, eni bir daha hi eskisi gibi olmayacam konusunda uyardlar. Sloganlar CGT: Hayatrian idi. Gerekten de inanamadm kadar byk yoksulluk ve acyla karlarekten de hayat kurtarmaya yardm ederken perian olmutum. Sonra Hindistahibe Teresann ekibiyle altm. Rahibe olmutu. Ama ben onun zavalllarnvalllarna yardm etmek istiyordum. O yle insanlarla bir kez yaadnz m, bir daha

kisi gibi olamaz, asla eski tarznza, alkanlklarnza donemez, asla unutamazsnz. utlaka bir eyler yapmanz gerekir.

ime dndm.

Gulerek, Ben Tanr tarafndan rehin alnmtm, dedi. Kula a komik geldiini biliyoma ciddiyim. Lisedeyken Wall Streete gideceimi, milyonlarca dolar kazanacam ve

yana geldiimde emekli olacam dnyordum. Sonra 1993 ylnda bir dnya tuktm. Yirmi bir yandaydm. Gelimekte olan lkeleri, birkann adn vermek geredonezya, Laos, Vietnam, Burma ve Nepali ilk kez o zaman ziyaret ettim. Gerek yoksulldemek olduunu gordum. Saint Joseph U niversitesinde yaptm lisans almas da

mak zere, on alt yllk Katolik mektebi retisi oralarda grdklerimle farkl bir anlaatforma oturdu. Artk sa Mesihin ne iin mcadele verdiini anlyordum. Kendimi ylere kar mcadeleye adamam o ekilde oldu. Sadece sa Mesihin savat kavraildi bunlar elbette; Muhammed Peygamberi, Yahudi geleneinin peygamberlerini, Buteki aziz tutulan ruhani igrlerin hepsini rnek alacaktm. Gerekten de, dnyadakil byk dinlerin hepsinin merkezinde sosyal adalet vardr.

Onlardan yklerini yazl olarak zetlemelerini istedim. Yazp gnderdiler:

Dikkatimizi Nikenin imalat uygulamalarna yneltmeye balaymz, Jimin 1998 yNew Yorktaki St. John U niversitesinde yardmc futbol antrenoru olarak alt zamdayanr . lahiyat dalnda yuksek lisans yaparken bir yandan da universite takmaltrcln stlenmiti ve bir dnem tezi iin Nikenin retim uygulamalarn Katoplumsal eitim ilkeleri nda incelemeye karar vermiti. almasn balatrkeohn U niversitesi Spor Bolumu, Nike ile tum antrenorlerin ve sporcularn bu irm

rnlerini giymesini ve reklamn yapmasn kapsayan 3.5 milyon dolar ciroluanlamann pazarlklarna balamt. Jim nce kiisel grmeler dzeyinde, sonr

kamuoyuna sweatshoptarz imalat yapmakla sulanan bir irketin yryen reklm ol


30/235

kabul etmediini aklad. Ve lkenin en byk Katolik niversitelerinden birinden gltimatomla yzleti: Ya Nike giy ve anlamay sorgulamay kes ya da istifa et. Jim ylnn Haziran aynda istifa etmek zorunda brakld.

Savunduu konumdan yzde yz emin olmak isteyen Jim, bu kez koullara olabilmek iin fabrikalarndan birinde bir ay almasna izin verilmesini talep etti. Niktalebe bir ayn yeterli sre olmayaca, Gneydou Asya lisanlarnn hibirini konuamve herhangi bir iiyi de iinden edemeyecei gerekesiyle olumlu yant vermedi

bavurusunu yeniledi. Bir ay yeterince uzun deilse alt ay ya da bir yllna, haatlyelerin koullarn ve sweatshopolup olmadklarn anlamak iin gerekli sre neykadar almak uzere gidebileceini bildirdi. Ayrc a spanyolca bildii, Nikenin onu Amerikadaki fabrikalarndan birine gnderebileceini sylemiti. Ve Jim, yerini aliyi (Nikenin merkezinin de olduu) Oregona gtrmeyi, orada yatacak yer,

yemek ve gndelik harlk vermeyi, yani bir anlamda Jim onun iini yaparken yapmasn salamay kabul eden bir sivil toplum rgt de bulmutu. Nike nelgilenmediini bildiren bir yant gnderdi.

Jimin bir Nike fabrikasnda alma olaslklar kapannca bu kez de dnebildiimiseenei uygulamaya koymaya karar verdik: ilerle onlarn koylerinde yaamakendimizi ekonomik olarak onlarn gelirleriyle snrlamak. Bylece 2000 ylnda fabrikas iileriyle birlikte yaamak zere Endonezyaya, Cakartann dnTangeranga gittik. Gnlk harcamamz onlarn kazanc belirleyecekti: 1.25 dolar.

Bir ay iinde ben yedi kilo verdim, Jim on bir. Nike alanlar gibi 2.8x2.8 llermobilyas ve stnden buhar tten o kentte havalandrmas olmayan bir beton kuyayorduk. Dzgn olmayan beton zemine serilmi rtler ya da paket ktlar stuyuyorduk ki onlar da her daim yaklan plerden kan klle ve fabrikann evreye sa

zararl maddelerle kaplyd. Tuvaletlerin giderleri her sokan iki yanndan akan amlara verilmiti. Bu lamlar yznden ky yumruk byklunde bocekler ve haya

edemeyeceiniz cssede farelerle kaynyordu.

Bazlar bize, Endonezya gibi bir lkede gnde 1.25 dolara geinebilirsiniz, demitakaytlk ve cehalet ykl bir ifadedir. Bu tr iddialar ne srenlerin byk bl

Endonezyada hi bulunmamtr. Orada 1.25 dolara iki kk porsiyon sebzeli pirin lve birka muz alabiliyorduk. Sabun ya da di macununa ihtiyacmz olduunda dahyemek zorundaydk. Bir gn Jim temizlik yaparken gaz lambasn kk portatif ocam

stne devirdi ve ortal temizlemek iin amar sabunumuzu kullanmak zorunda kaBu bir felaketti; hem mali, hem de duygusal adan bir ykmd.

yle yaadnz hayal etmeye aln: Yirmili yalarnzda bir yetikinsiniz ve hafalt gn, bazen pazarlar da sabah 08.00dan akam 20.00a kadar alyorsunuz. Bu se gitmek iin hazrlanmak, gidi ve dn iin harcanan zaman dahil deil. Bir arkad

doum gununu kutlamak iin paranz yok. ki yldan beri kendinize giyecek yeni bialmamsnz. Fazla giyeceiniz yok ve sabah stnze geirdiiniz her ey, gnn sonugozle gorulur derecede kirlenmi oluyor. ten donduunuzde 30 ila 45 dakik

amarnz elde ykamaya harcamanz gerekiyor. Radyo almaya paranz, televi


31/235


32/235

lbuki grltl, evreyi kirleten, iindeki scaa tahamml edilemeyen ve tehlikeli aranlar, Becaklarn tersine, hepsi birbiriyle aynyd; gkkuann parlak tonlar, yerinrden gorulebilen i bir turuncuya brakmt. Bu aralardan tahminen 20 bini kent caddelerindetrafii tkyordu. ou becak srcs bir bajaja kumanda etmek itimden geirilmemiti ve imdi sweatshoplarda alyordu.

Birbiri ardndan gelen ABD ynetimlerinin hepsi Suharto diktatrln destekledi. karta hkmeti buna ramen sivil toplum rgtlerinin ar eletiri bombard

ndayd. Gozetim gorevi ustlenen kurulular, yaplan insan haklar ihlallerini ve yonetkuluslu irketlerle Bakann yakn evresini tatmin etme evkini, ar ekilde ithaahkum ediyordu. New York Times, Uluslararas aratrmalarda Endonezya srekli onyann yolsuzlua en fazla bulam lkeleri arasnda yerini alyor,{9}diyordu.

Eski bir CIA operasyoncusu olan Neil bana, lerin o hale gelmesine inanamyorum, za gnlerimden birine gelmi, sonrasnda orada oyalanm ve beni bir bira imeye d

miti. Gecenin ge saatlerine kadar sohbet ettik. Aylar sonra San Franciscoeveynlerimi ziyaret ettiimde bir kez daha birlikte olduk. CIAya katlma nedeni annbasnn onu Maodan nefret edecek ekilde buyutmesiydi. Cakarta'daki gotirildiimde idealisttim, diyordu. 1981 ylyd. Komnistleri Endonezyadan tmamz gerektiine inanmtm.

Panamann 1989da igal edilmesiyle bu politikalarn dnyann her tarafnda insanlaryhine dndreceini hissetmi, hayal krklna uram, gz almt. Ksa zaman svlet memuriyetinden istifa edip zel sektr salarnda yerini alacakt. Sonunda nda tsunami ile doan yeniden yaplanma almalar srasnda Endonezyaya donmeh blgesindeki zgrlk savalarna kar bu almalar korumak amacyla kurvenlik ekibinin bir yesi olmutu. yle diyordu:

Tanrm! O son yolculuk gerekten de insann gzn aacak trdendi. Cakarta gkdelenleri, lks otelleriyle gerekten de modern ve byk bir kente benziyordu. yzeydeki grntnn biraz altna inince... Her ey eskisinden de ktyd. Yolsuzluk ayrm, her yeri sarmt. Ve bunu yapan bizdik.

CIAdan istifa ettikten sonra benzer bir ii neden srdrdn sorduumda, Hayazanmak iin bildiim tek i buydu, yantn verdi. Ve ikinci neden de, ilki gibi akalla

ka duymaya altm trdendi: Ayrca kendini o denli heyecanla ykseklerde hissedec

ka bir i daha yoktur. Paratler ve motosikletiler ayn eyi heyecan iin yaparbir heyecan seni ldrmek isteyen adamla yz yze olmakla kyaslanamaz.

Bu tr ifadeler omurgamdan aa bir rperti gemesine neden olur. Babam ve dier nya Sava kahramanlarn dnrm. Devletimizin ve ticari kurulularmzn, insatme adna ldrmeye baml olmaya zendirdiini bilseler, acaba ne hissederlerdonomik Tetikinin tiraflar Ii yazarken yaptm eylerden kaynaklanan korkunluluk duygusuyla bouuyordum. imdiyse o eylerin sonularnn tahmin edebildik tesinde trajik sonular olduunu kefediyorum.


33/235

7-ABD Destekli Kym

Endonezyada yaanan en berbat insan haklar ve evre ihlali benim Ujung Pandanlunduum dnemde Dou Timorda gerekleti. Dou Timor da Sulawesi gibi alardan biri olarak kabul ediliyordu ve petrol ve gaz rezervleri ynnden zenglawesinin aksine, Endonezyann paras olan Dou Timor drt yzyl boyunca Pornetimi altnda kalmt. Endonezyann %90 Mslmanken, bu ada arlkl olarak Rtolikliini benimsemiti.

Dou Timor 28 Kasm 1975 tarihinde Portekizden bamszln ilan etti ve dokuznra Endonezya tarafndan igal edildi. Acmasz igal gleri 200 bin civarnda intletti ki bu rakam lke nfusunun te birini oluturuyordu.{10}

Ulusal Gvenlik Arivi tarafndan yaymlanan belgeler ABD ynetiminin sadece kyllanlan silahlar salamakla kalmadn, igali ak ekilde onayladn da gsterirlgelere gre, Bakan Gerald Ford ile Dileri Bakan Henry Kissinger, 6 Aralk rihinde Suharto ile bulumu, ertesi gn balatlacak olan planl saldr stnde karmt. Ayn belgeler Carter ynetiminin 1977de bu bilgilerin gizlilikten kartlm

gellediini de ortaya koyar.Endonezyann dnyann en baskc rejimlerinden birine sahip olmakla yapt n, sela kan yerel eletirmenlerinden ikisi tarafndan uluslararas dzeye tannca bir kez rguland. Dou Timorlu aktivist Psikopos Carlos Filipe Ximenez Belo ve Jos Ramos-H96da Nobel Bar O dulu ald. Bu odul Cakartada, Washingtonda ve Wall Stridorlarnda ok dalgalarna neden oldu.

Amy Goodman ayn zamanda Dou Timorun eski valisinin kardei olan srgndeki per Joao Carrascalao ile igalin otuz beinci yldonumunde Democracy Now!iin bir s

pt. Carrascalao yle diyordu: Ben Cakartaya Bakan Ford ile Henry Kissingerin unte inmeden bir saat nce geldim. Ve ayn gece Cakarta ynetiminde st dzey bir yean Albay Suyantodan Amerikann Dou Timorun Endonezya tarafndan igaline yeikt bilgisini aldm.

Maryland U niversitesi Tarih Bolumunde yardmc profesor ve Ulusal Guvenlik Aatrma asistan olan Brad Simpson da Amyye unlar anlatacakt: Bu belgeler bdndan gelen Birleik Devletler ynetimlerinin srdrd 25 yllk yalan ve aldatmkusunu ortaya serer. Endonezyann Dou Timoru igalinin ayrntlarn Amerika

uslararas kamuoyundan gizlemek, Dou Timorda 1980lerin ortalarna kadar sren kkin gvenilir raporlar sistematik olarak yalanlamak ya da ieriini sansrley

ymlamakla ve kongrenin askeri yonetimlere silah akn ksacak ekilde mudmesini engelleme almalar yapmakla mmkn olmutur.{11}

Dou Timor katliam, Suharto yonetimi altnda uygulamaya koyulan polis-dlitikalarndan sadece biridir. Orduyu bamszlk eilimi olan blgelere gnderm70lerdeki bahanesi, komnizmin derhal durdurulmas gerektiiydi. kan isyanunun Suhartonun baskc rejiminin vurduu boyunduruktan kurtulma istei

ynakland ve isyanclarn in gibi lkelere (silah ve tbbi yardm almak iin) ynelme


34/235

n are olduu Amerikan basnnn byk blm tarafndan gz ard edilmitir. Medymezden geldii bir baka gerek de, Suhartoyu desteklemenin irketokrasinin karl

zmet ettiiydi. Suhartonun takmadalarn tamamna hakim olmaktaki kararll (derhangi bir kaynaa sahip olmayan blgeler de dahil olmak zere) hem Washington, heall Street tarafndan ok ciddiye alnyordu. irketokrasi, gzn diktii kaynaklara slgelerde serbeste saltanat srmek istiyorsa, diktatrn birleik Endonezyaya ytafatl vizyonunu desteklemesi gerektiini anlamt.

Ben Endonezyada yaarken, Sumatrann kuzey ucundaki petrol ve doalgaz yonungin Aceh blgesinde 10 binden fazla insan ordu tarafndan ldrld. Binlercesolukka adalarnda, Bat Kalimantanda (Borneo) ve Irian Jayada (Yeni Gine) oldu. Sivvetlerin gerek amacnn, Suharto ynetimini inanse eden okuluslu irketlerin gz

ktii kaynaklar korumak olduu, yaanan her olayda biraz daha aka anlalyordu. Hdar ba petrol ve teki madenleri arayan irketler ekiyorsa da, onlara Endonezyanncnden, doal kaynaklarndan, pazar gelitirme projelerinden ve tketici potansiyeli

kar salayan geni bir irketler yelpazesi de elik ediyordu. Endonezya, uluslarnkaclk ve ticaret kamuoyunun yatrmlar etrafnda kurulmu ekonomi modelinin bi

neiydi. Borlar doal kaynaklaryla deme vaadinden geri adm atnca, altyap projelanse etmek iin daha derin borlara girdi, bu da otellere, restoranlara, al

erkezlerine ve bunlar oluturup ayakta tutacak inaat, hizmet, bankaclk ve nakaliyetlerine talep domasna yol at. Bir kez daha varlkl Endonezyallar ve yabanzanrken, yoksullar ac ekmeye devam etti. Direni giriimleri silahl kuvvetler tarafstrld.

Halk gibi Endonezyann doas da geri dondurulemeyecek ekilde ypranyordu. Madet ve kt hamuru fabrikalar ve teki kaynak smrc endstriler dnyann en g

mur ormanlar iindeki muazzam arazileri soyup rlplak brakyordu. Irmaklar zklarla tkanmt. Sanayi blgeleri evresinde ve kentlerde hava zehir yklyd. Gneyya 1997de Endonezyada kontrol edilemeyen (ve yine ekonomik tetikilerin kartlsuzluun sonucu olan) orman yangnlarnn yayd zararl dumann altnda kalnca,r kez daha dnya basnnda manete kt.

Bu ekonomik mucizeninbaka kurbanlar da topraklar alnan, hayatlar ve geleneklerilen Bugi, Dyak, Melaneia ve dier kendine has kltrlerdir. Bunlar bir taraftan mahilirken, ayn model ABD hkmetleri ve irketlerimizin finansyla tekrar tekrar uygulam

nulmaktadr.Suharto, buyuyen ekonomik kriz ulkesini hain bir ekilde hrpalarken, IMF, Yapsal ketine dahil oldu. IMF bu dorultuda Suhartodan giderleri azaltmas iin akaryakt vebvansiyonlarn duurmesini, ayrca baka birok sosyal hizmette ksnt yapmasn isrlkllar lehine alenen dengesiz olan bu politikalar al, salgn hastalklar ve husuha da krkledi.

Endonezyallar sonunda kitleler halinde sokaa dkld. Varlkllar bile byk bir karkmasndan korkarak deiim iin dayatt. Suharto sonunda 1998 Maysnda ist

rland; 32 yllk diktatrl bylece sona erdi. 1999 yl Eyll aynda Clinton yne


35/235

donezya ordusuyla olan tm askeri balar kopartt.

Ne var ki bu gelimeler hibir eki ld e irketokrasinin sonunu belirlemedi. Ternumunu en st dzeyde glendirdi. Baa geen Endonezyallar, diktatr alaa etmbarndan yararland ve kendilerini halkn dostlar olarak gsterdi. ABD hkmekuluslu irketler, Suhartonun d n selamlad ve yeni rejimi destekledi. Ardndaalk2004 gn irketokrasiye lkeye daha salam bir ekilde yerlemek iin yeni frsnyacak olan trajedi yaand. Noelin ertesi gn tsunami kylar vurdu.

eyrek milyon kadar insan devasa dalgalar altnda hayatn kaybetti. Ve inaat sektraliyet gsteren (ou Amerikal olan) irketler bu felaketi krlarn artrma frsat ord.

Depremler, kasrgalar ve tsunamiler yzbinlerce insan oldurur ama bir yandan da gayrlli haslay patlatr. O lum ve ykm ekonomik istatistik defterlerine girmez ama yenplanma iin harcanan milyarlarca dolar, sahte bir pozitif etki yaratr.

ou ABD yurtta sava gibi afetlerin bilincinde deildir; bunlar byk i dnyasksek kr frsatlardr. Afetler sonrasndaki yeniden yaplanma harcamalarnn b

lm, Amerikan inaat irketleri ve otel, restoran, perakende sat zincirleri, iletiikliye alarnn sahibi olan okuluslu irketlerin, bankalarn, sigorta irketlerinin ve ketokrasi sanayilerinin kullanm iin bir kenara koyulur. Afet yardmprogramlar, ke

kanaat geindiren iftilere, balklara, emektarlarn ilettii aile lokantalarna, kellere ve yerel giriimcilere yardm etmek yerine, imparatorluk kuranlara para aktmakr ara daha salar.


36/235

8-Tsunamiden Kr Etmek

26 Aralk 2004 kara bir gn oldu. Sadece korkun tsunamiye annda kurban giden inssndan deil, bu gezegeni paylatmz kardelerimize yonelik ekate, yardmlygusuna ve iyi niyete inanan insanlarn hepsi iin oyleydi. Utanmazca giriilen istismjik yks ise, o doal afetin lkeyi vurmasndan aylar nce balamt.

Endonezyada 2004 yl Eylulunde bir dier askeri bakan gelmit i . N e w York Timriiyle General Susilo Bambang Yudhoyono, General Suhartonun totaliter yne

asnda orduda hzla ykselerek rtbe almt.{12} 1976da Georgiadaki Fort Benninkeri eitim almak uzere seilmi ve Uluslararas Askeri Eitim ve O retim Progrevesinde ABDye iki kez gitmiti. Tsunamiden Aceh blgesindeki direnii parampmek iin kusursuz bir liderdi.

Takmadalarn her tarafndaki yerel hareketler gibi Acehte de, eylemler ekonomik istisiyasi bask kayna olarak grlen hkmetten bamsz olma arzusuyla gdmlenmas ve kltr yabanc kurulularn elinde hrpalanan Aceh halk, bundan pek az fryordu. Endonezyann en byk doal kaynak projelerinden biri olan svlatr

algaz (LNG) tesisi Acehte idi ama LNGden edilen krn ok ok kk bir blm ullara, hastanelere ve LNG tesisinden dorudan ve olumsuz etkilenen insanlara kalunabilecek yatranlara gidiyordu,

Newsweek, Newsday (New York), Esquire, George, MSNBC, The New York Observer gibi yganlarnda yazan ve arada srada bana dnyann scak noktalarndan kiisel e-posnderen dll gazeteci Melissa Rossiye gre, Zengin doal kaynaklara sahip olan Aceh, yzyldan beri Endonezyadan bamsz kalmann zlemiyle yayordu. Petrol kuyularyunca sralanmt ki bu da Endonezya hkmetinin Acehe neden bir slk gibi yap

klyordu.{13} Her ne kadar kamuoyuna sadece birka haber yansdysa da, tsuyanusu kaldrp karann stnden geirene kadar, yani 30 y llk bir sure iinde, bolhminlere gre 10 bin ile 15 bin arasnda insan ldrlmt.{14}

Hkmetle (Endonezya dilindeki ad Gerakan Aceh Merdekann ksaltmas GAM olan{15}) O zgur Aceh Hareketi arasndaki gizli gorumeler 2004te balamt. Gorure GAM, Aceh halknn petrol, gaz ve teki doal kaynaklardan elde edilen gelirin hi der blmn paylamas, kademeli bir muhtariyet edinilmesi ve onyllardan beri direka talepler zerinde pazarlk edebilecek bir konum yakalamt. Ama tsunami bunu a

i.GAM yerel bir organizasyon olduundan, merkezi tekilatlanmas da dev dalgalar tarafahvedilen blgedeydi ve afette ar hasar grmt. Kilit konumdaki yelerinin bam ya da ailelerinde yaanan kayplarn acs iindeydi. letiim ve nakliye sistemleri hmutu. Direni yntemlerini masa ba grmelere indirgemilerdi. Bir yandan tsurbanlarna yardm etmeye alrken, bir yandan da yeniden yaplanma abalaileniyorlard.

O te yandan hukumet, kargaadan kar kartmakta elini abuk tutmutu. Javada

donezyann hasar grmeyen baka blgelerinden uakla taze kuvvetler getirildi; bu


37/235

rka ay iinde (daha nce szn ettiim Neilin de iinde olduu) ABD askeri personesteklendi. Silahl kuvvetler afet kurbanlarna yardm bahanesiyle denetimi ele aldyse getirilmeyen ama GAM yok etmekti.

Bush yonetimi hi zaman yitirmedi. Tsunamiyi izleyen gunlerde yani 2005 Ocak aynton tarafndan 1999da yrrle koyulan ve Endonezyann baskc rejime edusuyla askeri ilikileri kesme politikasn tam tersine evirdi. Beyaz Saray Cakartaylyar dolarlk askeri donanm gnderdi. New York Times7 ubat 2005te u haberi veriyo

ashington tsunami ile birlikte gelen frsat deerlendiriyor (....) Dileri Bandoleezza Rice, Endonezyalsubaylarn Amerikallar tarafndan eitimini hzlandrmakrekete geti (....) Endonezya ordusu 30 yldr ayrlk isyann yaanmakta olduu Ac

unamiden bu yana tam bir harekat halinde (....) Anlald kadaryla ordunun birincil agur Aceh Hareketine kar salam mevziler oluturmak.{16} 2005 yl Kasm ayashington silah ambargosunu kaldrd ve Endonezya ordusuyla ilikilerini en st dzniledi.{17}

Afet hasarn giderme ve yerel toplumlarn yeniden yaplanmasna katlm abala

cn tketen ve Endonezya ordusuyla onun ABDli destekilerinin dayanlmaz baskr karya kalan GAM, nihayetinde hkmetle tek yanl bir bar antlamas imzaketokrasi bir kez daha en kazanl kan taraf olmutu. Tsunami sonunda bir Acehin ol

zyla smrlmesinin devamn salamt.

Doal afetlerin irketokrasi tarafndan istismarnn ikna edici bir ornei de, Acuser{18} Ekosisteminde yaananlar oldu. Yerel direni otuz yl boyunca kereste ve pnayini dnyann en zengin ormanlarndan uzak tutmay baarmt. Ama GAMn ezilmerlikte imdi bu blge de smrye alyordu.

Eski bir petrol irketi yneticisi olan Mike Grifiths, gpta edilen iini brakp 1980tasnda kendini ekolojik korumaya adad. 1994te Uluslararas Leuser Vakfnn kurulmrdm etti. 2006da NPRnin Radio Expeditions programnda Acehi konu alan bir yplmasna yardmc oldu. NPRnin konuu Michael Sullivan, Barla birlikte ormerindeki basknn ykselmesi doald, diyordu. Bar demek en byk, tropikal sertyal palmiye ormanlarnn, irketler tarafndan tomrua dntrlmesi demekti. R

ogramnda, tsunaminin hemen ardndan ABD mhendislik ve inaat firmalarnn kerestrol endstrilerinin gereksindii yollarn yapm iin para ayrlmas konusunda Dnkas ve die ryardm kurulularnda nasl lobi almas yapt anlatlyordu. SullRdeki konumasn a oyle devam ediyordu: Leuser ekosistemini bir kez bozars

plan, orangutan, il ve gergedan iin son gerek ans yok etmekle kalmaz, 4 milyon infahnn temelini oluturacak asl unsurlar da yok edersiniz ki bu verdiim rakam, yaya, gda kaynaklarnn korunmasna ve erozyonla mcadeleye bal insanlarn saylirtir.{19}

Endonezyadaki egemen elitlerle ABD ve uluslararas irketler arasndaki ketokrasinin kinci Dunya Sava sonrasnda dunya apnda benimsedii metotstergesidir. Bir imparatorluk buyuk olude gizlilikle kurulur. Demokrasi a klk iimlerin yaplmasn ngrdne gre, metotlar Amerikann srarla gzettiini


38/235

rd idealleri asndan tehdit konumundadr. Bu ayrca benim ve baka birok gemannn almalarnn sonular asndan da rahatsz edici bir yorumdur.

Mesleimizin sinsice frsat kollayan kalle doas, benim amdan 2004 tsunamisi erteser birinin kkleri kariyerimin balangcna kadar uzanyor olsa da) ayr dnem ekrgulanmtr. Birincisi Boston merkezli buyuk bir danmanlk irmasy l a , kidonezyal devlet gorevlileriyle, uuncusu de ABD madencilik irketleri ve Endondusuyla olan ilikiler etrafnda toplanr.


39/235


40/235

kinci olay, 1970lerde birlikte altm Endonezyal bir devlet memurundan gelenimle bulumak istediini syleyen e-posta iletisiyle balad. Emil (ki gerek adildir) benimle New Yorkun Yukar Bat Yakasndaki sakin bir Tayland restoranlutu. Bana Bir Ekonomik Tetikinin tiraflarndan derinden etkilendiini anlatt. Babasna on yandayken Cakartada tantrmt. Sonra adm sk sk duyduunu anmsybasnn kitabmda anlatlan yolsuzluklara kartndan haberi olduunu syledi bdndan dorudan gzlerimin iine bakarak, kendisinin de babasnn izinden gittklad. Bundan arnmak, sizin gibi itiraf etmek istiyorum, dedi. Ve haife glmsedi.

r ailem, kaybedecek ok eyim var. Demek istediimi anladnzdan eminim.

smini ya da kimliini hibir ekilde ifa etmeyeceim gvencesi verdim ona.

Emilin oykusu her eyi ortaya koyuyordu. Endonezya ordusunun aktivitelerini inmek iin zel sektrden para toplamas epey eskilere dayanyordu. Bunu glp okerek geitirdi Emil; ne de olsa bu tur giriimler U uncu Dunya ulkelerinde ska gordendi. Sonra ciddileti. Suhartonun 1998de devrilmesinden sonra durum iyice ktharto gulu bir orduyu denetimi altnda tutmakta kararl gerek bir askeri diktatordu. Oemenlii sona erince, birok Endonezyal, sivil otoritelerin ordu stnde daha netime sahip olaca yasalar iin var gcyle mcadele verdi. Ordunun btesini ksar

malarna ulaacaklarn dndler. Ama generaller yardm iin kime bavuracakliyordu: Yabanc maden ve enerji irketleri.

Emile sozlerinin bana Kolombiya, Nijerya ve Nikaragua ile ozel milislerin ulusal ordsteklemek iin kullanld baka birok yerdeki benzer durumlar anmsattn syled

Doru, diye onaylad. Endonezyada da ok sayda paral asker vardr. Ama benim soiim daha kt bir ey. Son birka yl iinde ordumuz yabanc irketler tarafndan

nd. Bunun gerisinde sakl olan eyler rktc, nk o irketler doal kaynaklarmn sra imdi ordumuza da sahip.

Bu gerei neden ifa ettiini sorduumda ban evirip bir sre restorann camarda akan traie bakt. Sonunda baklar benimkilerle bulutu. Ben bir ibirlikbamn yolsuzluklarn bir adm oteye tadm. Anlamalar yapan, irketlerden par

playan ve orduya aktaranlardan biri de benim. Utanyorum. Tek yapabileceim sinumak ve dnyann neler olduunu renmesini salayacanz ummak.

Emil ile bulumamzdan bir hafta sonra, The New York Times'in web sitesini dolarke

akale dikkatimi ekti. Yazda, son yedi yl iinde kendi tesislerinin korunmas iin blgeapua) askeri birimlere ve kumandanlara 20 milyon dolar deme yapan New Orlerkezli Freeport-McMoRan Bakr ve Altn irketinin edimleri ayrntlaryla anlatlydonezya ordusunun giderlerinin sadece te birinin devlet btesinden karlandlann koruma bedeliolarak effaf olmayan kaynaklardan topland belirtiliyordu. Bunukeri kurmaylarn devletin mali denetiminden bamsz hareket etmelerine imkan salrgulanyordu.{21}

Bu yaz beni The Times'inweb sitesinde 2004 Eyllnde kan baka iki yazya ynel

ynaklarda da dnyann en byk altn reticisi olan Denver merkezli Newmont mketinin benim zamannda ustunde tepindiim yer olan Sulawesideki Buyat Korfezi


41/235

yanusa yasad arsenik ve cva boaltm yapt sulamas belgelerle desteklennuluyordu. Proje mdrm Charlie Illingworthun ilk yolculuumda vurgulad donezyaya petrol irketlerinin istedii her eyi almasn salamak zere gnderilmitrevimizin sadece petrolclerle snrl olmadn anlamam fazla zaman almamt. Sulardm paralarnn okuluslularn karlar iin nasl kullanldnn birincil rnuturuyordu.

The Times Newmonta kar yurutulen mucadelenin, madencilik ve enerji irketle

donezyann zayf denetim sistemi stnde byk bir etkinlie sahip olduu ynntike buyuyen kamuoyu takdirini koruklediine dikkat ekiyordu. ou insan yolsuzlubap-avu ilikilerinin ve gdk kalm adalet sisteminin, 1998de sona eren Geharto yonetiminin miras ve kaplar yabanc yatrmclara o kadar buyuk bir hemann bedeli olduunu ne sryordu.{22}

O makalelere dalgn bir halde bakarken, Batsville belediye bakannn ve Bugi tpmcsnn sulayan baklarnn, bilgisayar ekranmda peimi brakmayan kutsal ygamberlerini andrr gibi yansdn zannettim. ABD gerekten de yarasamrmeleri ve kirletmeleri iin yabanc diyarlara gnderiyordu. Eski ahap kalyonlarllerinde pala ile silahlanm denizcilerin yurtlarn savunmakta, Pentagonun kursnda yok denecek kadar az ans vard.

Ya da irketlerin uaklarnn oluturduu daha sinsi ordular karsnda.


42/235

10-Endonezyada Saldr ve Dayak

Yaptm konumalarda dinleyiciler zaman zaman Nike ve oteki irketlerin duzliminde olduuna ynelik haberlere deinir. Ben de o insanlarn ou gibi bu habe

anmak istiyorum. Nikenin kurucusu Phil Knightin ve liderlik konumunda olan tekzey yoneticilerin daha sorumlu davranmas hepimizin umit ettii bir eydi. Bu yudonezyada Nike iileri gibi yaamaya alan ve sweatshoplar ile ilgili bir belzrlayan Leslie ve Jim ile ilikiye getim. Ne var ki gnderdikleri e-posta haberleri do

elikte deildi:2000 ylnda yaptmz yolculuktan bu yana oraya iki kez gittik. ilerle ve sen

kurma abasnda olanlarla ilikimizi hi kopartmadk. Gerekletirilenler en iyimser demarjinal eylerdi ama cret ve bamsz sendika kurma hakk gibi asl nemli meseliler ynnden 2000 ylndan daha iyi deil. Ama Nike kamuoyunun bunun te

dnmesini salamak iin giriimlerde bulunuyor.

Hkmet, Endonezyada asgari creti ykseltti ama gda, su, gaz, giyim ve yaamakgerekli teki tketim maddelerinin iyatlar ve kiralar da ayn oranda ykseldi. iler

kendim mi yiyeyim-ocuuma m yedireyim gibi kararlar vermeye zorlanEndonezyaya son gidiimizde 2000den beri grtmz ve Nike fabrikasnda sekiylm doldurmu bir ii bizi ziyarete geldi. Kadn bizi scak bir ekilde kucakladktan syznde hznl, silik ve zoraki bir glmsemeyle, Hibir ey deimedi, dedi.

Deien akaryakt iyatlaryd, bylece fabrikalara gidi geli giderleri artmt. e gelmek iilere artk zaten yetersiz olan maalarnn %30una mal oluyordu. Artan namaliyetlerinin paras nereden kacakt? Multi-milyar dolarlk ticari kurulular iin ha6-7 gn alan ve bazen gnde iki n sadece tuzlu pirin yemek zorunda braklan k

ve erkeklerden elbette.Nike 1990larn sonlarnda sweatshop koullarna ynelik eletirilere bunun ne de

olduunu bilmediini, taeron konumundaki imalathanelerin bakalarna ait olduunedenle de Nikenin herhangi bir deiiklik yapma imkn olmadn ileri srerek kaveriyordu. 2000de tepkisi hakl eletiri-yanl muhatap idi. 2002 ylna kadar yneticileri bizi ABDde bu konuda konuma yaptmz tm niversite ve yksek okulzledi. Bu yapacamz ziyaretten nce kuruma syleyeceimiz her eyi yalanlar nitelikt

paket gnderirlerdi ve bunu renci birliinin yayn organnda tm gere

bilmediimizi ne sren bir editr yazs izlerdi. imdi Nike strateji deitirdi. Toplusorumluluk konferanslarna katlmak ve kimi sorunlar olduunu kabul etmek zmlerin (Nikenin deyiiyle) ortak sorumluluk sahiplerinin birlikte abalamagelebileceini ileri srmek ynnde strateji deitirmi gibi grnyor.

Bu arada, 1990larn tm sorunlar alk snrnn altndaki cretlerden, tumolalarnn gnde iki kereyle snrlandrlmasna, szl, iziksel ve cinsel tacizden senorgutulerinin iddete uramasna kadar mevcut butun sorunlar Nikenin dunyannyerindeki fabrikalarnda yaanmaya devam ediyordu.

Eer Nike Endonezyadaki iilerinin (ki bu toplam igcnn 1/6sn olutucretlerini ikiye katlarsa bu art 1.63 milyar dolarlk reklam btesinin yaklak %7


43/235


44/235

11-Budist Olmayn

Tibet olaslkla kendini iddetle mcadeleye, yaayan baka herhangi bir insandan daham olan ruhani lider Dalai Lamann yurdudur. Ne var ki Tibet, boyle bir namn keyin

kartamamtr.

U lkenin kral Songsten Gampo 609 ile 649 yllar arasnda, komu zeametleri fethyetiyle birbiriyle savaan kabile eleri arasnda ittifaklar oluturur. Bunun sonucundabildiine uzanan bir imparatorluk kurar. Blge daha sonra Cengiz Han tarafndan

ilir. Bylece Tibet tarihe acmaszln ta kendisi olarak geecek bir imparatorluun paur.

Banda olduum bir grupla birlikte 2004 ylnn Haziran aynda Tibete gittim.

Krsal kesimde arala yol alrken anlald ki hanm rehberlerimizden biri Tibeti pedii gibi, dilini de neredeyse hi konuamyordu. Aslnda Suzienin krk dokuk ngilie Tibetesinden daha iyiydi. Grubun iinde onun bir in casusu olduu, o etraftayleyeceklerimize dikkat etmemiz gerektii haberi abucak yayld. Nepalli rehbessizce bunu teyit etti ve bizden bilmeyenlere duyurmamz istedi. Suzie ihtiya molas

obsten inince de bize her zaman birileri tarafndan gizlice dinlendiimizi varsaymrektiini syledi.

Gruptaki kadnlardan biri, Manastrlarda ve tapnaklarda da m? diye sordu.

zellikle oralarda, yant geldi.

Tsedang kenti Tibet platosundadr. Karl Himalaya zirvelerinin glgesi altndakrleim, lkenin en eski uygarlk merkezlerinden biridir. Orada tertemiz bir in otelineptk. antalarm odama koyup hemen otelden ktm. Bir sre gruptan uzakla

kseklie almak, jet sersemliinden syrlmak ve Tibeti tanmak istiyordum. Ne vam saatlerine kadar dolatm srece kendimi srekli Tsedang caddelerinden sihirlyla alnp gtrlm gibi hissettim. Eski Tibette olduumu dnmem bile zordu; bikeri ssne dm gibiydim.

niformal askerler yeni yaplm beton kaldrmlarda seri admlarla dolanyordu. Prinde ve kuuk dukkanlarda in mallar satlyordu. portaclar cafcal plastik kavalar ve oyuncaklar sergiliyordu. Kentte sadece birka tarihi bina kalmken, tekrini betonarme gri askeri yaplar almt. Tibetliler geleneksel kyafetleri iindeyd

zyl krk apkalar, izmeleri ve mantolaryla o ortamda mzeden km gibi bir hrd ve kendi lkelerinde yabanc konumuna dtkleri aka belliydi. Askerler onlarakak dilencileriymi gibi aalayarak davranyordu. Gerginlik ince Himalaya havasreiyordu.

Yrmeye devam ettike, stme her admda artan bir bitkinliin yk kmlamt. O nce bunun Andlar ve Kamirdeki gibi yuksek irtifadan kaynaklandndm. Ama bitkinlik sersemlie dnmeye balamt. Midem bulanyordu. Beton bir ldum ve oturdum. Tibete O zgurluk! slogan kulaklarmda yanklanmaya balay

kntmn iziksel olduu kadar duygusal da olduunu anladm. Kendimi evaklanmaya zorladm. nsanlar telal admlarla geiyordu nmden. inliler ve says


45/235

olan Tibetliler benim farkmda deilmi gibiydi. Kendimi hem grnmez hem etkileresediyordum. Kimse orada oturduumu gormuyor gibiydi. u bildik deli sencilerinden biri olabilirdim.

Biraz toparlanmaya balaynca Dalai Lamann cebimde tadm fotoraf geldi akkkatle ve zerimde bulundurmann bile beni hapishaneye gndereceini bilerek kau. Hl milyonlarca insan tarafndan nder kabul edilmesine karn o adamn fotora

odern Tibette yasadyd. Fotoraf havaalanndaki inli muhafzlardan biraz kar ko

mbol olarak, biraz da onu Dalai Lamann izleyicilerinden birine hediye edebilecenerek karmtm. Ama gerekte bunu yaklak be yl nce o yce Kutsal Ruirdiim zamann onuruna yapmtm.

Yolculuu organize eden Sheena Singh, 1999 ylndaki ziyareti de dzenleyen kiiydi. Br grupla Hindistan korumas altnda olan ve Hindistan ile Pakistan arasnda yer mirdeki Ladakha gitmitik. Ladakh, inliler tarafndan anavatanlarnda yasakleneklerini srdrmekte kararl binlerce Tibetli mlteciye geici yurt oluturmderin bir cilvesi olarak ayn hafta iinde Dalai Lama da Ladakhta idi. Onun zgn ltrlerine olan merakn bilen Sheena, kitaplarmdan bazlarn grubumuz iin zeplant ricas yanstan notuyla birlikte yannda alanlardan birine ulatrmt. Erteslai Lamann st dzey maiyetinden ok sayda kiinin oluturduu bir grup, nazik bir rmek zere otelimize geldi. Lamann programnn talebimize olanak salayamayacak klu olduunu aklad. Yanlarnda imzal kitaplarnn olduu bir de kutu vard.

Tibetteki son sabahmzda bizi Kuzey Hindistana gtrecek olan uan kalk saklerken,Dalai Lama ile maiyetinin minicik havaalanna geldiini grnce ardk. Shnen onun sekreterine ulat. Bini ilemleri balad. Ve ben ne olduunu anlama frsatlamadan kendimi apar topar uan merdivenlerine gtrlr halde buldum. H

hberimiz Dalai Lamann ayaklarndan birini pmek gibi protokol gereklerini anlatndimi Boeing 737nin n srasnda buldum.

Dalai Lama ban kaldrp bana glmsedi ve eliyle haife vurarak yanndaki kosterdi. Ayan pme dncesi olduka tuhaf geliyordu. Ama yerel geleneklere ymay reneli uzun zaman olduundan biraz sarsak bir hareketle ayana doru eild

Dalai Lama gld ve enemin altna dokunarak usulca bam kaldrd. Yumkrdamalarla bezeli sevecen bir sesle, Bu art deil, dedi. Tekrar eliyle yan ndaki koret etti. Ltfen oturun. Sonra kucandaki kitaba dokundu. Kapan gsterince bnim kitabm olduunu anladm. Harika, dedi. Dahasn da renmek isterim.

Yerel kltrlere sahip insanlar ve onlarn dengeye ynelik kararll zerine uzun nutuk. Ona Amazondaki Shuar kabilesinin niye kafatas avcs olduklarn ve savamadenlerini akladm. Nfuslarnn denetim dna kacak ekilde artmas nedeniyle bongelerin, birok yaam formunu yok olma tehlikesiyle kar karya brakt bunun zr tanrnn kendi bahelerindeki ayrks otlar temizleme ya da baka insanlar ldhasna da olsa sorumluluu stlenme emri verdiini anlattm.

O yku Dalai Lamay arpm gibiydi. iddete asla goz yummayacana gore, barn aanlarn tm sezgili yaratklara ekatle yaklamas ve bizim, gezegenin doru kulla

8/10/2019 John Perkins - B

Documents

John Perkins - Bir Ekonomik Tetikçinin İtirafları 2.pdf