Journal of Qafqaz 28 Designed

ISSN 1302-6763

Social Sciences and Humanities

Journal of Qafqaz University

Number 28

2009

Jou

rnal

of

Qaf

qaz

Un

iver

sity

Nu

mb

er 2

8,

20

09

http://journal.qafqaz.edu.az

An I n t e rna t i ona l J ou rna l

Azərbaycan mühacirətinin nəzəri-kulturoloji tədqiqatlarında dil məsələləri Fatimat Məmmədova

The Future of the South Caucasian Conflict and Regional Integration Efforts Reha Yilmaz

Ermeni Terörü (19. Yüzyıl Sonu – 20. Yüzyil Başları) Ercan Karakoç

Qlobal maliyyə böhranının Azərbaycan iqtisadiyyatına təsiri Elçin Süleymanov, Ayaz Zeynalov

Basel II and Banking Regulation and Supervision Murat Emir

Ana Hatlarıyla Dünden Bugüne Karabağ Âşık Şiiri Seyran Qayıbov

Investigation of Kazakh Customs and Traditions Haldun Vural

Qafqaz University Publications

“Journal of Qafqaz University” can be indexed in such

international indexes as Russian Periodicals Catalog,

Directory of Open Access Journals, Middle East

Virtual Library, The International Consortium for the

Advancement of Academic Publication, EBSCO,

JournalSeek, Genamics, RefSeek, Dspace, Eprints,

Indexcopernicus.

PPuubblliisshheerr Ahmet Sanich

EEddiittoorr--iinn--CChhiieeff Niftali Qodjayev

MMaannaaggiinngg EEddiittoorr Elchin Suleymanov

EEddiittoorriiaall BBooaarrdd Member Irada Aliyeva

Member Muharrem Kaplan Member Haldun Vural Member Islam Huseynov General Secretary Shafag Alizade

EEddiittoorriiaall AAddvviissoorryy BBooaarrdd Ahmet Oksuz Mamedali Babashli Jihan Bulut Mustafa Akdag Fahreddin Isayev Mehmet Rihtim Hamzaga Orujov Reha Yilmaz Khalil Ismayilov Omer Okumush

AAddvviissoorryy BBooaarrdd Abdul Aziz Abdul Hafis El Khouli (Egupt, Cairo University) Ali Fuat Bilkan (Turkey, University of Economics and Tekhnology) Ajdar Agaev (Azerbaijan Institute of Education Problems) Akif Huseynli (Azerbaijan, National Academy of Science) Ali Çelik (Turkey, Karadeniz Technical University) Bakhram Asgerov (Azerbaijan, Baku State University) Don C. Hines (USA, Troy University) Erhan Birgili (Turkey, Sakarya University) Erol Oral (Kyrgyzstan, International Ataturk-Alatoo University) Farkhad Guseynov (Turkey, Bilkent University) Firuddin Semenderov (Azerbaijan, Baku State University) Gholam Riza Sabri Tabrizi (London, Edinburg Uni. King College) Gültekin Yildiz (Turkey, Sakarya University) Halit Pastaci (Turkey, Yildiz Technical University) Halil Gasimov (Azerbaijan, National Academy of Science) Hakan Acar (Turkey, Fatih University) Hilmi Kirlioglu (Turkey, Sakarya University) James F. Rinehart (USA, Troy University) Ibrahim El-Rabi (USA) Irada Aliyeva (Azerbaijan, Baku State University) Ismail Ozsoy (Turkey, Fatih University) Kev Salihov (Tataristan, Kazan University) Konstantin Voldemarovich Shaitan (Russia, Moskow State Unıversıty) Latif Huseynov (Azerbaijan, National Assembly)

Oktay Gasimov (USA, California University) Muhammed Tebrizi (USA, East Carolina University) Muhittin Shimshek (Turkey, Sakarya University) Nadir Alishov (Ukraine, Academy of Science) Nazan Bekiroglu (Turkey, Karadeniz Technical University) Nadir Seyidov (Azerbaijan, National Academy of Science) Rasim Alikuliyev (Azerbaijan, National Academy of Science) Rufet Mirgasimov (Russia, National Academy of Science) Saim Selvi (Turkey, Ege University) Salih Shimshek (Turkey, Sakarya University) Sami Karahan (Turkey, Konya Selchuk University) Shamil Samedzade (Azerbaijan, Technical University) Surkhay Akberov (Turkey, Yildiz Technical University) Tabriz Aliev (Azerbaijan, Oil Academy) Tarlan Afandiyev (Belarus, National Academy of Science) Telman Aliyev (Azerbaijan, National Academy of Science) Tofiq Hajiyev (Azerbaijan, Baku State University) Tatyana Birshteyn (Russia, National Academy of Science) Vasim Mammedaliev (Azerbaijan, Baku State University) Vladimir Pashenko (Russia, Moskow State University) Yaqub Mahmudov (Azerbaijan, National Academy of Science) Yusuf Tuna (Turkey, Istanbul University) Zafer Ayvaz (Turkey, Ege University)

DDeessiiggnn Sahìb Kazimov

CCoorrrreessppoonnddiinngg AAddddrreessss Journal of Qafqaz University

Baku - Sumqayit Road, 16 km., Khirdalan, Baku, AZ0101, Azerbaijan Tel: 00 994 12 - 448 28 62/66 Fax: 00 994 12 448 28 61/67

ee--mmaaiill:: [email protected] web: http://journal.qafqaz.edu.az

The “Journal of Qafqaz University” is a publication of Qafqaz University and issue twice a year since 1997

Copyright © Qafqaz University ISSN 1302-6763

Reyestr No: 670, 09.11.2003

AAbboonneett The Journal of Qafqaz University is available by subscription for 30 USD a year abroad and

9.2 AZN in Azerbaijan. Bankship and corresponding address must be faxed to Qafqaz University. Bank Account: T.C. Ziraat Bankasí / Üsküdar-Ìstanbul, Hesap Sahibi: Ömer Okumuå, Hesap Türü/Para Birimi: Vadesiz Hesap/TL

Hesap No: 2426261-5001403, IBAN: TR890001000403024262615001 (Türkiye); Qafqaz Universiteti: VÖEN: 1300325511, Hesab No: 38090000900001 AZN, 38190066220001 USD, Kod: 506452 Müx. Hes. 0137010031944

“Texnikabank ASC” Abåeron Filialí - VÖEN: 9900000681 SWIFT BIC: TECIAZ22 (Azerbaijan)

Qafqaz Universiteti

Jurnalı

ISSN 1302-6763

o N 28, 2009

“Journal of Qafqaz University” beynəlxalq jurnalı Russian

Periodicals Catalog, Directory of Open Access Journals, Middle

East Virtual Library, The International Consortium for the

Advancement of Academic Publication, JournalSeek, EBSCO,

Genamics, RefSeek, Dspace, Eprints, Indexcopernicus

beynəlxalq elmi indekslərinə daxildir.

TTäässiissççii Ahmet Saniç

BBaaåå rreeddaakkttoorr Niftalí Qocayev

NNääåårr rreeddaakkttoorruu Elçin Süleymanov

NNääåårr rreeddaakkssììyyaassíí Üzv Ìradä Äliyeva Üzv Muharrem Kaplan Üzv Haldun Vural Üzv Ìslam Hüseynov Mäsul Katib Åäfäq Älizadä

RReeddaakkssììyyaa HHeeyyäättii Ahmet Öksüz Mehmet Ríhtím Cihan Bulut Mustafa Akdað Fäxräddìn Ìsayev Reha Yílmaz Hämzaða Orucov Ömer Okumuå Mämmädälì Babaålí Xälil Ìsmayílov

MMäässlläähhäätt HHeeyyäättii Əbdül Əziz Əbdül Hafis Əl Xouli (Misir, Qahirə Universiteti) Əli Fuat Bilkan (Türkiyə, Ekonomi və Teknoloji Universiteti) Əjdər Ağayev (Azərbaycan, Təhsil Problemləri İnstitutu) Akif Hüseynli (Azərbaycan, Qafqaz Universiteti) Əli Çelik (Türkiyə, Karadeniz Teknik Universiteti) Bəhram Əsgərov (Azərbaycan, Bakı Dövlət Universiteti) Don C. Hines (ABŞ, Troy Universiteti) Erol Oral (Qırğızıstan, Beynəlxalq Atatürk Alatoo Universiteti) Erhan Birgili (Türkiyə, Sakarya Universiteti) Fərhad Hüseynov (Türkiyə, Bilkənt Universiteti) Firuddin Səməndərov (Azərbaycan, Bakı Dövlət Universiteti) Gholam Rıza Sabri Təbrizi (London, Edinburg Univ., King College) Gültəkin Yıldız (Türkiyə, Sakarya Universiteti) Halit Pastacı (Türkiyə, Yıldız Teknik Universiteti) Hakan Acar (Türkiyə, Fatih Universiteti) Hilmi Kırlıoğlu (Türkiyə, Sakarya Universiteti) James F. Rinehart (ABŞ, Troy Universiteti) İbrahim Əl-Rabi (ABŞ) İradə Əliyeva (Azərbaycan, Bakı Dövlət Universiteti) İsmail Özsoy (Türkiyə, Fatih Universiteti) Kev Salihov (Tatarıstan, Kazan Universiteti) Konstantin Voldemaroviç Şaitan (Rusiya, Moskva Dövlət Universiteti) Lətif Hüsynov (Azərbaycan, Milli Məclis) Oqtay Qasımov (ABŞ, Kaliforniya Universiteti)

Məhəmməd Təbrizi (ABŞ, East Carolina University) Muhittin Şimşek (Türkiyə, Sakarya Universiteti) Nadir Əlişov (Ukrayna, Elmlər Akademiyası) Nazan Bekiroğlu (Türkiyə, Karadeniz Teknik Universiteti) Nadir Seyidov (Azərbaycan, Milli Elmlər Akademiyası) Rasim Əliquliyev (Azərbaycan, Milli Elmlər Akademiyası) Rüfət Mirqasımov (Rusiya, Rusiya Elmlər Akademiyası) Saim Selvi (Türkiyə, Ege Universiteti) Salih Şimşek (Türkiyə, Sakarya Universiteti) Sami Karahan (Türkiyə, Konya Selcuk Universiteti) Şamil Səmədzadə (Azərbaycan, Texniki Universitet) Surxay Əkbərov (Türkiyə, Yıldız Teknik Universiteti) Təbriz Əliyev (Azərbaycan, Neft Akademiyası) Tofiq Hacıyev (Azərbaycan, Bakı Dövlət Universiteti) Tərlan Əfəndiyev (Belarusiya, Elmlər Akademiyası) Telman Əliyev (Azərbaycan, Milli Elmlər Akademiyası) Tatyana Birshteyn (Rusiya, Rusiya Elmlər Akademiyası) Vasim Məmmədəliyev (Azərbaycan, Bakı Dövlət Universiteti) Vladimir Paşenko (Rusiya, Moskva Dövlət Universiteti) Xəlil Qasımov (Azərbaycan, Milli Elmlər Akademiyası) Yaqub Mahmudov (Azərbaycan, Milli Elmlər Akademiyası) Yusuf Tuna (Türkiyə, İstanbul Universitesi) Zafer Ayvaz (Türkiyə, Ege Universiteti)

TTäärrttiibbaattççíí Sahìb Kazímov

ÜÜnnvvaann

“Journal of Qafqaz University” AZ101, Baký -Sumgayýt yolu, 16-cý km., Xýrdalan - Baký / Azärbaycan

Tel: 00 994 12 - 448 28 62/66 Fax: 00 994 12 448 28 61/67 ee--mmaaiill:: [email protected]

web: http://journal.qafqaz.edu.az “Journal of Qafqaz University” jurnalí Qafqaz Unìversìtetìnìn näårìdìr;

1997-ci il tarixindän etibarän ìldä ìkì däfä därc edìlìr. Copyright © Qafqaz University

ISSN 1302 - 6763 Reyest: No: 670, 09.11.2003

AAbbuunnää Jurnalín illik abunä qiymäti 9 manat 20 qäpik olub, Azärbaycan xaricindä 30 ABÅ Dollarídír. Abunä olmaq istäyänlärin abunä qiymätini aåagídakí hesaba köçürüb, qäbzin bir nüsxäsini älaqä ünvaní ilä birlikdä Qafqaz Universitetinä fakslamalarí lazímdír. Bank Hesabí: T.C. Ziraat Bankasí / Üsküdar-Ìstanbul, Hesap Sahibi: Ömer Okumuå, Hesap Türü/Para Birimi: Vadesiz Hesap/TL

Hesap No: 2426261-5001403, IBAN: TR890001000403024262615001 (Türkiye); Qafqaz Universiteti: VÖEN: 1300325511, Hesab No: 38090000900001 AZN, 38190066220001 USD, Kod: 506452 Müx. Hes. 0137010031944

“Texnikabank ASC” Abåeron Filialí - VÖEN: 9900000681 SWIFT BIC: TECIAZ22 (Azärbaycan)

Qafqaz Üniversitesi

Dergisi

Sayı 28, 2009

Sosyal Bilimler

“Journal of Qafqaz University” Uluslararası Dergisi Russian

Periodicals Catalog, Directory of Open Access Journals, Middle

East Virtual Library, The International Consortium for the

Advancement of Academic Publication, JournalSeek, EBSCO,

Genamics, RefSeek, Dspace, Eprınts, Indexcopernicus

uluslararası bilimsel endeksler tarafından taranmaktadır.

ISSN 1302-6763

SSaahhiibbii Ahmet Saniç

BBaaåå EEddiittöörr Niftalí Gocayev

YYaayyíínn EEddiittöörrüü Elçin Süleymanov

YYaayyíínn EEddiittöörrllüüððüü Üye Ìrade Aliyeva Üye Muharrem Kaplan Üye Haldun Vural Üye Ìslam Hüseynov Yayín Sorumlusu Åefeg Alizade

YYaayyíínn KKuurruulluu Ahmet Öksüz Memmedalì Babaålí Cihan Bulut Mehmet Ríhtím Fahrettìn Ìsayev Mustafa Akdað Hämzaða Orucov Reha Yílmaz Halil Ìsmayílov Ömer Okumuå

DDaannííååmmaa KKuurruulluu Abdul Aziz Abdul Hafis El Houli (Mısır, Kahire Üniversitesi) Ali Fuat Bilkan (Türkiye, Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi) Ejder Ağayev (Azerbaycan, Eğitim Problemleri Enstitüsü) Akif Hüseynli (Azerbaycan, Milli İlmler Akademisi) Ali Çelik (Türkiye, Karadeniz Teknik Üniversitesi) Behrem Askerov (Azerbaycan, Bakü Devlet Üniversitesi) Don C. Hines (ABD, Troy Üniversitesi) Erol Oral (Kırgızistan, Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi) Erhan Birgili (Türkiye, Sakarya Universitesi) Ferhat Hüseynov (Türkiye, Bilkent Üniversitesi) Firuddin Semenderov (Azerbaycan, Bakü Devlet Üniversitesi) Gholam Rıza Sabri Tebrizi (London, Edinburg Uni. King College) Gültekin Yıldız (Türkiye, Sakarya Üniversitesi) Oktay Kasımov (ABD, Kaliforniya Üniversitesi) Halit Pastacı (Türkiye, Yıldız Teknik Üniversitesi) Hakan Acar (Türkiye, Fatih Üniversitesi) Hilmi Kırlıoğlu (Türkiye, Sakarya Üniversitesi) James F. Rinehart (ABD, Troy Üniversitesi) İbrahim El-Rabi (ABD) İrade Aliyeva (Azərbaycan, Bakı Dövlət Universiteti) İsmail Özsoy (Türkiye, Fatih Üniversitesi) Kev Salihov (Tataristan, Kazan Üniversitesi) Konstantin Voldemaroviç Şaitan (Rusya, Moskova Devlet Üniversitesi) Latif Hüseynov (Azerbaycan, Milli Meclis)

Muhammed Tebrizi (ABD, East Carolina University) Muhittin Şimşek (Türkiye, Sakarya Üniversitesi) Nadir Alişov (Ukrayna, İlmler Akademisi) Nazan Bekiroğlu (Türkiye, Karadeniz Teknik Üniversitesi) Nadir Seyidov (Azerbaycan, Milli İlimler Akademisi) Rasim Alikuliyev (Azerbaycan, Milli İlimler Akademisi) Rüfet Mirgasimov (Rusiya, Rusiya İlimler Akademisi) Saim Selvi (Türkiye, Ege Üniversitesi) Salih Şimşek (Türkiye, Sakarya Üniversitesi) Sami Karahan (Türkiye, Konya Selçuk Üniversitesi) Şamil Samedzade (Azerbaycan, Teknik Üniversite) Surhay Ekberov (Türkiye, Yıldız Teknik Üniversitesi) Tebriz Aliyev (Azerbaycan, Neft Akademisi) Tofiq Hacıyev (Azerbaycan, Bakü Devlet Üniversitesi) Terlan Efendiyev (Belarusya, İlimler Akademisi) Telman Aliyev (Azerbaycan, Milli İlimler Akademisi) Tatyana Birshteyn (Rusiya, Rusiya İlimler Akademisi) Vasim Memmedaliyev (Azerbaycan, Bakü Devlet Üniversitesi) Halil Kasımov (Azerbaycan, Milli İlimler Akademisi) Vladimir Paşenko (Rusya, Moskova Üniversitesi) Yaqub Mahmudov (Azerbaycan, Milli İlimler Akademisi) Yusuf Tuna (Türkiye, İstanbul Üniversitesi) Zafer Ayvaz (Türkiye, Ege Üniversitesi)

DDiizzggii Sahìb Kazímov

YYaazzííååmmaa AAddrreessii

“Journal of Qafqaz University” AZ101, Baký -Sumgayýt yolu, 16. km., Xýrdalan - Baký / Azerbaycan

Tel: 00 994 12 - 448 28 62/66 Fax: 00 994 12 448 28 61/67


“Journal of Qafqaz University” dergisi Qafqaz Üniversitesi Yayímídír; 1997 senesinden itibaren yílda iki defa yayímlanír.

Copyright © Qafqaz University ISSN 1302 — 6763

Reyest: No 670, 09.11.2003

AAbboonnee Derginin yıllık bedeli 9.2 Yeni Azerbaycan manatı olup Azerbaycan dışı için 30 ABD Dolarıdır. Abone olacakların abone bedelini

aşağıdaki hesaba yatırıp dekont fotokopisini haberleşme adresi ile beraber Qafqaz Üniversitesi'ne fakslamaları gerekmektedir. Banka Hesabí: T.C. Ziraat Bankasí / Üsküdar-Ìstanbul, Hesap Sahibi: Ömer Okumuå, Hesap Türü/Para Birimi: Vadesiz Hesap/TL

Hesap No: 2426261-5001403, IBAN: TR890001000403024262615001 (Türkiye); Qafqaz Üniversitesi: VÖEN: 1300325511, Hesab No: 38090000900001 AZN, 38190066220001 USD, Kod: 506452 Müx. Hes. 0137010031944

“Texnikabank ASC” Abåeron Filialí - VÖEN: 9900000681 SWIFT BIC: TECIAZ22 (Azärbaycan)

Социальные и гуманитарные науки

Журнал Университета

Кавказ

o N 28, 2009

Журнал “Journal of Qafqaz University” входит в Российский

периодический каталог, Directory of Open Access Journals,

Middle East Virtual Library, The International Consortium for the

Advancement of Academic Publication, JournalSeek, Genamics,

EBSCO, RefSeek, Dspace, Eprints, Indexcopernicus.

ISSN 1302-6763

УУччррееддииттеелльь Ахмед Санич

РРееддааккттоорр Нифтали Годжаев

ППррееддссееддааттеелльь ииззддааттееллььссккооггоо ссооввееттаа Эльчин Сулейманов

ИИззддааттееллььссккиийй ССооввеетт Члены Ирада Алиева Члены Мугaррам Кaплан Члены Xалдун Вурал Члены Иcлам Гусейнов Ответственный Секретарь Шафак Ализаде

РРееддааккццииооннннааяя ККооллллееггиияя Ахмет Оксуз Мехмeт Рыхтым Джихан Булут Муcтaфa Aкдaг Фахреддин Исаев Рехa Йылмaз Гамзага Oруджов Омaр Окумуш Мамедали Бабашлы Xалил Исмаилов

ММеежжддууннаарроодднныыйй ККооннссууллььттааттииввнныыйй ССооввеетт Абдул Азиз Абдул Хафиз Эль Хоули (Египeт, Каирский Университет) Али Фуaд Билкaн (Турция, Екoнoмический Технoлoгический Университет) Аждар Агаев (Азербайджан, Институт Проблем Образования) Аkиф Гусейнли (Азербайджан, Национальная Академия Наук) Али Челик (Турция, Технический Университет Карадениз) Бахрам Acкеров (Азербайджан, Бакинский Госуд. Университет) Дон C. Хинец (США, Университет Tрoй) Эрхан Биргили (Турция, Университет Сакаря) Эрoл Oрaл (Киргизстан, Международный Университет Ататюрк Алатоо) Фархад Гусейнов (Турция, Университет Билкент) Фируддин Самандаров (Азербайджан, Бакинский Госуд. Университет) Гхолам Рыза Сабри Табризи (Королевский Колледж Лoндoнского Ун. Единбург) Гюльтекин Йылдыз (Турция, Университет Сакаря) Oктaй Kacымов (США, Университет Кaлифoрния) Халид Пастаджи (Турция, Технический Университет Йылдыз) Хакан Аджар (Турция, Университет Фатиx) Хилми Kырлыкоглу (Турция, Университет Сакарйа) Джeймc Ф.Ринехард (США, Университет Tрoй) Ибрагим Эль-Раби (США) Ирада Алиева (Азербайджан, Бакинский Государственный Университет) Исмаиль Озсой (Турция, Университет Фатиx) Kэв Caлихoв (Taтaрыcтaн, Университет Kaзaн) Константин Вальдемарович Шаитан (Россия, Московский Гос. Унив.) Латиф Гусейнов (Азербайджан, Милли Меджлис)

Мухаммед Табризи (США, Восточный Университет Королина) Мухиддин Шимшек (Турция, Университет Сакаря) Надир Алишов (Украина, Академия Наук) Назан Бекироглы (Турция, Технический Университет Карадениз) Надир Сейидов (Азербайджан, Национальная Академия Наук) Рacим Aликuлиев (Азербайджан, Национальная Академия Наук) Руфат Миркасимов (Россия, Академия Наук) Саим Селви (Турция, Университет Еге) Салих Шимшек (Турция, Университет Сакаря) Сами Карахан (Турция, Университет Коня Селчук) Шамиль Самедзаде (Азербайджан, Технический Университет) Сурхай Aкберов (Турция, Технический Университет Йылдыз) Табриз Алиев (Азербайджан, Госуд. Нефтяная Академия) Тофиг Гаджиев (Азербайджан, Бакинский Госуд. Университет) Тарлан Aфaндиев (Белaруссия, Академия Наук) Тeлмaн Алиев (Азербайджан, Национальная Академия Наук) Васим Мамедалиев (Азербайджан, Бакинский Госуд. Университет) Халил Kacымов (Азербайджан, Национальная Академия Наук) Владимир Пашенко (Россия, Moскoвкий Госуд. Университет ) Якуб Махмудов (Азербайджан, Национальная Академия Наук) Юсуф Туна (Турция, Станбульский Университет) Зафер Aйвaз (Турция, Университет Еге) Taтьянa Бирштeйн (Россия, Академия Наук)

ДДииззааййннеерр Сахиб Казымов

ААддрреесс

«Journal of Qafqaz University» AZ0101, Шоссе Баку–Сумгаит, 16 км, Хырдалан - Баку / Азербайджан

Teл: 00 994 12 - 448 28 62/66 Faкс: 00 994 12 448 28 61/67


Журнал «Journal of Qafqaz University» издание Университета Кавказ, публикуется два раза в год с 1997 года

Copyright © Qafqaz University ISSN 1302 - 6763

Reyest: No: 670, 09.11.2003

ААббооннееннтт Годовая абонентская плата 9.2 AZN, за рубежом 30 $ (USD). Абоненты должны перечислить деньги на нижеследующие счета и выслать нам по факсу обратный адресс и счет фактуру.

Банковские Счета: T.C. Ziraat Bankasí / Üsküdar-Ìstanbul, Hesap Sahibi: Ömer Okumuå, Hesap Türü/Para Birimi: Vadesiz Hesap/TL Hesap No: 2426261-5001403, IBAN: TR890001000403024262615001 (Türkiye);

Qafqaz Üniversitesi: VÖEN: 1300325511, Hesab No: 38090000900001 AZN, 38190066220001 USD, Kod: 506452 Müx. Hes. 0137010031944 “Texnikabank ASC” Abåeron Filialí - VÖEN: 9900000681 SWIFT BIC: TECIAZ22 (Azärbaycan)


A n I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l

Number 28, 2009 Social Science and Humanities

Contents

History, Political Sciences and Law 1

The Future of the South Caucasian Conflict and Regional Integration Efforts Reha Yilmaz 2

Armenian Terrorism (End of 19th Century ‐ Beginning of 20th Century) Ercan Karakoc 12

Legal Analys of the Event About to Refusal Pay Insurance Indemnification Mubariz Yolciyev, Ismayil Ismayilli 30

Role of Our National Diaspora in Development of Cultural Connectıons of Azerbaijan with the Estonia

Habil Memmedov 38

Turkey’s Role and Importance for the EU’s Energy Security Supply Ayhan Guney 46

European Legal Integration and the Role of The European Court of Justice Sidqi Hajiyev 53

Economics and Management 61

The Responsibility of Public Relations in Non‐Governmental Organizations Cevit Yavuz 62

Internet Use in Travel Agencies: Case of Azerbaijan Rufat Memmedov 71

Propensities of Tajik, Uzbek and Russians towards Islamic work ethics Abdus Sattar Abbasi, Kashif ur Rehman, Salman Afsar 77

Basel II and Banking Regulation and Supervision Murat Emir 89

The Importance and Activities of Small and Medium Entrepreneurship in Azerbaijan Economy Dilare Elma 99

The Influence of the Global Financial Crisis to Azerbaijani Economy Elcin Suleymanov, Ayaz Zeynalov 110

Facilities of Establishment of ISO 9001:2000 Quality Management System at Qafqaz University Sahin Durmaz 120

Philology and Pedagogics 125

Language Issues in Theoretical and Cultural Investigations of Azerbaijani Emigration Fatimat Memmedova 126

Slavery in Mark Twain’s “The Adventures of Huckleberry Finn” Nabat Erdogan 132

The Usage of Visual Representations in Solving Word Problems in History of Mathematics Tugrul Kar, A. Sabri Ipek 137

Patriotisin in the Stories of Omar Seyfeddin Aygun Memmedova 147

Motivation and Self‐Arrangements Skills of Primary School Studentsʹ into Mathematics Lesson Alper Ciltas, Fatih Bektas 152

The Views of Teachers and Students About the Contents of Geographic Units in the Programme of 6th and 7th Class Students of Primary School

Unal Ozdemir, Oguz Gurbuzturk, Ahmet Nalcaci, M. Hanifi Ercoskun 159

Metaphors Developed About Education Technology Concept by Teacher Candidates Ahmet Naci Coklar, Hakki Bagci 170

Karabag “Ashug” Poetry Across Time Seyran Qayibov 183

Investigation of Kazakh Customs and Traditions Haldun Vural 191

The Scientist Images of the Gifted Students Studying at Science and Art Centers in Turkey Murat Demirbas 195


A n I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l

№: 28, 2009 Sosial və Humanitar Elmlər

Mündəricat Tarix, Siyasi Elmlər və Hüquq 1

The Future of the South Caucasian Conflict and Regional Integration Efforts Reha Yilmaz 2

Ermeni Terörü (19. Yüzyıl Sonu – 20. Yüzyil Başları) Ercan Karakoç 12

Sığorta ödənişi ödəməkdən imtinaya dair bir hadisənin hüquqi təhlili Mübariz Yolçiyev, İsmayıl İsmayıllı 30

Azərbaycanın Estoniya ilə mədəni əlaqələrinin inkişafinda milli diasporumuzun rolu Habil Məmmədov 38

Avrupa Enerji Güvenliği Açısından Türkiye’nin Rolü ve Önemi Ayhan Güney 46

European Legal Integration and the Role of The European Court of Justice Sidqi Hajiyev 53

İqtisadiyyat və İdarəetmə 61

Sivil Toplum Kuruluşlarında Bir Gereklilik Halkla İlişkiler Cevit Yavuz 62

Səyahət agentliklərində Internet istifadəsi: Azərbaycan nümunəsi Rüfət Məmmədov 71

Propensities of Tajik, Uzbek and Russians Towards Islamic Work Ethics Abdus Sattar Abbasi, Kashif ur Rehman, Salman Afsar 77

Basel II and Banking Regulation and Supervision Murat Emir 89

Azərbaycan iqtisadiyyatında kiçik və orta sahibkarlığın əhəmiyyəti və fəaliyyəti Dilarə Elma 99

Qlobal maliyyə böhranının Azərbaycan iqtisadiyyatına təsiri Elçin Süleymanov, Ayaz Zeynalov 110

ISO 9001:2000 Kalite Yönetim Sistemi Kurulmasında Qafqaz Üniversitesi Tecrübesinde Yaşanan Kolaylıklar

Şahin Durmaz 120

Filologiya və Pedaqogika 125

Azərbaycan mühacirətinin nəzəri‐kulturoloji tədqiqatlarında dil məsələləri Fatimat Məmmədova 126

Mark Tvenin “Haklberri Finin sərgüzəştləri” əsərində quldarlıq mövzusu Nabat Erdoğan 132

Matematik Tarihinde Sözel Problemlerin Çözümünde Görsel Temsillerin Kullanılması Tuğrul Kar, A. Sabri İpek 137

Ömer Seyfeddin’in Hikâyelerinde Millî Ruh Aygün Məmmədova 147

Sınıf Öğretmenliği Öğrencilerinin Matematik Dersine İlişkin Motivasyon ve Öz‐Düzenleme Becerileri

Alper Çiltas, Fatih Bektaş 152

İlköğretim 6. ve 7. Sinif Sosyal Bilgiler Programindaki Coğrafya Ünitelerinin İçeriğine İlişkin Öğretmen ve Öğrenci Görüşleri

Ünal Özdemir, Oğuz Gürbüztürk, Ahmet Nalçacı, M. Hanifi Ercoşkun 159

Öğretmen Adaylarının Eğitim Teknolojisi Kavramına Yönelik Geliştirmiş Olduğu Metaforlar Ahmet Naci Çoklar, Hakkı Bağcı 170

Ana Hatlarıyla Dünden Bugüne Karabağ Âşık Şiiri Seyran Qayıbov 183

Investigation of Kazakh Customs and Traditions Haldun Vural 191

Türkiye’deki Bilim ve Sanat Merkezlerinde Öğrenim Gören Üstün Yetenekli Öğrencilerin Bilim Adamı İmgeleri

Murat Demirbaş 195


HISTORY, POLITICAL SCIENCES AND LAW

TARİX, SİYASİ ELMLƏR VƏ HÜQUQ

TARİH, SİYASAL BİLİMLER VE HUKUK

ИСТОРИЯ, ПОЛИТОЛОГИЯ И ПРАВО

Journal of Qafqaz University 2

THE FUTURE OF THE SOUTH CAUCASIAN CONFLICT AND REGIONAL INTEGRATION EFFORTS

Reha YILMAZ Qafqaz University,

International Relations Department

Baku / AZERBAIJAN

[email protected]

SUMMARY

It is required to apply efficient projects to solve the existing problems gradually and prevent the appearing of new problems, which can change the region to the fireball can affect the entire world.

Looking at the Partiesʹ arguments, background of the problems, reasons of the disagreements and external forces intervene, the solution seems extremely difficult. Therefore, as a solution to the problems, it is extremely important to create hostility among the region states and others, which follow its interests in the region and aspire to keep the balance between their interests. How can this balance be achieved? If we get answers to this question, it will be possible for us to find a permanent solve to the problems in the region. The most correct answers to this question are the maximum common integration that meets the neighbors in the region.

Key Words: South Caucasus, integration, international conflicts

GÜNEY KAFKASYADAKİ ÇATIŞMALARIN GELECEĞİ VE BÖLGESEL ENTEGRASYON ÇABALARI

ÖZET

Kafkasya’da istikrarı ve barışı temin edebilmek için verilen tüm mücadelelere rağmen bölgede ciddi uluslararası anlaşmazlıklar varlığını devam ettirmektedir. Gelecek adına bu sorunlara yenilerinin eklenmesi de mümkündür. Bölgeyi tüm dünyayı etkileyecek bir ateş topuna çevirebilecek yeni sorunların ortaya çıkmaması, varolanların ise aşamalı olarak çözülebilmesi için uygulabilir projeler üretmek gerekmektedir.

Tarafların tezleri, problemlerin backroundu, anlaşmazlıkların sebebleri ve dış güçlerin müdahalelerine bakıldığında çözüm son derece zor gözükmektedir. Bu nedenle problemlere çözüm olarak gerek bölge gerekse bölgede menfaatleri olan devletleri biraraya getirmekve onların menfaatleri arasında dengeyi sağlamak son derece önemlidir. Bu denge nasıl sağlanabilir? Bu önemli soruya cevap bulabildiğimizde bölgedeki sorunlara da kalıcı çözüm bulmamız mümkündür. Bu soruya verilebilecek en doğru cevap bölgenin komşularıyla birlikte maksimum ortak noktalarda buluştuğu bir entegrasyona gitmesidir

Anahtar kelimeler: Güney Kafkasya, entegrasyon, uluslararası çatışmalar

Introduction

One of the basic changes in the next ten years that will affect the world politics is the universal geopolitical organizations, existing and new political formations and of these mutual interactions. Without a shadow of a doubt, the South Caucasus is home of this sort of. To provide the balance and maintain the harmony is

extremly diffucult in this region where a lot of conflict has happened and no doubt, will be even more difficult. It doesn’t matter what the other world society and regions consider and come to decision, the final result of the problems in the region will depend on decisions of international actors, global problems solubility feature and parties mutually agree.

The Future of the South Caucasian Conflict and Regional Integration Efforts

Number 28, 2009 3

Considered closely to the recent develop‐ments, we might be forced to call today that we do not like in the next decade. Recently, the political, ethnical, and international armed conflicts, increase in terrorist activity, globalization of crime, the problems in the control of weapons of mass destruction, without a often coincides areas of the interests of great powers, overlap to look hopefully to the future.

Caucasus is an important geography where different political and economical interests intersect. Unlike other regions left from the Soviet Union, the legal and political situations of the Caucasus states are different. Russia supporting the ethnic minorities tried to shaken the foundation of Azerbaijan and Georgia. Azerbaijan and Georgia were exposed to be shaken from the inside with internal conflicts created by ethnic minorities supported by Russia. This situation reasoned for those two countries to follow the western policy. Armenia is the de‐facto Russian satellite and implements his policies in the Caucasus. Despite the entire struggle to ensure the stability and peace in the Caucasus region, serious international disputes continue in the region. Adding new problems to these problems for the future are possible [1].

It is required to apply efficient projects to solve the existing problems gradually and prevent the appearing of new problems, which can change the region to the fireball can affect the entire world.

Looking at the Partiesʹ arguments, background of the problems, reasons of the disagreements and external forces intervene, the solution seems extremely difficult. Therefore, as a solution to the problems, it is extremely important to create hostility among the region states and others, which follow its interests in the region and aspire to keep the balance between their interests. How this balance can be achieved? If we

get answers to this question, it will be possible for us to find a permanent solve to the problems in the region.

The most correct answers to this question are the maximum common integration that meets the neighbors in the region. Especially, the Caucasus gathering under one roof, the formulas concerning economic or political integration have been raised. Preparing of the realistic model of the Caucasus integration and in that direction it is principle of concrete placement activity, considering the global and regional changes, the place and role of the Caucasus in the worldʹs political geography should be determined.

An Overview to the Future of Conflicts in the Caucasus

Caucasus is an important geography where different political and economical interests intersect. Unlike other regions left from the Soviet Union, the legal and political situations of the Caucasus states are different. Russia supporting the ethnic minorities tried to shaken the foundation of Azerbaijan and Georgia. Azerbaijan and Georgia were exposed to be shaken from the inside with internal conflicts created by ethnic minorities supported by Russia. This situation reasoned for those two countries to follow the western policy. Armenia is the de‐facto Russian satellite and imple‐ments his policies in the Caucasus. Despite the entire struggle to ensure the stability and peace in the Caucasus region, serious international disputes continue in the region. Adding new problems to these problems for the future are possible[2].

It is required to apply efficient projects to solve the existing problems gradually and prevent the appearing of new problems, which can change the region to the fireball can affect the entire world. Looking at the existing disputes in Georgia, the re‐

Reha Yılmaz


unification of Abkhazia and South Ossetia to Georgia does not seem possible. In the future, it is possible to join new problems to the existing disputes in Georgia. Therefore, the autonomy demands of the Armenians in Cevahati region have not been welcomed warm by Tbilisi. If we think that, Ahiska Turks will be settled to this region; between the two peoples even with the participation of Georgians, large‐scale and new ethnic conflicts are inevitable. In addition, very likely Azeri Turks in Georgia will revolt against the nationalist policies of central government of Georgia. Considering the situation in the region of Azerbaijan‐Talish and Lezgin, it is possible to start a conflict in the region in ten years.

However, in the Nagorno‐Karabakh problem, the agreement between the parties in the near future is directly proportional with the great powers performance. However, it does not seem possible to say that the United States and Russia have a common consensus in this point. Although Turkey demonstrates great efforts in this point, Russia supporting of Armenian parties, prevents to reach the solving of the problem. This case, will very likely lead all the peoples of the region to the warm conflicts and world war even surrounding regional areas. Therefore, the solution of the ongoing conflicts and prevention of the potential conflicts must be carried out before they start. Looking at the Partiesʹ arguments, background of the problems, reasons of the disagreements and external forces intervene, the solution seems extremely difficult. Therefore, as a solution to the problems, it is extremely important to create hostility among the region states and others, which follow its interests in the region and aspire to keep the balance between their interests. How this balance can be achieved? If we get answers to this question, it will be possible for us to find a

permanent solve to the problems in the region.

The most correct answers to this question are the maximum common integration that meets the neighbors in the region. Especially, the Caucasus gathering under one roof, the formulas concerning economic or political integration have been raised. The formulas of The Common House of Caucasus, United States of Caucasus, the Caucasus Stability Pact, etc. are intended to put an end to the main source of the fragmented structure of instability in the region[3].

However, despite the integration of the Caucasus supported by the world union, because of the objective and subjective reasons it remained as an abstract model. The reason of this is the incorrect interpre‐tation of the all problems of the Caucasus integration, its structure, mechanism and action of the transmitter power.

Preparing of the realistic model of the Caucasus integration and in that direction it is principle of concrete placement activity, considering the global and regional changes, the place and role of the Caucasus in the worldʹs political geography should be determined.

An interest of every state in the Caucasus region is preparing its own projects based on the region. Despite several studies of the political and economic problems in the Caucasus, it is controversial to say Russia or the West will determine the future of the Caucasus. These discussions reveal two different scenarios, which will determine the future of the Caucasus.

• Russia Centered Integration • West Centered Integration

In both cases, these are the alternatives to solve the disputes in the Caucasus. For as much, the historical experience shows the combination of sub‐elements under the superior force of the region.


Number 28, 2009 5

Russia Centered Integration

Russia to provide the regional security in the Caucasus, under the umbrella of the CIS attaches an importance to the development of the bilateral relations and reintegration. Despite the CIS started on 8 December 1991, between Russian Federation, Ukraine and Belarus, in a short time covering 12 former Soviet republics it has turned into a big formation. The members of the CIS followed their economical interests. Especially, in the formation of defense and security issues in the CIS, some separations had been occurred and regional and bilateral relations have come to the fore rather than demonstrating community activities. CIS in terms of inter‐national law norms could not complete its formation. However, the Russian political elite continued its traditional habits of seeing the borders of this region named ʺimmediate vicinityʺ as the limits of Russia. During the period of Yeltsin this policy was interrupted, and has gained momentum in Putin’s period[4].

During this period, Moscow again with the aim of bringing the Commonwealth of Independent States under its own hegemony brought the members of the CIS in Moscow. Although the work towards establishing the ʺCommon Security Agreementʺ and ʺFree Trade Area’’ were accelerated which, will cover the Central Asia and the Caucasus most of the member states did not give their consent to this treaty[5]. For this reason, apart Russiaʹs request of bringing the Caucasus countries under one roof, the policies of Russia have turned out some of the CIS member states to be worried. In 1997, in Kishinev summit, Azerbaijan, Georgia and Ukraine have reported that, if Russiaʹs hegemonic policy continued, they would raises the issue of leaving the CIS. Indeed, the same year, despite it was unofficial, as verbal with the

participation Moldova these republics established the organization of GUAM. Within the framework of GUAM, an intensive cooperation between Georgia, Azerbaijan and Ukraine was experienced[6].

On the one hand, these three republics while trying to stop Russiaʹs expansionist policy, on the other hand all aspects of West integration was accelerated. Each three states did not hide the desire for becoming members of NATO in the short or medium‐term.

Against the solving interests in the CIS, Russia, putting forward the CIS being exposed to the reforms, selected the way of appeasement. Russia meeting the resistance of the CIS member states, experiencing some revisions from the old politics, formed a union from Russia, Belarus, Kazakhstan and Kyrgyzstan. However, within the CIS, forthcoming year the possibility of the establishing a superior state mechanism have been closed. The CIS, no longer primarily, was addressed to the identity impersonation forum, which will take the economic issues into the hand. Political – military subjects were dropped to the second plan. In addition, the unwillingness of new republics established the CIS played an important role.

These three countries standing outside of the CIS Collective Security System and fighting against Russiaʹs common army efforts, within GUAM have many times expressed their will of establishing a joint army [7]. The Russian Federation as a threat for NATOʹs eastward expansion, putting forward the CIS transformation to the anti‐military alliance strategy was interrupted in the shaft of Ukraine, Georgia and Azerbaijan. In the new process started in the Caucasus with South Ossetia War, Georgia parted from Russia, and leaving the CIS has fully turned to the West [8]. Georgia with all its organizations has

Reha Yılmaz


chosen integration with the West and in this framework, has entered the economical integration with Turkey and Azerbaijan, however, to ensure the economic integration in the region, started bilateral and multilateral cooperation.

Azerbaijan, not as much as Georgia is reluctant in the integration with the CIS because it knows that Russia is behind the scene of the Nagorno‐Karabakh problem. Because, Assimilation policies implemented during the Soviet period, the invasion of Karabakh and Khojaly genocide under the leadership of Russia has left deep scars in the national memory of Azerbaijan. Therefore, to avoid the same problem again, Azerbaijan pays much more attention not to enter the power of Russia.

Azerbaijan removed Russian troops from the country in the period of Abulfaz Elchibey and once again returning of the Russian military to the territory is not welcomed. Therefore, it did not participate in the General Security Systems, which Russia gives an importance. Looking at the developments, Azerbaijan does not intend to enter into the formation that will threaten the security of the country in the future.

West Centered Integration

The other envisaged suggestion for solution of the problems in the Caucasus is the pro‐Western integration. To accomplish this, several proposals have been put forward; different variants have been put forward. However, it is so difficult to claim any result for achievement because of the difficulty for the establishment of the unity, which Russia and Iran are not there. The latter of these is the Caucasus Stability Pact. For the first time on January 15, 2000 in Tbilisi Eduard and Suleyman Demirel proposed to establish the Caucasus Stability Pact (CSP) under the supervision of OSCE[ 9 ]. Positive response came from the United

States, France, Germany, UK, Ukraine, Azerbaijan, Georgia, Russia, Armenia and the EU to the current attempt.

Turkey, that is among the first states recognizing the independence of the regional countries, from the first day has followed a supportive, principled stance for the sovereignty and territorial integrity of the Southern Caucasian neighbors. In the consciousness of the priority of the economical development, Turkey has taken strides for the integration of Eastern neighbors to the West, provided the economic, technical, and humanitarian assistance and provided each of three Caucasian countries to join the Region of Black Sea Economic Cooperation without discrimination. Today, as a result of this inclusive attitude, Turkey has reached the level of strategic partnership with Azerbaijan and Georgia, and also bringing tangible benefits to these three countries it is in the position of the close friendship relationships. Turkey believes that peaceful solution of all disputes in the Caucasus will contribute to political stability and economic prosperity of the Caucasian countries and will open the front of the regional cooperation. In this regard, fulfillment of the Southern Caucasus Stability Pact is thought to make important contributions to the development of the mutual trust environment, which the region needs more, then anything and the development of the dialogues[10].

For the success of this type of effort, it is clear that the culture of good neighborliness and mutual understanding are required to be placed instead of a culture of confron‐tation and conflict in the region. In other words, it is mandatory to take concrete steps in the way to eliminate the psycholo‐gical barriers before the current mutual prejudices and regional collaboration in the public opinions of the disputed regions and


Number 28, 2009 7

countries in the Southern Caucasus. The fact is that the achievement to reach this goal with the efforts of only governments is not easy. At this point, the supports and containment of non‐governmental orga‐nizations and civil society associations have another importance[11].

The Caucasus Stability Pack that was proposed as a last hope to prevent the existing discords and hot confrontations in the Caucasus has not given the desired results because Russian and Iran were out. Recently with the Five‐Day War, the proposal for the Stability Pact in the region has been again amended to take Russia. Caucasus Stability and Cooperation Platform have been supported warmly among the region countries because of being brought up after a new conflict. Moreover, today Turkey is continuing to implement its meetings with active participations and moving forward to the future with difficult but decisive strides[ 12 ]. Direct or indirect support of this process by the West gives opportunity to look at the future of the configuration with expectation.

The foundation of a cooperation pack for the security, stability, and development in the region seems the most suitable proposal which Turkey, South Caucasian countries, Russia have joined and is supported by the Western states. Because, in this kind of way, many issues will have been solved such as:

• The restructuring of the economies of the Caucasian republics

• Provision of the development and cooperation,

• Increasing the economic cooperation with the world

• Promotion free trade and support of the private sector,

• The protection of the environment,

• The realization of the international energy and transportation lines which, will extend from the east to the west,

• The rearrangements of the administrative structure and ensuring the transparency

• Solutions of the displaced persons, and harmonization

Applicable Integration for the Caucasus

The most important issue waiting for the cooperation opportunities in Caucasus is the insufficiency of Caucasian republics social, political and economic institutions. The independence, territorial integrity, democratic and economic reform initiatives of these republics have great importance[13]. Therefore, under the leadership of the EU, the United States aids to these countries by Western institutions are mainly directed for establishment of the democratic institu‐tions, renewal of the economic structure, ensuring the development of the civil society and the law. Therefore, the success of the Southern Caucasian states is connected to their economy opening to the outside, including development of the democracy and civil societies and the marketing of petroleum resources.

It is possible to tell that, considering the latest developments; in the region, two different polarizations are determined with deep lines. While Russia, Iran, and Armenia participate on one side, on the other side under the leadership of Turkey there is a block, being supported by West, of Azerbaijan, Georgia, and Turkey[14]. While trying to perform the integration econo‐mically in recent years both of the groups have suffered seriously due to the conflict in Georgia. However, Turkey’s block has succeeded to continue the integration period by overcoming this loss. On the contrary, block Russia has encountered serious economic problems because Georgia shut

Reha Yılmaz


down Armenian passage. Although these losses were tried to be resolved via Iran, the desired result could not be got because of Iranʹs internal and international problems. For this reason, Russia has entered new searches and has had to step back even for a while from their positions in some problems in the region[15].

In the recent period, economic and political rapprochement between Russia and Turkey has brought new expansions in the region. Therefore, quests for peace and stability have been started with the participation of Russia that is alleged to be behind the scenes of international conflicts in the region. Recently, as the relations of Russia, Turkey and Iran are considered, these three states of the region are observed to make a comprehensive cooperation among them. Thus, we can possibly interpret that all three countries’ interests in the region are closing and this is a good opportunity for the settlement of disputes in the region. Because these three great states afford to apply pressure on the parties of the disputes in the region, to bring them together in the subject of compromise, even to provide each side to reach a pleasing lasting peace.

Prerequisites of the Socio‐Political Integration

From the socio‐economic aspect, Caucasus, as a whole state, has always had importance for the special interests of the region states, Russia, Turkey, and Iran. Each of these states affected and will affect the integration periods and development rates between Caucasian countries with their political, legal, and economic means because they know their current interests and understand the integrity of Caucasus for themselves[16].

Over the last decade in the Central Caucasus, there have been very important changes. Azerbaijan, Georgia and Armenia

gained independence only in this region of Caucasus and their freedoms have given them the opportunity to determine their own geo‐strategic orientation. Azerbaijan and Georgia have chosen the rapproche‐ment with the West and Turkey as a principal direction and both states stepped successfully in this direction. Armenia has remained out of all universal projects in the region as being dependent on Russia. In addition, getting support of Russia and Iran Armenia has gained a serious response and irreparable hostility by following an aggressive policy against the neighbors[17].

Armenian economy has collapsed and become completely dependent on outside by being excluded from the universal projects while Azerbaijan and Georgia support the developments of their geo‐strategic public policies. Armenia has completely entered Russia’s motive and is in the situation unable to make any step without permission of Moscow, whereas Azerbaijan and Georgia are able to carry out an independent policy with the influence of their economic development.

Azerbaijan is having borders with Turkey, Russia, Iran and the outlet to the Caspian Sea and Georgia is having a common border with the way out to Russia, Turkey and the Black Sea helped to increase their relation‐ships with each other and the development of the relations with the other economic regions of the Caucasus as a whole. Therefore, from the transportation and geographical aspect the Caucasus’s perfor‐ming its function in front of the world unity is becoming true without Armenia is joining the regional integration[ 18 ]. This shows unimportance of Armenia in the socio‐economic development of the region. However, the policy Armenia runs causes the deterioration of the stability in the Caucasus. Therefore, in large‐scale economic investments it stands out as a factor taken into consideration.


Number 28, 2009 9

The political problems among the region countries impede common projects in some points. It is possible to group these issues as following[19]:

1. The region states have different political, economic, and legal structures

2. In every country, there are ethnic and political conflicts

3. Degradation of states and inter‐regional economic relations

4. Gaps in the field of information and transportation

Seemingly, the disputes between states of the region are removing the sides from the collaboration even in the most basic fields the social life away from cooperation. However, Azerbaijan and Georgia have required prerequisites to create the foundation of the ʺIntegrated Caucasus”

It is possible to collect them as following[20]:

• Throughout history, the peoples of Azerbaijan and Georgia have managed to live in peace,

• Geographical and social‐demographic parameters (territory, population, etc) of Azerbaijan and Georgia show similarity

• Azerbaijan and Georgiaʹs show geopolitical development strategies,

• Azerbaijan and Georgia constitute an important transportation corridor between Caspian Sea and Black sea,

• Azerbaijan and Georgia together joined the regional political and economic unions,

• Azerbaijan and Georgia joined the construction of the Baku‐Tbilisi‐Ceyhan oil pipeline and Baku‐Tbilisi‐Erzurum natural gas pipeline,

• The agreement about ʺpeace, security and cooperation in the Caucasus regionʺ signed in 1996 by Azerbaijan and Georgia is the base of the establishment

and development of the economic relations,

• Azerbaijan and Georgia are threatened by Russia and Armenia,

The integration of the two countries seems possible and feasible if we consider these prerequisites

Conclusion

For regional integration in the current phase, at first, it will be right to start integration with Georgia and Azerbaijan, which have many common opportunities and facilities in the South Caucasus. That is why, at first, these two countries have possibilities to determine and realize the integration strategies in addition, Western countries are not pleasant with the integration of these two countries. In this point, the West farthest extending point of Turkey will directly be able to contribute to this integration[21].

In the following stages, accession of Russia and Iran to this integration process is possible. In particular, Russia being a direct party to the disputes in Georgia, its entrance to the regional integration depends on its performance of solving these disputes. It depends on how much Russia desires to be in the region again. Therefore, its goodwill in Abkhazia and South Ossetia problems will determine its place in the integration.

Iran having important economic interests I n the region is more fortunate than Russia to enter the integration. Because, Iran has not directly been party to the conflicts in the region and preferred to stay distant. That is why; it made it easy to get the place in the integration.

Without a shadow of doubt, Armenia is the latest country to join Integration process. Because Armenia has Nagorno‐Karabakh problem with Azerbaijan, with the Armenians in Cavalheti region, it has a

Reha Yılmaz


problem with Georgia. Therefore, without solving these problems, its entrance to the integration with other countries without obstacles is almost impossible. Although, they made rapprochement with Turkey, especially, on this issue, themselves are approaching reluctant because of the domestic political factors and pressure of the Diaspora.

As it seen, the integration process in the Caucasus will be realized gradually, with extremely difficult and slow steps. Some differences in the process of integration of the Caucasus may occur, that is to say, the targets for the previous stages may be realized in the latest stages or the opposite. However, our emphasized non‐compliances do not eliminate the integration in the Caucasus.

First, systematically, economic and legal means should be prepared which, will ensure the whole of the Caucasus region’s socio‐economic integration. After the preparation of these methods, in the phase implementation the leaders of countries and peoples must have a strong will in direction of integration. Therefore, if needed the interest‐centered integration inside the country and region or outside of the country and region using all its opportunities will struggle disagreements not to be ended indirectly.

LITERATURE 1 Yilmaz, Bagimsizlik Sonrasi Ermeni‐Rusya Iliskileri,

Rusya Çalışmaları Stratejik Arastirmalar II, Ankara, TASAM Yayınları, 2009.

2 Yilmaz, Bagimsizlik Sonrasi Ermeni‐Rusya Iliski‐leri, Rusya Çalışmaları Stratejik Arastirmalar II, Ankara, TASAM Yayınları, 2009.

3 Rafik Aliev, «Kavkazskiy dom», Jurnal “Kavkaz”. 1997, NQ 1, s.16‐21; H.Hüseynova «Azerbaycan Avropa inteqrasiya prosesleri sisteminde», Baki, 1998. s. 68, Soedinennıe Ştatı Zakavkazie. Baku, Oazeta «Zerkalo», 15 Aprele 2000; Novoe

«Kavkazskoe konfederatsia». Jurnal «Kavkaz». NQ 2,1997. s. 16‐17.

4 Gamze Güngörmüş Kona, Rusya Federasyonu’‐nun Kafkasya Politikası, Harp Akademileri Ko‐mutanlığı – Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (SAREN) tarafından düzenlenen ʺKafkasyaʹya Güncel Bakışʺ konulu Sempozyumʹda sunulan Tebliğ, 26‐27 Ocak 2005.

5 Leszek Buszynskim Russia and the Commonwealth of Independent States in 2002: Going Separate Ways, Asian Survey, Vol. 43, No. 1, Jan. ‐ Feb., 2003, pp. 16.

6 The Organızation For Democracy And Economic Development – GUAM, http://www.mfa.gov.az/ eng/index.php?option=com_content&task=view&id=545&Itemid=1, 01.09.2009.

7 The Eurasian Corridor: Pipeline Geopolitics and the New Cold War, http://www.globalresearch.ca/ index.php?context=va&aid=9907

8 Leaving the CIS, Georgia Becomes Part of Russia’s ‘Far Abroad’, http://en.trend.az/news/cis/georgia/ 1523985.html

9 Zaman, http://www.zaman.com.tr, 2008‐08‐16 10 A Stability Pact for the Caucasus in Theory and

Practice ‐ a Supplementary Note, http://epin.org/ Article.php?article_id=145. 19 February 2007.

11 Fikret Elma, The Problems Of Democracy, Security And Cooperation In Globalisation Process In South Caucasia, The Journal of International Social Research, Volume 2/6 Winter 2009, p. 202‐203

12 Hasan Kanbolat, Ankara will host Caucasus Stability and Cooperation Platform, http://www. todayszaman.com/tz‐web/yazarDetay.do?haberno =163936, 13 January 2009

13 Rossie i Zakavkaze: realnie nezavisimosti i novoe partnerstvo. M.2000, s.224.

14 Integration and Division in the Caspian Sea, CU Issue 30, April 20, 2009, http://cria‐online.org/ CU_‐_file_‐_article_‐_sid_‐_35.html

15 Blake Brunner, Russia And Turkey: Relations between equals?, An Analytical Review, Volume XV, Number 9, 5 March 2009, http://www.bu.edu/ phpbin/news‐cms/news/?dept=732&id=52631

16 Emrullah Uslu, Turkey‐Iran Relations: A Trade Partnership or a Gateway for Iran to Escape International Sanctions?, Eurasia Daily Monitor Volume: 6 Issue: 41, March 3, 2009 ; Alexander Krylov, Caucasian conflict improves Russia‐Turkey relations, Todays Zaman, 13 September 2008.


Number 28, 2009 11

17 Hikmet Hadjy‐Zadeh, Russia in the Transcaucasus,

or Democracy in a State of Emergency, http://www.eurasianet.org/resource/regional/1028azen.html

18 Sergey Minasyan and Grigor Hakobyan, Balance of Power in South Caucasus and the Probability for Resumption of War in Nagorno Karabakh, Armenian News Network / Groong, April 11, 2006.

19 David Shahnazaryan, South Caucasus: Problems of Stability and Regional Security, The Demokrati‐zatsiya, Summer 2006, http://findarticles.com/p/ articles/mi_qa3996/is_200607/ai_n17182657/

20 Eldar Ismailov. Finansovo‐kreditnıy mexanizm ekonomiçeskoy integratsii Kavkaza. Central and East European Studies: Abstracts. 2000, Tampere, Finland, page 490.

21 Vladimir Papava, O xaraktere i perspektivax razvitie strateqiçeskoqo Ekonomiçeskogo part‐norstva na Yujnovo Kavkaze. Centralnaya Azia i Yujnıy Kavkaz. Almatı, TOO “East Point”, 2002, s 398.


ERMENİ TERÖRÜ (19. YÜZYIL SONU – 20. YÜZYIL BAŞLARI)

Ercan KARAKOÇ Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Dr.,

Strateji Bilimi Bölümü

Kocaeli / TÜRKİYE

[email protected]

ÖZET

19. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti’nin çok uluslu yapısı, imparatorluğun bekası için en önemli sorunlardan birisini teşkil etmekteydi. Fransız İhtilali nedeniyle yer yer ayaklanan uluslar bağımsızlıklarını elde ederek, imparatorluktan kopmaya başlamışlardı. Osmanlı devlet yönetiminin en üst tabakalarına kadar yükselen ve Millet‐i Sadıka unvanını alan Ermeniler içinde de devlete karşı isyan hareketleri görülür olmuştu. İngiliz, Fransız ve Rusların destekleriyle ayaklanan Ermeniler, hedeflerine ulaşmak için komiteler kurmuşlardır. Bu komitelerin yönlendirmeleriyle de çok sayıda terör eylemlerinde bulunmuşlardır. Bu terör eylemleri içinde en dikkat çeken özellik ise Ermenilerin suikastlardaki profesyonellikleridir. Bu makalede Ermenilerin 19. yüzyılın son ve 20. yüzyılın ilk çeyreği arasında uyguladıkları terör eylemlerine değinilecektir. Anahtar Kelimeler: Osmanlı İmparatorluğu, Ermeni, Terör, Hınçak, Taşnak, Talat Paşa, Cemal Paşa

ARMENIAN TERRORISM (END OF 19TH CENTURY ‐ BEGINNING OF 20TH CENTURY)

ABSTRACT

Towards the 19th century the multinational structure of the Ottoman Empire was one of the primary problems that threatened the empire’s survival. Nations that revolted with the impact of the French Revolution started to gain their independency and separate from the empire. There were also various rebellion acts against the state among the Armenians who went up to the highest degrees of the Ottoman state administration and were given the title “Millet‐i Sadıka – the loyalist nation”. The Armenians, who rebelled with the support of the British, French, and Russian established committees to attain their goals. They also committed a great number of terrorist acts with the guidance of these committees. The most striking feature of these terrorist acts is their professionalism in the assassinations. The terrorist acts applied by the Armenian between the last quarter of the 19th and the first quarter of the 20th centuries will be touched upon in this paper. Key Words: Ottoman Empire, Armenian, Terror, Hunchakian, Dashnak‐Armenian Revolutionary

Federation, Talat Pasha, Cemal Pasha

“Suikast, Ermeni milletinin spesiyalitesidir (uzmanlığıdır)” Dr. Rıza Nur

Giriş

Türklere yönelik Ermeni terörü üç kuşak‐tan oluşmaktadır. 1800’lü yılların sonları ile

1900’lü yılların ilk dönemlerinde özellikle II. Abdülhamit idaresi zamanında, Hınçak ve Taşnak komitesi mensubu Ermenilerin öncülüğünde yapılan ayaklanmalar, nüma‐

Ermeni Terörü (19. Yüzyıl Sonu – 20. Yüzyil Başları)

Number 28, 2009 13

yişler ve suikast teşebbüsleri söz konusu terörün ilk kuşağını oluşturur. 1920’li yıl‐larda, son dönem Osmanlı idarecilerine, Azerbaycan Türk liderlerine yönelik yapı‐lan, Taşnak komitesince sevk ve idare edi‐len ve Nemesis operasyonu adı verilen suikast eylemleri ise Ermeni terörünün ikinci dalgasını oluşturur. 1970 ve 1980’li yıllarda özellikle yurt dışındaki Türk diplo‐mat ve temsilciliklerine yönelik yapılan sal‐dırılar ise Ermeni terörünün üçüncü safha‐sını oluşturmaktadır. Son dönem terör dal‐gasını oluşturan ASALA ve JCAG‐ARA1 eylemleri ise Ermenilerin en kanlı terör faaliyetleridir.

Terörün Tanımı

Günümüzde uluslararası arenada net bir tanımı yapılmamasına rağmen terörün en kapsamlı ifade edilişi şu şekildedir: “Siyasal ve ideolojik amaçlarla, kişiler ve gruplar tara‐fından, gizli bir örgütlenme çerçevesinde, bir iç veya dış desteğe dayalı olarak; kitleler üzerinde bir korku atmosferi oluşturmak, sosyal sınıflar arasında muhalifleri ve şiddete engel olanları sindirmek veya yok etmek, kitlelerde yalnız kal‐dıkları kanaatini oluşturmak, onlara belirli dü‐şünce kalıplarını zorla kabul ettirmek biçimle‐rinde, sembol ve tanıtım yönleri de düşünülerek gerçekleştirilen sürece terör denir.”2 Bu tanım ışığında görülecektir ki, terör örgütleri he‐deflerine ulaşmak için şiddet kullanmayı stratejileri olarak kabul etmektedirler. En geniş ifadesiyle terörizm ise “Saik ve kastına bakılmaksızın halkı terörize etmek veya ona za‐rar verme tehdidinde bulunmak veya halkın ya‐şamları, onurları, özgürlükleri, güvenlikleri veya

1 ASALA: Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia‐Revolutionary Movement (Ermenis‐tan’ın Bağımsızlığı İçin Gizli Ermeni Ordusu); JCAG‐ARA: Justice Commandos of the Armenian Genocide‐Armenian Revolutionary Army (Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları‐Devrimci Ermeni Ordusu).

2 Sait Yılmaz, 21. Yüzyılda Güvenlik ve İstihbarat, Alfa Yayınları, İstanbul 2006, s. 502.

haklarını tehlikeye atmak veya çevreyi, bir kamu hizmetini veya kamu veya özel mülkü zarara maruz bırakma veya onları işgal etme veya onlara el koyma veya bir ulusal kaynağı veya uluslararası hizmetleri tehlikeye atma ya da bağımsız devletlerin istikrar, ülke bütünlü‐ğü, siyasal birliği veya egemenliklerini tehdit etme amacıyla bir bireysel ya da toplu suç pla‐nını gerçekleştirmek için işlenen her türlü şid‐det eylemi ile bu tür eylem tehdidinde bulun‐madır.”3

Bir topluluğu sürekli baskı altında tutmak, korku saçmak, dehşete düşürmek, şaşırt‐mak ve yıldırmak amacıyla sistemli olarak şiddet eylemlerine ve cinayetlere başvurma anlamına gelen “tedhiş” kelimesi ise, Os‐manlı kayıtlarında günümüzün modern anlamdaki bilinen adıyla “terör” yerine kullanılmaktaydı. Dolayısıyla söz konusu dönemde Ermeni teröründen, “Ermeni tedhişi” olarak bahsedilmekteydi. Terör ve terörizm sözcüklerinin içerdikleri bütün anlamları, Ermenilerin tedhiş faaliyetlerin‐de görmekteyiz. Örneğin ayaklanmalar (Sasun, Zeytun, Van), nümayişler (Babıâli Yürüyüşü), baskınlar (Kumkapı ve Os‐manlı Bankası Baskını), suikastlar (II. Abdülhamit Suikastı) ve cinayetler (Nemesis operasyonu, ASALA ve JCAG‐ARA eylem‐leri gibi) terör yanlısı Ermeniler tarafından istisnasız uygulanmıştır.

Ermeni Komiteleri ve Birinci Kuşak Ermeni Terörü

Eski güç ve kudretinden yoksun olan Os‐manlı İmparatorluğu, 19. yüzyılda artık dağılma aşamasına gelmişti. 1789 Fransız İhtilali’nin neden olduğu milliyetçi akımlar sonrasında Osmanlı idaresinde yaşayan azınlıklar, hususiyle Hıristiyanlar, kendi devletlerini kurmak için ayaklanmaya baş‐lamışlardı. Bunlardan Yunanlılar, Sırplar, Romenler ve Bulgarlar zamanla kendi ida‐ 3 Mesut Hakkı Caşın, Uluslararası Terörizm, Nobel Yayınları, Ankara 2008, s. 117.

Ercan Karakoç


relerini kurmayı başardılar. Bu milletlerin arkasında ise, Osmanlı coğrafyasında em‐peryalist emelleri olan zamanın büyük devletleri yani İngiltere, Fransa ve Rusya vardı. Bu devletler, hem diplomasiyi hem de gücü kullanarak Osmanlı Devleti’ni sürekli baskı altında tutmuşlar, menfaatleri doğrultusunda Hıristiyan azınlıklara da sahip çıkarak Osmanlı Devleti’nin içişlerine müdahalelerde bulunmuşlardır. Onlara gerekli olan her türlü yardımı, silahlar te‐mini de dâhil olmak üzere yapmaktan çekinmemişlerdir. İşte bu konjonktür altın‐da, Osmanlı idaresinde yaşayan Ermeniler de önlerindeki bu örneklerden esinlenerek Türkiye’nin doğusunda kendi devletlerini kurmak amacıyla çalışmalar yapmaya baş‐lamışlardır.

Esasında o yıllara kadar Ermeniler hem devlet ve hem de halk tarafından millet‐i sadıka olarak adlandırılıyordu. Onların Türk devletine olan bağlılıkları ise Batı dünyasında hoş karşılanmıyor, bazen “Hı‐ristiyan Türkler” olarak adlandırılmalarına bile neden oluyordu.4 Bu şekilde devlet ve toplum hayatına uyum sağlayan Ermeniler, sadece devlet dairelerinde değil, evlerinde bile Türkçe konuşuyorlardı.5 Bunlara rağ‐men, onlar da Batılı devletlerin emperyalist politikalarına yenik düştüler. Bağımsızlık hayaliyle yavaş yavaş örgütlenmeye, komi‐teler kurmaya ve akabinde de terör faali‐yetlerine başladılar.

4 Ünlü Alman Mareşali Helmuth von Moltke (1800–1891) Türkiye’de bulunduğu yıllarda (1835–1839) Osmanlı yönetimindeki Ermenilerin durumuna dair şu tespitlerde bulunmaktadır: “Bu Ermenilere hakikatte, Hıristiyan Türkler denilebilir. Rumların kendi özelliklerine karşın Ermeniler Türk adetlerini, hatta dilini benimsemişlerdir…” Bkz. Nejat Göyünç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, Gültepe Yayınları, İstanbul 1983, s. 50.

5 Mehmet Perinçek, Rus Devlet Arşivlerinden 100 Belgede Ermeni Meselesi, Doğan Kitap, İstanbul 2007, s. 44 ve 181.

Ermenilerin bu şekilde çalışmalar yapma‐sında kendilerine en fazla destek ise, kuş‐kusuz Ermeni kilisesi ve din adamlarından gelmekteydi.6 Dini mevkileri nedeniyle söz konusu kişilerin fikirleri halk üzerinde daha fazla etkili oluyordu. Onların bu du‐rumunu gösteren güzel bir örnek ise; Van ve Erzurum’da Rus Başkonsolosu olarak çalışmış olan General Mayevski tarafından şöyle anlatılır: “Ermeni ruhani reislerine ge‐lince, bunların din hususunda çalışmaları he‐men hemen yok gibidir. Fakat buna karşılık milli fikirlerin yayılması konusunda büyük ve pek çok gayretleri geçmekteydi. Yüzlerce yıldan beri bu gibi fikirler, esrarlı manastırların sessiz duvarları içinde beslenmiş ve geliştirilmiş ve ‘bu yerlerde dini ayinler yerine Hıristiyan‐İslam düşmanlığı’ yer almıştır. Okullar ve kilise okulları da bu konuda ruhani reislere çok yardım etmişlerdir. Zamanla dini taassubun yerine düşmanlık duyguları geçmiştir.”7 Erme‐ni tarihçi H. Pastırmacıyan da, Histoire de l’Armenie adlı eserinde şunu yazmaktadır: “Ermeni kilisesi, Ermeni milletinin kilise tarafından can verilen ruhunun yeniden dün‐yaya gelmek için yaşadığı vücuttur.” Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement isimli eserinde ise, “Bu nasyona‐list (ırkçı) çabada en büyük rol, bazı müstesna liderleri ve belli başlı manastırları vasıtasıyla, hem dini hem entelektüel bir kuvvet olarak çalı‐şan, Ermeni kilisesi tarafından oynanmıştır”8 demektedir. Kilisenin dışında Ermeni soru‐nunu hazırlayan diğer unsurlar ise; din faktörü, misyonerlerin faaliyetleri ve pro‐pagandadır. Bu etkenlerin, zamanın büyük devletlerinin kendi emelleri doğrultusunda

6 Mehmet Perinçek, B. A. Boryan’ın Gözüyle Türk‐Ermeni Çatışması, Kaynak Yayınları, İstanbul 2006, s. 37–8. Kilise ve terör hakkında detaylı bilgi için bkz. Erdal İlter, “Ermeni Kilisesi ve Terör”, Yeni Türkiye, Sayı 38, Mart‐Nisan 2001, s. 854–893.

7 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul 1987, s. 422.

8 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005, s. 48, 49.


Number 28, 2009 15

kullanılmasıyla, Ermeni meselesi büyümüş ve sonu alınamayan olaylara neden olmuştur.

Osmanlı Ermenileri meselesi 1863 Nizam‐namesi 9 ile ulusal; 1877–78 Osmanlı‐Rus Savaşı (93 Harbi) sonrasında imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları’nın Ermenilerle ilgili reformlar yapmayı içeren maddeleri nedeniyle de ilk defa uluslar‐arası bir sorun halini alıyordu.10 Ermeniler, “ıslahatlar, reformlar” vesilesiyle yabancı‐ların koruyuculuğu altında Osmanlı ülkesi içinde özerklik elde etmeyi amaçlıyorlardı. Bu amaç zamanla ‘Erivan’dan Akdeniz’e ka‐dar uzanacak bir Ermenistan (Büyük Ermenis‐tan)’ kurulmasına dönüşecekti. Neticede Ermeniler, “mazlum” rolüne bürünerek, büyük devletlerin “imdada koşmalarını sağlamak” ve yukarıda bahsedilen anlaş‐maların şartlarını uygulamamak için çaba‐layan II. Abdülhamit’i zorlamak için böl‐gesel cemiyet ve komiteler kurmaya baş‐larlar. Daha sonra Hınçak ve Taşnak 9 Ermenilerin “Ermeni Anayasası” dedikleri “Nizamname‐i Millet‐i Ermeniyan‐Ermeni Milleti Nizamnamesi” 29 Mart 1863 tarihinde onaylanmış ve yürürlüğe girmiştir. 99 maddeden oluşan bu nizamname ile 140 üyeli bir genel meclis oluş‐maktaydı. Meclis üyesi olarak 20 kişi kilise men‐suplarından, 40 kişi taşradan ve 80 kişi de İstan‐bul’dan seçilecekti. Bu nizamname ile Ermeniler, dini, sosyal ve kültürel meselelerini serbest bir şekilde kendi meclisleri kanalı ile çözümlemek, din adamlarını, öğretmenlerini serbestçe tayin etmek imkânını elde etmişlerdi. Bu nizamname Ermeni cemaatine adeta bağımsız devlet statüsünde haklar sağlıyordu. Bkz. Abdurrahman Çaycı, Türk‐Ermeni İlişkilerinde Gerçekler, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2000, s. 16, 17. Bu uygulama Ermeniler için adeta bir dönüm noktası olmuştur. Ozanyan adlı bir Ermeni’ye göre nizamnamenin çok önemli sonuçları olmuştur. Bunlar içinde en kritik olanları ise şüphesiz; a) Gregoryen, Katolik ve Protestan Ermenilerin bazı durumlarda birleş‐melerine imkân sağlaması, b) İhtilal ruhu uyan‐dırmasıydı. Bkz. Uras, a.g.e., s. 178, 179.

10 Süleyman Beyoğlu, “Ermeni Tehciri’ne Dair Araş‐tırmalara Toplu Bir Bakış”, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, I, Ankara 2003, s. 23, 24.

komiteleri olarak Türk milletinin karşısına çıkacak olan bu örgütlerin ilk nüveleri olması hasebiyle kurulan yerel teşkilatlar da önem arz etmektedir. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren oluşturulan bu cemiyet ve komitelerden bazıları ise şunlardır: Hayırsever Cemiyeti (Kilikya), Fedakârlar Cemiyeti (Kilikya), Araratlı Ce‐miyeti (Van), Şarklı Mektepsevenler (Muş), Kilikya Cemiyeti (Adana), Birlik ve Kuru‐luş Cemiyeti (Van), Ermenilerin Birleşik Cemiyeti (Miyasiyal Enikerotyon Hoyotis), Kara Haç Cemiyeti (Van), Ermeni Vatan‐severler Birliği (İstanbul), Yüksel Kurul Ce‐miyeti (Erzurum).11 1890 tarihinde de İstan‐bul’da Şant (Yıldırım) ve Kurban adlı iki örgüt daha kurulmuştur. Bu derneklerin kurucuları genellikle Türkiye Ermenilerin‐den çok Kafkasyalı ve Rus uyruklu Ermeni‐lerdi. 12 Bu arada, 1880 yılından itibaren Osmanlı coğrafyası içindeki tüm İngiliz konsolosları, üstlerine Ermenilerin isyan hazırlıklarını haber veren raporlar yazma‐ya başlarlar. 13 Tarihçi Prof. Mim Kemal Öke’ye göre “bağımsız bir Ermenistan kurula‐bilmesine yönelik gelişmelerin birinci safhası, Büyük Güçler’in yardım ve yönlendirmeleriyle, Ermeni kilisesinin milliyetçi hisleri kullanması ve vurgulamasıyla tamamlanmıştı.” Şimdi ge‐riye bağımsız Ermenistan’ın kurulması noktasında komitelerin teşkil edilmesi saf‐hası kalmıştı.14 Sonuç itibariyle, Ermeni ha‐reketinin/terörünün temelinde, ayrılıkçı‐bölücü ve dışa bağımlı olma gibi iki temel özellik net bir şekilde kendini göstermekte‐dir. Ermeni komitelerinin en önemlileri;

11 Uras, a.g.e., s. 421 ve 430. 12 Bkz. Yusuf Sarınay vd. Ermeni Komiteleri, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2001.

13 Ermenilerin silahlanma faaliyetleri ve isyan hazır‐lıkları hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Erdal İlter, Türkiye’de Sosyalist Ermeniler ve Silahlanma Faaliyetleri (1890–1923), Turan Yayıncılık, İstanbul 1995.

14 Mim Kemal Öke, Ermeni Sorunu (1914–1923), TTK Yayınlar, Ankara 1991, s. 75.

Ercan Karakoç


Armenakanlar (1885), Hınçak (1887) ve Taşnaksutyun (1890) olmak üzere üç tane‐dir. Bunlara ilaveten komitacılık faaliyetleri oldukça sınırlı olan Ramgavar Partisi de zikre değerdir.

İhtilalci siyasi bir parti olarak Türkler ve Osmanlı aleyhine ortaya çıkan ilk teşekkül Armenakan Partisi’dir. Mıgırdıç Portakal‐yan’ın ismi Armenakan ile birlikte anılır. 1848 tarihinde İstanbul’da doğan Portakal‐yan, 15 uzun yıllarını Van’da kendi açtığı okulunda öğretmenlik yaparak geçirmiş ve bu süreçte ihtilalci bir gençlik yetiştirmiştir. 1885 yılında Van’da oturması yasaklanınca Marsilya’ya gitmiş ve Armenia gazetesini neşretmeye başlamıştır. O, gazetesinde kan akıtmadan hürriyetin kazanılamayacağı sloganını sürekli vurgulamaktaydı. Porta‐kalyan’ın dokuz öğrencisi, 1885 sonbaha‐rında Van’da, Terlemezyan kardeşlere ait olan Hasırlı Ev’de Armenia gazetesi ismin‐den esinlenerek Armenakan Partisi’ni ku‐rarlar. Bu dokuz kişi içerisinde Mıgırdıç Terlemezyan (Avedisyan), Grigor Terle‐mezyan, Ruben Şatavaryan, M. Barutciyan, Gevord Hancıyan, Grigor Adian, Grigor Acemyan, Grigor Beozikyan ve Gareğin Manukyan vardı. Avedisyan, lider Porta‐kalyan ile irtibatı sağlayan kişiydi. Gazete‐nin Türkiye’ye girişi 1885 Ağustos’unda yasaklanmasına rağmen ülkeye gizli olarak sokulmuştur. Parti üyelerine silah kullan‐ma ve askeri strateji konusundaki bilgile‐rin, Van Ermeni Okulu’nda, Rus Konsolosu Binbaşı Kamsaragan tarafından verildiği de belirtilmektedir. 16 Rusya, Armenakanlara

15 Portakalyan, 1848 yılında İstanbul Kumkapı’da doğmuştur. Babası gençliğinde Paris’e tahsile gön‐derilen, dönüşünde 1858’de bir süre Babıâli Tercüme Odası’nda çalışan, 1886’da Maliye Neza‐reti danışmanı, daha sonra Ziraat Bankası müdürü olacak olan Mikael Portakalyan Paşa’dır. Bkz. Göyünç, a.g.e., s. 62, 63.

16 Ermeni ayaklanmacı hareketinin ilk gelişme döne‐minde Rus ajanlarının rolü üzerine pek az şey bilinmesine rağmen, Rusya’nın ilk Ermeni ayak‐

böyle yardımda bulunmasına rağmen on‐ların gazetesinin topraklarına girişini 1886 yılında yasaklamıştır. Bu partinin üyeleri zamanla Hınçak ve Taşnak komitelerine geçmişlerdir.

Hınçak 17 komitesi; Kafkasyalı Ermeniler‐den Avedis Nazarbegyan ile eşi Maro (Marian Vardaniyan) ve arkadaşları olan Gevorg Gharadjian, Ruben Khan‐Azat, Christopher Ohanian, Gabriel Kafian ve Manuel Manuelian tarafından Karl Marks’‐ın prensipleri esas tutulmak suretiyle, öğrenimlerini Fransa’da yapan ve hepsi Rus Ermeni’si olan öğrencilerce,18 1887 yı‐lında Cenevre’de kurulmuştu. Söz konusu gençler, hem Fransa’da yayımlanan Armenia gazetesinden hem de sosyalist akımdan etkilenmişlerdi. Kurucuların Rus sosyal de‐mokrasisinin ünlü isimleri Georgi Plehanov ve Vera Zasuliç’le yakın ilişkileri vardı. Ünlü Ermeni komitacı Antranik19 de önce Hınçak komitesine katılmış, ancak daha sonraları komite yöneticileri ile fikir anlaş‐mazlığına düşerek Taşnak komitesine geç‐miştir. Bu komitenin esas takip ettiği siyasi gaye, Türkiye Ermenistan’ını kurtarmak;

lanmalarında etkin olduğu kabul edilmektedir. Bkz. Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1995, s. 130.

17 Çan, çan sesi, çıngırak anlamlarına gelmektedir. Osmanlı Devleti Zaptiye Nezareti’nin (Emniyet Müdürlüğü) Ermeni komiteleri ile ilgili 1894 tarihli bir raporunda, Hınçak’ın Ermenice isyan anlamına geldiği yazmaktadır. Bkz. İlter, Türkiye’de Sosyalist Ermeniler ve Silahlanma Faaliyetleri, s. 25.

18 Francis P. Hyland, Armenian Terrorism: The Past, the Present, the Prospects, Westview Press, Oxford 1991, s. 10, 11.

19 Antranik’in yaptıklarına, Amerikalı Amiral Bris‐tol’ün sözleri örnek olarak gösterilebilir. “General Dro’nun [Antranik kastediliyor] yanında [bulunarak] hizmet görmüş subaylarımın verdiği raporlardan biliyorum ki, savunmasız köyler topçu ateşine tutul‐muştur ve sonra işgal edilmişlerdir; eğer orada kaçma‐mış yerli halktan kimse bulunmuşsa bunlar vahşice öldürülmüşlerdir, köy talan edilmiştir, bütün sürü hay‐vanları gasp edilmiştir ve sonunda köy yakılmıştır.” Bkz. McCarthy, a.g.e., s. 252.


Number 28, 2009 17

burayı Rus ve İran Ermenistan’ıyla birleş‐tirmek, bu üç Ermenistan’dan bağımsız bir büyük Ermenistan meydana getirmekti.

Hınçak komitesinin faaliyetleri hakkında Trabzon’daki İngiliz Konsolosu, elçi Sir Philip Currie’ye 28 Ekim 1895 tarihinde şöyle yazıyordu: “Hınçak’lılar hareketleri dışarıdan idare ediyorlar ve kendileri tamamen emniyet içinde bulundukları halde, Türkiye’‐deki ırkdaşlarına hayatı dayanılamaz bir hale getiriyorlar. Amaçları, Müslümanları Hıristi‐yanlara karşı kışkırtmak ve katliamlar çıkar‐tarak memleketi dehşet içinde bırakmaktır. Bü‐tün dünyaca bilinmelidir ki, bu örgütün anar‐şik bir karakteri vardır.”20

Amerikalı misyoner Cyrus Hamlin’in (Robert Koleji’nde görevli) Hınçak komitesi hakkındaki tespitleri oldukça önemlidir. Kendisi, bir Hınçak komitesi üyesiyle ara‐sında geçen sohbeti şöyle aktarmaktadır: “Çok zeki, İngilizceyi Ermenice kadar süratli ve doğru olarak konuşan ve ihtilali açıkça savunan bir Ermeni, Rusların Anadolu’ya girerek orayı zapt etmeleri için yol hazırladıklarını ve bunun için çok güçlü umutları bulunduğu hakkında beni temin etti. Bunun nasıl olacağı sorusuna karşı da: ‘Bütün Türkiye imparatorluğunda ku‐rulmuş bu Hınçak çeteleri, Türkleri ve Kürtleri öldürmek için fırsat gözetecekler, bunların köy‐lerini yakacaklar ve sonra dağlara çıkacaklar. O zaman, hırstan kudurmuş olan İslamlar ayakla‐nacak ve savunmasız Ermenilere hücum edecek‐ler. Rusya, insanlık ve Hıristiyan uygarlığı adı‐na, içeri girecek ve Anadolu’yu zapt edecektir’ dedi. Bu projeyi, şimdiye kadar görülmemiş, bilinmemiş derecede vahşice bulduğumu söyle‐

20 Uras, a.g.e., s. 441‐2. Ukrayna Kara ve Deniz Silahlı Kuvvetleri komutanlığı yapan, 13 Aralık 1921’de Türkiye ile Ukrayna arasında Dostluk ve Kardeşlik Anlaşması imzalamak üzere Ankara gelen ve Mustafa Kemal Paşa ile görüşmeler yaptıktan sonra 14 Ocak 1922 tarihinde Ukrayna’ya dönmek üzere Samsun’dan hareket eden M. V. Frunze de “Ermeniler, tek kelimeyle provokatördür” demiştir (Perinçek, Rus Devlet Arşivlerinden 100 Belgede Ermeni Meselesi, s. 209).

yince de serinkanlılıkla: ‘Şüphesiz size öyle geliyor. Fakat biz, Ermeniler serbest olmaya ant içtik. Avrupa, Bulgar zulümlerini dinledi ve Bulgaristan’a hürriyet verdi. Milyonlarca kadın ve çocuğun kanlarını görecek, yükselen haykı‐rışlarımızı duyacaktır’ dedi. Bu hareketin Er‐menistan adını, bütün medeni insanlara nef‐retle hatırlatacağını boş yere kendisine anlat‐maya çalıştım. Karşılık olarak; ‘Umutsuzuz, bunu muhakkak yapacağız’ dedi. Fakat sizin halkınız Rusya himayesini istemiyorlar, kötü de olsa Türkiye’yi tercih ediyorlar. Rusya tarafla‐rında yüzlerce mil genişliğinde her zaman göç edilmesi kolay olan yerler var. Eğer halkınız Rusya’yı tercih etmiş olsalardı, bugün Türkiye’‐de bir tek Ermeni ailesi kalmazdı dedim. Cevap olarak: ‘Evet, işte bu ahmaklıklarından dola‐yıdır ki, ıstırap çekiyorlar’ dedi. Aynı şeyi kabul eden başkalarıyla da konuştum… Hınçak ihtilal partisi faaliyetlerinden birazını mümkün oldu‐ğu kadar hafif bir şekilde açıkladım. Bunun kökü Rusya’dır. Bunları, Rus altını ve zekâsı idare etmektedir… Bunlar suçsuz ve cahilleri hilelerle kandırarak, fesat çıkararak bu partiye sokmaya çalışmaktadırlar… Bu memlekette bazı Ermeniler, [onların] zalimce planlarını ve gerçek durumlarını bilmeden, vatanseverlikleri yüzünden, onlara katılmışlardır…”21

Ermeni milliyetçiliğinin temsilcisi ve Erme‐ni meselesinin en önemli unsuru olan Taşnaksutyun komitesi ise 1890 yılında Kafkasya’da, Rusya Ermenistan’ında ku‐ruldu. Rus Ermenileri, Osmanlı coğrafya‐sındaki Ermenilerle ilgili olayları yakından izliyorlardı. Hatta bu sıralarda Tiflis’te Ermeniler arasında birtakım gizli örgütler mevcut bulunuyordu. Söz konusu örgüt‐lerin hemen hepsi özellikle Kristapor Mikaelyan 22 ve arkadaşları Simon Zavar‐ 21 Uras, a.g.e., s. 456‐7. 22 1859–1905 yılları arasında yaşamıştır. Helen, Topal ve Edward kod adlarını kullanmıştır. Troşak ga‐zetesinin editörlüğünü de yapmıştır. Yaşamı bo‐yunca Taşnak’ın bir numaralı kişisi olmuştur. II. Abdülhamit’e suikast düzenlemeyi planlayan ekibin de liderliğini yapan Mikaelyan, suikast için

Ercan Karakoç


yan ve Istepan Zoryan’ın gayretleriyle birleşerek Ermeni İhtilal Cemiyetleri Birliği’ni meydana getirdiler. Taşnaksutyun’un ku‐ruluşundaki ilk amacı, Tiflis’te bulunan genç Ermenistan’ı, merkezi Van’da bulu‐nan Ermeni Cemiyeti‐Armenakanlar’ı ve Hınçak’ı birleştirmek, Türkiye’ye geçen çetelere yardımda bulunmaktı. Komite’nin gayesi, isyanlar çıkarmak ve Türkiye Ermenistan’ı için siyasi ve iktisadi hürriyeti elde etmekti. Hedef tam bağımsızlıktı. Taşnaksutyun’un elemanlarına emri ise “Türkü, Kürdü [yani Müslüman’ı] her yerde, her türlü şartlar altında vur. Gericileri, sözün‐den dönenleri, Ermeni hafiyelerini, hainleri öldür. İntikam al” idi.23 Bu komite, ihtilalci Ermeni komiteleri arasında en uzun ömür‐lüsü ve en önemlisi, Ermenilerin hayatı ile mukadderatını en çok etkilemiş olan komi‐tedir. Taşnaksutyun’un hiç değişmeyen özelliği ise, gerek Ermeniler arasında ve gerekse bütün dünyada Türk düşmanlığı yaratmak, katliam ve soykırım propagan‐dası yapmak olmuştur.24 Bunun için Taş‐nak bünyesinde Terör Hazırlık Komitesi dahi kurulmuştur. Komite’nin görevi, yapı‐lacak terör eylemlerini planlamak ve ha‐yata geçirmekti. Devlet yetkililerine karşı silahlı terör eylemlerine girişmek resmi belgelerinde yer alıyordu (örneğin sultan II. Abdülhamit’e yönelik suikast).25 Terörü,

yapılan bir deneme sırasında bomba patlaması sonucu Bulgaristan’da ölmüştür. O’nun ölmesine rağmen suikast ekibi çalışmalarına devam etmiş ve 21 Temmuz 1905 tarihinde II. Abdülhamit’i öldür‐mek için saatli bir bomba patlatmışlardır.

23 Taşnaksutyun’un yayın organlarından Orizon gaze‐tesinde 1912 yılında yayımlanan makalede “…Türk devlet yetkilileri ve iktidar sahipleri bilsinler ki, ne bir Türk ne de Türk devleti bundan böyle hiçbir Ermeni için değer taşımamaktadır. Varlıklarını korumak için başka yollar düşünsünler…” (Perinçek, Rus Devlet Arşiv‐lerinden 100 Belgede Ermeni Meselesi, s. 49).

24 İlter, Türkiye’de Sosyalist Ermeniler ve Silahlanma Faaliyetleri, s. 27.

25 Perinçek, B. A. Boryan’ın Gözüyle Türk‐Ermeni Çatışması, Kaynak Yayınları, İstanbul 2006, s. 37.

hedeflerine ulaşmak için bir vasıta olarak kullanmaya karar veren ve bu yolda pek çok kanlı eylemler yapan Taşnak komitesi için söylenen ve yazılan oldukça fazla veri bulunmaktadır. Bunlardan bazıları aşağıda verilmiştir.

Ohanus Appressian adlı bir Ermeni suba‐yın hikâyesinin anlatıldığı Men are like that adlı kitapta, Taşnakların Türklerden başka kendi ırkdaşlarına nasıl mezalim yaptıkları açık bir dille anlatılmaktadır. “…(Taşnakla‐rın) kendi yasaları, yargı organları ve bu yargı organlarının vereceği hükümleri yerine getire‐cek olan ‘Mauserists (profesyonel katiller)’ adı verilen bir suikastçılar ordusu vardı. Komite, bir adamın öldürülmesini kararlaştırmış ise, bu adamın cellâdını tespit etmek üzere ya kura çekilir veya bu iş, partinin Mauseristlerinden birine havale edilirdi.” 26 İngiliz Konsolosu Eliot’un verdiği bir rapora göre; “Taşnaklar Hıristiyan köylerine yerleşiyorlar, sahip oluna‐bilecek en iyi şartlarda yaşıyorlar, kendi gider‐leri için zorla para topluyorlar ve genç kadınlar ile kızları kendi isteklerine boyun eğmek zorun‐da bırakıyorlar, kendilerini hoşnut etmeyenleri soğukkanlılıkla katlediyorlardı.” 27 Ermeni ta‐rihçisi A. A. Lalayan ise Taşnaklarla ilgili olarak “…Kana susamış humbapetaların (Andranik Paşa, Amazayep vd.) komutasındaki Taşnak birlikleri Türk kadınlarını, çocuklarını, yaşlılarını ve hastalarını ortadan kaldırmak işinde azami ‘cesareti’ göstermişlerdir. Taşnak birlikleri tarafından işgal edilen Türk köyleri, orada yaşayan insanlardan ‘kurtarılmış’ ve tanınmaz hale getirilmiş kurbanlarla dolu bir harabeye çevrilmiştir” diye yazmaktadır.28 Yine o, “Taşnaksutyun’un fikri, Ermeni toprakların‐da yaşayan Azeri [Türk] ve Kürt nüfusu imha 26 Erdal İlter, “Taşnaksutyun”, Türk‐Ermeni İhtilafı Makaleler, ed. Hikmet Özdemir, TBMM Basımevi, Ankara 2007, s. 79.

27 Justin McCarthy, “Ermeni İsyanları ve Osmanlı‐lar,” Ermeni Araştırmaları Dergisi, Sayı 16–17, Kış 2004‐İlkbahar 2005, s. 82–108.

28 Perinçek, Rus Devlet Arşivlerinden 100 Belgede Ermeni Meselesi, s. 60.


Number 28, 2009 19

ederek ülkeyi Ermenileştirmekti” diye belirtir. Lalayan’ın Taşnaklarla ilgili diğer saptama‐ları ise şunlardır: “Taşnaklar, Ermeni kitlele‐rini milli maskeyle aldatarak Türkleri imha et‐meye çağırdı. Taşnak gönüllü hareketi, on bin‐lerce Türk köylüsünü Ortaçağ’dan kalma yöntemlerle katletti. Taşnaklar Müslüman köy‐lüleri katletmekle kalmadı, onların varlıklarını da yağmaladı. Bu dönemde Taşnaklar, ‘Müslü‐manlar bizim düşmanımızdır’ sloganı altında bugünkü Ermenistan topraklarında yaşayan binlerce insanı katlettiler... Onlar, yüzlerce yıldır birlikte yaşadıkları Türklere karşı savaş‐mak istemeyen ırkdaşlarına karşı da inanılmaz işkencelerde bulundular.”29

Sonuç olarak Ermeni komitelerinin özellik‐le Hınçak ve Taşnak komitelerinin ortak özellikleri ve amaçları şöyle ifade edilebilir:

1. Osmanlı topraklarına girerek, kendileri için tehlikeli gördükleri hükümete bağlı ve hükümete yardım eden her Türk ve Ermeni’yi fark gözetmeksizin katletmek.

2. Tedhiş ve katliam yapacak eylem (terör) grupları kurmak.30

3. Böylece büyük devletlerin Osmanlı’ya müdahalesini sağlamak ve Müslüman’‐ların kovulacakları veya öldürülecekleri altı Anadolu vilayetinde,31 bağımsız, sos‐yalist bir Ermeni devleti kurmaktı.

29 A. A. Lalayan, Taşnak Partisi’nin Karşıdevrimci Rolü (1914–1923), Kaynak Yayınları, İstanbul 2006, s. 8–9.

30 Moskova’daki Askeri Tarih Devlet Arşivi’nde (RGVİA) bulunan bir raporda, asıl etnik temizliği Ermenilerin gerçekleştirdiği yazmaktadır. Akade‐misyen Mehmet Perinçek’in söz konusu arşivde yaptığı araştırmada, I. Dünya Savaşı sırasında Kaf‐kasya Cephesi’nde görevli Tuğgeneral Leonid Bolhovitinov’un 11 Aralık 1915 tarihli karargâha gönderdiği 65 sayfalık raporda, “Ermeni gönüllü birlikleri ırkçı duygularla Müslüman halka karşı vahşi kırımlara” girişti diye belirtmektedir. Ayrın‐tılı bilgi için bkz. Nerdun Hacıoğlu, “Etnik Temiz‐liği Ermeniler Yaptı”, Hürriyet, 16 Haziran 2008 ve Mehmet Perinçek, 11 Aralık 1915 Tarihli Resmi Ermeni Raporu, Doğan Yayıncılık, İstanbul 2009.

31 Vilayât‐ı Sitte: Sivas, Erzurum, Harput (Elazığ), Van, Diyarbakır ve Bitlis’ten oluşmaktadır.

4. Bu dönemdeki Ermeni terörünün iki te‐mel özelliği vardır. Bunlar; a) Ayrılıkçı‐lık yani bölücülük, b) Dışa bağımlılık‐tır.32

Ermeni komitelerinin işledikleri cinayet çeşitlerine örnek vermek gerekirse: Türkle‐rin ileri gelen ve sevilen isimlerinden bazı‐larını hunharca öldürmek; savunma güçleri olmayan masum kişileri yakalayıp kafatas‐larını parçalamak; halkı kapalı yerlere, camilere, ahırlara kapatıp diri diri yakmak; hasta ve yaşlıları çeşitli işkencelerle ve çiğneyerek öldürmek; boyunları, kolları ve bacakları parça parça doğramak; duvarlara çivilemek, kazıklara oturtmak ve direklere çakmak; anaların ve babaların gözleri önünde çocuklarını parçalayıp etlerini kı‐zartıp veya çiğ çiğ yemek; gebe kadınların karınlarını yarıp bebeklerini süngüler ile çıkartıp öldürmek; kadınların ziynet eşya‐larını almak için kol, el ve bileklerini ve parmaklarını kesmek, göbeklerinde ateş söndürmek; kadın ve kızlara tecavüzde bu‐lunmak; diri diri derilerini yüzmek, ihti‐yarların sakallarını tutuşturmak, pislik sür‐mek ve Türk askerlerinin kıyafetlerini giye‐rek Türkleri yanıltıp, onları daha rahat yok etmektir.33

II. Abdülhamit’e Ermeni Suikastı

XX. Asır, Türk tarihi açısından ilginç ve ilginç olduğu kadar da önemli olan bir yüzyıldır. Önemlidir, zira tarihin hiçbir devrinde, bu asırda olduğu kadar Türk devlet adamları ve ileri gelenleri suikast‐lara maruz kalmamışlardır. Ayrıca, Türkle‐re karşı uygulanan bu suikastların hemen hemen tamamına yakını Ermeniler tarafın‐dan yapılmıştır. Belki de Dünya tarihinde 32 Sedat Laçiner, “Ermeni İddiaları ve Terör”, Ermeni Sorunu, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2003, s. 96.

33 Ergünöz Akçora, “Ermeni Sorunu ve Türklere Yap‐tıkları Katliamlarda Ermeni Komitelerinin Yeri”, Yeni Türkiye, Mart‐Nisan 2001, Sayı 38, s.761.

Ercan Karakoç


Türk idareciler kadar veya Türkler kadar planlı ve programlı bir şekilde suikasta maruz kalan başka bir millet yoktur. İşin ilginç yanı ise, yüzyıllardır Türklerle bir‐likte dostça yaşayan Ermeniler’in, söz ko‐nusu eylemleri seri bir şekilde gerçekleş‐tirmeleridir. Belki de bu yüzden olsa gerek, ASALA ve JCAG‐ARA eylemlerini görme‐mesine ve sadece XX. Asrın başlarında ya‐pılan faaliyetleri görmüş olmasına rağmen Dr. Rıza Nur anılarında “Suikast, Ermeni milletinin spesiyalitesidir (uzmanlığıdır)” de‐miştir.34

Ermenileri, Sultan II. Abdülhamit’e karşı suikast eyleminde bulunmaya iten başlıca etken, O’nun 93 Harbi sonrasında imza‐lanan Ayastefanos ile Berlin Anlaşması’nın öngördüğü ve ülkenin doğusunda Erme‐niler lehine yapılması istenen ıslahatların uygulanmasını zamana yayması ve işi ağırdan almasıydı. Zira söz konusu anlaş‐maların 16. ve 61. maddelerinde, Osmanlı Devleti, Ermeniler lehine bazı düzenleme‐ler ve reformlar yapacağını beyan etmişti.35 Bununla birlikte II. Abdülhamit takip ettiği ince diplomasi sayesinde, ülkenin doğusu‐nun elden çıkması anlamına gelecek olan bu maddeleri uygulamamıştır. Hatta bir keresinde O; “Ölürüm de Ermenilere muh‐tariyet hakkı tanıyan Berlin Kongresi’nin 61. maddesini uygulatmam” demiştir.36 Sultan II. Abdülhamit, Ermeni Sorunu’nun arkasında Batılı güçler olduğunu ve Ermenileri Avru‐palı devletlerin kışkırttığını biliyordu. O, İngiliz casusu Prof. Arminius Vambery’e

34 Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, III, Altındağ Yayınevi, İstanbul 1968, s. 1069.

35 Ayastefanos ile Berlin Anlaşması hakkında daha ayrıntılı bilgi ve İngiltere’nin söz konusu anlaş‐malara müdahalesi için bkz. Cevdet Küçük, Os‐manlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı (1878–1897), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1986, s. 1–16.

36 Cevdet Küçük, “II. Abdülhamit’in Dış Politikası”, Sultan II. Abdülhamit Dönemi Paneli II, Bilge Ya‐yıncılık, İstanbul 2000, s. 125.

bir sohbet esnasında Ermeni meselesi ile ilgili düşüncelerini şöyle anlatmıştı: “…Ve yine Ermeniler, aslında Şark gelenekleriyle bütünleşmiş, beş yüz seneden beri bizimle barış içinde kaynaşmış, hiç de savaşçı ve saldırgan olmayan bir Şark ırkıdır. Eğer arada bir üzücü hadiselere rastlanabiliyorsa, bunların müsebbibi Ermeni milletinin karakterini bilmeyen yabancı politikacıların kışkırttığı ajanlardır. Siz gayet iyi biliyorsunuz ki, ben mutaassıp biri değilim; benim için bütün yurttaşlarım, dinleri, mez‐hepleri ve ırkları ne olursa olsun birdir. Din ayırımı yapan ben değil Avrupa güçleridir… Lord Salisbury’ye aynen şunu aktarınız; Erme‐nistan’daki kötü şartları düzeltmeye amadeyim. Ama bağımsız bir Ermenistan’ın kuruluşuna müsaade edeceğime şu kellemi keserim daha iyi. Ermenistan’ın tesisi sadece dindaşlarımın açı‐sından çok büyük bir adaletsizlik örneği değil, aynı zamanda iktidarımın ve Türkiye’nin varlı‐ğının sonu olur.”37 Sultan, Ermeni sorunu‐nun arkasında İngilizlerin de bulunduğunu yine Vambery’e şöyle ifade eder: “…Her şeyi olduğu gibi anlatsam bile Ermeni, Mısır ve Boğazlar meselelerinde İngiltere’de hâkim olan asılsız ve yanlış kanaatleri değiştiremem. Hele Ermeni sorununda İngilizlerin gözü hiçbir şeyi görmez olmuştur. Emelleri Bulgar mezalimi yaygaralarını bir kez de burada tekrarlayarak, tıpkı Bulgaristan’ın imparatorluktan ayrılışın‐da olduğu gibi, Doğu Anadolu’da bağımsız bir Ermenistan kurmaktır. Benden de sadece üçte biri Hıristiyan ve gerisi Müslüman olan bir bölgeyi elden çıkartmamı bekliyorlar. Söyleyiniz bana lütfen, yaklaşmakta olan tehlikeyi fark edebiliyorlar mı, yoksa ortak düşmanımızın [Rusya] amaçlarına hizmet ettiklerini göreme‐yecek kadar kısa görüşlü müdürler?”38

II. Abdülhamit’in bu siyaseti nedeniyle Ermeni komiteleri, bağımsızlıklarına giden yoldaki en büyük engel olarak gördükleri 37 Mim Kemal Öke, İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery’nin Gizli Raporlarında II. Abdülhamit ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1983, s. 47.

38 Öke, a.g.e., s. 40.


Number 28, 2009 21

padişahı öldürmeye karar vermişlerdir. Bu aşamada, Paris’te yayınlanan Pro Armenia isimli dergi 1904 yılı başlarında iki makale yayınlayıp Osmanlı idaresinden kurtulmak için öncelikle sultanın ortadan kaldırılması gerektiğini yazmıştı. Bu amaçla pek yakında eyleme geçecekleri ve bir kere padişah yok edilirse, ülkenin her tarafında kargaşa yaratılıp Avrupa’nın müdahalesi‐nin sağlanabileceği ve böylece de amaçla‐rına ulaşacakları belirtilmişti. 39 Ermeniler sonunda II. Abdülhamit’i 21 Temmuz 1905 tarihinde Yıldız Cami’si önünde zaman ayarlı bombalı bir araba ile öldürmek iste‐mişler, ancak padişahın Cuma namazını kıldıktan sonra cami çıkışında biraz oyalanması üzerine bomba erken patlamış ve sultan ölümden son anda kurtulmuştur.

Sultan II. Abdülhamit döneminde meyda‐na gelmiş diğer önemli Ermeni olayları arasında Erzurum Vakası (20 Haziran 1890), Kumkapı Baskını (15 Temmuz 1890), Merzifon‐Kayseri‐Yozgat Olayları (1892–1893), I. Sasun İsyanı (Ağustos 1894), Babıâli Yürüyüşü (30 Eylül 1895), Zeytun İsyanı (24 Ekim 1895), Van İsyanı (1 Haziran 1896), Osmanlı Bankası Baskını (24 Ağustos 1896), II. Sasun (Talori) İsyanı (1904) ve Adana Olayları da (1909) bulun‐maktadır.40

İkinci Kuşak Ermeni Terörü: Nemesis Eylemleri

Ermenilerin, I. Dünya Savaşı esnasında takip ettikleri olumsuz tutum ve davranışları ile Rus ordusu saflarında Osmanlı kuvvetle‐rine karşı savaşmaları nedeniyle 24 Nisan 191541 tarihinde Ermeni komitelerinin ka‐ 39 Orhan Koloğlu, Abdülhamit Gerçeği, Pozitif Yayın‐ları, İstanbul 2007, s. 381.

40 Bu olaylar hakkında geniş bilgi için bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayın‐ları, İstanbul 1987 ve Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005.

41 Günümüzde Ermeniler bu tarihi sözde “Soykırım Günü” olarak kutlamaktadırlar. İlgili kararın tam

patılması ile ilgili karar alınmıştır. Bu kanun ile komitelerin kapatılmalarının ya‐nında, evraklarına el konulması, komitele‐rin ileri gelenlerinin, muzır Ermenilerin ve bulundukları yerlerde ikametleri mahzurlu görülenlerin tutuklanması istenmekte ve bu tedbirin komitelerin teşebbüslerini en‐gellemeye dönük olduğu ve Müslüman ahali ile Ermeni unsuru arasında bir muka‐tele vuku bulmaması için hassas davranıl‐ması talimatı verilmiştir. İşte bu kanun nedeniyle tutuklanan ve akabinde kabul edilen Sevk ve İskân Kanunu’nun (bilinen adıyla “Tehcir Kanunu”)42 uygulanması ne‐ticesinde ölen soydaşlarının intikamını almak için Ermeniler, Nemesis adında Taş‐nak komitesine bağlı olarak gizli bir terör grubu, bir alt örgüt oluşturmuşlardır. Ne‐mesis, Yunan mitolojisindeki “Adalet ve İntikam Tanrıçası’ndan” esinlenerek konul‐muş bir isimdir. 43 Taşnak komitesi, söz konusu grubun eylemlerini yapması (koor‐dine etmesi) amacıyla Şahan Natali kod adlı Türkiye’den Amerika’ya göç etmiş bir Ermeni’yi görevlendirmişti. Bu kişinin gerçek adı ise, Hagop Der Hagopian’dır ki, 1975’te ortaya çıkacak olan ASALA terör örgütünün liderinin kod adı da Hagop Hagopyan olacaktır. 44 Nemesis’in toplam dokuz eylemi olmuştur ve saldırılar Bos‐ton’dan (ABD) yönlendirilmiştir. Eylemler‐den beşi, Osmanlı devlet yönetiminde bu‐lunmuş üst düzey yetkililere (Talat, Sait Halim ve Cemal Paşa ile Dr. Bahattin Şakir ve Cemal Azmi Bey) ikisi Azerbaycan Türk idarecilerine (Feteli Han Hoyski45, Behbud

metni için bkz. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti (DH) Şifre Kalemi (ŞFR.), 52/96–52/97–52/98.

42 Takvim‐i Vekayi, 19 Mayıs 1331, numara 2189. 43 Hyland, a.g.e. s. 21; Michael M. Gunter, Pursuing the Just Cause of Their People, A Study of Contem‐porary Armenian Terrorism, Greenwood Press, New York 1986, s. 28.

44 Hyland, a.g.e., s. 21; Gunter, a.g.e., s. 29. 45 19 Haziran 1920 tarihinde Tiflis’te Ermeni tetikçi Aram Yergenyan tarafından öldürülmüştür. Bkz.

Ercan Karakoç


Han Civanşir46) ve ikisi de kendi cemaatle‐rinden olan kişilere karşı (Harutyun Mıgır‐dıçyan47 ve Vahe İhsan48) yapılmıştır.

Nemesis’in ilk eylemi, Azerbaycan Türkü Feteli Han’a karşı yapılan suikasttır.49 Os‐manlı liderlerine karşı intikam amaçlı ilk eylem ise, Talat Paşa’ya düzenlenen suikast eylemidir. 50 Talat Paşa, 15 Mart 1921 tarihinde genç bir Ermeni öğrenci Sogomon Tehleryan tarafından iki haftalık bir izleme sonunda Berlin’de öldürülmüştür.51 Tehler‐yan yakalanmasına rağmen, Alman mahke‐mesi tarafından serbest bırakılmıştır. Ne‐mesis’in bir diğer eylemi ise 18 Temmuz 1921 tarihinde İstanbul’da bir başka Azeri

Aygün Attar, “Türk Dünyasının Bir Büyüğü: Feteli Han Hoyski,” Askeri Tarih Bülteni, Yıl 26, Ağustos 2001, Sayı 51, s. 155–165.

46 İttihat Terakki’nin üst düzey kadrosunda olan İsmail Canbulat Bey, Cavid Bey’e yazdığı 23 Kânunuevvel 1921 tarihli mektubunda Behbud Han Civanşir’in de Ermenilerin ölüm listesinde olduğunu yazmaktadır. Bkz. Hüseyin Cahit Yalçın, İttihatçı Liderlerin Gizli Mektupları, Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 2002, s. 446.

47 Soydaşlarını ihbar ederek 24 Nisan 1915 tutuk‐lamalarına neden olduğundan dolayı Talat Paşa’‐nın da katili tetikçi Sogomon Tehleryan tarafından İstanbul’da öldürülür (Hikmet Özdemir, Üç Jön‐türk’ün Ölümü, Remzi Kitabevi, İstanbul 2007, s. 103).

48 Şıracıyan tarafından milletine ihanet ettiği gerek‐çesiyle 27 Mart 1920 tarihinde İstanbul’da öldürü‐lür. Bkz. Arşavir Şıracıyan, Bir Ermeni Teröristin İtirafları, Kastaş Yayınları, İstanbul 1997, s. 90–104.

49 19 Haziran 1920 tarihinde öldürülen Hoyski’nin hemen akabinde bir ay sonra Parlamento Başkanı Hasan Bey Ağayev de Ermeniler tarafından Tiflis’‐te katledilmiştir. Her ikisi de buradaki Müslüman Mezarlığı’nda Azerbaycan Türklerinin ilk ve ünlü dramaturgu Mirza Fetih Ali Ahundov’un meza‐rının yanına defnedildiler (Musa Qasımlı, Azerbay‐can Türklerinin Milli Mücadele Tarihi 1920–1945, Türkçesi Ekber N. Necef, Kaknüs Yayınları, İstan‐bul 2006, s.181).

50 Guenter Lewy, The Armenian Massacres in Otoman Turkey, Salt Lake City 2005, s. 258, 259.

51 Bilal Şimşir, Şehit Diplomatlarımız, I, Bilgi Yayınevi, İstanbul 2000, s. 47.

lider Behbud Han Civanşir’e 52 karşı dü‐zenlenen suikast idi. Bu suikastı Misak Torlakyan53 ve Hovaness Amadouni adın‐

52 İstanbul’da 18 Temmuz 1921 gecesi Misak Torlakyan adlı Ermeni tarafından şehit edildi. Bkz. Veysel Usta, “Ağaoğlu Ahmet Bey’in Ermeni Propagandalarının Mahiyeti Üzerine Bir Konfe‐ransı,” Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 131, Nisan 2001, s. 75–87. Civanşir için Dr. Rıza Nur şunları yazmaktadır: “…Behbut Civanşir adında birini tanıdım. Genç, güzel yüzlü, fevkalade zeki ve malumatlı biri. Vaktiyle Almanya’da mühendislik tahsil etmiş. Bolşeviklik aleyhindeymiş. Ruslardan evvelki Milli Azerbaycan Cumhuriyeti’nde vezirmiş. Ruslar gelince kendisini hapsetmişler. Bu adam pek Türkçü ve vatanperver… Civanşir’i Moskova’dan avdetimde Tiflis’te gördüm. O vakit Ruslar Gürcis‐tan’ı almışlardı. Onu oradan petrol ticareti için İstanbul’a yolladılar. İstanbul’da Beyoğlu’nda Perapalas’ta oturmuş. Vaktiyle nazır iken Erme‐niler Karabağ’a hücum etmişler, Türkleri katliam etmişler. Civanşir de asker gönderip Ermenileri tenkil ve Karabağ’ı istirdat etmiş. Bu sebeple bir gün Ermeniler otelin civarında zavallıyı vurup öldürdüler. Civanşir’e hala yanarım. Böyle zeki, makul, vatanperver Azeri Türkü görmedim. Mü‐him bir Türk zayi olmuştu. O vakitler İstanbul’da İngilizler divan‐ı harbi vardı. Ermeni’yi beraat ettirdi. Güya Civanşir Bakü’de nazır iken Erme‐nileri katliam etmişmiş. Beraata sebep budur. Gülünç şey!.. Buna adalet denmez, edepsizlik denir… Ermeniler Azerbaycan’ı hiç olmazsa Karabağ’ı istila etmek istiyorlarmış. Azeri hükü‐meti de tabii buna karşı koyuyormuş. Ermeniler meramlarını söktüremeyince terör yaparlar…” Rıza Nur, a.g.e., III, s. 746, 747. Behbud Han Civanşir’in mezarı Beşiktaş’taki Yah‐ya Efendi Dergâhı’ndadır. Civanşir’in mezar taşın‐da Celal Sahir Erozan’ın şu dizeleri yazmaktadır: Geçme dur önünde hürmetle eğil/Lanetle en hakka saldıran eli./Asla uyumasın beyninde kinin/ Mu‐kaddes borcundur intikam almak./İstersen yaşasın milletin dinin/Nur ol zulmeti boğ, nar ol zulmeti yak. Ayşe Hür, “Konuşan Mezar Taşları”, Radikal Kitap, 15 Eylül 2006.

53 Misak Torlakyan, Han Civanşir’in kardeşi tara‐fından yakalanmış, ancak mahkeme tarafından serbest bırakılmıştır. Zira Torlakyan İstanbul işgal altında bulunduğu için İngiliz Divanı Harbi’nde yargılanmıştı. Mahkemenim tüm üyeleri İngiliz’di. Mr. Rickatson Hatt ismindeki savcı da bir İngiliz


Number 28, 2009 23

da iki Nemesis militanı yapmıştı. 54 Azer‐baycan eski bakanlarından Civanşir, Tor‐lakyan tarafından Beyoğlu Pera Palas Oteli’‐nin önünde eşi Tamara Civanşir ile kar‐deşleri Cemşit Han ve Sürhay Han’ın göz‐leri önünde öldürülmüştür. 55 Başka bir suikast eylemi ise, 6 Aralık 1921 tarihinde Roma’da Arşavir Şıracıyan 56 tarafından eski Sadrazam Sait Halim Paşa’ya karşı düzenlenmiştir. Aynı kişi 17 Nisan 1922 tarihinde Berlin’de Dr. Bahattin Şakir ve Cemal Paşa’yı da öldürmüştür. Bu eyle‐ olmasına rağmen, amme (kamu) adına katilin ce‐zalandırılmasını istiyor, aynı zamanda Torlak‐yan’ın savunucuları tarafından meşru gerekçeler gibi gösterilmek istenen siyasi tezleri de teker teker çürütüyordu. İngilizlerden müteşekkil bir mahkemede kendisi de İngiliz olmasına rağmen ‘tarafsızlığı!’ nedeniyle daha sonra görevden alına‐caktır. Şüphesiz savcı bir hukukçu olarak görevini yapmak istiyordu. Ancak onun bu tarafsız tutumu hem Ermenileri hem de İngilizleri rahatsız etmişti. Katil Torlakyan için İngiliz doktorlar tarafından ‘aklî dengesi yerinde değil’ raporu verilir. Fakat Ord. Prof. Dr. Mazhar Osman buna itiraz eder. İddia makamındaki Mazhar Osman, Torlakyan’ı inceleyip akıl hastası olmadığı, aklî dengesinin yerinde olduğu yönünde rapor hazırlar. Söz konusu raporu yazmakla kalmayan Mazhar Osman, aynı zamanda birçok gazete ve dergide de yayınlatır. İşgal altındaki İstanbul’da bu aykırı ses şüphesiz Avrupa’da da yankı bulur; tam katil mahkûm edilecekken İngilizler yeni bir doktor ve mahkeme başkanı atayarak durumu düzeltmeye çalışır. Mazhar Osman’ın diretmeleri sonuçsuz kalır ve bir başka İngiliz doktor ilk rapora uygun bir belge verince, Torlakyan salıverilir. Daha sonra Ermeniler tarafından kahraman ilan edilen ‘akıllı’ Torlakyan, Ermeni davasına hizmete devam etti. Bkz. Haşim Söylemez, “Maviş’ini Bekleyen Deliler”, Aksiyon, Sayı 631, 08.01.2007.

54 Hyland, a.g.e., s. 22. 55 Altan Deliorman, Türklere Karşı Ermeni Komitecileri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1975, s. 292; Murat Çulcu, Ermeni İddialarının Perde Arkası, Torlakyan Davası, Kastaş Yayınları, İstanbul 1990, s. 22, 24.

56 Arşavir Şıracıyan, İstanbul doğumlu bir Ermeni’‐dir. Ayrılıkçı Taşnak hareketinin tetikçiliğine kadar yükselen bilinçli bir teröristti. Bkz. Muam‐mer Demirel, “Askeri Hazırlıklar”, Türk‐Ermeni İhtilafı Makaleler, ed. Hikmet Özdemir, TBMM Basımevi, Ankara 2007, s. 72.

minde Şıracıyan’a, Aram Yergenyan adın‐da başka bir Nemesis üyesi daha yardımda bulunmuştu. Nemesis’in son eylemi ise, Cemal Paşa’ya karşı oldu. Cemal Paşa, 21 Temmuz 1922 tarihinde, Tiflis’te Sovyet Gizli Polisi Çeka’nın bulunduğu yerin önünde, Karakin Lalayan ve Sergo Vartan‐yan adındaki iki Ermeni militan tarafından öldürüldü. Teröristler Cemal Paşa’nın ya‐verleri Binbaşı Nusret Bey ile Teğmen Süreyya Bey’i de katletmişlerdir.

Sonuç Uzun yıllar Türklerle birlikte huzur içinde yaşayan Ermeniler, Fransız İhtilali sonrası kuvvetlenen milliyetçilik akımının etkisiyle bağımsızlıklarını elde etmek için Osmanlı İmparatorluğu’na karşı ayaklanmışlardır. Faaliyetlerini örgütleyebilmek için ilk aşa‐mada teşkilatlanan Ermeniler, başta Hınçak ve Taşnak olmak üzere çeşitli komiteler kurmuşlardır. Onların bu teşkilatlanmala‐rında içte Ermeni kiliseleri, papazlar ve misyonerler, dışta ise Avrupalı devletler ve Rusya’nın himaye ve kışkırtmalarının büyük payı vardır. Bu komiteler yoluyla devletin her bir yerinde özellikle Ermeni‐lerin yoğun olarak yaşadıkları yerlerde te‐rör faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Terör faaliyetleri sırasında ise Türk ve Müslüman ahaliye karşı son derece kötü davranışlar sergileyen Ermeniler, bağımsızlık planları önündeki en büyük engel olarak gördük‐leri Sultan II. Abdülhamit’i de öldürmek istemişlerdir. I. Dünya Savaşı sonrasında ise Osmanlı devlet yönetiminde önemli gö‐revlerde bulunmuş kişileri profesyonelce katletmişlerdir. Bu noktada dikkati çeken bir diğer önemli husus ise, Ermenilerin farklı farklı mekânlarda bu kişileri öldür‐meleridir. Söz konusu şahısların oralarda olduklarını, kimlerle irtibat halinde bulun‐duklarını ve nerelerde yürüyüş yaptıklarını bilebilmek çok büyük ihtimalle gizli ser‐vislerin işidir. Bu bağlamda, bir ya da daha fazla istihbarat servisinin bu suikast eylem‐

Ercan Karakoç


lerinde Ermenilere her türlü kolaylığı sağ‐ladıkları anlaşılmaktadır. Bu servislerin hangiler olabileceği noktasında ise bizi ce‐vaba götürecek en kestirme sual ise şudur: Osmanlı Devleti içindeki Ermenileri en çok hangi devletler kışkırtmış veya onları kendi menfaatleri için kimler tahrik etmiştir? Cevap tabiî ki İngiltere, Rusya ve Fransa olacaktır.57 Ermenilerin terör faali‐yetlerinde dikkati çeken bir diğer önemli husus ise onların sadece Osmanlı devlet büyüklerine karşı değil, aynı zamanda Azerbaycan liderlerine karşı da suikastlar‐da bulunmuş olmalarıdır.

KAYNAKLAR

A‐ Kitap, Makale ve Resmi Yayınlar

1. AKÇORA, Ergünöz, “Ermeni Sorunu ve Türklere Yaptıkları Katliamlarda Ermeni Komitelerinin Yeri”, Yeni Türkiye, Mart‐Nisan 2001, Sayı 38.

2. ATTAR, Aygün, “Türk Dünyasının Bir Büyüğü: Feteli Han Hoyski,” Askeri Tarih Bülteni, Yıl 26, Ağustos 2001, Sayı 51.

3. BEYOĞLU, Süleyman, “Ermeni Tehciri’ne Dair Araştırmalara Toplu Bir Bakış”, Ermeni Araştırma‐ları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, I, Ankara 2003.

4. CAŞIN, Mesut Hakkı, Uluslararası Terörizm, Nobel Yayınları, Ankara 2008.

5. ÇAYCI, Abdurrahman, Türk‐Ermeni İlişkilerinde Gerçekler, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2000.

6. ÇULCU, Murat, Ermeni İddialarının Perde Arkası, Torlakyan Davası, Kastaş Yayınları, İstanbul 1990.

7. DELİORMAN, Altan, Türklere Karşı Ermeni Komitecileri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1975.

8. DEMİREL, Muammer, “Askeri Hazırlıklar”, Türk‐Ermeni İhtilafı Makaleler, ed. Hikmet Özdemir, TBMM Basımevi, Ankara 2007.

9. GÖYÜNÇ, Nejat, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, Gültepe Yayınları, İstanbul 1983.

10. GUNTER, Michael M., Pursuing the Just Cause of Their People, A Study of Contemporary Armenian Terrorism, Greenwood Press, New York 1986.

57 Talat Paşa’nın İngiliz İstihbarat elemanı Aubrey Herbert ile görüştükten sonra öldürülmesi ve Cemal Paşa’nın Tiflis’te Rus Gizli Polis Servisi Çeka’nın önünde öldürülmesi bu bakımdan dik‐kate değer hususlardır.

11. GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005.

12. HYLAND, Francis P., Armenian Terrorism: The Past, the Present, the Prospects, Westview Press, Oxford 1991.

13. İLTER, Erdal, “Taşnaksutyun”, Türk‐Ermeni İhtilafı Makaleler, Editör Hikmet Özdemir, TBMM Basımevi, Ankara 2007.

14. İLTER, Erdal, Türkiye’de Sosyalist Ermeniler ve Silahlanma Faaliyetleri (1890–1923), Turan Yayın‐cılık, İstanbul 1995.

15. İLTER, Erdal, “Ermeni Kilisesi ve Terör”, Yeni Türkiye, Sayı 38, Mart‐Nisan 2001.

16. KARACAKAYA, Recep, Ermenilere Yönelik Ermeni Suikastları, 47 Numara Yayıncılık, İstanbul 2006.

17. KOLOĞLU, Orhan, Abdülhamit Gerçeği, Pozitif Yayınları, İstanbul 2007.

18. KÜÇÜK, Cevdet, “II. Abdülhamit’in Dış Politi‐kası”, Sultan II. Abdülhamit Dönemi Paneli II, Bilge Yayıncılık, İstanbul 2000.

19. KÜÇÜK, Cevdet, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı (1878–1897), Türk Dün‐yası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.

20. LAÇİNER, Sedat, “Ermeni İddiaları ve Terör”, Ermeni Sorunu, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2003.

21. LALAYAN, A. A., Taşnak Partisi’nin Karşıdevrimci Rolü (1914–1923), Kaynak Yayınları, İstanbul 2006.

22. LEWY, Guenter, The Armenian Massacres in Otoman Turkey, Salt Lake City 2005.

23. MCCARTHY, Justin, “Ermeni İsyanları ve Osmanlılar,” Ermeni Araştırmaları Dergisi, Sayı 16–17, Kış 2004‐İlkbahar 2005.

24. MCCARTHY, Justin, Ölüm ve Sürgün, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1995.

25. NUR, Rıza, Hayat ve Hatıratım, III, Altındağ Yayınevi, İstanbul 1968.

26. ÖKE, Mim Kemal, Ermeni Sorunu (1914–1923), TTK Yayınlar, Ankara 1991.

27. ÖKE, Mim Kemal, İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery’nin Gizli Raporlarında II. Abdülhamit ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1983.

28. ÖZDEMİR, Hikmet, Üç Jöntürk’ün Ölümü, Remzi Kitabevi, İstanbul 2007.

29. PERİNÇEK, Mehmet, Rus Devlet Arşivlerinden 100 Belgede Ermeni Meselesi, Doğan Kitap, İstanbul 2007.

30. PERİNÇEK, Mehmet, B. A. Boryan’ın Gözüyle Türk‐Ermeni Çatışması, Kaynak Yayınları, İstanbul 2006.

31. PERİNÇEK, Mehmet, 11 Aralık 1915 Tarihli Resmi Ermeni Raporu, Doğan Yayıncılık, İstanbul 2009.


Number 28, 2009 25

32. QASIMLI, Musa, Azerbaycan Türklerinin Milli Mücadele Tarihi 1920–1945, Türkçesi Ekber N. Necef, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2006.

33. SARINAY Yusuf vd., Ermeni Komiteleri, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2001.

34. SÖYLEMEZ, Haşim, “Maviş’ini Bekleyen Deliler”, Aksiyon, Sayı 631, 08.01.2007.

35. ŞIRACIYAN, Arşavir, Bir Ermeni Teröristin İtirafları, Kastaş Yayınları, İstanbul 1997.

36. ŞİMŞİR, Bilal N., Şehit Diplomatlarımız I‐II, Bilgi Yayınevi, İstanbul 2000.

37. USTA, Veysel, “Ağaoğlu Ahmet Bey’in Ermeni Propagandalarının Mahiyeti Üzerine Bir Konfe‐ransı,” Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 131, Nisan 2001.

38. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Mese‐lesi, Belge Yayınları, İstanbul 1987.

39. YALÇIN, Hüseyin Cahit, İttihatçı Liderlerin Gizli Mektupları, Hazırlayan Osman Selim Kocahanoğ‐lu, Temel Yayınları, İstanbul 2002.

40. YILMAZ, Sait, 21. Yüzyılda Güvenlik ve İstihbarat, Alfa Yayınları, İstanbul 2006.

B‐ Süreli Yayınlar

41. Aksiyon

42. Hürriyet

43. Radikal

44. Takvim‐i Vekayi

Ekler

45. Ermeni Komitelerinin Kapatılması İle İlgili Kanun – 24 Nisan 1915 (BOA, DH, ŞFR, 52/96–52/97–52/98)

46. Takvim‐i Vekayi, 19 Mayıs 1331, numara 2189.

Ercan Karakoç


Armenian Ermeni Terörü (19. Yüzyıl Sonu – 20. Yüzyil Başları)

Number 28, 2009 27

Ercan Karakoç


Sevk ve İskân (Tehcir) Kanunu

Armenian Ermeni Terörü (19. Yüzyıl Sonu – 20. Yüzyil Başları)

Number 28, 2009 29

Ermeni Suikast Eylemleri

Tarih Yer Hedef Yöntem Örgüt Katiller

19‐Haz‐20 Tiflis, Gürcistan Feteli Han Hoyski Suikast Nemesis (Taşnak) Aram Yergenyan

Feteli Han Hoyski olay yerinde öldü. Katil yakalanamadı.

15‐Mar‐21 Berlin, Almanya Talat Paşa Suikast Nemesis (Taşnak) Sogomon Tehleryan

Talat Paşa olay yerinde öldü. Katil yakalandı, yargılandı ve Alman adaleti tarafından masum bulunarak serbest bırakıldı.

18‐Tem‐21 İstanbul, Osmanlı

Devleti Behbud Han Civanşir

Suikast Nemesis (Taşnak) Misak Torlakyan ve Hovaness Amadouni

Behbud Han olay yerinde öldü. Katil yakalandı, yargılandı ve İngilizler tarafından masum bulunarak serbest bırakıldı.

6‐Ara‐21 Roma, İtayla Sait Halim Paşa Suikast Nemesis (Taşnak) Arşavir Şıracıyan

Sait Halim Paşa olay yerinde öldü. Katil yakalanamadı.

17‐Nis‐22 Berlin, Almanya Dr. Bahattin Şakir Suikast Nemesis (Taşnak) Arşavir Şıracıyan

ve Aram Yergenyan

Dr. Bahattin Şakir olay yerinde öldü. Katiller yakalanamadı.

17‐Nis‐22 Berlin, Almanya Cemal Azmi Bey Suikast Nemesis (Taşnak) Arşavir Şıracıyan, Aram Yergenyan

Cemal Azmi Bey olay yerinde öldü. Katiller yakalanamadı.

21‐Tem‐22 Tiflis, Gürcistan Cemal Paşa Suikast Nemesis (Taşnak) Karakin Lalayan, Sergo Vartanyan

Cemal Paşa ve yaverleri Nusret ile Süreyya Beyler olay yerinde öldüler. Katiller yakalanamadı.


SIĞORTA ÖDƏNİŞİ ÖDƏMƏKDƏN İMTİNAYA DAİR BİR HADİSƏNİN HÜQUQİ TƏHLİLİ

Mübariz YOLÇİYEV, İsmayıl İSMAYILLI Qafqaz Universiteti, Hüquq Fakültəsi

Baku / AZERBAIJAN

[email protected]

XÜLASƏ

Təhlil olunan hadisədə AMM/d/50F‐in qaydaları tətbiq olunmalıdır. Məhz AMM/d/50F‐in 913‐cü maddə‐sinə görə, sığortalı sığorta hadisəsini qəsdən və ya kobud ehtiyatsızlıqla meydana gətiribsə, sığortaçı sığorta ödə‐nişini ödəməkdən azaddır. Bu imkandan istifadə etmək istəyən sığortaçı təbii ki, sığortalının sığorta hadisəsini qəsdən və ya kobud ehtiyatsızlıqla meydana gətirdiyini sübut etməlidir.

Digər tərəfdən AMM/y/50F‐in qaydalarına görə, sığortalı sığorta hadisəsini qəsdən meydana gətiribsə, sığortaçı bunu sübut edərək sığorta ödənişini ödəməkdən imtina edə bilər. Sığortalı sığorta hadisəsini kobud ehtiyatsızlıqla meydana gətirdikdə isə, əsas qayda kimi sığortaçı sığorta ödənişini ödəməkdən imtina edə bilməz. Lakin tərəflər bu qaydanın əksini sığorta müqaviləsində nəzərdə tuta bilərlər.

Əsas sözlər: Azərbaycan, sığortaçı, sığorta ödənişi, sığorta hadisəsi, qəsd, ehtiyatsızlıq

LEGAL ANALYS OF THE EVENT ABOUT TO REFUSAL PAY INSURANCE INDEMNIFICATION

ABSTRACT

Rules of the AMM/d/50F must be applied in the being analysed event. According to the 913‐th article of the AMM/d/50F, if incured create the event of insurance with intentional or heavy negligence, insurer is free pay the insurance indemnification. If the insurer want to use the opportunity, he must prove that, incured create the event of insurance with intentional or heavy negligence.

An other way according to rules of the AMM/y/50F, if incured create the event of insurance intentional, insurer is free pay the insurance indemnification. But for this insurer must prove that, incured create the event of insurance with intentional. Incured create the event of insurance with heavy negligence insurer must pay the insurance indemnification. But this will be able to mean the contrary of the rule sides in the insurance treaty.

Key words: Azerbaijan, insurer, insurance indemnification, event of insurance, intentional or heavy negligence.

Giriş

A, mülkiyyətçisi olduğu 1995‐ci il buraxı‐lışlı Volvo minik avtomobilini sığorta şir‐kəti nəzdində “vurulma, vurma, aşma, yanma, oğurluq” risklərinə qarşı YY‐100 023550 saylı 25.10.2007‐ci il tarixli sığorta şəhadətnaməsi ilə sığortalayıb. Həmin av‐tomobil 20.05.2008‐ci il tarixində meydana gələn yol nəqliyyat hadisəsi nəticəsində

əzilib. Buna görə də, A sığorta ödənişinin ödənilməsini sığorta şirkətindən tələb edib, lakin sığorta şirkəti Sığorta Haqqında AR Qanunun1 (bundan sonra “ASQ” olaraq ad‐landırılacaq) 32.1.3‐cü maddəsinə, AR Mül‐ki Məcəlləsinin (bundan sonra “AMM” ola‐raq adlandırılacaq) 13.03.2008‐ci il tarixində 1 ASQ‐nu 14 Oktyabr 2008‐ci il tarixli 699 IIIQD saylı

qanunla qüvvədən düşüb.

Sığorta ödənişi ödəməkdən imtinaya dair bir hadisənin hüquqi təhlili

Number 28, 2009 31

dəyişdirilmiş 50‐ci fəslinin 913‐cü mad‐dəsinə, YY‐100023550 saylı 25.10.2007‐ci il tarixli sığorta şəhadətnaməsinin xüsusi qeydlər bölməsinə dayanaraq sığorta ödə‐nişini ödəməkdən imtina etmişdir. Sığorta şirkəti bu imtinasını aşağıdakı əsaslarla əsaslandırmışdır:

1. Təqdim olunmuş sənədlərə və hadisə yerinə baxış keçirən müstəqil ekspertin verdiyi rəyə görə, sığortalının avtomo‐bili həddən artıq sürətlə idarə etdiyi təs‐bit olunmuşdur;

2. Sığortalının baş vermiş qəza (sığorta ha‐disəsi) ilə əlaqədar müstəntiqə verdiyi izahatlarda uyğunsuzluq olduğu təsbit edilmişdir;

3. Sığortalının sığorta hadisəsi baş verdik‐dən 3 gün sonra sığorta şirkətinə xəbər verdiyi təsbit olunmuşdur.

Məqaləmizdə yuxarıdakı hadisə AR Sığor‐ta Qanunvericiliyi və doktrinadakı fikirlər baxımından təhlil olunaraq, sığortaçının “sığorta ödənişini ödəməkdən imtina hü‐ququnun” meydana gəlib gəlmədiyi araş‐dırılıb.

I. Tətbiq olunacaq qanunvericilik

Məlum olduğu kimi sığorta müqaviləsi 25.10.2007‐ci il tarixində bağlanıb. Sığorta hadisəsi isə 20.05.2008‐ci ildə baş verib. İddiaçı məhkəməyə 23.05.2008‐ci il tarixin‐də müraciət edib. 13.03.2008‐ci il tarixində isə, AMM‐nin “sığorta” başlığını daşıyan 50‐ci fəsli tamamilə dəyişdirilib. Buna görə də, birinci növbədə bu hüquqi münasibətə tətbiq ediləcək qanunvericiliyin (normala‐rın) hansı olduğunu təsbit etmək lazımdır. Yəni burada AMM‐nin dəyişdirilmiş 50‐ci fəslimi (bundan sonra “AMM/d/50F” ola‐raq adlandırılacaq) tətbiq ediləcək, yoxsa, AMM‐nin yeni 50‐ci fəslimi (bundan sonra “AMM/y/50F” olaraq adlandırılacaq) tətbiq ediləcək? Birinci növbədə bu sualın cavabı verilməlidir.

AMM‐nin “Mülki qanunvericiliyin zamana görə qüvvəsi” başlığını daşıyan 7‐ci mad‐dəsinin 1‐ci bəndinə görə, “Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 149‐cu mad‐dəsinin VII hissəsində nəzərdə tutulanlar istisna olmaqla, mülki qanunvericilik müd‐dəalarının geriyə qüvvəsi yoxdur və onlar qüvvəyə mindikdən sonra əmələ gəlmiş münasibətlərə tətbiq edilir”. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 149‐cu mad‐dəsinin VII hissəsində nəzərdə tutulan istisnaları bu hadisədə tətbiq etmək müm‐kün deyildir. Bu səbəblə, S sığorta şirkəti ilə A arasındakı mübahisənin, onların ara‐sında sığorta müqaviləsinin bağlandığı ta‐rixdə (25.10.2007‐ci ildə) qüvvədə olan sı‐ğorta qanunvericiliyi normaları əsasında həll etmək lazımdır. Yəni, bu mübahisəyə, AMM/y/50F‐in normaları deyil, AMM/d/50F‐in və ASQ‐nun normaları tətbiq olunur.

II. Təhlil olunan suallar və cavabları

Suallar :

1. Sığorta hadisəsinin meydana gəlməsin‐də sığortalı təqsirlidirsə, sığortaçı sığor‐ta ödənişini ödəməkdən imtina edə bi‐lərmi?

2. Sığortalının baş vermiş qəza (sığorta hadisəsi) ilə əlaqədar müstəntiqə ver‐diyi izahatlarda uyğunsuzluq olduğu təsbit edildikdə, sığortaçı sığorta ödəni‐şini ödəməkdən imtina edə bilərmi?

3. Sığortalının sığorta hadisəsi baş verdik‐dən 3 gün sonra sığorta şirkətinə xəbər verdiyi təsbit olunduqda, sığortaçı sı‐ğorta ödənişini ödəməkdən imtina edə bilərmi?

Cavabları:

1. Sığorta hadisəsinin meydana gəlmə‐sində sığortalı təqsirlidirsə, sığortaçı sığorta ödənişini ödəməkdən imitina edə bilərmi?

Sığorta ödənişinin ödənilməsi üçün tələb olunan şərtlərin aşağıdakılar olduğu dok‐

Mübariz Yolçiyev, İsmayıl İsmayillı


trina2 və tətbiqatda3 qəbul olunub.

a. Sığorta hadisəsi meydana gəldiyi tarix‐də sığortalı ilə sığortaçı arasında etibarlı sığorta müqaviləsi mövcud olmalıdır4. Bu şərtin mövcud olduğunu YY‐100023550 saylı 25.10.2007‐ci il tarixli sığorta şəhadət‐naməsi təsdiqləyir.

b. Sığorta müqaviləsi qüvvədə olduğu vaxt5 sığorta riskinin (hadisəsinin)6 7 mey‐dana gəlməsi lazımdır. Sığorta təminatında olan avtomobilin vurulması sığorta hadisə‐sinin baş verdiyini sübut edir.

c. Sığortalıya “maddi zərərin” 8 dəyməsi lazımdır. Sığorta təminatı altında olan av‐

2 ÇEKER. M., Yargıtay Kararları Işığında Sigorta Hukuku, 2B, Adana 2004, s.56; ÜNAN. S., Deniz Yolu İle Yapılan Taşımalarda Yük Zararını Öde‐yen Sigortacının Taşıyana Karşı Aştığı Halefiyet Dayalı Rücu Davasına İlişkin Bazı Sorunlar, VIII Ticaret Hukuku ve Yargıtay Karaları Sempoz‐yumu Ankara 26‐27 Nisan 1991, s.225.

3 Yargıtay 11‐ci Hüquq Dairəsinin 18.11.76 tarixli, E.4494, K.5001 saylı qərarı‐ ERİŞ. G., Açıklamalı İçtihatlı Türk Ticaret Kanunu, Deniz Ticareti ve Sigorta Hukuku, Ankara 1990, s.1037‐1038.

4 Bax. 1 Saylı Bakı İqtisad Məhkəməsinin 09.07.2007‐ci il tarixli 1033‐2‐234/2007 saylı qərarına; Əziz‐bəyov Rayon Məhkəməsinin 16.05.2007‐ci il tarixli, 2‐214/2007 saylı qərarına; Binəqədi Rayon Məhkə‐məsinin 28.07.2005‐ci il tarixli, 2‐1338/2005 saylı qərarına (qərarlar dərc olunmayıb).

5 Sığorta müqaviləsinin “maddi tarixinin” yəni, sı‐ğortaçının məsuliyyətinin başlandığı tarixin, “şəkli tarixdən” yəni sığorta müqaviləsinin bağlandığı tarixdən fərqli olduğunu unutmamaq lazımdır. ‐BOZER.A., Sigorta Mukavelesinin Yürürlülük Tarihini ve Sığortaçının Mesuliyyetinin Başlan‐ğıcını Tayin Eden Sığorta Mukavelesi Hüküm‐leri, BATIDER 1961, C.1, S.2, (s.213‐ 225);

6 Sığorta riski ədəbə və əxlaqa zidd olmamalıdır. ‐ HİRSCH. E.E, Ticaret Hukuku Dersleri, İstanbul 1946, s.870;

7 Yanğın sığortalarında sığorta hadisəsi haqqında geniş məlumat üçün bax. ‐ MEMİŞ.T., Yangın Sığortasında Risk, Ankara 2001, s.23.

8 Əmlak və məsuliyyət sığortaları zərər sığortasının növləri kimi səciyyələnir. Bununla birlikdə əmlak sığortalarında təkcə maddi zərərin ödənilməsi sı‐ğorta təminatına alına bildiyi halda, məsuliyyət

tomobilin əzilməsi sığortalıya zərərin dəy‐diyini sübut edir.

d. Meydana gələn zərərlə sığorta hadisəsi arasında “uyğun səbəb‐nəticə bağı” möv‐cud olmalıdır9. Həqiqətən də, avtomobilin əzilməsi (zərər) sığorta hadisəsi (qəza) nəticəsində meydan gəlmişdir. Buna görə də hadisədə “uyğun səbəb‐nəticə bağının” mövcud olduğundan şübhə edilmir.

Bu şərtlər reallaşıbsa, sığortalı sığorta ödə‐nişini sığortaçıdan tələb edə bilər (ASQ. m.31.1) 10 və sığortaçının həmin təzminatı ödəməkdən imtinaya dair əsasları yoxdur‐sa, onu ödəməyə borcludur (ASQ.m.32)11.

Təhlil edilən hadisədə şərtləri reallaşmış sığorta ödənişini ödəməkdən sığortaçı, ASQ‐nun 32.1.3‐cü maddəsinə, AMM/d/ 50F‐in 913‐cü maddəsinə və YY‐100023550 saylı 25.10.2007‐ci il tarixili sığorta şəhadət‐naməsinin xüsusi qeydlər bölməsinə daya‐naraq imtina etmişdir.

ASQ‐nun 32.1.3‐cü maddəsinə görə, sığor‐talının sığortalanmış əmlaka dəymiş zərə‐rin qarşısını almaq və ya həcmini azaltmaq üçün lazımi və mümkün tədbirləri görmək iqtidarında olduğu halda həmin tədbirləri qəsdən görməməsi halında sığortaçı sığorta ödənişi verməkdən imtina edir 12 13.

sığortalarında “mənəvi zərər” də sığorta təmina‐tına alına bilər.‐ KILIÇOĞLU. A.M., Özel ve Sos‐yal Sığortalarda Halefiyet ve Rücu, AÜHFD. 1974. C.XXXI, S.1‐4, s.412;

9 Yarqıtay 11‐ci Hüquq Dairəsinin 26.3.2001‐ci il tarixli, E.89, K.2444 ‐ www.adliye.org12.12.03.

10 Bax. AMM/y/50F‐in 933‐cü maddəsinnə. 11 Sığorta ödənişinin verilməsindən imtinanın əsas‐

larını AMM/y/50F‐in 935‐ci maddəsi nizamla‐mışdır.

12 18 iyun 2004‐cü il tarixli 700‐IIQD nömrəli Azər‐baycan Respublikasının Qanunu ilə 32‐ci maddə‐nin 1.3‐cü yarımbəndi yeni redaksiyada verilmiş‐dir. Əvvəlki redaksiyada deyilirdi: “sığortalının sığortalanmış əmlakın xilas edilməsi (qorunub saxlanması) üçün lazımi və mümkün tədbirləri qəsdən görməməsi”.


Number 28, 2009 33

AMM/d/50F‐in 913‐cü maddəsinə görə, “əgər sığortalı sığortada nəzərdə tutulmuş hadisəni qəsdən və ya kobud ehtiyatsızlıq üzündən törədərsə, sığortaçı öz vəzifələrini yerinə yetirməkdən azad olunur”.

ASQ‐nun 32.1.3‐cü maddəsi ilə AMM/d/ 50F‐in 913‐cü maddəsi bir‐birinə bənzəyən iki normadır. Bununla birlikdə hesab edirik ki, həmin normalar fərqli “imtina əsasları‐nı” və “vəzifələrini ”14 nizamlayır15. Belə ki, ASQ‐nun 32.1.3‐ci maddəsi ”sığortalının sığortalanmış əmlaka dəymiş zərərin qar‐şısını almaq və ya həcmini azaltmaq üçün lazımi və mümkün tədbirləri görmək iqti‐darında olduğu halda həmin tədbirləri qəs‐dən görməməsi” ilə əlaqədardır. Məsələn, sığortalı avtomobili qaydalara uyğun idarə edərkən qarşısına çıxan çuxurdan onu qəs‐dən qaçırmayıbsa və bunun da nəticəsində zərərə məruz qalıbsa, sığortaçı sığorta ödə‐nişini ödəməkdən imtina edə bilər. Çünki sığortalı zərərin qarşısını almaq iqtidarında olduğu halda, onun qarşısını qəsdən alma‐mışdır. Hesab edirik ki, burada sığortalının

13 Bu qaydaya oxşar bir qayda AMM/y/50F‐in 935.1.4‐

cü maddəsində nizamlanmışdır. Həmin normaya görə, sığortalının sığortalanmış əmlaka dəyən zərərin qarşısını almaq və ya həcmini azaltmaq üçün lazımi və mümkün tədbirləri görmək iqtida‐rında olduğu halda, həmin tədbirləri qəsdən gör‐məməsi halında, sığortaçı sığorta ödənişini ver‐məkdən imtina edə bilər. Lakin bu zaman sığorta ödənişindən o həcmdə imtina edilə bilər ki, sığor‐talı mümkün tədbirləri görmüş olsaydı, zərərin miqdarı həmin həcmdə azalmış olardı.

14 Hər iki norma sığortaçıya sığorta ödənişini ödə‐məkdən imtina hüququnu verdiyi kimi, eyni za‐manda sığortalının üzərinə də bir vəzifə yüklə‐məkdədir. ASQ‐nun 32.1.3‐cü maddəsi sığortalıya “zərərin qarşısının alınması və ya həcmini azalt‐ması üçün lazımi tədbir alması” vəzifəsini yüklə‐diyi halda, AMM‐nn 913‐cü maddəsi isə, sığorta‐lıya “sığorta hadisəsini meydana gətirməmək” vəzifəsini yükləyib.

15 Bu səbəblə hesab edirik ki, qeyd olunan iki norma arasında “örtülü qanun boşluğu” meydana gəlmə‐yib. Başqa bir ifadə ilə Normativ Hüquqi Aktlar haqqında AR Qanunun 7.2‐ci maddəsini burada tətbiq etmək mümkün deyil.

sığorta hadisəsini qəsdən meydana gətir‐diyini irəli sürmək mümkün deyil. Əks təq‐dirdə AMM/d/50F‐in 913‐cü maddəsinin nə üçün nizamlandığını təsbit etmək mümkün olmayacaq.

Belə ki, AMM/d/50F‐in 913‐cü maddəsinə görə, “əgər sığortalı sığortada nəzərdə tu‐tulmuş hadisəni qəsdən və ya kobud ehti‐yatsızlıq üzündən törədərsə, sığortaçı öz vəzifələrini yerinə yetirməkdən azad olu‐nur”. Məlum olduğu kimi, bu norma, “zə‐rərin (sığorta hadisəsinin) qarşısının alın‐ması üçün lazımı və mümkün tədbirləri qəsdən görməməkdən deyil, birbaşa zərəri (sığorta hadisəsini) meydana gətirməkdən” bəhs edir. Yəni, sığortalı sığorta hadisəsi‐nin qəsdən və ya kobud ehtiyatsızlıqla meydana gətiribsə, sığortaçı sığorta ödəni‐şini ödəməkdən azad olur.

Digər tərəfdən AMM/d/50F‐in 913‐cü mad‐dəsinin imperativ xarakterdə olduğunu he‐sab edirik. Çünki, bu maddənin məqsədi, sığortalının qəsdən (bilərək və istəyərək) və kobud ehtiyatsızlıqla (qəsdə yaxın ehtiyat‐sızlıqla) törədəcəyi sığorta hadisələrinin (zərərlərin) qarşısını alaraq, milli sərvəti qorumaq və sığortalını sığorta işinə cəlb etməkdir. Bu səbəblə qeyd olunan norma‐nın ictimai mənafeyə xidmət etdiyini hesab edirik. İctimai mənafeyə xidmət edən nor‐malar isə məqsədinə görə imperativ xarak‐terdədir.

Yuxarıda qeyd olunanlara əsasən qeyd de‐yə bilərik ki, hadisədə sığortaçı ASQ‐nun 32.1.3‐cü maddəsinə dayanaraq sığorta ödə‐nişini verməkdən imtina edə bilməz. Çünki “sığortalının sığortalanmış əmlaka dəymiş zərərin qarşısını almaq və ya həcmini azalt‐maq üçün lazımi və mümkün tədbirləri görmək iqtidarında olduğu halda həmin tədbirləri qəsdən görməməsindən” yuxarı‐dakı hadisədə bəhs etmək mümkün deyil. Yəni sığortalı “zərərin qarşısını almaq və ya həcmini azaltmaq vəzifəsini” pozma‐mışdır. O (sığortalı), “sığorta hadisəsini



(qəzanı) özü meydana gətirmişdir”. Bu sə‐bəblə hesab edirik ki, sığortaçı AMM/d/ 50F‐in 913‐cü maddəsinə dayanaraq sığorta ödənişinin ödəməkdən imtina edə bilər. Amma, sığortaçı bunun üçün, “sığortalının sığorta hadisəsini qəsdən və ya kobud ehtiyatsızlıqla törətdiyini sübut etməsi la‐zımdır”. Bunu sübut edə bilməsə, sığorta‐lıya sığorta ödənişini ödəməlidir. Sığortaçı “sığortalının avtomobili həddindən artıq yüksək sürətlə sürdüyünü, məhz bu sə‐bəblə meydana gələn qəzanı kobud ehti‐yatsızlıqla (və ya qəsdən) törətdiyini” iddia edir. Lakin bu sürətin nə qədər olduğunu göstərmir. Əgər maksimum 60 km/saat ge‐dilməli olan bir yolda (qəzanın baş verdiyi yerdə maksimum sürətin 60 km/saat oldu‐ğunu hesab edirik) sürücü avtomobili 70 km/saat sürətlə idarə edibsə, bu, sürücü‐nün kobud ehtiyatsız olduğunu göstərməz. Lakin sürücü avtomobili 70 km/saatdan daha yüksək sürətlə idarə edibsə, qəza ye‐rinin xüsusiyyətlərini (şəhərdə olub olma‐ması, küçədə çoxlu avtomobil və piyadanın olub olmaması və s. xüsusiyyətləri) nəzərə alaraq sürücünün kobud ehtiyatsız oldu‐ğunu hesab etmək mümkündür. Çünki bu halda, zərərin (qəzanın) meydana gəlmə ehtimalı, əvvəlkinə nəzərən daha da yük‐səkdir. Bu səbəblə, sığortalı avtomobilin sürətinin təsbit olunması, sığortalının ehti‐yatsızlığının dərəcəsinin müəyyənləşdiril‐məsi baxımından önəmlidir. Əgər sığortalı‐nın kobud ehtiyatsız olduğu sübut olu‐nursa, sığortaçının sığorta ödənişini ödə‐məkdən imtina etməsində haqlı olduğu or‐taya çıxır.

Qeyd etmək lazımdır ki, AMM/d/50F‐in 913‐cü maddəsinə oxşar bir qayda AMM/ y/50F‐in 935.1.2‐ci maddəsində də nizam‐lanmışdır. Həmin normaya görə, qanunve‐ricilikdə nəzərdə tutulmuş məsuliyyəti is‐tisna edən hallardan başqa, sığortalının müvafiq hallarda zərərçəkənin sığorta ha‐disəsinin baş verməsinə yönələn qəsdən etdiyi hərəkəti və ya hərəkətsizliyi, habelə

sığorta hadisəsi ilə birbaşa səbəb əlaqəsin‐də olan qəsdən cinayət törətməsi halında, sığortaçı sığorta ödənişini verməkdən im‐tina edə bilər. Məlum olduğu kimi, AMM/ y/50F‐in 935.1.2‐ci maddəsi “kobud ehti‐yatsızlığı” imtina səbəbi kimi nizamla‐mayıb. Bu baxımdan AMM/y/50F‐i qüvvə‐də olan vaxt bağlanılan sığorta müqavi‐lələri əsasında sığorta ödənişi verilərkən “sığortalının kobud ehtiyatsızlığı” sığorta ödənişinin verilməsində imtina əsası kimi qəbul olunmayacaqdır. Hesab edir ki, “kobud ehtiyatsızlıq” əsası sığorta müqa‐viləsi ilə nəzərdə tutula bilər. Amma sı‐ğorta müqaviləsinin də standart tipli bir müqavilə olduğunu unutmamaq lazımdır. Bu baxımdan “kobud ehtiyatsızlıq” əsası sığorta müqaviləsində nəzərdə tutularkən standart tipli müqavilələrin hazırlanması prinsiplərinə əməl olunmalıdır.

2. Sığortalının baş vermiş qəza (sığorta hadisəsi) ilə əlaqədar müstəntiqə ver‐diyi izahatlarda uyğunsuzluq olduğu təsbit edildikdə, sığortaçı sığorta ödə‐nişini ödəməkdən imtina edə bilərmi?

Sığortaçı sığorta ödənişinin ödənilməsin‐dən imtinasını “sığortalının baş vermiş qə‐za (sığorta hadisəsi) ilə əlaqədar müstən‐tiqə verdiyi izahatlarda uyğunsuzluq ol‐ması” ilə əsaslandırmışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, belə bir imtina əsası sığorta qanunvericiliyində mövcud deyil‐dir16.

Bundan başqa, sığorta şəhadətnaməsində də bu haqda hər hansı qeyd‐şərt yoxdur. Bu səbəblə, sığortaçı qeyd olunan əsasa dayanaraq sığorta ödənişini ödəməkdən imtinada haqlı deyildir. Ayrıca unutma‐maq lazımdır ki, sığorta şəhadətnaməsində bu haqda hər hansı qeyd‐şərt olsa belə, əgər bu pozuntu sığorta hadisəsinin mey‐dana gəlməsinə təsir etməyibsə və ya zə‐

16 Qeyd etmək lazımdır ki, AMM/y/50F‐i də belə bir

imtina əsasını nizamlanmayıb.


Number 28, 2009 35

rərin artmasına təsir göstərməyibsə, sığor‐taçı sığorta ödənişini verməkdən imtina edə bilməz. Lakin əgər bu pozuntu zərərin artmasına qismən təsir göstəribsə, həmin nisbətdə sığortaçı sığorta ödənişini ver‐məkdən imtina edə bilər.

3. Sığortalı sığorta hadisəsi baş verdik‐dən 3 gün sonra sığorta şirkətinə xəbər verdiyi təsbit olunduqda, sığortaçı sı‐ğorta ödənişini ödəməkdən imtina edə bilərmi?

Sığortaçı sığorta ödənişinin ödənilməsin‐dən imtina hüququnu ayrıca “sığortalı sığorta hadisəsi baş verdikdən 3 gün sonra sığorta şirkətinə xəbər verməsi” ilə əsaslan‐dırmışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, belə bir imtina əsası da sığorta qanunve‐riciliyində mövcud deyildir. Amma tərəf‐lər, ASQ‐nun 32.3‐cü maddəsinin “sığorta müqaviləsinin şərtlərində sığorta ödənişi‐nin verilməsindən imtina üçün qanunveri‐ciliyə zidd olmayan başqa əsaslar da gös‐tərilə bilər” qaydasına dayanaraq, bu əsası 25.10.2007‐ci il tarixli sığorta şəhadətnamə‐sinin 1‐ci qeydində nizamlayıblar. Bu qey‐də görə, “sığorta hadisəsi baş verdiyi za‐man dərhal sığorta şirkətinə xəbər verilmə‐lidir, əks təqdirdə sığorta şirkəti ödənişi verməkdən imtina etmək hüququna malik‐dir”. Amma demək lazımdır ki, bu qeyd əgər qanunvericiliyə (imperativ normalara) uyğundursa, etibarlı sayılır (AMM.m.390.2), əks təqdirdə isə həmin əqd (qeyd) əhəmiy‐yətsiz hesab olunur (AMM.m.337.1). Məhz buna görə də sığorta şəhadətnaməsinin 1‐ci qeydinin etibarlı olub olmadığını təsbit etmək lazımdır.

AMM/d/50F‐in “sığorta hadisəsinin baş verməsi haqqında məlumat vermək vəzi‐fəsi” başlığını daşıyan 898‐ci maddəsinin 1‐ci bəndinə görə, “sığorta hadisəsinin baş verməsindən xəbər tutan kimi sığortalı lən‐gimədən bu barədə sığortaçıya məlumat verməlidir”. Bu normadan təsbit olunduğu kimi, “sığorta hadisəsinin meydana gəlmə‐

sini sığortalı dərhal sığortaçıya məlumat verməlidir”. Yəni qanunla sığortalının üzə‐rinə bir vəzifə yüklənmişdir (məlumat ver‐mək vəzifəsi). Bu vəzifənin pozulması ha‐lında, sığortalının cəlb olunacağı məsuliy‐yəti isə AMM/d/50F‐in 898‐ci maddəsinin 3‐cü bəndi nizamlamışdır. Həmin normaya görə, “əgər sığortalı məlumat vermək və‐zifəsini yerinə yetirməsə, lakin bunun nə‐ticəsində sığortaçının mənafeləri əhəmiy‐yətli dərəcədə pozulmasa, sığortaçı öz və‐zifəsindən azad edilməsinə əsas verən ra‐zılaşmaya istinad edə bilməz”. Qeyd olu‐nan normanın mətnindən də məlum oldu‐ğu kimi, onun əksini sığorta şəhadətnamə‐sində nəzərdə tutmaq mümkün deyildir. Yəni, AMM/d/50F‐in 898.3‐cü maddəsi im‐perativ xarakterli bir normadır. Başqa bir ifadə ilə sığortaçı, sığorta şəhadətnaməsin‐də nəzərdə tutulan “sığorta hadisəsi baş verdiyi zaman sığortalı dərhal sığorta şir‐kətinə xəbər verməlidir, əks təqdirdə sı‐ğorta şirkəti ödənişi verməkdən imtina etmək hüququna malikdir” qeydinə istinad edə bilməsi üçün “sığortalının məlumat vermək vəzifəsini pozması səbəbi ilə, sığor‐taçının mənafelərinin əhəmiyyətli dərəcədə pozulması lazımdır”. Hadisəmizdə sığorta‐lının sığorta hadisəsinin meydana gəldiyini vaxtında məlumat verməməsi səbəbilə sı‐ğortaçının mənafelərinin əhəmiyyətli dərə‐cədə pozulduğunu göstərən bir sübut möv‐cud deyildir. Buna görə də hesab edirik ki, sığortaçı “sığortalı sığorta hadisəsi baş ver‐dikdən 3 gün sonra sığorta şirkətinə xəbər verdiyini” irəli sürərək sığorta ödənişi ver‐məkdən imtina edə bilməz.

Digər tərəfdən qeyd etmək lazımdır ki, AMM/y/50F‐i də sığortalının məlumat vermək vəzifəsinin pozması halında, sığor‐taçının sığorta ödənişini ödəməkdən imtina hüququnu bir şərtlə əldə edəcəyini nizam‐layıb. Belə ki, AMM/y/50F‐inin 935.1.1‐ci maddəsinə görə, bu Məcəllənin 923.1‐ci maddəsinin tələblərinə əməl edilməməsi nəticəsində sığortaçının hadisənin səbəblə‐



rini və (və ya) dəyən zərərin həcmini müəyyənləşdirmək imkanından tam və ya qismən məhrum olması ilə əlaqədar olaraq onun mənafeləri əhəmiyyətli dərəcədə pozulduqda, sığortaçı sığorta ödənişinin verilməsindən imtina edir. Həmin fəslin 923.1‐ci maddəsinə görə, sığorta hadisəsi‐nin baş verməsi barədə sığortalı və ya sığorta olunan şəxs, yaxud faydalanan şəxs hadisədən xəbər tutduqdan dərhal sonra və ya mümkün olan ən qısa müddət ərzin‐də sığortaçıya və ya onun nümayəndəsinə, eyni zamanda qanunvericiliyə uyğun ola‐raq həmin hadisə barədə məlumatlan‐dırılmalı olan səlahiyyətli dövlət orqanla‐rına hər hansı vasitə ilə xəbər verməlidir. İcbari sığorta qanunvericiliyində və sığorta müqaviləsində sığorta hadisəsi barədə sı‐ğortaçıya xəbər vermənin ağlabatan müd‐dəti və (və ya) üsulu nəzərdə tutula bilər.

Bu normalardan da məlum olduğu kimi, AMM/y/50F‐i də sığortalının üzərinə bir vəzifə yükləmişdir. Həmin vəzifəyə görə, “sığortalı sığorta hadisəsinin meydana gəl‐diyini dərhal sığortaçıya bildirməlidir (mə‐lumat vermək vəzifəsi)”. Bu vəzifənin po‐zulması halında, sığortalının cəlb olunacağı məsuliyyəti isə, AMM/y/50F‐in 935.1.1‐ci maddəsi nizamlamışdır. Qeyd olunan nor‐maya görə, sığortalı məlumat vermək vəzi‐fəsini pozması nəticəsində sığortaçının ha‐disənin səbəblərini və (və ya) dəyən zərərin həcmini müəyyənləşdirmək imkanından tam və ya qismən məhrum olması ilə əla‐qədar olaraq onun mənafeləri əhəmiyyətli dərəcədə pozulduqda, sığortaçı sığorta ödənişinin verilməsindən imtina edir. Yenə qeyd etmək lazımdır ki, tərəflər AMM/y/ 50F‐inin 935.1.1‐ci maddəsinin əksini sığor‐ta şəhadətnaməsində nəzərdə tuta bilməz‐lər. Çünki həmin norma imperativ xarak‐terli bir normadır. Başqa bir ifadə ilə, AMM/y/50F‐i də AMM/d/50F‐i kimi “sığor‐talının, sığorta hadisəsi baş verdiyi zaman

dərhal sığorta şirkətinə xəbər verməli ol‐duğunu, əks təqdirdə sığorta şirkəti ödə‐nişi verməkdən imtina etmək hüququna malik ola biləcəyini, lakin bunun üçün sı‐ğortalının məlumat vermək vəzifəsini poz‐ması səbəbi ilə sığortaçının mənafelərinin əhəmiyyətli dərəcədə pozulmuş olmasının şərt olduğunu nizamlayıb”.

Nəticə

1. Qeyd olunduğu kimi hadisəmizdə AMM/d/50F‐inin qaydaları tətbiq olunma‐lıdır. Məhz AMM/d/50F‐inin 913‐cü mad‐dəsinə görə, sığortalı sığorta hadisəsini qəsdən və ya kobud ehtiyatsızlıqla mey‐dana gətiribsə, sığortaçı sığorta ödənişini ödəməkdən azaddır. Bu imkandan istifadə etmək istəyən sığortaçı təbii ki, sığortalının sığorta hadisəsini qəsdən və ya kobud ehtiyatsızlıqla meydana gətirdiyini sübut etməlidir.

Digər tərəfdən AMM/y/50F‐in qaydalarına görə, sığortalı sığorta hadisəsinin qəsdən meydana gətiribsə, sığortaçı bunu sübut edərək sığorta ödənişini ödəməkdən imtina edə bilər. Sığortalı sığorta hadisəsinin ko‐bud ehtiyatsızlıqla meydana gətirdikdə isə, əsas qayda kimi sığortaçı sığorta ödənişini ödəməkdən imtina edə bilməz. Lakin tə‐rəflər bu qaydanın əksini sığorta müqa‐viləsində nəzərdə tuta bilərlər.

2. Sığortalının baş vermiş qəza (sığorta hadisəsi) ilə əlaqədar müstəntiqə verdiyi izahatlarda uyğunsuzluq olduğu təsbit edildikdə, sığortaçı sığorta ödənişini ödə‐məkdən imtina edə bilməz.

3. Sığortalının, sığorta hadisəsinin baş ver‐diyini vaxtında xəbər vermədiyi təsbit olunduqda, lakin bu vəzifənin pozulması mənafelərin əhəmiyyətli dərəcədə pozul‐ması ilə nəticələnməyibsə, sığortaçı sığorta ödənişini ödəməkdən imtina edə bilməz.


Number 28, 2009 37

ƏDƏBİYYAT

1. BOZER. A., Sigorta Mukavelesinin Yürürlülük Tarihini ve Sığortaçının Mesuliyyetinin Başlanğı‐cını Tayin Eden Sığorta Mukavelesi Hükümleri, BATIDER 1961, C.1, S.2, (s.213‐ 225).

2. ÇEKER. M., Yargıtay Kararları Işığında Sigorta Hukuku, 2B, Adana 2004.

3. ÜNAN. S., Deniz Yolu İle Yapılan Taşımalarda Yük Zararını Ödeyen Sigortacının Taşıyana Karşı Aştığı Halefiyet Dayalı Rücu Davasına İlişkin bazı Sorunlar, VIII Ticaret Hukuku ve Yargıtay Karaları Sempozyumu Ankara 26‐27 Nisan 1991.

4. ERİŞ. G., Açıklamalı İçtihatlı Türk Ticaret Kanu‐nu, Deniz Ticareti ve Sigorta Hukuku, Ankara 1990.

5. HİRSCH. E.E, Ticaret Hukuku Dersleri, İstanbul 1946.

6. MEMİŞ.T., Yangın Sığortasında Risk, Ankara 2001. 7. KILIÇOĞLU. A.M., Özel ve Sosyal Sığortalarda

Varsilik ve Reqres, AÜHFD. 1974. C.XXXI, S.1-4.


AZƏRBAYCANIN ESTONİYA İLƏ MƏDƏNİ ƏLAQƏLƏRİNİN İNKİŞAFINDA MİLLİ DİASPORUMUZUN ROLU

Habil MƏMMƏDOV Bakı Slavyan Universiteti,

t.e.n., dosent

Bakı / AZƏRBAYCAN

XÜLASƏ Məqalə Respublikamızın Estoniya ölkəsi ilə mədəni əlaqələrinin inkişafında Azərbaycan diasporunun ro‐

lunun araşdırılmasına həsr olunmuşdur. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra Milli diasporumuz Baltikyanı ölkələrdə, o cümlədən Estoniyada xeyli fəallaşmış və güclü şəkildə təşkilatlanmışdır. Bu istiqamətdə ümummilli lider H.Əliyev mühüm rol oynamış, hal‐hazırda prezident İ.Əliyev bu siyasətə sadiq qalaraq ciddi işlər görməkdədir. Estoniyada «Ocaq», « Aydan» Estoniya‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi, “Estoniya‐Azərbaycan Dostluq Cəmiyyəti”, «Bakılılar» klubu, Türk və Qafqaz xalqlarının Avropa Cəmiyyəti, “İrs” Azərbaycan Gənclər təskilati, «Tartu azərbaycanlıları cəmiyyəti», «Qürbət» Skandinaviya azərbaycanlıları mədəniyyəti cəmiyyəti, «Baltii – Kaukazia» Xeyriyyə cəmiyyəti , “Fidan” Uşaq və Gənclər Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Son illərdə Azərbaycan və türk icmaları arasında inkişaf etməkdə olan əməkdaşlıq əlaqələri Baltikyanı ölkələrdə, həmçinin Estoniyada diqqəti cəlb edir.

Açar sözlər: azərbaycanlılar, diaspor, icma, milli‐mədəni birlik, mədəniyyət mərkəzi, mədəni əlaqə, əməkdaşlıq, həftə sonu məktəbi.

ROLE OF OUR NATIONAL DIASPORA IN DEVELOPMENT OF CULTURAL CONNECTIONS OF AZERBAIJAN WITH THE ESTONIA

ABSTRACT

Recognition of the Azerbaijan Republic many countries of the world, celebrating of Day of solidarity of Azerbaijanians of the world have strengthened activity of the Azerbaijan diaspora. After finding independence by Azerbaijan the Azerbaijan diaspora became more active and has amplified and in the republic of Estonia.

In the beginning of 90th years of the last century the Azerbaijan diaspora in this republic differed the organization that promoted strengthening of cultural and literary connections between our republics and peoples. In Estonia live 2000 Azerbaijanians. In Estonia successfully functions the Azerbaijan diaspora. Azerbaijanians children study native language, sing national songs and dances. In the Estonian Republic some centers and societies («Ocaq», «A society of Azerbaijanians of Tarty «, « the Society of the eston ‐Azerbaijan friendship «) uniting our compatriots. It is possible to tell, that Azerbaijanians in Estonia take a worthy place in a public and cultural and international life of republic.

Key Words: Azerbaijanians, diaspora, a community, national ‐ cultural associations, the cultural center, cultural connections, cooperation, Sunday schools.

Giriş

Müasir mərhələdə respublikamızın Estoniya ilə mədəni əlaqələrinin inkişafında həmin ölkədə yaşayan azərbaycanlı diasporu əhə‐miyyətli rol oynayır. «Diaspor» qədim yu‐nan sözü olub, hərfi mənada «dağılma, sə‐pələnmə, yayılma» deməkdir[1]. Beynəlxalq

münasibətlər sistemi diasporu özündə si‐yasət, mədəniyyət, cəmiyyətlər, birliklər və s. birləşdirən institutlaşmış funksional tər‐kib kimi qəbul edir [2]. Tarixin müxtəlif mər‐hələlərində digər etnoslar kimi, azərbay‐canlılar da, doğma vətənlərindən kənarda məskunlaşmalı olmuşlar. Hal‐hazırda dün‐ya ölkələrində yaşayan azərbaycanlıların

Azərbaycanın Estoniya ilə mədəni əlaqələrinin inkişafinda milli diasporumuzun rolu

Number 28, 2009 39

sayı 50 milyon nəfəri əhatə edir [3]. Müstəqil dövlətçiliyimizin bərpası və onun dünya miqyasında tanınması, Dünya Azərbaycan‐lılarının Həmrəylik gününün milli bayram günü kimi keçirilməsi Azərbaycan diaspo‐runun fəaliyyətini gücləndirdi. Məhz ümummilli lider H.Əliyev dünya azərbay‐canlılarının milli birliyinin ideoloqu, təb‐liğatçısı və təşkilatçısı olmaq missiyasını öz üzərinə götürdü, bunu dövlət əhəmiyyətli strateji məsələyə çevirdi, milli birliyin ideo‐loji əsası olan Azərbaycançılıq məfkurəsini formalaşdırdı və dünya azərbaycanlıları ilə iş üzrə fəaliyyət perspektivlərini müəyyən‐ləşdirdi. Prezident İ.Əliyev bu siyasətə sa‐diq qalaraq xarici ölkələrdə yaşayan azər‐baycanlıların təşkilatlanması və onların fəaliyyətinin güclənməsi məsələsini həmişə diqqət mərkəzində saxlamışdır[4].

Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan diasporunun gücləndiyi və daha çox fəallaşdığı bölgələrdən biri də Baltikyanı ölkələrdir. Keçən əsrin 90‐cı illərinin əvvəllərində Estoniyada Azərbay‐can diasporu mütəşəkkillik baxımından fərqlənirdi ki, bu da respublikalarımız və xalqlarımız arasında mədəni və ədəbi əla‐qələrin güclənməsinə təkan vermişdir. Bi‐zim xalqlarımız arasında mənəvi körpü yüz ildən çoxdur ki, mövcuddur. Zaman ötdükcə bizim əlaqələr müxtəlif və çoxtə‐rəfli olmuşdur[5]. Məqalə də məhz Respub‐likamızın Estoniya ilə mədəni əlaqələrinin inkişafında Azərbaycan diasporunun rolu‐nun araşdırılmasına həsr olunmuşdur. Məlum olduğu kimi, son illərdə Azərbay‐can və türk icmaları arasında inkişaf et‐məkdə olan əməkdaşlıq əlaqələri özünü Baltikyanı ölkələrdə, o cümlədən Estoni‐yada da göstərir. Ona görə də məqalədə bu məsələyə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Məqalə üç bölümdən ibarətdir. Birinci bö‐lümdə Estoniyadakı azərbaycanlıların milli‐mədəni mərkəz və cəmiyyətlərinin mədəni əlaqələrin inkişafında rolu şərh edilmişdir.

İkinci bölümdə Estoniyadakı azərbaycanlı elm, mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin mənəvi dəyərlərimizin təbliği yönümün‐dəki fəaliyyətindən bəhs olunur. Üçüncü bölümdə isə Estoniyadakı Azərbaycan və türk icmaları arasında inkişaf etməkdə olan əməkdaşlıq əlaqələrinə diqqət yetirilmişdir.

1. Estoniyadakı azərbaycanlıların milli‐mədəni mərkəz və cəmiyyətlərinin mədəni əlaqələrdə rolu

Estoniyada 2000 nəfərdən çox azərbaycanlı yaşayır, onların əksəriyyəti respublikanın paytaxtı Tallin şəhərində məskunlaşmış‐dır[6]. Estoniya Respublikasında yaşayan soydaşlarımızı birləşdirən “Ocaq” Azər‐baycan Mədəniyyəti Cəmiyyəti, “Aydan” Estoniya‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi, “Estoniya‐Azərbaycan Dostluq Cəmiyyəti”, «Bakılı» klubu, Türk və Qafqaz xalqlarının Avropa Cəmiyyəti, “İrs” Azərbaycan Gənc‐lər təşkilati, «Tartu azərbaycanlıları cəmiy‐yəti», «XXI əsr. Estoniya Azərbaycan İc‐ması», «Qürbət» Skandinaviya azərbaycan‐lıları mədəniyyəti cəmiyyəti, «Baltii – Kaukazia» Xeyriyyə cəmiyyəti ,“Fidan” Uşaq və Gənclər Mərkəzi xalqlarımız ara‐sında mədəni əlaqələrin genişlənməsində fəal iştirak edir.

“Ocaq” Azərbaycan Mədəniyyəti Cəmiy‐yəti keçmiş sovet respublikaları ərazisində azərbaycanlıların yaratdıqları ilk mədəni cəmiyyətlərdən biridir. “Ocaq” Azərbaycan Mədəniyyəti Cəmiyyətinin 1989‐cu ilin yanvarında Tallin şəhərində təsis yığıncağı keçirilmişdir. Cəmiyyət 1996‐cı ildə isə Azərbaycan İcması kimi Estoniya Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyatdan keçmişdir. Es‐toniyada Azərbaycan mədəniyyəti günləri və kütləvi mədəni tədbirlər keçirən, sər‐gilər və konsertlər təşkil edən, eston tele‐viziyasında ayrıca proqram hazırlamaq hü‐ququ alaraq Tallində Azərbaycan barədə ətraflı məlumat verən, Azərbaycan kitabla‐

Habil Məmmədov


rının eston dilinə tərcümə edilməsi və satışı işlərini həyata keçirən və eston ictimaiy‐yəti içərisində müsbət rəy qazanan «Ocaq» cəmiyyəti Estoniya ‐ Azərbaycan mədəni əlaqələrinin inkişafında mühüm rol oyna‐yır[7]. Cəmiyyət N.Hacıyevin sədrliyi ilə Estoniya Mədəniyyət Fondu nəzdində fə‐aliyyət göstərir və Milli‐Mədəni Cəmiy‐yətlər Assosiasiyasına daxildir. Cəmiyyətin “Ocaq” adlı qəzeti 1989‐cu ilin dekabrın‐dan ayda bir dəfə nəşr olunur. Qəzet cə‐miyyətin məqsədi, gördüyü işləri, onun fəaliyyətinin əsas istiqamətləri haqqında məlumat verir. Azərbaycan oxucuları qə‐zetin səhifələrində cəmiyyətin fəaliyyəti, Estoniyada yaşayan soydaşlarımız, onların həyatı, eyni zamanda Estoniyanın ictimai‐siyasi mühiti ilə tanış olurlar. “Ocaq” Azər‐baycan Mədəniyyəti Cəmiyyətinin başlıca məqsədi Azərbaycan və Estoniya xalqları arasında mədəni, iqtisadi, sosial sahədə körpü yaratmaq, estonların və azərbaycan‐lıların bir‐birini yaxından tanımasına, dost‐laşmasına kömək etməkdir. Cəmiyyət Azərbaycanın milli bayramlarını, Azərbay‐can Demokratik Respublikasının yaranma‐sı gününü, Novruz bayramını Tallində ya‐şayan azərbaycanlılarla, estonlarla və digər xalqların nümayəndələri ilə birlikdə qeyd edir. «Ocaq» bazar günü məktəbinə hami‐lik edən cəmiyyət Estoniyada yaşayan azərbaycanlılar üçün eston dilinin tədrisi kursu açmışdır.

1988‐1992‐ci illərdə siyasi xidmətlərinə görə Estoniya siyasi ensiklopediyasına dü‐şən və Estoniya İncəsənət Universitetinin ilk azərbaycanlı məzunu olan F.Heydərli‐nin sədrliyi ilə 1990‐cı illərin əvvəllərində Tallində “Estoniya‐Azərbaycan Cəmiyyəti”i yarandı. Cəmiyyət yarandığı ilk gündən Azərbaycan və Estoniya xalqlarının tarixi dostluq əlaqələrinin davamçısı kimi fəaliy‐yətə başlamışdır. Cəmiyyət Estoniya xarici ölkələrlə dostluq və mədəni əlaqələr cəmiy‐yətinin nəzdində yaranmışdır. “Estoniya‐Azərbaycan Cəmiyyəti”nin üzvləri Estoni‐

yada çıxan mətbuat səhifələrində, tele‐viziya və radio vasitəsilə Azərbaycan haq‐qında informasiya blokadasının yarılma‐sına xüsusi diqqət yetirirlər. Estoniya Res‐publikasının paytaxtında Türkiyənin yar‐dımı ilə məscidin tikilməsi kimi xeyirxah işin görülməsində, Estoniya‐Azərbaycan Cəmiyyəti də geniş təşkilatçılıq fəaliyyəti göstərir[8].

“Aydan” Estoniya‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi 2002‐ci ildən Tallində fəaliyyət göstərərək, Estoniyanın ictimai‐siyasi həya‐tında çox aktiv iştirak edir. Bu mədəniyyət mərkəzi Azərbaycan xalqının mədəniyyə‐tinin, dilinin və tarixinin, milli‐mədəni ənə‐nələrimizin və dəyərlərimizin təbliğ edil‐məsi, Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinə aid kitabların hazırlanması, Azərbaycan mədəniyyəti günlərinin və bir sıra başqa tədbirlərin keçirilməsi ilə bağlı xeyli iş görmüşdür. 01 aprel 2007‐ci il ta‐rixində Estoniyanın Tallin şəhərində Milli azlıqlar arasında 2006‐cı ilin İnteqrasiya üzrə layi‐hələrinin ilk çempionatı keçirilmişdir. Çempionluğa namizədliklərini Xolstresk məktəbi, “Estoniyanın gənc elm akademi‐yası” gənclər təşkilatı və “Aydan” Estoniya‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi irəli sür‐müşdülər. Yarışın qalibi “Aydan” Estoniya‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi oldu. Diplomat korpusunun və KİV‐in iştirakı ilə mükafatı Estoniyanın Milli Münasibətlər naziri Paul Erik Rummo təqdim etdi. 18 aprel 2008‐ci il tarixində “Aydan” Estoniya‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin təşki‐latçılığı ilə Bakının Suraxanı və Estoniyanın paytaxtı Tallinin Kristina rayonlarının qar‐daşlaşması haqqında müqavilə imzalandı[9]. 28 may 2008‐ci il tarixində Tallin şəhərin‐dəki Ratuşa sarayında ümummilli lider Heydər Əliyevin 85 illik yubileyi, Azərbay‐can Demokratik Respublikasının 90 illik yubileyi, Estoniya Dövlətinin yaradılması‐nın 90 illik yubileyi və »Aydan» Eston‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin 20


Number 28, 2009 41

illik yubileylərinə həsr edilmiş konfrans keçirildi[10]. Mərkəzin təşkil etdiyi tədbirdə ümumilikdə 150‐dək qonaq (Estoniyanın sabiq prezidenti A.Ruutel, parlamentin üz‐vü A.Herkel, vitse‐spiker Y.Ratas, Estoniya parlamentinin üzvü, Estoniya‐Azərbaycan parlamentlərarası dostluq qrupunun rəh‐bəri E.Əfəndiyev, milli azlıqlar nazirinin müşaviri A.Aydarov və b.) iştirak etmişdir. Tədbirdə E.Əfəndiyev, O.Kastens, A.Her‐kel, K.Yapinnen Estoniya‐Azərbaycan əla‐qələrindən danışmışdılar. Milli Məclisin deputatı A.Mirzəzadə və professor M.Qası‐mov Azərbaycan Demokratik Respublika‐sının tarixi haqqında məruzə etmişlər. Tədbir çərçivəsində «Heydər Əliyev və Azərbaycan diasporu» və «Azərbaycan De‐mokratik Respublikası» mövzularında sər‐gilər təşkil olunmuşdur. Sonda İsveçdən tədbirə qonaq qismində qatılan azərbay‐canlı bəstəkar Aydın Ziyadlı və Ayan Zi‐yadxanovanın ifasında Azərbaycan klassik musiqisi səslənmişdir[11].

05 oktyabr 2008‐ci il tarixində Estoniyanın “Salme” Mədəniyyət Mərkəzində “Estoni‐ya Xalqları Günü” qeyd edildi. Tədbirdə iştirak edən milli azlıqların nümayəndələri (azərbaycanlı, özbək, tatar, çuvaş, yəhudi, rus, bolqar, latış, belarus, moldovan və s.) öz ölkələrinin milli mədəniyyətini və tarixini təbliğ edən əyani guşələr hazırla‐mışdırlar. Azərbaycanı həmin tədbirdə “Aydan” Estoniya‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi təmsil etmişdir. “Aydan” Estoniya‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin yarat‐dığı guşə Azərbaycan Respublikasının xəri‐təsi, Azərbaycanın mədəniyyəti və incə‐sənətindən bəhs edən əyani vəsaitlər, milli musiqi alətləri, kitablar, jurnallar və Azər‐baycan milli xörəkləri ilə təmin olunmuş‐du. Tədbirdə “Aydan” Eston‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi Estoniya demokra‐tiyasının, vətəndaş cəmiyyətinin və milli azlıqlar mədəniyyətinin inkişafında böyük

rol oynadığı üçün Estoniya Əhalini Yerləş‐dirilməsi naziri U.Palo tərəfindən fəxri fərman ilə təltif edilmişdir. Tədbir konsert proqramı ilə davam etmişdir. Konsertdə bütün xalqlar öz milli rəqslərini təqdim etmişlər. Azərbaycan icması da “Uzun dərə” rəqsi ilə çıxış edərək sahib olduğu‐muz çoxəsrlik incəsənət nümunələrini qonaqlara təqdim etmişdir[12].

15 fevral 2000‐ci ildə Tallin şəhərində Y. Yaqubov, S.Pixlakas və V.Simm tərəfindən Estoniya‐Azərbaycan Dostluq Cəmiyyəti təsis olundu. Y.Yaqubovun sədrlik etdiyi Cəmiyyətin əsas məqsədini və fəaliyyət istiqamətini – Estoniyada yaşayan azərbay‐canlılarla sıx əlaqə yaratmaq, azərbaycan‐lıların həmrəyliyinə nail olmaq, estonlar arasında Azərbaycan mədəniyyətini təbliğ etmək, ana dilini qoruyub saxlamaqdan ibarətdir. «Dostluq» Cəmiyyəti gördüyü xeyli iş sayəsində Estoniya və Azərbaycan arasında mədəni körpü sayılır. Belə ki, Cəmiyyət 2000‐ci ildə Tallində dahi Azər‐baycan şairi N.Gəncəvinin 860 illik yubile‐yinə həsr olunmuş poeziya gecəsi keçirmiş‐dir. 2001‐ci ilin fevralında Cəmiyyətin kö‐məkliyi ilə Bakıda Qala rəsm qalereyasında Estoniyanın tanınmış rəssamı Eduard Viy‐raltın fərdi sərgisi nümayiş etdirilmişdir. Cəmiyyət həmin ilin martında eston şairi Lidiya Kydulinin yubiley gecəsini keçirmiş, Novruz bayramını təşkil etmişdir. 2002‐ci ilin oktyabrında Azərbaycan şairi S.Vurğu‐nun 95 illik yubileyinə, dekabrda isə M. Füzulinin möhtəşəm yaradıcılığına həsr olunmuş poeziya gecələri keçirmiş, eston şairi Anna Xaavın yubileyini təntənəli qeyd etmişdir. «Dostluq» Cəmiyyəti 2000‐ci ildə Tallində azərbaycanlılar üçün Bazar günü məktəbi açmışdır[13].

Tartu Azərbaycanlıları Cəmiyyəti ‐ Tartu şəhərində yaşayan soydaşlarımızın təsis etdiyi cəmiyyət Estoniya elm və təhsil müəssisələri ilə sıx əlaqə yaradaraq, əsasən,

Habil Məmmədov


mədəni, elmi və təbliğat işi ilə məşğul olur. Tartu Universitetinin Türk xalqları kafed‐rasının müdiri işləyən X.Qayıblı cəmiyyətə Sədr seçilmişdir.

«Qürbət» Skandinaviya Azərbaycanlıları‐nın Mədəniyyət Cəmiyyəti ətrafında, əsa‐sən, biznesmenləri birləşdirərək kütləvi‐mədəni tədbirlər (azərbaycanlı musiqiçi‐lərin Estoniyada konsertinin təşkil edilməsi və s.) keçirir.

Azərbaycan – Estoniya mədəni əlaqələrinin genişlənməsində «Bakılılar» Klubu da fəal iştirak edir. 29 mart 2004‐cü ildə «Bakılılar» Klubunun təqdimat mərasimində klubun həmsədri Yana Krimpe qeyd etdi ki, «Ba‐kılılar» Klubunda milliyyətindən və dinin‐dən asılı olmayaraq Azərbaycanı və azər‐baycanlıları sevənlər, vaxtı ilə hər hansı səbəbdən Bakıda yaşamış, bu gözəl və qo‐naqpərvər şəhəri özünə doğma bilən hər bir şəxs təmsil oluna bilər[14].

«İrs» Azərbaycan Gənclər təşkilatı 2004‐cü ildən, «Fidan» Uşaq və Gənclər Mərkəzi isə 2006‐cı ildən fəaliyyət göstərir. Akademik Z.Əliyevanın adının verildiyi Mərkəzin tər‐kibinə idman zalı, dərnəklər üçün yer və 20 azərbaycanlı uşağın tərbiyəsi üçün nəzərdə tutulan bağça daxildir.

29 mart 2006‐cı ildə Latviya, Litva və Esto‐niyada fəaliyyət göstərən Azərbaycan dias‐por təşkilatlarının təşəbbüsü ilə Riqada Baltik Azərbaycanlıları Konqresi təsis edil‐mişdir. Konqresin əsas məqsədi Azərbay‐canın xarici siyasətinin Latviyanın, Litva‐nın və Estoniyanın Avropa strukturlarında və digər beynəlxalq təşkilatlardakı nüma‐yəndələrinin vasitəsilə dəstəklənməsinə nail olmaq, bu ölkələrdə dünyaya gəlmiş azər‐baycanlıların ‐ yeni nəslin doğma Azərbay‐canla əlaqələrini genişləndirmək, dilimiz, dinimiz və milli adət‐ənənələrimiz barədə onlara ətraflı məlumat vermək, onları milli ruhda tərbiyə etməkdən ibarətdir.

2. Estoniyadakı azərbaycanlı elm, mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin fəaliyyəti

Estoniyada yaşayan azərbaycanlıların çoxu ticarətlə məşğul olur. Həkim, mühəndis, fəhlə də vardır. Eyni zamanda, Estoniyanın ictimai və mədəni həyatında layiqli və nüfuzlu yer tutan soydaşlarımız da vardır. Bunlardan Eldar Əfəndiyev Estoniyada Əhali yerləşdirilməsi nazirliyinin naziri olmuş, hal‐hazırda eston parlamentinin üz‐vü, Estoniya‐Azərbaycan parlamentlərarası dostluq qrupunun rəhbəridir. Valentina Vısotskaya Estoniya parlamentinin üzvü, Emil Rutiku məşhur teleaparıcı, Fərrux Abdulayev və Oqtay Dostiyev polislər ara‐sında güləş üzrə dünya çempionu, Amid Məhərrəmov karate üzrə dünya çempionu, gənc məktəbli Kamilə Kərimxanova balet üzrə dünya çempionu, professor Yaqub Yaqubov Z.Əliyeva adına Şərq Xalqları Mədəniyyəti Universitetinin rektoru, C. Məmmədov tarixçi – alim, Rauf Afşarov görkəmli teatr xadimidir.

R.Avşarov 1996‐cı ildən etibarən yaratdığı kukla teatrına rəhbərlik edir. «Rauf Avşari adına kukla teatrı»nın təkcə rəhbəri deyil, rejissoru, ssenaristi, libretto müəllifi, hətta kuklaların yaradıcısıdır. Eston teatrının ya‐radıcılarından biri, canlı klassik Serdenand Vəkye rejissorluğu, kukla teatrı sənətini R.Avşarova öyrədərək onun bu sənətdə peşəkarlıq qazanmağında böyük rol oyna‐mışdır. Estoniyada tanınan sənət ocaqla‐rından biri olan bu teatr yarandığı gündən qədim mədəniyyətimizi, milli folklorumu‐zu, nağıllarımızı tanıtmaq, sevdirmək, təb‐liğ etməklə məşğuldur. «Böyük fəxrlə səh‐nələşdirdiyimiz nağılları beynəlxalq festi‐vallarda nümayiş etdiririk»[15].

R.Avşarov təkcə Pribaltika və Skandinavi‐yada deyil, ümumiyyətlə, bütün Avropada kukla teatrı sənəti ilə məşğul olan yeganə azərbaycanlıdır. Qastrol səfərləri Estoniya


Number 28, 2009 43

Respublikası çərçivəsində, ya da yaxın qonşu ölkələrə – Rusiya, Latviya, Litvaya olur. 2007‐ci ilin sentyabr ayında Gəncədə Gəncə Dövlət Kukla Teatrında «Qız qalası» əfsanə‐tamaşası, ümumiyyətlə, 10‐dək ta‐maşa göstərildi. 2008‐ci ildəki səfərdə Gəncə və Qax Dövlət kukla teatrında bir neçə dəfə çıxış edildi[16].

Eston cəmiyyətində ziyalı kimi nüfuzlu yer tutan V.Məmmədov 2000‐ci ildə ilk dəfə olaraq «Azəri – eston lüğəti» hazırlayıb nəşr etdirdi. Eston Dil fondu tərəfindən nəşri reallaşan Azərbaycan – eston lüğəti iki min sözün və söz birləşməsini əhatə edir[17].

2007‐ci ildə Cəfər Məmmədov «Azərbay‐canda estonlar (XIX əsrin sonu‐XX əsrin əvvəlləri)» kitabını özü eston dilinə tər‐cümə edərək Tallində nəşr etdirdi [18].

21 aprel 2009‐cu ildə Tallin şəhərində Esto‐niyada işıq üzü görmüş “Azərbaycanlılar” kitabının təqdimat mərasimi keçirildi. Eston dilində nəşr olunmuş “Azərbaycanlılar” kitabı Estoniya Respublikasının Təhsil Na‐zirliyinin tədris proqramına əsasən nəşr edilmişdir. Kitabın muəllifi Sərvinaz Kəri‐mova və Sənəm Əliyevadır. Estoncaya tər‐cümə İta Sermana məxsusdur. Kitabda Azərbaycan xalqının yaranması, dövlətçilik tarixi, mədəniyyəti, təbiəti, mətbəxi haq‐qında məlumatlar var. Azərbaycanı və Azərbaycan xalqını estonlara tanıtmaq məqsədi daşıyan kitabda milli bayramlar və matəm günləri haqqında da məlumat var. Kitabda Qarabağ mövzusunu soyqırım haqqında məlumat tamamlayır. Mövzulara aid rəngli fotoşəkillər kitabı daha maraqlı edir. Kitabda Estoniyada yaşayan Azər‐baycan icması haqqında da geniş məlumata yer verilib.

Tədbirdə çıxış edənlər kitabın burda yaşa‐yan azərbaycanlıların eston cəmiyyətinə inteqrasiyasını daha da sürətləndirəcəyini qeyd etdilər. Bundan başqa kitabın Esto‐

niya və Azərbaycan arasında münasibətlə‐rin, qarşılıqlı mədəni əlaqələrin inkişaf et‐diyi zamanda önəmli bir hadisə olduğu vurğulandı [19].

3. Estoniyadakı Azərbaycan və türk icmaları arasında əməkdaşlıq əlaqələri

Son dövrlərdə Azərbaycan və türk icmaları arasında getdikcə inkişaf etməkdə olan əməkdaşlıq əlaqələri hər iki xalqın maraq‐larına xidmət edir. Türkiyə ilə Azərbay‐canın milli mənafeləri, dövlət maraqları və dostluq telləri iki xalqın diasporlarının sıx əməkdaşlığını və birgə fəaliyyətini zərurətə çevirmişdir. Azərbaycan və türk diaspor təşkilatlarının işbirliyi erməni diasporunun apardığı təbliğatın zəiflədilməsinə, iki xalqın maraqlarının dünya miqyasında etibarlı müdafiəsinə stimul verir.

Təqdirəlayiq haldır ki, Estoniyada da Azər‐baycan və türk icmaları bir çox məsələlərdə ortaq mövqedən çıxış edirlər, bir tərəfin tədbirləri digəri tərəfindən dəstəklənir. Bu istiqamətdə Estoniyada fəaliyyət göstərən «Atatürk» Mədəniyyət Mərkəzinin, Türk və Qafqaz xalqlarının Avropa Cəmiyyəti‐nin, Estoniya türkdilli və Qafqaz xalqları Assosiasiyasının, Akademik Z.Əliyeva adı‐na Şərq Mədəniyyəti Xalq Universitetinin və s. mühüm rolunu qeyd etmək olar. «Atatürk» Mədəniyyət Mərkəzi 1999‐cu ildə Estoniyada türk milli qrupları arasında qarşılıqlı münasibətləri əlaqələndirmək məqsədilə yaranmışdır. Mərkəz qarşısına Estoniya və türk xalqları arasında əlaqələri möhkəmləndirməyi, burada yaşayan türk‐dilli xalqların mədəniyyətinin inkişafına dəstək verməyi, onların təhsil və elm sa‐həsində tərəqqisinə təkan verməyi, mədə‐niyyət və informasiya mübadiləsi sahəsin‐də qarşılıqlı əlaqələri inkişaf etdirməyi, di‐gər xalqların mədəni irsindən yararlanma‐ğa kömək etməyi və s. qarşısına başlıca məqsəd qoymuşdur. Bunun üçün Mərkəz

Habil Məmmədov


fəaliyyət göstərdiyi müddətdə Türkdilli xalqların Günlərini, konqreslər, konfrans‐lar, festivallar, konsertlər, sərgilər, ali təhsil müəssisələrində türk dili müəllimləri üçün mühazirə kursları və s. təşkil etmişdir.

Akademik Z.Əliyeva adına Şərq Mədəniy‐yəti Xalq Universiteti 2004‐cü il dekabrın 15‐də Estoniya hökumətinin qərarı ilə Tallin şəhərində təsis olundu. Yeni təhsil ocağının yaradılması təşəbbüsünü gerçək‐ləşdirən Türk və Qafqaz Xalqları Assosia‐siyasında 16 mədəni mərkəz birləşmişdir. Universitetin əsas vəzifələri Estoniyada yaşayan bütün xalqları türkdilli və Qafqaz xalqlarının mədəniyyəti, dili və tarixi ilə tanış etmək, müxtəlif millətlər arasında tolerant multimədəni əlaqələri formalaş‐dırmaq, türkdilli və Qafqaz xalqlarını Esto‐niyanın mədəniyyəti və tarixi ilə tanış etmək, bu xalqların eston cəmiyyətinə inteqrasiyasına nail olmaqdır. Professor Y. Yaqubovun rektoru olduğu bu universitet 2005‐2008‐ci illərdə mühüm tədbirlər gör‐müş və demək olar ki, Estoniyada yaşayan türkdilli xalqların mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdir.

2005‐ci il aprel ayının 22‐də Estoniyada qondarma “erməni soyqırımı” nın 90 illiyi ilə əlaqədar erməni icması tərəfindən göz‐lənilən təzyiqlərin və aksiyaların qarşısının alınması məqsədilə Estoniya‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin təşəbbüsü ilə geniş tədbir keçirilmiş, Estoniya Parlamentinə, dövlət orqanlarına, diplomatik korpuslara müraciət qəbul olundu. Müraciət 300‐ə yaxın Azərbaycan icmasının nümayəndə‐ləri tərəfindən imzalanmışdı. Estoniya Par‐lamentində bir neçə deputat “erməni soy‐qırımı»ının müzakirəyə çıxarılmasına cəhd göstərsələr də, qanunverici orqanın üzvü, Estoniya‐Azərbaycan‐Türkiyə Dostluq qru‐punun rəhbəri E.Əfəndiyev və Estoniya‐Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin sədri N.Hacıyevin, eləcə də Azərbaycan diaspo‐runun digər nümayəndələrinin səyləri nəti‐

cəsində bunun qarşısı alındı. Azərbaycan icması tərəfindən qəbul olunmuş müra‐ciətdə Türkiyə və Estoniya dövlətləri ara‐sında dostluq münasibətlərinin inkişafına toxunulur və qeyd olunurdu ki, Türkiyə Estoniyanın NATO‐ya üzvlüyünü dəstək‐ləyən ölkələrdən biridir. Sənəddə həmçinin göstərilirdi ki, ermənilərin sözdə «erməni soyqırımı» adi altında keçirdikləri tədbirlər Estoniya ilə Türkiyə arasında olan dostluq münasibətlərinə zərbə vurmağa yönəlmiş‐dir, ermənilərin apardıqları təbliğat əsrlər boyu türk millətinə qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilən soyqırım siyasətini dünya ictimaiyyətindən gizlətmək məqsədi daşımış və tarixi faktları saxtalaşdırmağa xidmət etmişdir. Bir milyondan artıq azər‐baycanlının qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşməsi, Xocalı soyqırımı ilə bağlı faktları diqqətə çatdıran Azərbaycan icmaları qeyd edirdilər ki, bu cür ağır cinayətlərə imza atmış ermənilərin hər hansı «soyqırım»dan danışmağa haqqı yox‐dur. Qeyd etmək lazımdır ki, Estoniya ictimaiyyətinin bu məsələdə azərbaycanlı‐ların mövqeyini tamamilə dəstəkləməsi nə‐ticəsində ermənilərin Türkiyə Respublika‐sının bu ölkədəki səfirliyi qarşısında keçir‐məyi planlaşdırdığı etiraz aksiyası da baş tutmamış və Tallin meriyası erməni dias‐porunun bu barədə müraciətinə rədd ca‐vabı vermişdir [20].

10 oktyabr 2008‐ci il tarixində Türkiyə Res‐publikasının prezidenti Abdulla Gül Esto‐niya Respublikasında rəsmi səfərdə olar‐kən turkdilli cəmiyyətlərin (tatar, başkır, özbək, kırğız və Azərbaycan) rəhbərləri və nümayəndələri ilə görüş keçirdi. Azərbay‐can icması isə Abdulla Gülə, İlham Əliyevə və baş bakan Rəcəb Tayib Erdoğana türk və Azərbaycan diasporlarının fəaliyyətinə, birliyinə dəstək verdiklərinə görə minnət‐darlığını bildirdi. Türkiyə Respublikasının Prezidenti Abdulla Gül Tallində məscidin tikilməsi işində onlara dəstək verəcəyini vurğuladı [21].


Number 28, 2009 45

Nəticə

Azərbaycan tarixini, mədəniyyətini, dilini və adət‐ənənələrini qoruyub saxlanılması məqsədi ilə Estoniyada bir neçə Azərbay‐can icması fəaliyyət göstərir. İcmaların əsas məqsədləri tariximizi, milli‐mədəni dəyər‐lərimizi təbliğ etmək, Estoniyanın ictimai və siyasi həyatında iştirak etmək və döv‐lətlərarası əlaqələrin genişləndirməsindən ibarətdir. Bu məqsədlə icmalar tərəfindən bir çox tədbirlər keçirilmişdir. Lakin bəzən diaspor təşkilatlarının bir‐birindən xəbərsiz eyni mövzuya həsr edilmiş bir neçə tədbir keçirilməsi halları da olmuşdur ki, bu da nəticə etibarilə keçirilən tədbirlərin effek‐tini azalda bilər.

Ümumiyyətlə, Azərbaycan icmaları ildən‐ilə güclü təşkilatlanaraq Respublikamızın Estoniya ilə mədəni əlaqələrinin inkişa‐fında mühüm rol oynayırlar.

ƏDƏBİYYAT

1. Əliyev Z. Diaspor. İzahlı sözlük və məlumat kitabı. Bakı, «Yurd» nəşriyyatı, 2007, s.66

2. Əliyev Z. Beynəlxalq münasibətlərdə diasporla‐rın rolu. Bakı, «Nurlan» nəşriyyatı, 2001, s.141

3. Həbiboğlu V. H.Əliyev və Azərbaycan diasporu. Bakı, «Qartal», 1999, s.118

4. Azərbaycan diasporuna dövlət qayğısı. II kitab. Bakı, «Çaşıoğlu» nəşriyyatı, 2006, s.19

5. Arzumanlı V., Hüseynov A. Azərbaycan ünvanlı. (Xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən Azərbaycan mədəniyyət mərkəzləri və cəmiyyətləri). Bakı, «Qorqud», 1994, s.188

6. Arzumanlı V. Azərbaycan diasporu: reallıqlar, qayğılar, problemlər. Bakı, «Qartal», 2001, s.195

7. Estoniya Azərbaycan İcması. Eesti Aserbaidzaani Kogukond. The Azerbaijan Community of Estonia. Tallin, 2006, s.9

8. Arzumanlı V., Hüseynov A. Azərbaycan ün‐vanlı…, s.31‐32; Arzumanlı V. Azərbaycan dias‐poru: reallıqlar, qayğılar, problemlər, s.189‐190

9. AR Diasporla iş üzrə Dövlət Komitəsi IV Ərazi şöbəsinin (Şərqi Avropa ölkələri) 2008‐ci ildə gördüyü işlər barədə Hesabatı, qovluq №15, s.8

10. Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin 2008‐ci ilin yekunlarına dair Hesabatı, s.3

11. Estoniyada yubiley tədbirləri keçirilmişdir // Respublika, 2008, 31 may

12. «Estoniya xalqları günü // «Ölkəm», №6, 2008, s.87

13. Хрусталев Н.Праздник Низами в стране Лидии Койдула // «Молодежь Эстонии», 20 февраля, 2007 г.

14. XÖYAİDK–nın sədri N.İbrahimov, II ərazi şöbə‐sinin rəisi N.Qaraxanov, sədrin köməkçisi R. Məmmədovun 27.03‐ 31.03 2004‐cü il tarixlərdə Estoniya Respublikasının paytaxtı Tallin şəhərinə ezamiyyəti barədə Hesabat. ,s.2‐3

15. R.Afşarov. Tallinin teatr ocağında // «Ölkəm», №6, 2008, s.66

16. Yenə orada, s.71

17. Mamedov V. Azeri‐Eesti sonaraamat. “Eesti Keele Sihtasutus”, Tallin, 2000.

18. Mamedov C. Eestlased Azerbaidzaanis (XIX sajandi lopul ja XX sajandi algul). “Silvi – Aire Villo”, Tallin, 2007.

19. Estoniyada işıq üzü görmüş «Azərbaycanlılar» kitabının təqdimat mərasimi keçirilib //http:// pressrelease.az/articles.php?itemid=20090423045224867 &secid =6

20. Azərbaycan icması Estoniya parlamentinə müraciət qəbul edib// www.diaspora.az/new/az/ newsview.php

21. Gül Azərbaycan icması ilə görüşdü // Ədalət, 2008, 14 oktyabr (№187)


AVRUPA ENERJİ GÜVENLİĞİ AÇISINDAN TÜRKİYE’NİN ROLÜ VE ÖNEMİ

Ayhan GÜNEY Qafqaz Üniversitesi

Bakü / AZERBAYCAN

[email protected]

ÖZET

Türkiye’nin enerji projelerinde oynadığı başat rol, gelecek yıllar itibariyle Orta Asya Ülkeleri’nin de enerji projelerine dahil olması ile birlikte önemini daha da pekiştirecektir. Avrupa Birliği enerji güvenliğini sağlam temellere oturtabilmek ve özellikle, Rusya’ya olan enerji bağımlılığını biraz olsun azaltabilmek için, enerji kay‐naklarını çeşitlendirme ve alternatif kaynaklar bulma arayışı içindedir. Geçmiş yıllarda, Rusya ve Ukrayna ara‐sında yaşanan doğal gaz kesintisi yüzünden ortaya çıkan kriz ve bunun doğrudan AB ülkelerini etkilemiş olması, önemli bir alternatif olarak Güney Kafkasya ve Orta Asya enerji kaynaklarının Avrupa’ya ulaştırılması nokta‐sında Türkiye’nin rolünü pekiştirmekte, hem de bölge ülkelerinin önemini giderek artırmaktadır. Bu bağlamda, Türkiye, Avrupa açısından alternatif enerji arteri üzerinde önemli bir fonksiyona sahip olmakla birlikte, bu ülkeler arasında enerji alanında yapılan işbirliği, bu istikamette atılan adımlar ve diğer karşılıklı ekonomik ilişkiler yönüyle Avrupa Birliği açısından çok önemli bir konuma haiz bulunmaktadır. Bundan dolayıdır ki, Türkiye, AB’ne üyelik müzakereleri surecinde, özellikle enerji alanında oynadığı rolün önemini ve bunun AB ülkeleri açısından ifade ettiği anlamı daha sesli ve güçlü bir dille ifade etmeli ve enerji kartını AB ile devam etmekte olan katılım müzakerelerinde önemli bir ekonomik koz olarak kullanmalıdır.

Anahtar Kelimeler: Türkiye’nin Rolü, Enerji Arzı Güvenliği, Enerji Kaynaklarını Çeşitlendirme

TURKEY’S ROLE AND IMPORTANCE FOR THE EU’S ENERGY SECURİTY SUPPLY

ABSTRACT

Turkey’s dominant role in regional energy projects will reinforce its importance for Europe with attendance of Central Asian countries and Turkey’s neighboring countries in energy projects respectively for next years. It is the fact that the EU is seeking alternative routes to diversify its energy supply and reduce its dependency to Russia for consolidating energy security supply. Thus, Turkey is standing as most important major player for the EU’s energy security supply in considering fact that international gas crisis broken out between Russia and Ukraine and its direct influence on the EU’s countries because of natural gas transportation cut by Russia during winter in last year. In this regard, accessing Caucasus and Central Asia energy resources and their transportation to Europe via Turkey is strengthening Turkey’s strategic importance for Europe as transit route. Turkey should be aware of its important role in playing the provision of energy security supply of the vital importance for the EU and take this opportunity for using as an important energy card during the participation discussion with the EU.

Key Words: The Role of Turkey, Energy Security Supply, Diversification of Energy Resources

Giriş

Özellikle Türkiye’nin enerji konusunda son birkaç yıl içinde kaydetmiş olduğu ilerle‐me; enerji piyasasının serbestleştirilmesi ve rekabete açık bir piyasa oluşturulması, özel sektör yatırımlarının teşvik edilmesi ve bu yönünde yapılan yasal düzenlemeler, ya‐

bancı yatırımlar açısından cazip hale gelen Türkiye’yi, enerji sektöründe önemli bir ülke konumuna yükseltmiştir. Ayrıca, Tür‐kiye hızlı büyüyen ekonomisi ve AB uyum sürecinde yapmış olduğu enerji reformları ve yeni yasal düzenlemeler ve yine buna paralel olarak Güney‐Doğu Avrupa Enerji Topluluğu’nun teşekkülü ve faaliyetleri

Avrupa Enerji Güvenliği Açısından Türkiye’nin Rolü ve Önemi

Number 28, 2009 47

adına Atina prosesinin önemli destekleyi‐cisi olması, alternatif ve yenilenebilir enerji konusunda yapmış olduğu çalışmalar ve bunların uygulanmasında gösterdiği başarı sayesinde yabancı yatırımcıların güvenini kazanmış ve enerji sektörüne yapılacak doğrudan yabancı sermaye yatırımları açı‐sından da, önemli bir piyasa oluşturmuş‐tur. Türkiye’nin enerji sektöründe gerçek‐leştirmiş olduğu düzenlemeler, yeniden ya‐pılanma ve piyasanın serbestleştirilmesi yönüyle birçok açıdan AB’nin düzenleme‐lerini de aşan bir boyut sergilemektedir. Aynı zamanda Türkiye’nin komşu ülkeler ile yapmış olduğu enerji projeleri ve bun‐ların realize edilmesi, “enerji güvenliği arzı” konusunda da, Türkiye’nin önemini artırmıştır. Yine, enerji projeleri konusun‐da, hem AB ülkeleri açısından, hem de başta Azerbaycan olmak üzere, hidrokar‐bon enerji kaynakları açısından zengin di‐ğer Orta doğu ve Orta Asya ülkeleri açı‐sından vazgeçilmez bir ticari partner olarak yerini almıştır.

Bu bağlamda yine, son dönemlerde ulus‐lararası mega enerji projelerinin yapılması, planlanması ve gerçekleştirilmesinde de, Türkiye’nin başat rolü dikkat çekmektedir. Bakü‐Tiflis‐Ceyhan Petrol boru hattı ve sonrasında ayni güzergâhta BTC’ye paralel olarak döşenen BTE( Bakû‐Tiflis‐Erzurum) doğal gaz boru hattı projelerinin hayata ge‐çirilmesinde oynadığı rol çok önemli bir başlangıç teşkil etmektedir. Şu anda yine müzakereleri devam eden ve yakın gelecek‐te tamamlanması umut edilen NABUCCO doğal gaz boru hattı projesi ve diğer pro‐jelerle birlikte Türkiye, batı‐doğu enerji hattı üzerinde oldukça önemli bir kavşak konumunda bulunmaktadır. Türkiye bölge ülkeleri ile gerçekleştirdiği enerji projeleri sayesinde, hem uluslararası arenada cazi‐besini artırmakta, hem de bölge ülkeleri ile olan ekonomik ilişkilerini takviye etmek‐tedir. Güney Kafkasya Doğal Gaz Boru hattı,

diğer ismiyle BTE Doğal Gaz Boru Hattı, Azerbaycan’ın Şahdeniz bölgesindeki do‐ğal gazı, Şangay terminali vasıtasıyla Tür‐kiye’ye ihraç etmektedir. Bu hattın, ilerde Türkiye tarafından Kazakistan‐Azerbaycan arasında kurulacak bir hat ile birleştirilmesi planlanmaktadır. Yine aynı hattın, Türkmen gazının batı ülkelerine ihraç edilebilmesi için, Trans‐Hazar boru hattı ile birleştiril‐mesi söz konusudur. Bu vb. alternatif enerji projeleri tamamlandığında, Türkiye, Avrupa’nın en büyük üçüncü gaz ihraç eden ülkesi konumuna gelecektir ki, bunun Avrupa Enerji Güvenliği bakımından ifade ettiği anlam oldukça önemlidir.

Avrupa enerji güvenliği arzı, enerji kay‐naklarının çeşitlendirilmesi ve bu enerji kaynaklarının Avrupa ülkelerine nakli ile ilgili Türkiye’nin stratejik konumu ve ulus‐lararası arenada oynadığı başat rol, komşu ülkelerle ortak olarak gerçekleştirilen enerji projeleri, Türkiye’yi Avrupa ülkeleri açısın‐dan oldukça önemli bir konuma yükselt‐mektedir. Özellikle Türkiye‐Gürcistan ve Azerbaycan arasında hayata geçirilen enerji projeleri ve diğerleri, Avrupa Birliğinin Enerji güvenliği ve politikaları ile birlikte göz önüne alındığında, AB’yi bu coğrafya ile ekonomik işbirliğine gitmeyi gerekli ve zorunlu kılmaktadır. Hem bu bölge ülkele‐rinin Avrupa Birliği’ne ihtiyacı vardır, hem de Avrupa Birliği’nin özellikle enerji konu‐sunda bölge ülkelerine ihtiyacı bulunmak‐tadır.

Avrupa Enerji Talebi ve NABUCCO Projesinin Enerji Güvenliği Arzı Acısından Önemi

NABUCCO Doğal gaz boru hattı projesi, Avrupa Enerji güvenliği politikasında ol‐dukça önemli bir yere sahiptir. Türkiye’‐den başlayan bu boru hattı Bulgaristan, Ro‐manya ve Macaristan’ı geçerek Avusturya’‐ya ulaşmaktadır ve 3300 km uzunluğun‐dadır. Tam kapasiteye ulaştığında, 31 mil‐

Ayhan Güney


yar metre küplük doğal gazı Avrupa ülke‐lerine ulaştıracağı öngörülmektedir. Bu projenin inşasına muhtemelen 2009 yılı içinde başlanması düşünülmekte idi. Fakat gecikme ile birlikte daha ileri bir tarihte başlanması hedeflenmektedir. Gazın akaca‐ğı en yakın tarih ise 2015 gibi planlanmak‐tadır.(1) Genel itibariyle uluslararası doğal gaz boru hatlarının inşası oldukça pahalı olduğu için, doğal gaz tedarikçileri ile gazı satın alacak ülke arasında karşılıklı uzun‐dönemli satın‐alma anlaşması yapılmakta‐dır. Ülkeler boru hatlarının maliyetini kar‐şılayacak yeterli miktarda gazın akacağın‐dan emin olmak istemektedirler. Örneğin BTE Doğal gaz boru hattı projesinde, Türkiye‐Azerbaycan arasında yapılan doğal gaz boru hattı mukavelesinde, Türkiye her yıl 5,7 milyar metre küp doğal gaz alaca‐ğını Azerbaycan’a garanti ve taahhüt et‐miştir. Bu mukavele ile aynı şekilde Azer‐baycan da, Türkiye’ye aynı miktarda gazı arz edeceğini garanti etmektedir. Ama NABUCCO Projesinde durum biraz farklı‐dır. Bu boru hattına doğal gaz temin edecek ülkeler şu an itibariyle tahmin edilse de, tam olarak hangi ülkelerin yer alacağı tam olarak netleşmemiştir. Bununla birlikte ya‐pılan projelendirme neticesinde gazın Hazar ve Güney Kafkasya Bölgesi ile Orta Doğu ve Mısırʹdan geleceği planlanmaktadır. Ya‐pılan bu karşılıklı sözleşmelerin, inşa edi‐lecek boru hatlarının maliyetini karşılama noktasında faydası olduğu gibi, aynı za‐manda fiyat garantisi de içermektedir ki, bu da doğal gaz sektörünü ve piyasasını ham petrol piyasasından ayıran en önemli farklardan birisi olarak karşımıza çıkmak‐tadır. Yine NABUCCO Projesinde Türkiye‐Azerbaycan arasında yapılan ilk anlaşmaya göre; Türkiye ithal ettiği gazı Avrupa ülke‐lerine satabilecektir ki, böyle bir opsiyon tanınması Türkiye’yi otomatik olarak gaz ihraç eden ülke konumuna yükseltmekte ve doğal gaz piyasasında elini daha da güçlendirmektedir. Fakat böyle bir opsiyon

henüz tam olarak netlik kazanmamıştır. Türkiye‐Azerbaycan arasında bu vb. konu‐lardaki karşılıklı müzakereler devam et‐mektedir. Aslında, bu noktada Türkiye’nin yapmış olduğu bu ve benzeri doğal gaz ile ilgili satın‐alma anlaşmalarında, hem fiya‐tın garanti edilmesi, hem de gazı farklı ülkelere satabilme kolaylığı temin edilmiş olması, uluslararası piyasada Türkiye’nin pazarlık gücünü artıran önemli faktörler‐den birisidir ve Avrupa Birliği’ni enerji nok‐tasında işbirliğine motive edecek sürükle‐yici bir faktör olarak gözükmektedir.

Avrupa Birliği’nin yıllık toplam doğal gaz tüketimi 2006 yılı itibariyle yaklaşık 642,3 milyar metre küp civarındadır. Bu rakam her yıl için giderek artmaktadır. Sadece tek başına Almanya’nın 2006 rakamlarıyla yap‐mış olduğu yıllık doğal gaz tüketimi 87,2 milyar metre küp olarak gerçekleşmiştir. Avrupa’da en büyük tüketicilerden birisi olan İngiltere’nin ise doğal gaz tüketimi, yine 2006 yılı rakamlarıyla 90,6 milyar met‐re küp olarak hesap edilmiştir. Avrupa Bir‐liği içinde en fazla doğal gaz tüketen diğer ülkeler ise, sırasıyla İtalya, 77,1; Fransa, 45,2, Hollanda 38,3 milyar metre küptür. Avrupa Birliği ülkeleri, İngiltere hariç, ge‐nellikle doğal gaz ihtiyacının büyük bir bölümünü Rusya’dan sağlamaktadır. Özellikle Almanya, doğal gaz açısından önemli bir Rusya bağımlısı ülke konumun‐dadır. İngiltere ise, ithal ettiği doğal gazın yaklaşık %80’ini Norveç’ten karşılamakta‐dır. Buna karşın Almanya, ithal ettiği do‐ğal gazın yaklaşık %40’ını Rusya’dan satın almaktadır. Yaklaşık % 30’luk kısmını ise Norveç’ten karşılamaktadır. Yine İtalya, yıl‐lık ithal ettiği doğal gaz miktarının %55’lik kısmını Rusya’dan satın almaktadır. Bu rakamlar Avrupa Birliği ülkelerinin doğal gaz tüketiminde ne derece Rusya’ya ba‐ğımlı olduğunu kanıtlamaktadır.(2)

Avrupa’nın enerji ihtiyacı ve talepleri gide‐rek artmaktadır. Avrupa Birliği ülkelerinin,


Number 28, 2009 49

özellikle doğal gaz ihtiyacının 2050 yılına kadar %25 artacağı tahmin edilmektedir. Birlik dışından ithal edilen toplam gazın miktarının ise, 2030 yılına kadar %50’den %80’e kadar çıkabileceği öngörülmekte‐dir.(3) Bu ise, yakın bir gelecekte Avrupa Birliği’nin çok daha artan oranda dışarıya bağımlı hale geleceğini göstermektedir. Bu noktada Avrupa Birliği’nin alternatif enerji kaynaklarına ve ulaşım koridorlarına olan ihtiyacını daha da güçlendirmekte ve pe‐kiştirmektedir. Dolayısıyla, Avrupa Enerji Güvenliği politikası, enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesi ve gelecek yıllar için enerji dar boğazının yaşanmaması adına enerji güvenliği arzının temin edilmesi yönünde‐dir. Avrupa Birliği’nin enerjide Rusya ya olan bağımlılığı ve bunun gelecekte doğu‐rabileceği olası kötü senaryoların farkına varması, Rusya’nın gaz şirketi olan Gaz‐prom’un Ukrayna’ya ve yine, 2006–2007 döneminin soğuk kış mevsiminde ve en so‐ğuk aylarında Gürcistan’a olan gaz sevkı‐yatını kesmesi ile gün yüzüne çıkmıştır.

Bugün, Avrupa Birliği artan enerji ihtiya‐cını karşılayabilmek için alternatif enerji projeleri ile ilgilenmekte ve Rusya haricin‐de enerji arz eden başka ülkeler aramakta‐dır. Bu projeler arasında en önemlilerden birisi, Türkiye’nin de içinde yer aldığı NABUCCO Doğal gaz boru hattı projesidir. Avrupa Birliği açısından bu proje, Avru‐pa’ya enerji taşıyan güzergâh arasında dör‐düncü ana arter konumunda bulunmakta‐dır. Tabi burada sorun, boru hattının inşa‐sından ziyade bu doğal gaz boru hattının tam kapasite kullanılabilmesi ile ilgilidir. Yani NABUCCO boru hattından akacak olan doğal gaz nereden ve hangi kaynak‐lardan temin edilecektir. İste bu boru hat‐tının efektif çalışabilmesi, Türkiye’nin ener‐ji konusunda uluslararası platformda oyna‐dığı rol ve bölge ülkeleri ile olan yakın ilişkisinde yatmaktadır. Türkiye, kendisi enerji kaynaklarına sahip olmamakla bir‐likte, bölge ülkeleri ile özellikle enerji

rezervleri açısından dünyada büyük öneme haiz olan ülkelerle yapmış olduğu enerji satın‐alma anlaşmaları sayesinde; hem gelecek yıllardaki artan enerji taleplerine yönelik kendisini daha güvenli bir ülke konumuna getirmiş, hem de Avrupa’nın enerji güvenliği açısından asla göz ardı edemeyeceği ve vazgeçemeyeceği bir ülke konumuna gelmiştir. Örneğin, Türkiye ile İran arasında 2007 yılı içinde İran’ın Güney Pars yataklarında bulunan doğal gaz rezerv‐lerinin geliştirilmesine ve nakline yönelik, 3,5 milyar dolarlık yatırım yapılacağına dair “İyi Niyet Anlaşması” yapılmıştır. Türkiye, bununla aynı zamanda Türkmen gazını İran üzerinden Türkiye’ye getirmeyi planlamaktadır. Şimdiye kadar, üzerinde görüşülen ve planlanan Enerji hattı yatı‐rımları gerçekleştirildiğinde Türkiye tüm dünyadaki toplam doğal gaz naklinin %15 ini, kendi toprakları üzerinden sağlayacak‐tır.(4) Bu da Türkiye’nin dolayısıyla da Azerbaycan ve diğer gaz tedarik eden ve projede yer alan ülkelerin stratejik önemini daha da artıracaktır. Gelinen noktada Tür‐kiye enerji alanında atmış olduğu bu önem‐li ve stratejik adımlar sayesinde, enerji üre‐ten ülkeler ve bu sektörde faaliyet gösteren dev şirketler tarafından en güvenilir part‐ner olarak gösterilmektedir.(5)

Avrupa’nın enerji kaynaklarını çeşitlendir‐meye yönelik politikasında, Güney Kafkas‐ya ve Orta Asya Bölgesi’nin enerji kaynak‐ları oldukça büyük öneme sahiptir. Özel‐likle Rusya ya olan enerji bağımlılığının nispeten azaltılabilmesi için, en önemli al‐ternatiflerden birisi bölgenin sahip olduğu enerji kaynakları olarak gözükmektedir. Bundan dolayı, Avrupa Hazar Bölgesi’ne yönelik enerji projeleri desteklemektedir.(6) Enerjinin nakli konusunda da, Avrupa’nın desteklediği en önemli hatların başında, Azerbaycan‐Gürcistan‐Türkiye güzergâhı, diğer muhtemel güzergâhlar arasında ön plana çıkmaktadır. Bu güzergâh üzerinde yer alan BTC Petrol Boru Hattı, Azerbay‐

Ayhan Güney


can’ın Kazakistan ile yapmış olduğu anlaş‐ma neticesinde, Kazakistan petrolünü, Hazar Denizi’nden BTC’ye monte edilecek boru hattı sayesinde Ceyhan’a taşıma im‐kânı sağlayacaktır.(7) Ayrıca, BTE Doğal Gaz Boru hattı ve bu hatta daha sonra Türkmenistan gazının da yine Hazardan çekilecek bir hat sayesinde birleştirilmesi neticesinde, Azerbaycan‐Gürcistan‐Türkiye enerji nakli koridoru oldukça önem ka‐zanmaktadır.

Avrupa Birliği açısından çok önemli bir al‐ternatif olarak görülen NABUCCO doğal gaz boru hattı, tam kapasiteye ulaştığında 31 milyar metre küp doğal gaz taşıyabile‐cektir. Bu alanda yapılan eleştirilerden bi‐risi, bu miktarın Avrupa’nın yıllık enerji ihtiyacı yanında oldukça küçük bir rakam olduğu yönündedir. Bununla birlikte, John Roberts gibi enerji uzmanları, NABUCCO’‐nun Avrupa Birliği açısından önemine yö‐nelik şüphe sergileyenlerin çok önemli bir noktayı kaçırdıklarını belirtmektedir. Zira, Rusya ile olan enerji pazarlığında ve müza‐kerelerinde, bu alternatif enerji koridoru hem Avrupa Birliği’nin elini güçlendire‐cektir, hem de Rusya’nın dev enerji şirketi Gazprom’un monopol gücünü kırarak da‐ha düşük fiyattan enerji satmaya zorlaya‐caktır. Roberts, eğer NABUCCO Rusya’yı doğal gazin 1000 metreküplük satış fiya‐tından 1 Euro’luk indirim yapmaya bile zorlamış olsa, bunun ekonomik açıdan an‐lamının büyük olduğunu ifade etmektedir. Şöyle ki, NABUCCO doğal gaz boru hat‐tından hiç doğal gaz akmasa bile, buraya yapılması planlana 5 milyar Euro’luk yatı‐rımın rahatlıkla bu fiyat indirimi ile telafi edileceğini, hatta çok daha büyük bir tasar‐ruf elde edileceğini belirtmektedir.(8)

Roberts’in ileri sürdüğü bu argüman, ra‐hatlıkla, Avrupa’nın toplam enerji tüketimi ve gelecek yıllarda muhtemel enerji tüke‐timi göz önüne alınarak yapılacak bir he‐saplama ile test edilebilir ve doğrulanabilir.

Şöyle ki, BP’nin yayınlamış olduğu “Dün‐ya Enerji İstatistik Raporu–2007” de ki ra‐kamlar temel olarak alındığında, Avrupa Birliği’nin, şu an toplam doğal gaz tüketi‐minin 642,3 milyar metre küp olduğu gö‐rülecektir. 1 Euro’luk fiyat indirimi yapıl‐dığı takdirde, senede 642,3 milyon Euro’‐luk bir tasarruf sağlanacaktır. Bu indirim örneğin, 2 Euro olduğunda tasarruf edile‐cek miktar yıllık olarak bir anda 1.284,6 milyon Euro ya çıkacaktır ki, NABUCCO projesinin maliyeti kısa sure içinde bu elde edilecek tasarruf sayesinde telafi edilebile‐cektir. Ayrıca, NABUCCO projesinin biz‐zat kendisinden elde edilecek faydalar bu projenin Avrupa Birliği açısından da öne‐mini ortaya koymaktadır.(9)

Enerji Projeleri Açısından “Avrupa Komşuluk Politikası” ve Türkiye’nin Rolü İlk defa 2003 yılında ileri sürülen “Avrupa Komşuluk Politikası” (European Neighbour‐hood Policy (ENP)) Avrupa Birliği’nin geniş‐leme sürecinde ortaya çıkan yeni sınırlara ve komsulara yönelik istikrar, güvenlik ve refahın artırılmasını amaçlayan bir strateji olarak ortaya çıkmıştır. Avrupa Birliği’nin genişleme sürecinde sınırlar değişmiş, do‐ğal olarak yeni komşular edinilmiştir. Do‐layısıyla, bu yeni durum hem yeni fırsatlar ortaya çıkarmış, hem de yeni problemleri beraberinde getirmiştir. Avrupa Birliği ye‐ni komşuları açısından kendisini güvende hissetmek istemekte, bunu ise ancak yeni komşu ülkelerin istikrarlı bir ekonomik yapıya sahip olmaları, zenginleşmeleri ve güvenlik problemlerinin çözümüyle müm‐kün olabileceğini düşünmektedir. Bundan dolayı, Avrupa Birliği ortaya çıkan bu yeni durum karşısında yeni strateji belirlemek zorunda kalmıştır. Avrupa Birliği yeni stra‐teji ile yeni sınırların diğer ülkeleri izole eden sınırlar olarak değil, bilakis işbirliğine sevk eden sınırlar olarak görülmesini amaçlamaktadır.


Number 28, 2009 51

Mart 2003’te yayınlanmış olan dokümanda da bildirildiği üzere, “Avrupa Komşuluk Politikası (AKP)” komşu ülkelerin Avrupa pazarında daha çok yer almalarını sağlaya‐cak şekilde, işbirliğinin ötesinde bir ekono‐mik bütünleşmeyi getirmektedir. AKP, eko‐nomik ve sosyal kalkınma yönünden fayda sağlayacak reformları destekleyerek, eko‐nomiyle ilgili mevzuatların uyumu, Pazar‐ların birbirine daha çok açılması ve ticaret‐teki engellerin daha hızlı bir şekilde kal‐dırılmasını hedeflemektedir. Bu gayelerin gerçekleştirilmesi istikametinde uygulama aracı olarak da, ortak eylem planları hazır‐lamakta ve bu eylem planlarının bir kısım ortak değerlere sahip olması gerektiği ifade edilmektedir. Eylem planlarının temel un‐surları sırasıyla, ortak değerlere bağlılık, daha etkin bir siyasi diyalog, ekonomik ve sosyal kalkınma politikası, ticaret ve enerji olarak belirlenmiştir. Ancak, enerji konusu bunlar arasında oldukça önemli bir yere sahiptir. Çünkü Avrupa Birliği’nin kuruluş ve genişleme stratejisi tamamen enerji poli‐tikaları ve enerjide işbirliği üzerine kurul‐muştur. Son 50 senelik entegrasyon ve iş‐birliği çabaları ile gerçekleştirilmek istenen de budur aslında.(10) Zira bilindiği gibi, Av‐rupa’nın enerji ithalatına olan bağımlılığı‐nın, 2030 yılına kadar, %50’den %80’lere kadar çıkacağı öngörülmektedir. Bundan dolayı, eylem planları, enerji işbirliği ve en‐tegrasyonu üzerine somut adımlar içer‐mektedir. Hatta bu yönde Avrupa Komis‐yonu tarafından “Enerji Topluluğu” kurul‐ması yönünde adım atılmıştır.

Bu noktada, Avrupa’nın, Komşuluk Politi‐kası çerçevesinde ulaşmak ve güvenliğini temin etmek istediği sınırlar itibariyle, Türkiye’nin bu ülkeler nezdinde itibarı ve karşılıklı uluslararası ekonomik ve sosyal ilişkileri tarihsel ve kültürel sebeplerle ol‐dukça ileri düzeyde bulunmaktadır. Özel‐likle son dönemde, Türkiye’nin harici poli‐tikasında görülen ivme ile birlikte, bu iliş‐

kiler giderek güçlenmekte ve hız kazan‐maktadır. Bu bağlamda, AB’nin bu ülkeler ile olan ilişkilerinin hem sağlıklı bir zemine oturması, hem de ilişkilerin istikrarlı ve uzun dönemde kalıcı olabilmesi için, Tür‐kiye’nin tecrübesine ve yardımına ihtiyacı olduğu açıktır. Zira, AB ülkeleri bu coğraf‐yada yer alan ülkeleri ve bu ülkelere ait kültür ve değerleri yeterince tanımadığı için, çok defa bölgeye şüpheyle yaklaş‐makta ve bu yönde politikalar belirlemek‐tedir. Bu olumsuzluğun telafisi adına, Tür‐kiye önemli bir partner olarak AB’nin bir çok meselesini çözebilecek ve yardım ede‐bilecek konumda bulunmaktadır. Yeter ki, AB ülkeleri, Türkiye’nin enerji konusunda, diğer ekonomik ve sosyal konularda ve çevre ülkelerle olan ilişkilerinde giderek ar‐tan öneminin farkında olabilsin.

Sonuç

Türkiye’nin NABUCCO ve benzeri enerji projelerinde oynadığı başat rol, gelecek yıllar itibariyle Orta Asya ülkelerinin de projeye dâhil olması ile birlikte önemini daha da pekiştirecektir. Avrupa Birliği enerji güvenliğini sağlam temellere oturta‐bilmek ve özellikle, Rusya’ya olan enerji bağımlılığını biraz olsun azaltabilmek için, enerji kaynaklarını çeşitlendirme ve alter‐natif kaynaklar bulma arayışı içindedir. Geçmiş yıllarda Rusya ve Ukrayna arasın‐da yaşanan doğal gaz kesintisi yüzünden ortaya çıkan kriz ve bunun doğrudan AB ülkelerini etkilemiş olması, önemli bir al‐ternatif olarak Güney Kafkasya ve Orta Asya enerji kaynaklarının Avrupa’ya ulaş‐tırılması açısından hem Türkiye’nin rolünü pekiştirmekte, hem de bölge ülkelerinin önemini giderek artırmaktadır. Bu bağlam‐da, Türkiye, Avrupa açısından alternatif enerji arteri üzerinde önemli bir fonksiyona sahip olmakla birlikte, bu ülkeler arasında enerji alanında yapılan işbirliği, bu istika‐mette atılan adımlar ve diğer karşılıklı eko‐

Ayhan Güney


nomik ilişkiler yönüyle Avrupa Birliği açı‐sından çok önemli bir konuma haiz bu‐lunmaktadır. Bundan dolayıdır ki, Türkiye, AB’ne üyelik müzakereleri surecinde, özel‐likle enerji alanında oynadığı rolün öne‐mini ve bunun AB ülkeleri açısından ifade ettiği anlamı daha sesli ve güçlü bir dille ifade etmeli ve enerji kartını AB ile devam etmekte olan katılım müzakerelerinde önemli bir ekonomik koz olarak kullan‐malıdır.

KAYNAKLAR

1. http://www.energy.eu/

2. BP Statistical review of World Energy‐June 2007

3. By Katinka Barysch, Turkey’s role in European Energy Security, http://www.cer.org.uk/pdf/essay _turkey_energy_12dec07.pdf, Sh:4

4. By Katinka Barysch, Turkey’s role in European Energy Security, http://www.cer.org.uk/pdf/essay _turkey_energy_12dec07.pdf, Sh:3

5. Andris Piebalgs, EU and Turkey: Together for a European Energy Policy, Istanbul, 5 June 2007, http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=5964&l=2

6. Elin Süleymanov, http://www.isdp.eu/files/publications/books/0802energysecurity‐8‐Suleymanov.pdf, Azerbaijan – A Partner for Europe in Energy Security

7. Binoy Kampmark, EU’s Enerji Policy – July 19, 2007 , http://www.europeancourier.org/40.htm

8. Katinka Barysch, Turkey’s Role in European Energy Security, http://www.cer.org.uk/pdf/essay _turkey_energy_12dec07.pdf, Sh:4

9. BP Statistical review of World Energy‐June 2007

10. Andris Piebalgs, EU and Turkey: Together for a European Energy Policy, Istanbul, 5 June 2007, http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=5964&l=2

Number 28, 2009 53

EUROPEAN LEGAL INTEGRATION AND THE ROLE OF THE EUROPEAN COURT OF JUSTICE

Sidqi HAJIYEV Azerbaijan National Academy of Sciences, Institute of Philosophy, Sociology and Law,

Department of International Law

Baku / AZERBAIJAN

[email protected]

XÜLASƏ

Avropa Birliyi analoqu olmayan unikal bir beynəlxalq təşkilatdır. 55 il bundan öncə hökümətlər arası təşkilat kimi yaradılan AB bu gün federal dövlətə bənzər ölkələrin dövlətüstü ittifaqına çevrilib. Qanunun aliliyi, hüquq tətbiqinin təminatı, müstəqil qanunverici və siyasi institutlar, demokratiya və konstitusiya üzərində təyin olun‐muş hüquq və vəzifələri kimi federal ittifaqın əsas əlamətləri AB‐də mövcuddur. Beləliklə, AB artıq BMT və yaxud Avropa Şurası kimi klassik beynəlxalq təşkilat deyil, eyni zamanda ona federal dövlət də demək hələ tezdir. AB sui generis, yəni öz‐özünün soy törəməsidir, unikaldır.

Yeni beynəlxalq hüquq nizamının yaradılması üzrə ən uğurlu və ən effektiv layihə Avropa inteqrasiyasının uzun tarixi prosesi nəticəsində yaradılmış Avropa Birliyidir. Avropa Birliyi öz hüquq normalarının aliliyi prin‐siplərinə və birbaşa təsirinə əsaslanan unikal üstmilli hüquq sistemini yaratmışdır. Avropa inteqrasiya prosesinin tərkib hissəsi bu təşkilatın məhkəmə orqanlarının ‐ AB Məhkəməsi və qismən Birinci instansiya Məhkəməsinin fəaliyyəti ilə sürətlənən hüquqi inteqrasiya oldu.

Avropa hüquqi inteqrasiyası AB ölkələri arasında daha sıx əməkdaşlığa səbəb olur, beynəlxalq hüquq anla‐yışından xeyli dərəcədə fərqlənən keyfiyyətcə yeni hüquqi sahənin yaranmasına təkan verir. AB Məhkəməsinin səyləri nəticəsində sürətlənən və Avropa qitəsində ümumi inteqrasiya proseslərinin lokomotivi hesab olunan Avropa hüquqi inteqrasiyası hüquqi normaların fərqli iyerarxiyasını müəyyən edir. Azərbaycanın gələcəyi mü‐tərəqqi və sivil cəmiyyətlə bağlıdır. Azərbaycanın bəzi Avropa strukturları ‐ Avropa Şurası və ATƏT‐ə inteq‐rasiyası, eləcədə onun Aİ‐nin ʺYeni qonşuluqʺ və ʺŞərq tərəfdaşlığıʺ proqramlarında iştirakı ümid verir ki, Azər‐baycanın da bu millətlərin ʺelitar evinəʺ daxil olmağı mümkün olacaq. Məhz ümumavropa inteqrasiya prosesinin tədqiqatı və təhlili AB‐yə inteqrasiyada ölkəmizin problem və perspektivlərini ayırd etməyə imkan yaradacaq.

AB‐nin özünə gəlincə, əgər inteqrasiya prosesi hər hansı bir maneəsiz və sürətlə inkişaf edərsə, bu qurum real federal hüquqi sistem kimi formalaşacaq. Və nəticədə Avropa Birliyi şübhəsiz ki, bir federal sistem kimi bir çox məqamlarda üzv ölkələrin milli hüquqlarını əvəzləyən bir mütərəqqi sistemə çevriləcək.

Açar sözlər: Avropa Birliyi, AB Məhkəməsi, Avropa Komissiyası

The frontier of the XX and XXI centuries is the time of unprecedented globalisation of the modern world. It is a time of military‐strategic, economic, political, informational and cultural globalisation. Computerisation of the informational flows, introduction of the Internet made the people of the world as close to each other as never before. These processes are ever so evident on the European Continent, where European integration has become an example for the mankind to see and follow. The inalienable

part of the overall process of the European integration and increasingly its driving force is the European legal integration, speeded up and in many ways directed by the all‐powerful European Court of Justice (ECJ).

European legal integration and, especially, the role of the European Court of Justice in this particular sphere provide for unlimited opportunity of research and analysis. Notwithstanding the great attention to this

Sidqi Hajiyev


phenomenon and the fact that it is well researched in the West there is still much to learn. Clearly there is no single view on the actual level of integration reached by the European Union, just as there is no uniform evaluation of the role that European judiciary, most notably the ECJ, has played in this long and difficult process. Despite the already mentioned well researching of the subject certain aspects of it need more elaboration. The very important aspect of this particular topic is studying and analyzing the role of the ECJ in the process of the European legal integration and its correlation with the national governments and judiciary of the EU member‐states, as well as defining specific patterns of this process and perspectives for the future development of the legal and the judicial system of the EU.

The actuality of this particular theme directly rises from the task of forming an objective legal consciousness in the period, when European integration became an example for the whole world to watch and copy. The question of European integration, having not only legal, but also political and ethical character, becomes, thus, one of the most important sections of studying the modern state of the European continent, as well as new ways, in which the system of international relations can function.

It must also be noted that the topic in question is of a historical nature as well. The process of legal integration in Europe and the influence of the European judiciary can clearly be assessed through stringent study of historical perspective. Moreover, it is clear that the European Court of Justice has been and still is one of the key institutions, whose activity brought about the present level of legal integration in Europe.

Headquartered primarily in Brussels, Belgium, the European Union comprises five primary institutions. The European Parliament is composed of representatives

elected by the people of the member states. The representatives in the parliament do not sit according to member state, but rather according to party affiliation (i.e., the Greek socialists and French socialists sit together, as do the German conservatives and Italian conservatives). In this respect the parliament is somewhat similar to the U.S. Congress, if we make analogies between the organisational structure of the EU and that of a federal state. The Council of the European Union is composed of representatives appointed by the govern‐ments of each member state. The European Commission is the executive organ and primary law‐making organ of the EU. The Court of Auditors develops and manages the budget. The European Court of Justice and the Court of First Instance compose the legal organs of the EU.[4]

The aforementioned state‐like structure has become possible due to the long process of political, economic and legal integration in Europe. Integration itself here is an impor‐tant subject of studying and analysis. A substantial number of works of researchers and specialists in the field of international law, and other disciplines as well, has been dedicated to the research of integration processes, which embody a certain kind of interrelations between the sovereign states. The European regional integration has served here as a fertile field on which the plenty of multifarious integration views and theories appeared. And it is not surprising, for it is through the analysis of theoretical models of development that one can forecast both the integration dynamic and the final result of the integration process. Knowledge of the theoretical fun‐damentals allows for provident assessment and analysis of each step, as opposed to moving at random.[11]

Deep studying and research of the theoretical foundations of the European regional integration reveal rich and multifarious

European Legal Integration and the Role of The European Court of Justice

Number 28, 2009 55

spectrum of human intellectual activity in this sphere. In the current literature, one can discern three different types of explanations of how the European legal integration has occurred, which imply three distinct theories of legal integration. These are neo‐realist explanation, which focuses on the integration being a result of the member‐states forwarding their interests, legalist explanation, focusing on the force of the law in itself as the mechanism driving integration, and the supra‐national ECJ as the main actor orchestrating the process of the European legal integration, and neo‐functionalist explanation, which focuses on the individual incentives generated by the EU legal system as a whole, and asserts that the EU legal system has expanded and prospered because it appealed to individual interests of actors within the EU institutions and within national legal systems, creating a constituency which worked to reinforce the EU legal system within the national arenas. It must be noted that each one of the theoretic approaches only partially explains the origin, reasons for, and mechanism of the integration process. Analysing the positive aspects of each of these theoretical trends, it is possible to glean a systematic explanation of the process in question, namely that the European legal integration has not been a uniform process in time and space, which implies that it has been a result of diverse factors, such as the national interests of the member‐states, legal doctrine and activity of the ECJ, and sometimes public opinion, as a product of individual views and interests.

Therefore, when we speak about the EU we must always remember its unique nature, which has been a result of such different factors. The EU has not yet become a federal state, which could be advantageous from the judicial perspective, but it is no longer a classic international organization as UN or NATO, which would have been more in favour with its member‐states. The

EU emerged with a federal orientation, but on the basis of international legal forms and instruments. The EU has created its own unique supranational legal system, based on the principles of supremacy and direct effect of its legal norms. From a prognostic position this new supranational system of law can be seen as a distinctive stage and form of manifesting a tendency towards formation under the conditions of integration and globalization of the future ʺglobal lawʺ of humanity.

The European legal system is often seen as the most successful of all areas of integration in the European Union, having gone furthest in limiting national autonomy in order to promote European level goals. While the EU remains an international organisation, from a legal perspective the EU operates more as a federal system, for whereas international organisations typically rely on voluntary compliance on the part of national governments, with no effective judicial means to compel national govern‐ments to cease practices which conflict with international agreements, in the European Union, on the other hand, infringements of EC Treaties can be redressed through an international legal system presided over by the authoritative European Court of Justice. European Community law is considered to be supreme to national law, and individuals can challenge the compatibility of national practices with EC law within the national legal system.

One of the most characteristic features of the European Communities is the originality of their legal status. On one hand, the Communities are created by states and function in accordance with the international law norms, and on the other, within the European Union its own specific autonomous legal order have been created. And this legal order substantially differs from the national legal order of any of the member‐states. Among the most important

Sidqi Hajiyev


and fundamental questions researched and analysed by the supporters of legal approach to integration are the following: what is the role and significance of the fundamental institutions of the EU for the process of European integration, and how their coordination is carried out; does a legal perspective for the EU exist, and what is EU’s present place within the boundaries of the European continent and the system of the World community altogether; what is the specificity of EU’s autonomous legal order, and what is its role in deepening the integration relations between the individual states: what is the importance and significance of the fundamental principles of EU law, and what is the role of ECJ in their development and normative consoli‐dation?

In modern Europe we see probably only real supremacy of international law, which has a supranational character within the EU. EU legal norms are not only recognized and respected by the European nations but also are effectively implemented through the national legal systems of EU member‐states. Presently the EU law represents a unique comprehensive supranational legal system, which integrates on a new level creatively developed national features, as well as modified to its aims and objects characteristics of international law.

Two legal doctrines of direct effect and the supremacy of EU law are especially important for the integration and constitu‐tionalization of the European law. Direct effect means that EU legal norms, unlike international legal norms, can be applied directly to individuals and relations between them, which mean that individual physical and juridical persons can bring actions in the national courts against the national governments for failing to follow the EU norms. The supremacy of the EU law on the other hand means that EU legal norms have priority over the national

legislation regardless of the form of their establishment. Together these two doctrines revolutionized the application of the EU law and laid the foundation stone of an effective legal system for the EU.

The institution largely responsible for the success of the aforementioned doctrines and thus one of the most active actors of the process of transforming the EU into what it is today has been the ECJ.

Over the past five decades, the European Court of Justice (ECJ) has emerged to become the most powerful supranational legal institution in the world. In Europe we see a genuine international rule of law at work ‐ not only are the EC laws recognised and respected by the European nations, they are also enforced effectively through the national judiciary systems and they help shape state behaviour through fines and sanctions. The ECJ stands at the pinnacle of this Community legal order with its rights to judicial review and to sanction European states for non‐compliance with EU laws. As Eric Stein has figuratively mentioned in his work ʺJudges and the Making of a Transnational Constitutionʺ: ʺTucked away in the fairyland Duchy of Luxembourg and blessed, until recently, with benign neglect by the powers that be and the mass media, the Court of Justice of the European Communities has fashioned a constitutional framework for a federal‐type Europeʺ[8].

Yet the European legal system was never designed to function as such. In no clause or article in any EC Treaty did the European governments state their wish to submit themselves to the will of the ECJ. The negotiators of the founding treaties of the EC never intended to treat the treaties as anything but another sets of international laws ‐ that is, they can be tossed away or ignored at will by national governments. The current European legal system can be


Number 28, 2009 57

no farther a departure from what it was envisioned to be in the 1950s.[6]

One of the most interesting aspects of researching this topic is the fact that the European legal system seems to be entirely judge made. It is quite true that nowhere in the Treaty of Rome was EC law granted supremacy over national law, nor were individuals given standing to challenge national practices in front of national courts. Instead legal integration emerged through cooperation between the ECJ and national courts. The ECJ, responding to legal questions posed by national judges, created legal doctrines on the supremacy of EC law and on the right of individuals to challenge national laws in front of national courts. Legal integration occurred as these legal doctrines were incorporated by the national courts into the national legal orders.

A very interesting aspect of the ECJʹs activity has been use of precedents, which may well be seen as unusual for an international court consisting primarily of lawyers from the continental legal tradition. Unannounced, largely unobserved, and not particularly justified in any jurisprudential rhetoric, in the 1960s, the European Court of Justice began to cite its own previous decisions in its judgments. Although neither legal theory nor culture would predict that an international court, staffed by judges from civil law states, would adopt the practice, once introduced, the citation of precedents increased dramatically. In 1962, the first case in the ‘free movement of goods’ domain cited a precedent. Since then, the number of cases basing at least part of a judgment on one has risen steadily: as a result, by 1997, 90% of cases have made explicit reference to some past decision. In other domains, such as ‘sex equality,’ nearly 100% of cases have cited a precedent since the late 1970s and the average number of citations per judgment now stands at eight. The use of precedents is no small, technical

variation, but rather, the necessary precondition for the famed judicial integration of the European Community.

Political science interest in the ECJ stems from its constitutional case law. Created as an international court, empowered to adjudicate an international law, binding on states rather than individuals and lacking any serious means of enforcing its decisions, the ECJ ‘transformed’ the founding treaty system into a constitutional order through its case law. In a series of landmark rulings, it established that European law has primacy over national law (Costa v. Enel ECJ 6/64, Simmenthal ECJ 106/77) and that ‘Community law is not only intended to impose obligations on individuals but also to confer upon them [directly effective] rights’ (Van Gend en Loos, ECJ 26/62) which they could claim before their own national courts and demand to have appealed to the ECJ. Subsequent activist jurisprudence has established principles such as state liability for damages arising from a failure to implement EU law and, indeed, constructed entirely new legal domains from rather abstract treaty language. The creation and application of judge made law is thus central to virtually all questions of academic interest about the ECJ.[1]

Another sphere of legal integration within the EU is the relations between the ECJ and the governments of the member‐states. Through an investigation of how the ECJ escaped member state control, a general argument about ECJ‐member state relations can be developed. The argument has three components.

First, it can be argued that judges and politicians have fundamentally different time horizons, which translates into different preferences for judges and politicians regarding the outcome of individual cases. By playing off the shorter time horizons of politicians, the ECJ developed legal doctrine and thus

Sidqi Hajiyev


constructed the institutional building blocks of its own power and authority without provoking a political response. Second, the transformation of the European legal system by the ECJ limited the possible responses of national governments to its decisions within the domestic political realm. In the early years of the EU legal system, national politicians turned to extralegal means to circumvent unwanted decisions; they asserted the illegitimacy of the decisions in a battle for political legitimacy at home, instructed national administrations to ignore ECJ jurisprudence, or interpreted away any difference between EC law and national policy. With national courts enforcing ECJ jurisprudence against their own governments, however, many of these extralegal avenues no longer worked. Because of national judicial support for ECJ jurisprudence, national governments were forced to frame their response in terms that could persuade a legal audience, and thus they became constrained by the legal rules of the game. Third, national court enforce‐ment of ECJ jurisprudence also changed the types of policy responses available to national governments at the EU level. Member states traditionally relied on their veto power to ensure that EU policy did not go against strongly held interests. The ECJ, however, interpreted existing EC laws in ways that member states had not intended and in ways that compromised strongly held interests and beliefs. As member states began to object to ECJ jurisprudence, they found it difficult to change EU legislation to reverse court decisions or to attack the jurisdiction and authority of the ECJ. Because there was no consensus among states to attack the authority of the ECJ, member states lacked a credible threat that could intimidate the Court into quiescence. Instead, the institu‐tional rules combined with the lack of political consensus gave the ECJ significant room to maneuver.

Another important aspect, which during the last decades has been discussed among the representatives of the legal approach to research and analysis of the European integration, is the problem of correlation of the Community law and the national legal systems of the member‐states. It must be mentioned that the creation of a system, in the centre of which lies a legal norm, and which can be a vivid example of how effective might the activities of an inter‐national judicial organ in real consolidation and practical realisation of legal norms regulating relations between sovereign states be, is an evident and undoubted achievement of ECJ. In connection to that, some representatives of this approach consider ECJ as one of the major actors of the integration stage. And it is not surprising, for today the practical activity of ECJ serves as an effective instrument for the application by the member‐states’ courts of the principle of supremacy of the Community law in the national legal orders. Such an important role of ECJ within integrating Europe is largely explained by the fact that since the very creation in 1952 it was given unprecedented in its scale and diversity jurisdiction, which far exceeds the bounds the one usually possessed by judicial insti‐tutions. Some specialists observe that characteristics of international, constitu‐tional, administrative and criminal courts simultaneously inhere in ECJ.[10]

Therefore it should be clear that role of the courts of all levels, including national courts and the courts created by the founding treaties of the Communities, is very high in the process of regional legal integration.

As a consequence of the aforementioned and taking into mind its unique structure, the European Union, therefore, may perhaps best be seen as neither an inter‐national organisation nor a confederation, but rather a sui generis entity. Coming the


Number 28, 2009 59

long road of legal integration, the European Union today is the most powerful regional organisation in existence. In certain areas, where member states have transferred sovereignty to the Union (e.g. currency, monetary policy, the internal market, foreign trade), the EU begins to somewhat resemble a confederation. However, the member states remain the Masters of the Treaties, whereby the Union does not have the power to transfer additional compe‐tencies from the member states onto itself. Also the various member states maintain to great extent their own foreign relations and policy as well as supply for their own defence, even though the European Union encourages cooperation in these areas of policy as well. It is clear that the recent developments in the EU concerning the ratification of the Treaty of Lisbon have not allowed for any setbacks in the already achieved spheres of integration. Most notably the role of the ECJ suffered no loss and this organ still stands as an ultimate legal arbiter in the European Union.

The European Court of Justice has trans‐formed itself from an ordinary international court into a supranational judicial insti‐tution, which possesses unequaled powers comparing to many other international courts and tribunals. At the same time the ECJ has characteristics of international, constitutional, administrative and criminal courts simultaneously, which makes it the true supreme court of a federal nature, comparable to the United States Supreme Court.

Integration under the Treaty of Rome has proceeded now for more than four decades. The process has been punctuated by discrete events registered in political, economic, and legal domains of action. But these events have been embedded in a larger flow. European integration is fundamentally about how a large number

of actors, operating in relatively separate arenas, were able to produce new forms of exchange and collective governance for themselves. Market actors, interest groups, national governments and administrators, the EU’s organs, technical experts, the legal profession, and the courts have found themselves having to confront one another. It is remarkable how successful they have been in building new institutions, organi‐zational capacity, and means of coordina‐ting activities across fields and domains. The institutionalization of supranational governance has, in turn, pushed for more, not less, integration.

European legal integration leads to closer ties among the EU member‐states, creating a kind of uniform legal space, which is not quite a sphere of classical international law anymore. European judiciary has indeed brought about the basis for further European federalisation. The process of the European legal integration accelerated by the tremendous efforts of the ECJ and being a kind of locomotive of the general integra‐tional processes on the European continent, establishes a hierarchy of legal norms other, than the one the previous generations of Europeans lived with. Modern legal theory, as well as the law in general, has to answer the challenges posed by the European legal integration, for it has value not only for the EU member‐states, but also for the other nations of Europe including Azerbaijan. The future of Azerbaijan is connected with the progressive and civilized community. Integration of Azerbaijan into some European structures, such as the Council of Europe and OSCE, and also its participation in the EU ʺNew Neighbourhoodʺ Prog‐ramme, the ʺAction Planʺ and the Eastern Partnership gives us hope that our turn will come and Azerbaijan will become a member of this ʺelite houseʺ of nations. At this time there are all the necessary

Sidqi Hajiyev


prerequisites in place for achieving closer ties and optimum cooperation between Azerbaijan and the EU. Historical fates of our peoples have traditionally intertwined, our cultures mutually enriched and our economies mutually complemented each other. In the future this multidimensional and culturally well‐formed interdependency will undoubtedly develop and assume new forms. In 2006 Azerbaijan and the EU have signed an action plan agreement within the framework of the ʺNew Neighbourhoodʺ Programme, which envisions widening cooperation between Azerbaijan and the EU in political, social, economic and legal spheres. Researching the process of the European integration will help us reveal and under‐stand better our problems and prospects of integration into the European Union.

There are signs that the EU does not exclude the perspective of admitting the countries of South Caucasus. EU policy in the region indicates high interest to the three South Caucasus republics, as well as possibly sincere will to help their develop‐ment to the extent of securing mutually beneficial relations with these nations. This can also be reaffirmed by adopting the Eastern Partnership policy. The Eastern Partnership is an organization, whose aim is to improve EUʹs political and economic relations with six post‐soviet republics of strategic importance for European security – Azerbaijan, Armenia, Belarus, Georgia, Moldova and Ukraine. The Eastern Partnership is already seen by many as a springboard for its participants to the EU membership. Undoubtedly the most acceptable vector of development for Azerbaijan is the way leading to the European Union. There are many problems along this path, yet Azerbaijan is in many ways attractive to the EU.

Modern legal theory, as well as the law in general, has to answer the challenges posed

by the European legal integration. If this process continues without complications, in the end it will most probably lead to the creation of genuine European federal legal system, which will undoubtedly surpass in its importance the national legal systems of the EU member‐states. References

1. Alter, Karen, and Jeannette Vargas. 2000. Explaining Variation in the Use of European Litigation Strategies: European Community Law and British Gender Equality Policy. Comparative Political Studies 33: 452‐482

2. Chalmers, Damian (2004) The Satisfaction of Constitutional Rhetoric by the European Judiciary, NYU‐Princeton, pp. 1‐43

3. Ginsberg, Roy H. (2007) Demystifying the European Union: The Enduring Logic of Regional Integration, Rowman & Littlefield Publishers, pp. 416

4. Kwan, Thomas, The European court of Justice and European National Governments: Towards a Theory in Understanding Legal Integration in Europe, Eruditio Online, Winter 2000, Vol. 20, Number 1

5. Pollard D., Ross M. (1994) European Community law: text and materials. London: Butterworths, Р. 197—198

6. Philip Raworth, Introduction to the Legal System of the European Union ch. 3 (2001)

7. Schepel, Harm (2004) Law, Lawyers, and Legal Integration, EUSA Review, www.eustudies.org, Vol. 17, pp. 1‐4

8. Stein, Eric (1981) Layers, Judges and the Making of a Transnational Constitution, in: American Journal of International Law 75, S. 1‐27, S. 1

9. Stone Sweet, Alec (2000) Governing with Judges: Constitutional Politics in Europe, OUP, Oxford

10. Tridimas, Takis (2006) The European Court of Justice and the EU Constitutional Order: Essays in Judicial Protection, Hart Publishing, Oxford, pp. 388

11. Лепешков Ю. Межгосударственная интегра‐ция в рамках Европейского Союза: Некоторые вопросы теории, Белорусский журнал между‐народного права и международных отноше‐ний, http://beljournal.by.ru


ECONOMICS AND MANAGEMENT

İQTİSADİYYAT VƏ İDARƏETMƏ

EKONOMİ VE YÖNETİM BİLİMİ

ЭКОНОМИКА И УПРАВЛЕНИЕ


SİVİL TOPLUM KURULUŞLARINDA BİR GEREKLİLİK HALKLA İLİŞKİLER

Cevit YAVUZ Ordu Üniversitesi Ordu / TÜRKİYE

[email protected]

ÖZET

Sayılarının yüzbinlerle ifade edilmesi ve kamuoyundaki önemli etkilerine rağmen sivil toplum kuruluşları‐nın kendi iç örgütlenmelerinde ve çevreleriyle ilişkilerinde eksikliklerin olduğu görülmektedir. Çalıştıkları alan ne olursa olsun, STK’ları toplumda olumlu değişiklikler yapmak çabası içerisinde olurlar veya olmalıdırlar. Bu bakımdan sivil toplum kuruluşlarının kendi içlerinde ve çevreleriyle etkili iletişim kurma sorumlulukları vardır. Bu sorumlulukları yerine getirme bağlamında STK’larının yapıları ve ortaya çıkış sebepleri esasında bir halkla ilişkiler süreci olarak değerlendirilebilir. Bu çalışmamızda, STK’larının hem kendi sorunlarının çözümünde hem de ilgili oldukları alanlardaki sorunların çözülmesinde, kamuoyu oluşturmalarında, hedef kitleleri etkilemele‐rinde ve yönlendirmelerinde halkla ilişkiler çabalarını sunmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler: Sivil toplum kuruluşları, halkla ilişkiler, halkla ilişkiler faaliyetleri

THE RESPONSIBILITY OF PUBLIC RELATIONS IN NON‐GOVERNMENTAL ORGANIZATIONS

ABSTRACT

Although NGOs have reached the thousands in number and affected the public, they have still problems in their internal organizations and relations with the external organizations. However fields they perform in, NGOs try to make positive changes in the society and should do so. In this respect, NGOs have the responsibility to establish an effective communication in their internal and external environment. Due to performing all these responsibilities, the structure of NGOs and the reasons why they occur should in fact be evaluated as public relation process. In this study we try to present the efforts of public relations in solving the problems of NGOs themselves and other related fields and also creating a public power and affecting the target groups.

Key words: Non governmental organization, public relation, public relation activities

Giriş

1980’li yıllar, özellikle 1990’lı yıllarla bir‐likte ‘sivil toplum’, ‘açık toplum’, ‘sivil top‐lum kuruluşları’ gibi terimler tüm dünyada demokratik anlayışın en önemli unsurların‐dan birisi olarak ifade edilmeye başlan‐mıştır (Ulaş, 2005: 9).

Sivil toplum kavramı XVIII. yüzyılda Batı Avrupa ülkelerinde toplum halinde yaşa‐manın nasıl olabileceğine yönelik olarak or‐

taya çıkmıştır (Sarıbay, 1998: 28). Gordon White sivil toplumu şöyle tanımlamakta‐dır: Sivil toplum, devlet ile‐ devletten ayrı, devletle ilişkide özerkliğe sahip olan ve toplumun üyeleri tarafından kendi çıkar‐larını, değerlerini korumak ya da yaymak için gönüllü olarak kurulan örgütlenme‐lerin – aile arasında ara birliktelik alanıdır (Beckman, 1999: 6‐7).

Diamond’a göre sivil toplum, gönüllü ola‐rak kendi kendini oluşturan, kendi destek‐

Sivil Toplum Kuruluşlarında Bir Gereklilik Halkla İlişkiler

Number 28, 2009 63

lerine sahip, devletten özerk, özel alan ile devlet arasında aracı konumda örgütlü sos‐yal bir yapılanmadır (Diamond, 1994: 5‐6).

Hegel, sivil toplumu modern dünyanın bir başarısı olarak görür. Sivil toplum, birey‐lerden, gruplardan, sınıflardan ve çalışma‐ları modern hukuk tarafından düzenlenen ancak bu nitelikleriyle de siyasal devletin kendisine doğrudan bağlı olmayan kurum‐lardan oluşan bir yapıdır. Bu niteliğiyle sivil toplum, zaman ve mekanın dışında, önceden verili ve değişmez bir yaşam kay‐nağı değil; uzun ve karmaşık bir tarihsel dönüşüm sürecinin sonucudur (Keane, 1994: 76).

Sivil toplumun gelişmesinde toplumsal ya‐şam tarzının bazı özelliklere sahip olması gerekmektedir. Bu bağlamda sivil toplu‐mun gelişmesi için beş temel unsurun bu alanda yer alması gerekmektedir. Bunlar toplumsal farklılaşma, toplumsal örgütlen‐me, gönüllü birliktelik, toplumsal düzeyde otonomileşme, baskı mekanizması oluştur‐madır. Toplum yaşamındaki etnik, kültü‐rel, dinsel, ideolojik, siyasal, ekonomik ve cinsiyet yönelimli farklılaşmalar sivil toplu‐mun gelişmesi için gerekli ön koşullardan birisidir. Farklılaşma, aynı zamanda de‐mokrasinin de olmazsa olmaz koşulunu teşkil etmektedir. Ayrıca sosyolojik açıdan da bakıldığında, ne kadar çok farklılaşma olursa o kadar çok karşılıklı dayanışma ve bağımlılık söz konusu olmaktadır. Diğer bir ifadeyle biri için diğeri zorunlu hale gelmektedir. Ayrıca farklılaşmış alanlarda çeşitli politikalar üretebilecek sosyal ör‐gütlenmelerin de olması önemlidir. Çünkü örgütlülük de sivil toplumun varlığı için olmazsa olmazdır.

Sivil toplum alanı, hukuki normlar dışında devletin müdahalesinin olmadığı, siyasal karar alıcıların bunların üstünde belirleyici olmadığı, herhangi bir makamdan izin al‐madan kendi irade ve istekleri doğrul‐tusunda örgütlenebildikleri, en üst düzey‐

de bireysel özgürlükleri içinde barındıran, demokratik katılıma açık ve her türlü eko‐nomik, kültürel, sosyal ve siyasal amaçların örgütlü olarak gerçekleştirilebildiği alandır (Görün, 2007: 433).

Yapılan tanımlardan ve açıklamalardan, sivil toplumun oluşmasında, dernek, vakıf, sendika gibi örgütlülüğün dolayısıyla sivil toplum kuruluşlarının önemli bir araç ola‐rak karşımıza çıktığı görülmektedir. Sivil toplum kuruluşları, sivil alanının daha faz‐la genişlemesine imkan tanıyacak, demok‐rasinin gelişmesine katkı sunacaktır.

Bu çalışmada, sivil toplumun bir nevi tem‐silcisi ve önemli aktörleri konumunda olan sivil toplum kuruluşlarının, seslerini duyu‐rabilmelerinde, kendi içlerindeki iletişim‐lerinde ve çevreleriyle kurdukları ilişkiler‐de halkla ilişkiler faaliyetlerinden faydalan‐maları gerektiği konusu üzerinde durul‐maya çalışılacaktır.

Sivil Toplumu Oluşturan Ana Unsur STK’ları:

Sivil toplum kuruluşları, sivil toplumun oluşmasında temel rol oynayan önemli aktörlerden birisi olarak ortaya çıkmıştır ( Yıldırım, 2004: 52). Toplum içerisinde yaşa‐yan insanların ortak bakış, ortak çıkar, or‐tak duyarlılık, ortak istekler vb. temelinde gönüllü olarak bir araya gelerek devletin hukuki, idari, ekonomik ve kültürel organ‐larının dışındaki alanda meydana getirdik‐leri dernek, vakıf, sivil toplum platformları, ilişki ağı ve benzerlerinden oluşan yapılara ve etkinliklere sivil toplum kuruluşları denmektedir (Uğur, 1998: 42). Sivil toplum kuruluşların en önemli özelliklerinden bi‐risi, gönüllü katılım ve gerektiğinde gönül‐lü ayrılma özgürlüğünün olabilmesidir (Zapçı, 2000: 104).

Sivil toplum kuruluşlarının demokrasi ile yönetilen ülkelerde önemli rolleri olduğu gözlenmektedir. Bu rolleri şöylece özetle‐mek mümkün olabilir:

Cevit Yavuz


Öncelikle sivil toplum kuruluşları, ortak çıkarlarını gerçekleştirmek üzere belli bir amaç etrafında bir araya gelen bireylerden oluşur. Bazı sivil toplum kuruluşlarının za‐man zaman ulusal ve uluslar arası kuruluş‐lardan ve devletten maddi anlamda destek almış olmaları, onların sivil toplum kuru‐luşu olma özelliğini yok etmez. Aslında si‐vil toplum kuruluşları, kuruluş gayeleri ile toplumdaki konumları ile partiler üstü bir niteliğe sahip olmalıdırlar. Sivil toplum ku‐ruluşları, hangi görüşten olursa olsun, tüm insanların ortak değerlerde buluşabile‐cekleri bir alan olma özelliğini gösterirler, göstermelidirler (Erözden, 1998: 14; Uğur, 1998:69). 17 Ağustos’ta Türkiye’de yaşanan acı deprem sonrasında farklı görüşlere sa‐hip kişilerin, aynı sivil toplum kuruluşları bünyesinde deprem bölgesine gitmeleri, orada uzunu süre birlikte çalışmaları ör‐nek olarak gösterilebilir (Biber, 2006: 29).

Modern anlamıyla günümüzden yaklaşık 30‐40 yıl öncesine dayandırabileceğimiz STK’ları, köken itibarıyla Aristo’nun siya‐set teorisine kadar uzanan ve yurttaşlar toplumunu anlatan sivil toplumun görü‐nen yapıları olarak karşımıza çıkmaktadır (Öğe, Kaplan, 453). STK’ları toplumun ya‐rarına çalışan, bu yararı demokrasinin ge‐lişmesinde kullanan, kâr amacı gütmeyen ve devletten de ayrı hareket alanı bulabilen bir örgütlenme türüdür. STK’larında yer alan bireylerin ortak amacı ve hedeflerine bakıldığında, siyasal iradenin ve yönetimin kamuoyu oluşturulmak suretiyle etkilen‐mesi söz konusudur. Dolayısıyla insanlar sistemli olarak bir araya gelerek STK’larını meydana getirirler. Amaçları, yönetimler (devlet, kamu ve özel işletme yönetimleri) üzerinde var olan ve olabilecek yetersizlik‐leri gidermek ve onları yönlendirmektir (Torlak, 2002: 46). Mesleki kuruluşlar, sen‐dikalar, hayırsever kuruluşları, tüketici dernekleri, çevre ve insan hakları örgütleri, gençlik ve aile örgütleri, sivil toplum kuru‐

luşları olarak değerlendirilebilir (Clark, 1996: 48‐50).

STK’lar, belli ilişkiler ağında gelişen ve etkileşimde bulunduğu bir arka planı olan ve belli bir süreçsel dinamizmin sonucunda oluşan örgütsel yapılardır. Arka planda si‐vil toplum kavramı yer almaktadır. Sivil toplum, destekleyici felsefi güç olarak gö‐rünen kısmı meydana getiren bir başlan‐gıçtır (Papatya, Özmen, 2003: 1042).

İşleyen ve yönetilen tüm örgütlerde insan faktörü önemli bir değer olarak dikkate alınmaktadır. Bunun ötesinde tüm işleri yapan ve geliştiren de insandır. Örgütlerin yönetilmesinde, insanların saklı güçleri or‐taya çıkarılmalı ve bu güçler karmaşık so‐runlar karşısında gözle görülür en iyi uy‐gulamalara dönüştürülebilmelidir (Fitz‐Enz, 1979: 14‐15).

Sivil toplum kuruluşlarında da en önemli güç insandır. STK’larında İnsan kaynakları olarak, profesyonel çalışanları, uzmanları, danışmanları, gönüllüler ve üyeleri düşü‐nebiliriz. Ancak bunların içerisinde en önemlisi kuşkusuz gönüllü olarak STK’la‐rında yer alan kişilerdir. Gönüllü olarak ça‐lışan kişiler karşılık beklemeksizin bilgile‐rini, zamanlarını, becerilerini, deneyim ve kaynaklarını kendi istekleriyle STK’larının amacı doğrultusunda kullanırlar (Ciğer‐delen, 2005: 543).

Sivil Toplum Kuruluşlarında Halkla İlişkiler İhtiyacı:

İngiltere Halkla İlişkiler Enstitüsü ‘Halkla İlişkiler’i, “Bir kuruluş ile onun hedef kit‐lesi arasında iyi niyet ve karşılıklı anlayışa dayalı ilişkileri sürdürmeye yönelik daha önceden planlanmış çabaların tümü olarak tanımlamıştır (Jefkins, 1989: 1‐2). Cutlip ve Center’e göre Halkla İlişkiler, “karşılıklı ile‐tişime dayalı sorumluluk ve dürüstlük an‐layışıyla kamuoyunu etkilemeye yönelik ve karşılıklı fayda sağlayan planlı çabalar”


Number 28, 2009 65

olarak tanımlanmaktadır (Cutlip, Center, 1985: 3).

Yukarıda verilen halkla ilişkiler tanımların‐dan da anlaşılacağı gibi, halkla ilişkilerin temel amacı, kişi kurum ve kuruluşların iç ve dış çevreleriyle olumlu ilişkiler kurma‐sını sağlamak aynı zamanda etkili, verimli bir etkileşim ortamı geliştirmektir (Çam‐dereli, 2000: 19). Halkla ilişkiler her türlü yapıda uygulama alanı bulabilecek bir bi‐lim dalıdır. Böyle bir durum halkla ilişki‐lere gittikçe genişleyen bir amaç yelpazesi kazandırmaktadır (Biber, 2003: 39).

Halkla ilişkilerin diğer bir amacı, kişi ku‐rum ve kuruluşların kararlarını yönlendir‐melerinde onlara uygun çevresel iklim oluşturmaktır (Kozlu, 1986: 30). Halkla iliş‐kilerin amacı aşağıdaki gibi özetlenebilir: (Budak, Budak, 2004: 9‐10).

- Halka, örgüt ve yönetimi hakkında bilgi vererek, örgütün politikasını ve çalış‐malarını benimsetmek, yönetime karşı halkta olumlu tutum ve davranışlar geliştirmek,

- İlgili kişi ve kurumlarla etkileşime gi‐rerek onların desteğini almak,

- Hedef kitlelerden bilgi alarak daha sağ‐lıklı ve sürekli ilişkiler kurmak ve dola‐yısıyla çevreyle ilgili kararların etkinlik ve verimliliğini arttırmak,

- Topladığı bilgi ve verilerle kurumlara ve topluma faydalı hale gelmek, halkın işbirliğini sağlayarak daha uygun hiz‐metlerin daha kolay ve çabuk götürül‐mesini gerçekleştirmek,

- Örgütün genel çevresine karşı sosyal so‐rumluluk duygusunu arttırmak, toplu‐mun ve yönetimin ahlâki değerlerini korumaktır.

Halkla ilişkiler ile ilgili yapılan tanımlar ve ifade edilen amaçların, gönüllü olarak bir araya gelen insanların kurmuş olduğu sivil toplum kuruluşlarının da amaçlarıyla ör‐

tüştüğünü rahatlıkla söyleyebiliriz. Halkla ilişkilerin tanımlarından hareketle, aslında STK’larının meydana gelme sebebinin, her‐hangi bir sorun hakkında ya da ihmal edi‐len herhangi bir konuda kişilerin oluştur‐dukları bir örgüt dahilinde, belirli hedef kitleleri ya da kamuoyunu harekete geçir‐mek üzere planlı ve sürekli çalışmalar yap‐mak (Şentürk, 2005: .99) olduğu söylene‐bilir.

STK’larının halkla ilişkiler faaliyetlerine önem vermemeleri, bunu hafife almaları veya bilgisizlikten kaynaklanan uygulama hataları yapmaları, sivil toplum kuruluş‐larının birçok sorunu yaşamalarına sebep olabilecektir.

CIVICUS ile TÜSEV’in (Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı) birlikte yürüttükleri bir araş‐tırma sonucunda, ülkemizdeki sivil toplum kuruluşlarının bazı eksikliklerinin görül‐düğü saptanmıştır. Bu eksikliklerin gideril‐mesi için yapılması gerekenleri düşündü‐ğümüzde sivil toplum kuruluşlarının ne‐den halkla ilişkilere ihtiyacı olduğunu da görmüş oluruz. Şimdi bunları kısaca özet‐leyelim: (www.stgm.org.tr/docs/11918557 internet.doc).

Sivil toplum kuruluşlarının kurumsal ka‐pasitelerinin düşük olması: Bir çok STK kapasite geliştirme konusunda, gerek yöne‐tim gerek programlama ve gerekse kaynak oluşturma alanlarında sıkıntı çekmektedir. STK’larının içinde bulunduğu kaynak sı‐kıntısı, kalifiye personel ve profesyonel hizmet almalarını engellemekte ve kapasite yetersizliğini bir kısır döngü haline getir‐mektedir.

STK’ları arası iletişim ve işbirliklerinin düşük seviyede olması: Yapılan araştırma‐da, STK’larının birbirleriyle olan işbirliğin‐de ve iletişimlerinde sıkıntı yaşadıkları gözlenmektedir. Ayrıca, STK’ları, bilgi pay‐laşımı ve etkili iletişim imkanlarının yeter‐sizliği nedeniyleriyle uluslar arası mukabi‐

Cevit Yavuz


lleriyle etkileşim içerisine giremediklerini ifade etmişlerdir.

STK’lara yönelik güven eksikliği: Araştır‐ma sonucu elde edilen bulgular da, vatan‐daşların STK’larına karşı güven duyma noktasında şüpheci yaklaştıklarını göster‐mektedir. Çeşitli sivil toplum kuruluşları‐nın isminde geçen “örgüt” vb. kelimeler in‐sanların bilinçaltlarında olumsuz bir imajın oluşmasına neden olmaktadır. Böyle bir güven eksikliği, insanların ortak amaçlar için bir araya gelmesine ve sivil toplumun gelişmesine maalesef engel teşkil etmekte‐dir.

Devlet‐Sivil Toplum ilişkilerinin istenen seviyeye gelmemiş olması: Araştırma bul‐guları, devlet ile sivil toplum kuruluşları arasındaki ilişkilerin çok iyi olmadığını or‐taya koymuş, STK’larının devletle diyalog ve işbirliği mekanizmalarının tüm STK’ları‐na eşit erişim imkanı sağlamayıp sadece belli bir grup STK’nu ön plana çıkardığı yönünde endişeleri bulunduğunu göster‐miştir.

STK’larının yönetim konusundaki yeter‐sizlikleri: Araştırma bulguları, STK’larının özellikle iç ve dış şeffaflık ve hesap vere‐bilirlik konularında yeterince iyi olmadık‐larını ortaya koymuştur. Sektörün genelin‐de yolsuzlukların hakim olması gibi bir durum söz konusu olmasa da, STK’larının iyi yönetim standartlarını benimseyip uy‐gulamaları gerekli görülmektedir.

Araştırma sonucunda elde edilen bulgular, sivil toplum kuruluşlarının, özellikle bizim ülkemizdekilerin sorunlarının büyük oran‐da kendi içlerindeki nedenlerden kaynak‐landığı yönündeki savı doğrular nitelikte‐dir. Keza yapılan araştırma, STK’larının kurumsal kapasitelerinin düşük olması, STK’ları arası iletişim ve işbirliğinin zayıf‐lığı ve STK’larının yönetim konusundaki yetersizlikleri, tamamen kendi içlerindeki sorunlardan kaynaklandığını göstermek‐tedir.

Bütün bunlar göz önüne alındığında, sivil toplum kuruluşlarının sorumluluklarını ye‐rine getirebilmesinde önemli ölçüde halkla ilişkiler çabalarından faydalanmaları ge‐rektiği görülebilir.

Halkla ilişkilerin amaçlarında olduğu gibi STK’larının da amacı; toplum için sürdür‐dükleri faaliyetlerin toplumun farkında ol‐masını sağlamak, kuruluşun algısını olum‐lu yönde değiştirmek noktasında gereken‐leri yapmaktır. Sivil toplum kuruluşlarının temel amacı, toplumun yararına çalışmalar gerçekleştirmek ve toplumun bu yapılan faaliyetlere katılımını sağlayarak maksi‐mum düzeyde sonuç elde edebilmektir (Şentürk, 2005: 99).

Halkla ilişkilerde, kitlelere bir şey yaptıra‐bilmekte ikna ve inandırma çabaları önem‐lidir. Sivil toplum kuruluşlarında da, her‐hangi bir sorunun anlatılmasında, çözül‐mesinde, kamuoyunun etkilenmesinde, bi‐linçlendirilmesinde, kamuoyunun güveni‐nin kazanılmasında ikna ve inandırma ça‐baları önemlidir ve kullanılmalıdır. Sivil toplum kuruluşlarının ve halkla ilişkilerin amaçlarının bu şekilde örtüşmesi, halkla ilişkileri STK’ları açısından önemli kılmak‐tadır (Şentürk, 2005: 102).

Toplumların karmaşık bir hal aldığı, bin‐lerce güç odağının oluştuğu, insanların talep, beklenti ve ihtiyaçlarının büyük bir hızla değiştiği günümüz koşullarında, halkla ilişkiler politikaları oluşturmak veya oluşturulan politikaların ayrıntılarını belir‐lemek için kamuoyu araştırmaları, medya takibi, kişisel başvurular, kamuoyu önder‐leriyle görüşme gibi geleneksel yöntemler yetersiz kalmaktadır. Dolayısıyla, toplu‐mun çok farklı kesimlerinin taleplerini, beklentilerini, övgü ve şikayetlerini belirle‐me olanağına sahip sivil toplum kuruluş‐larıyla iletişim içerisinde olup, sosyal so‐rumluluk kapsamındaki beklenti ve talep‐leri bu örgütler aracılığıyla izlemek gerek‐mektedir (Biber, 2002:).


Number 28, 2009 67

Sivil toplum kuruluşlarının kuruluş amaç‐larından birisi; problem olarak gördükleri çeşitli alanlarda kamuoyunu harekete ge‐çirmek ve o sorunun çözümünü sağlamak‐tır. Ancak, genellikle toplumsal bir hare‐kete dönüşmeyen sivil toplum kuruluşları, hem maddi sıkıntı hem de gönüllü üye bulma sıkıntısı yaşamaktadır. Böyle olunca bu kurumlar, birkaç şahsın yada kurumun sağladığı destekle kendilerini devam etti‐rebilmekte, ancak zamanla bağımlılaşabil‐mektedir. Bu durum STK’larında çalışan yöneticilerin kendi etki alanlarını koruma‐ya çalışmalarına ve böylece bürokratik bir yapının oluşmasına neden olmaktadır. Böyle bir yapının oluşması, örgütün halka ilişkisi olmadığına inanılması ve gönüllü olarak katılmak isteyen insanları bu ku‐ruluşa gelmelerini olumsuz etkilemektedir. Sonuçta, STK’ları amaçlarından sapar ve etkisiz hale gelir. STK’ları hep aynı faali‐yetleri yapan, aynı bakışı taşıyan, sürekli olarak kendini tekrar eden bir yapıya bürü‐nür. STK’ları ancak halkla bütünleşerek bu sorunları giderebilir ve uluslar arası bir güç haline gelebilir. Halkla bütünleşmenin en sağlam ve güvenilir yolu ise halkla ilişkiler çalışmalarıdır (Şentürk, 2005: 103).

STK’ların hedefi, daha önce de ifade edil‐diği gibi demokratik yöntemlerle kamuo‐yunu bilinçlendirmek ve harekete geçir‐mektir. Bu, ancak halkla ilişkilerdeki ikna ve inandırma çabalarıyla gerçekleşebilir. Toplumsal sistemler olarak sivil toplum kuruluşları, bütün örgütler gibi varlıkla‐rını sürdürebilmek ve geliştirebilmek için belli bir çevreye gereksinim duyarlar. Çev‐re, birlikte yaşadığı kendi kapsama alanın‐da olan her türlü örgütü olumlu veya olumsuz bir çok açıdan etkileme potansiye‐line sahiptir. Ancak, söz konusu olan bir sivil toplum kuruluşu ise bu durumda çev‐re daha fazla önem kazanmaktadır. Çünkü bu örgütler, diğer örgüt türlerinden daha fazla çevre odaklı olmak, çevreyi oluşturan tüm unsurların beklentilerine ve ihtiyaç‐

larına yanıt vermek durumunda olmalıdır‐lar. Bu da sivil toplum kuruluşlarının çev‐releriyle çok daha fazla etkileşim içerisinde olmalarını gerekli kılmaktadır.

Toplumdaki farklı kesimlerin, sivil toplu‐ma ve onu oluşturan unsurlara ilişkin çok farklı algılamalara ve değerlendirmelere sahip olması mümkündür. Bu nedenle sivil toplum kuruluşları öncelikle kendi arala‐rında işbirliği yaparak, sivil toplumun ne olduğunu, ne olmadığını, hangi örgütlerin sivil toplumun birer unsuru olarak kabul edilebileceğini geniş toplumsal kesimlere anlatmaya yönelik hakla ilişkiler kapsamın‐da değerlendirilen bazı çalışmaları planla‐yıp uygulamaya geçirmelidirler (Biber, 2006 : 45).

Öte yandan, çevreden kaynaklanan baskı‐lar sonucu örgütler amaçlarını değiştirmek zorunda kalabilmektedirler. Örgütler, çev‐renin yarattığı baskı karşısında varlıklarını ve bütünlüklerini koruyabilmek için amaç‐larını geliştirmek, değiştirmek veya terk et‐mek zorunda kalmaktadırlar (Sağlam, 1979: 78).

Tüm bu olumsuzlukların bertaraf edilmesi veya hiç yaşanmaması için öncelikle örgü‐tün temel amaçları ve bu amaçlara nasıl ulaşılması gerektiği ile ilgili olarak bir örgüt kültürünün oluşmasına, değişen ve vazgeçilen amaçlar hakkında örgütü oluş‐turan üyelere bilgi verilmesine, örgütsel amaçlarla kişisel amaçların ortaklaşmasına yönelik iç halkla ilişkiler çalışmaları plan‐lanmalı ve uygulamaya konmalıdır (Biber, 2006: 55).

Örgütsel amaçların, politikaların, strateji‐lerin örgüt yönetimince alınan kararların örgüt üyelerine duyurulması, onların görüş ve onaylarının alınabilmesi için örgüt içe‐risinde çeşitli iletişim kaynaklarının oluştu‐rulması gerekmektedir. Halkla ilişkiler, özünde bir iletişim etkinliği olduğundan, bu kanalların oluşturulması, açık tutulma‐sı, kullanılması ve geliştirilmesi halkla iliş‐

Cevit Yavuz


kiler kapsamındaki çalışmalar olarak de‐ğerlendirilmektedir.

Sivil toplum kuruluşları, toplumu oluştu‐ran taraflar arasında sağlıklı bir iletişimin oluşturulmasına yönelik çeşitli görevler üstlenmektedirler. Böyle bir misyonu üstle‐nen bu örgütlerin, öncelikle kendi bünye‐lerinde sağlıklı bir iletişimi gerçekleştiriyor olmaları beklenir. Örgütsel yapılar içerisin‐deki iş bölümü ve uzmanlaşmanın artması ve buna bağlı olarak örgüt içerisindeki iliş‐kilerin karmaşık bir hal alması, örgütler açısından iletişimin önemini her geçen gün daha da arttırmaktadır.

İlişkilerin bu denli karmaşık bir hal aldığı örgütler içerisindeki dikey, yatay veya çap‐raz şekilde oluşturulmuş iletişim kanal‐larının herhangi birisinde meydana gelecek bir tıkanma örgüt içerisinde çeşitli dediko‐duların üretilmesine neden olacaktır. Dola‐yısıyla, sivil toplum kuruluşları açısından daha önemli kabul edilen biçimsel ve bi‐çimsel olmayan yatay iletişim kanallarının oluşturulmasında örgüt içi halkla ilişkiler çalışmalarından fazlasıyla yararlanmak ge‐rekir (Biber, 2006: 60).

Sivil Toplum Kuruluşlarında Halkla İlişkiler Anlayışı:

Halkla ilişkiler, örgütlerin çevresiyle ileti‐şim kurmaları ve bu iletişimi sürdürülebilir kılmalarıdır. Örgütlerin çevresini üç alanda düşünebiliriz. Kontrol edilebilir alan, etki‐lenebilir alan ve tahmin edilemeyecek alan. Bu alanlar, sivil toplum kuruluşlarının halkla ilişkiler uygulamalarını gerçekleşti‐rebilecekleri alanlar olarak görülebilir.

STK’ları çevreyle kurdukları ilişkide, kon‐trol edilebilir alandan daha farklı hareket etmelidir. Örgütün dış çevresini oluşturan kitleler birbirinden farklı özellikler göster‐mektedir. Sivil toplum kuruluşları için çev‐re, üzerinde çok daha önemle durulması gerek faktörlerden biridir. Çünkü sivil toplum örgütleri, kâr amacı güden örgüt‐

lerin aksine; kendilerine doğrudan çıkar sağlamaya uğraşmayan, belli konularda çevrede duyarlılık oluşturmaya çalışan, yani çevrenin çıkarlarını ön planda tutmayı amaçlayan bireylerin oluşturduğu, çevreyi merkez alan örgütlerdir. Dolayısıyla, çev‐renin beklentileri, talep ve duyarlılıkları si‐vil toplum kuruluşları açısından daha fazla önem taşımaktadır.

BİBER’in de belirttiği gibi, STK’ları için hedefleri olan kitlenin beklentileri, algıları, geçmişte yaşadıkları deneyimleri ve diğer özellikleri önem arzeder. STK’ları tarafın‐dan gönderilen mesajların hedef kitlede ön‐celikle bir algı oluşturması ve sonra da bu algının davranışa yani bir eyleme dönüşme‐si isteniyorsa, karşıdaki hedef kitlenin mut‐laka tanınması gerekir. Her sivil toplum ku‐ruluşu kendi çalıştığı alanda ilgili hedef kit‐leyi tespit etmelidir (Şentürk, 2005: 111).

Sivil Toplum Kuruluşlarında Halkla İlişkiler Yöntemleri:

Sivil toplum kuruluşları, günümüz koşul‐larının sağladığı bütün iletişim araçlarını doğru ve en yüksek faydayı sağlayacak verimlilikte kullanabilmelidir. Bu çalışma‐lar, STK’nın varlığını ve çalışmalarını her‐kese duyurabilmesi için faydalı olabileceği gibi, dışarıdan herkesin STK’na ulaşabil‐mesi açısından da önemlidir. Örneğin; belli bir konuda STK’nın görüşünü yansıtan ya da kamuoyunu harekete geçirmek için bir basın duyurusunun hazırlanıp, bütün yerel ve ulusal basın‐yayın kuruluşlarına zama‐nında ve eksiksiz gönderilmiş olmasına rağmen, duyuruyu izleyen günlerde gerek basında gerek kamudan gelebilecek soru, öneri, ya da destekleri değerlendirecek bir iletişim mekanizmasının kurulamamış ol‐ması, hazırlanan basın duyurusunun ne kadar başarılı ve etkili olduğunu anlama‐mızı engelleyecektir. Böyle bir handikap ayrıca STK’na ulaşmaya çalışan kişilerin mesajlarına yanıt alamaması ve STK’nın


Number 28, 2009 69

inandırıcılığını kaybetmesine sebep olabile‐cektir (http://www.stgm.org/docs/sivilklavuz).

STK’ları kurumsal iletişim çalışmaları için çeşitli yayınlar yapmalı ve bunları kamuo‐yuyla paylaşabilmelidir. Hedef kitleye yö‐nelik yapılan halkla ilişkiler çalışmalarında gazete, dergi yayımlamak ve yıllık raporlar hazırlamak, dağıtımını sağlamak, kurulu‐şun hedef kitlesine çalışmalarını iletebilme‐sinde önemli görsel araçlardandır. Aynı za‐manda, slayt gösterileri, katalog ve çeşitli tanıtım malzemeleri (hediyelik eşyalar, tak‐vimler, ajandalar vs.) hazırlayarak kurumu görsel araçlarla tanıtmak, kamuoyu üzerin‐de sözlü anlatımdan daha fazla etkili ola‐caktır. Bu çalışmalarda kullanılacak logo, renk, basım stili gibi konularda bir bütün‐lük sağlamak, kamuoyunun kurumla ilgili algısını olumlu bir şekilde değiştirecek, onun güçlenmesini sağlayacaktır. STK’ları‐nın, insanlara erişimi daha kolay sağlayan ve iletişimin çok daha ucuza, hızlı bir şe‐kilde gerçekleşmesini temin eden internet imkanından mutlaka faydalanması doğru ve yerinde olacaktır. Ayrıca, kuruluşun tüm etkinliklerini kapsayan fotoğraf ve di‐ğer görsel malzemeler internet aracılığıyla kamuoyuna rahatça sunulabilecektir.

Örgütlerin kurumsal iletişim bölümünde oluşturulabilecek “protokol bölümü”, siya‐si liderlerle iletişime girmek, yabancı ko‐nukları ağırlamak ve yıldönümlerini kutla‐mak gibi çalışmalarda bulunmak, kurumu üst düzey yöneticiler karşısında gerektiği biçimde temsil edecektir. “Organizasyon bölümü” ise söyleşi, panel, konferans, sem‐pozyum, kongre, sergi, kermes, gece, iftar, özel yemek, şenlik, piknik, gezi kamp ve yarışmalar gibi organizasyonlar gerçekleş‐tirerek hedef kitleyi oluşturan gönüllülerin, çalışanları, üyelerin ve medyanın bir araya gelmesini sağlar. Dolayısıyla tüm kitleler arasında bir etkileşim meydana gelir. Spon‐sorluk anlaşmaları yapmak, belirlenen amaçlar açısından sonuçları değerlendir‐

mek ve kamuoyu araştırmaları ya da başka araştırmalar yürütmek, bölümün diğer görevleri arasında sayılabilir.

Departman bünyesinde, medya ile aktif olarak çalışacak bir halkla ilişkiler komitesi oluşturulabilir. Bu komite, medya ile olan her türlü ilişkilerin geliştirilmesinde, dü‐zenlenmesinde ve yürütülmesinde sorum‐luluk taşıyacaktır. Komite, basın bülteni/ makale yazmak ve dağıtmak, basın listesi hazırlamak, basın toplantısı, basın resepsi‐yonu ve basın gezisi düzenlemek, medya bilgi servisi ve yöneticiler için basın, radyo ve televizyonda röportaj imkanları oluş‐turmak, basın kupürlerinin, radyo ve tele‐vizyon programlarının geri bildirimlerini almak ve dışarıdan gelecek diğer raporları incelemek gibi görevler üstlenecektir.

Sivil toplum kuruluşlarının bir çoğunda, ülkemizdeki bir çok kurumda olduğu gibi halkla ilişkiler departmanının varlığından söz etmek mümkün gözükmemektedir. Halkla ilişkiler çalışmaları, çoğu zaman bir ya da birkaç kişi tarafından üstlenilmek‐tedir.

Sonuç Sonuç olarak şunu söylemek mümkündür: Toplumların gelişmesinde sivilleşme önem‐lidir. Bu sivilleşmenin gelişmesinde sivil toplum anlayışının yerleşmesi tarihi süreç içerisinde kendine yer bulmuştur. Ancak, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, özellikle de 1980’li yıllar ve sonrasında dünyamızda gelişen küreselleşme rüzga‐rıyla birlikte sivil toplum anlayışında çok önemli değişimler yaşanmıştır. Bu yıllarla birlikte sivil toplum anlayışının önemli bir unsuru olan sivil toplum kuruluşlarındaki gelişmeler ivme kazanmış, demokrasinin olmazsa olmazları olarak karşımıza çıkmış‐lardır. Bu örgütlenmeler öylesine bir ge‐lişme sergilemiştir ki uluslar arası arenada devletlerarasındaki ilişkilerde çok önemli roller üstlenmeye başlamışlardır. Elbette bu şekilde çok hızlı bir gelişim gösteren sivil

Cevit Yavuz


toplum kuruluşlarının, zaman içerisinde bir çok sorun yaşamaları da mümkündür. Zaman zaman bu kurumlarda yozlaşmalar olmuş, yönetim eksikliği görülmüş, arzu edilen amaçlar dışına çıkılmıştır. İşte biz de makalede, sivil toplum kuruluşlarının belki de mecbur oldukları gelişmeye paralel olarak yaşadıkları sorunları atlatabilmele‐rinde, ama aynı zamanda kendilerini anla‐tabilmelerinde, amaçlarını gerçekleştirebil‐melerinde, diğer sivil toplum kuruluşla‐rıyla ilişkilerinde, kamuyla ve halkla iliş‐kilerinde olumlu ve etkili bir iletişime gire‐bilmelerinde Halkla İlişkiler çalışmaların‐dan mutlaka faydalanmaları üzerinde dur‐duk. Şu bir gerçek ki, halkla ilişkiler ile sivil toplum kuruluşlarının amaçları ara‐sında çok büyük paralellik bulunmaktadır.

KAYNAKLAR

1. Bayraktar, S.U. (2005). “Hangisi Sivil Toplum, Nasıl Bir Demokrasi” 1990’ların Türkiye’sinde Sivil Toplum(lar)”, Sivil Toplum, Yıl:3, Sayı:9, ss.9‐24.

2. Beckman, B. (1999). “Demokratikleşmeyi Açıklamak: Sivil Toplum Kavramı Üzerine Notlar”, Sivil Top‐lum, Demokrasi ve İslam Dünyası, (Ed.: Elisabeth Özdalga, Sune Persson), Türk Tarih Vakfı Yayın‐ları, İstanbul.

3. Biber, A. (2006). Sivil Toplum Örgütlerinde Halk‐la İlişkiler, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.

4. Biber, A. (2003). Halkla İlişkilerde Temel Kav‐ramlar, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.

5. Biber, A. (2002). Halkla İlişkilerde Sosyal Sorum‐luluğun Oluşumu ve Türkiye’de Sivil Toplum Örgütlerinin Rolü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, G.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

6. Budak, G. ve Budak, G. (2004). Halkla İlişkiler Davranışsal Bir Yaklaşım, Barış Yayınları, İzmir.

7. Clark, J. (1996). Kalkınmanın Demokratikleşmesi ‐ Gönüllü Kuruluşların Rolü, (Çev.: Serpil Ural), Türkiye Çevre Vakfı Yayınları, Ankara.

8. Ciğerdelen, T. (2005). “Türk Modernleşmesinde Sivil Toplumun Gelişim Süreci”, II.Ulusal STK Kongresi Bildiriler Kitabı, ÇOMÜ Biga İ.İ.B.F., 15‐16 Ekim, Çanakkale, ss.541‐551.

9. Cutlip, M.S., Center, H.A. ve Brom, M.G. (1985). Effective Public Relations, 6th.Edition, Prentice‐Hall Inc., New Jersey.

10. Çamdereli, M. (2000). Ana Çizgileriyle Halkla İlişkiler, Çizgi Kitabevi, Ankara.

11. Diamond, L. (1994). “Rethinking Civil Society Toward Democratic Consolidation”, Journal of Democracy, Cilt:5, Sayı:3, ss.5‐6.

12. Erözden, O. (1998). “STK’lar ve Hukuki Çerçevede Yenilik Talepleri Üzerine Notlar” Merhaba Sivil Toplum, (Der.: Taciser Ulaş), Helsinki Yurttaşlar Derneği Yayın Dizisi 10, İstanbul.

13. Fitz‐Enz, J. (1999). Büyük Kuruluşlar İnsanı Nasıl Değerlendiriyor?, (Çev.: Gülden Şen) Sabah Kitapları, İstanbul.

14. Görün, M. (2007). “Demokratik Siyasal Kültürün Gelişiminde Sivil Toplumun Rolü”, III.Uluslararası STK’lar Kongresi Bildiriler Kitabı, 19‐21 Ekim, Çanakkale, ss. 431‐439.

15. Jefkins, F. (1989). Public Relations, Longman Group Company, London.

16. Keane, J. (1994). Demokrasi ve Sivil Toplum, Ay‐rıntı Yayınları, İstanbul.

17. Kozlu, C. (1986). Kurumsal Kültür; Amerika, Ja‐ponya ve Türkiye: Başarılı Firma Yönetiminde Ku‐rumsal Kültürün Rolü, Bilkom Yayınları, İstanbul.

18. Öğe, S. ve Kaplan, M. (2007). “Küresel Ekonomi Yönetiminde STK’nın Yeri ve Önemi”, III. Uluslar arası STK’lar Kongresi 19‐21 Ekim, Çanakkale, 451‐457.

19. Papatya, G. ve Özmen, İ. (2003). “Kültürel Liderlik ve Türk İş Kültürünü Yönlendiren Sivil Örgütler Üç Sivil Örgüt Üzerinde Bulguların Değerlendirilmesi”, II.Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitabı, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F., Afyon, ss.1033‐1055.

20. Sağlam, M. (1979). Örgütsel Değişme, TODAİE Yayınları, No: 185, Ankara.

21. Sarıbay, A.Y. (1998). Siyaset Demokrasi ve Kimlik, Erkan Matbaacılık, Bursa.

22. Şentürk, M. (2005). “STK’larda Halkla İlişkiler Uygu‐lamaları”, Sivil Toplum, Yıl: 3, Sayı: 9, ss. 99‐114.

23. Torlak, Ö. (2001). “Sivil Toplum Örgütlerine Sosyal Pazarlama Yaklaşımı”, Pazarlama Dünyası Dergisi, Yıl: 15, Sayı:2001‐1, ss.45‐51.

24. Uğur, A. (1998). “Yeni Demokrasinin Yeni Aktörleri STK’lar”, Merhaba Sivil Toplum, (Der.: Taciser Ulaş), Helsinki Yurttaşlar Derneği Yayın Dizisi 10, İstanbul.

25. Yıldırım, İ. (2004). Demokrasi Sivil Toplum Kuru‐luşları ve Yönetişim, Seçkin Yayınevi, Ankara.

26. Başfırıncı, Ş.Ç., “Sivil Toplum Kuruluşlarının İleti‐şim Çabalarında Bir Medya Olarak İnternet”, Erişim: 12.02.2009, www.stgm.org.tr/docs/11918557internet.doc

27. Sivil Toplum Geliştirme Programı, Yerel Sivil Girişimler Projesi, (Ed.: Nafiz Güler), Erişim: 28.02.2009, http://www.stgm.org/docs/sivilklavuz

Number 28, 2009 71

SƏYAHƏT AGENTLİKLƏRİNDƏ İNTERNET İSTİFADƏSİ: AZƏRBAYCAN NÜMUNƏSİ

Rüfət MƏMMƏDOV Qafqaz Universiteti

İqtisadiyyat və İdarəetmə Fakültəsi

Bakı / AZƏRBAYCAN

[email protected]

XÜLASƏ İnternetin və xüsusilə də webin çox inkişaf etməsi və şirkətlərə müxtəlif faydalar təqdim etməsi bir çox şirkət

və müştərini bazara cəlb etməkdə və beləliklə də marketinq fəaliyyətlərini internet vasitəsi ilə həyata keçirməyə imkan verməkdədir. Bu məqalədə internet anlayışına toxunulmuş, səyahət agentliklərində internetin önəmi, Azərbaycanda səyahət agentliklərində internet istifadəsi araşdırılmışdır. Məlumatlar anket üsulu ilə toplanmış və anketdən əldə edilən məlumatlarının analizində SPSS 12 for Windows paket proqramı istifadə edilmişdir. Aralıq dağılımı, crosstabs və T test analizi tətbiq edilmişdir. Nəticələr ədəbiyyat vasitəsi ilə əldə edilən məlumatlar istiqamətində şərh edilmişdir.

Açar sözlər: internet, səyahət agentlikləri, Azərbaycan.

INTERNET USE IN TRAVEL AGENCIES: CASE OF AZERBAIJAN

ABSTRACT The rapid development of internet, especially web, and offering various advantages to agencies attract many

firms and customers to the market, and so provides the marketing deeds to be done via the internet. Internet notions were touched and the importance of the internet in travel agencies, e‐trade and internet use in travel agencies in Azerbaijan were examined in this study. The data were gathered by questionnaire and SPSS 12 for Windows was utilized to analyze the data of the survey and frequency distribution, cross tabs and T test were used. The results were interpreted through the information from literature research.

Key Words: Internet, Travel Agencies, Azerbaijan.

Giriş Günümüzdə kompyuter proqramlarının və telekommunikasiya texnologiyalarının sü‐rətlə inkişafı internetin bir satınalma kanalı olaraq istifadəyə başlamasına imkan yarat‐mışdır. Xüsusilə 1990‐cı illərdə internetin informasiya və resursların qlobal bölgüsü üçün bir vasitə olaraq dəyərləndirilməyə başlanılması ənənəvi marketinq vasitələrini arxa plana keçirmişdir. İnternet imkanla‐rının iş fəaliyyətlərini həyata keçirən elek‐tron vasitə, tətbiq və metodlar olaraq orta‐ya çıxması bu günün e‐ticarət anlayışını meydana çıxartmışdır.

Şirkətlərin internet texnologiyalarındakı təc‐rübəsinin artması ilə ticarət məqsədi üçün

istifadə edilən internet səhifələrinə daha çox iş düşmüşdür. İnformativ əsaslı xüsu‐siyyətə sahib olan internet qlobal əlaqəyə imkan yaratmaqda və yüksələn bir şəkildə turizm xidmətlərinin bölgüsünü və marke‐tinqini təşkil edən şirkətlər üçün çox önəm‐li bir vasitə halını almaqda və səyahət səna‐yesinin bölgü kanallarını dəyişdirməkdədir.

İnternetin sürətlə yayılması bölgü kanal‐larına çəkilən xərclərin miqdarını azalda‐raq səyahət və turizmə qatılanların dünya miqyasındakı bazarlara daxil olmalarına şərait yaradır. Satışdan əvvəl mal və xid‐mətlərlə əlaqədar müştərilərin məlumat əldə etmək istəyini təmin etmək istəyən turizm şirkətləri informasiya texnologiyala‐

Rüfət Məmmədov


rından faydalanaraq, xüsusilə də, xidmətin keyfiyyətini yüksəltmək üçün internet vasi‐təsilə rezervasiya imkanlarından yararlan‐maqdadırlar.

İnternet vasitəsilə xidmət göstərən şirkətlər internetdən informasiya bölgüsündə, müş‐təri əlaqələrinin inkişaf etdirilməsində, ge‐niş müştəri aspektinin formallaşdırılma‐sında və satış sonrası xidmətlərin inkişaf etdirilməsində istifadə edirlər.

Səyahət şirkətlərində internetin rolu İnternetin səyahət və turizm şirkətləri üzə‐rində çox önəmli təsiri vardır[1]. Turistik mal və xidmətlərin xüsusiyyətləri (toxunulmaz‐lığı, qarışıq olması, müxtəlifliyi və s.) nə‐zərdə tutulduğunda müştərilər öz istəkləri ilə real səyahət təcrübələri arasındakı fərqi aradan qaldırmaq və satınalma riskini mi‐nimuma endirmək üçün məhsul haqqında məlumata daha çox ehtiyac duymaqda‐dırlar [2]. Səyahət agentliklərinin rolunun azaldığına görə 3‐4 il ərzində səyahət agentliklərinin 20%‐inin bağlana biləcəyi və yaxud da böyük səyahət agentlikləri ilə birləşə bilə‐cəkləri təxmin edilir[3]. Bəzi tədqiqatçılar vasitəçi qurumların ortadan qalxmasının səbəbi olaraq informasiya texnologiyaları‐nın marketinq vasitələrinin vəzifələrini öz öhdəsinə götürməsində görür. Digər tərəf‐dən, səyahət agentlikləri küllü miqdarda informasiyanı müştərilərə təqdim etməklə səyahət təcrübələrini ortaya çıxartmaqda‐dır və bunun nəticəsində də böyüməyə da‐vam etməkdədirlər[4].

İnternetdən istifadə edən səyahət agentlik‐lərinin sürətlə böyüməsi turizmdə ənənəvi bölgü kanallarının bağlanmasına səbəb ol‐muşdur. Bir çox tədqiqatçılara görə internet yaxın gələcəkdə informasiya təşkilatçısı ola‐raq görülən səyahət agentliklərinin rolunu dəyişdirəcək. Agentliyin bölgü sisteminin ləğv edilməsinin təxmin olunacağına bax‐mayaraq, hələ də çoxlu sayda uğurlu səya‐hət agentlikləri fəaliyyət göstərməkdədir[5].

E – Səyahət agentlikləri Avropa Komissiyası online səyahəti qısa olaraq, “həyata keçirilən əsas turizm xid‐mətlərini metodlara çevirmək məqsədi ilə internet texnologiyalarının istifadə edilmə‐si” kimi adlandırır. Buhalis (2003) isə e‐tu‐rizmi, “informasiya rabitə texnologiyaların‐dan istifadə edilərək səyahət və turizm sek‐torundakı bütün fəaliyyətlərin rəqəmsallaş‐dırılması” olaraq adlandırır. Turizmin tələb baxımından, tələb axınının idarə edilməsi üçün güclü CRS‐lərin (komp‐yuterli rezervasiya sistemlərinin) istifadə‐sini tələb edən müştərilərin sayında artım müşahidə edilir. Kompyuterli rezervasiya sistemləri müştərilərin destinasiyalar, səya‐hət paketləri, səyahətlər, gecələmə və əy‐ləncə xidmətləri, qiymətlər və bu xidmət‐lərin əldə edilə bilinməsi haqqında məlu‐matları asan əldə etmə və müqayisə etmə ehtiyaclarını təmin edir. Bu sistemlər müş‐tərilərə son dəqiqə rezervasiya imkanı və elastiklik verərək həmin anda rezervasiya təsdiqi və sürətli sənədləşdirməni asanlaş‐dırır[6].

Şəkil 1. Buhalisin ortaya çıxartdığı e‐turizm şirkəti

E‐turizm əmtəə və xidmətləri üçün tələb

E‐turizm əmtəə və xidmətləri üçün təklif

İnformasiya və RabitəTexnologiyaları Bölgü Kanalları

Tədarükçü/Kapital

Online kanallara sahib Offline

E‐tur firmaları E‐agentliklər E‐havayolları E‐destinasiyalar

Səyahət agentliklərində Internet istifadəsi: Azərbaycan nümunəsi

Number 28, 2009 73

Azərbaycan Səyahət Agentliklərində İnternet İstifadəsinə Dair Tətbiqi Nümunə Turizm Nazirliyinin rəsmi məlumatlarına görə, Azərbaycanda 89 səyahət agentliyi mövcuddur. Agentliklərdən 80‐i Bakıda, yerdə qalanı isə Gəncə, Sumqayıt və Lənkə‐ran şəhərlərində yerləşir. Sumqayıt, Gəncə, Lənkəran şəhərlərindəki 9 səyahət agentliyi tam olaraq fəaliyyət göstərmir və yalnız Rusiyanın Minvodı sanatoriyasına təyyarə bileti satırlar. Və bu biletlər əvvəlcədən Bakıdakı səyahət agentliklərindən əldə edi‐lir. Bakıdakı səyahət agentliklərinin hara‐dasa hamısında internetdən istifadə edilir və elektron ticarət həyata keçirilir.

Tətbiq nümunəsində kütlənin bütününü təşkil edən 80 səyahət agentliyi hədəf kütlə olaraq müəyyən edilmişdir. İlkin analiz nə‐ticəsində kütlə içərisində olan digər 10 ədəd səyahət agentliyi; fəaliyyət sahəsi dəyişik‐

liyi (maklerlik və b.), anketdə iştirakı rədd etmə, adres və ya ad dəyişikliyi kimi səbəb‐lərlə tədqiqatın obyektinə daxil edilməmiş‐dir. Araşdırma 70 A qrupu səyahət agent‐liklərində aparılmışdır. 70 agentlikdə 94 anket tətbiq edilmişdir. Agentliklər hər gün internet şəraitində elektron ticarətə əhəmiy‐yət verirlər. Azərbaycanda səyahət agentlik‐ləri Bakı şəhərində toplanmış vəziyyətdə‐dirlər. Azərbaycan iqtisadiyyatında gəlirlər əsasən neft sektorundan gəldiyi üçün tu‐rizm sektoru bölgələrdə inkişaf etməmiş ya da səyahət agentlikləri əlaqə baxımından Bakını daha çox üstün tutmuşlar.

Tədqiqat məlumatları anket metodu ilə toplanılmışdır. Tətbiq olunan anketdə 5‐li Likert tipli şkala istifadə edilmişdir. Anke‐tin etibarlılığı 0,84 səviyyəsindədir. Sosial elmlərdə 0,80 səviyyəsi etibarlı qəbul edilir. F Sig. dəyəri də 0,05‐dən kiçik olduğuna görə məqbul sayılan bir tədqiqatdır.

Cədvəl 1. Etibarlılıq Analizi

Araşdırma məlumatları Azərbaycanda fəa‐liyyət göstərən səyahət agentliklərindən toplanılmışdır. Araşdırma hipotezlərinin dəyərləndirilməsi üçün dəyişkənlərdən ibarət olan bir anket forması tərtib edilmiş‐dir. Anket tətbiq edilən suallardan 6‐sı de‐moqrafik olmaq şərtilə 36 sualdan ibarət‐

dir. Anketdə elektron ticarət və internet istifadəsinə dair ümumi dəyərləndirmə ilə əlaqədar 12, internet və elektron ticarət nöqteyi‐nəzəri ilə əlaqədar 12, şirkətə yö‐nəlik ümumi dəyərləndirmə ilə əlaqədar 6, demoqrafik dəyərləndirmə ilə əlaqədar 6 sual mövcuddur. Bu suallar eyni zamanda

Rüfət Məmmədov


hipotezləri test etmək üçün əsas olaraq isti‐fadə edilmişdir.

Araşdırmanın hipotezləri

Ho: Şirkətin istifadə etdiyi e‐ticarət vasitə‐ləri ilə internetdən rezervasiya qəbul edir‐sinizmi?‐ suallarına verilən cavablar arasın‐da statistik baxımından bir fərq yoxdur. Hı: Şirkətin istifadə etdiyi e‐ticarət vasitə‐ləri ilə internetdən rezervasiya qəbul edir‐sinizmi?‐ suallarına verilən cavablar arasın‐da statistik baxımından bir fərq vardır.

Ho: E‐ticarətin 24 saat 7 gün işləyə bilmək imkanı ilə internetin səyahət agentlikləri üçün bir fürsət olması suallarına verilən cavablar arasında statistik baxımından bir fərq yoxdur. Hı: E‐ticarətin 24 saat 7 gün işləyə bilmək imkanı ilə internetin səyahət agentlikləri üçün bir fürsət olması sualla‐rına verilən cavablar arasında statistik baxı‐mından bir fərq vardır.

Araşdırmanın nəticələri və analiz

Anket üsulu ilə əldə edilən məlumatlar SPSS 12 for Windows paket proqramı va‐sitəsi ilə analiz edilmişdir. Demoqrafik xü‐susiyyətlər aralıq dağılımı ilə incələnmiş, etibarlılıq analizi, T testləri və Chi – Square testləri tətbiq edilmişdir.

Demoqrafik nəticələr

Demoqrafik nəticələr başlığı altında incələ‐nən mövzular şirkətdəki anketi dolduran şəxslərin yaş, cinsiyyət, təhsil səviyyəsi, tu‐rizm təhsili, şirkətdəki vəzifəsi, iş təcrübəsi kimi məsələlərdən bəhs edir.

Cədvəl 2. İşçilərin cinsiyyətinə görə paylanılması

Cinsiyyətiniz

Frequency Percent Valid Percent

Cumu‐lative Percent

Valid kişi qadın cəmi

59 35 94

62,8 37,2 100,0

62,8 37,2 100,0

62,8 100,0 0

Tədqiqatda iştirak edən işçilərin hamısı cinsiyyət ilə bağlı olan sualı cavablandır‐mışdır. Anketi cavablandıranların 35‐i qa‐dın 59‐u isə kişidir. Digər bir ifadə ilə, an‐ketdə iştirak edənlərin 62,8 %‐i kişi işçilər‐dən ibarət ikən, 37,2 %‐i qadın işçilərdən ibarətdir. Bu baxımdan Azərbaycanda sə‐yahət agentliklərində daha çox kişilərin işə alınması bəlli olmaqdadır.

Anketdə iştirak edənlərin 27‐si (28,7%) 21‐29 yaş arasında, 52‐si (55,3%) 31‐39 yaş ara‐sında, 15‐i (16%) 41‐49 yaş arasındadır. Belə ki, anketdə iştirak edənlərin əksəriyyəti 55,3%‐i 31‐39 yaş arasındadır. Bu baxımdan anketə cavab verən şirkətlərin nisbətən gənc yaşlı işçi potensialına sahib olduqları ifadə edilə bilər (Cədvəl 3).

Cədvəl 3. İşçilərin yaşına görə paylanılması

Yaşınız



Valid 21‐29 arası 31‐39 arası 41‐49 arası

cəmi

27 52 15 94

28,7 55,3 16,0 100,0

28,7 55,3 16,0 100,0

28,7 84,0 100,0

Cədvəl 4. İşçilərin təhsil səviyyəsinə görə paylanılması

Təhsil səviyyəniz

Fre‐

quency Percent Valid Percent


Valid Bakalavr

MagistraturaDoktorantura

cəmi

42 38 14 94

44,7 40,4 14.9 100,0

44,7 40,4 14.9 100,0

44,7 85,1 100,0

Anketdə iştirak edənlərdən 42 nəfəri (44,7%) ali təhsillidir. Anketdə iştirak edən‐lərdən 38 nəfərin (40,4%) magistratura təh‐sili var. Anketdə iştirak edənlərdən 14 nə‐fərin (14,9%) aspirantura təhsili vardır. An‐ket nəticələrinə görə işçilərin mühüm bir hissəsinin (44,7%) bakalavr, 40,4%‐nin ma‐gistratura təhsilinin olduğu ifadə edilə bi‐

Səyahət agentliklərində Internet istifadəsi: Azərbaycan nümunəsi

Number 28, 2009 75

lər. Eyni zamanda anketdə iştirak edənlərin 14.9%‐nin aspirantura təhsilinin olduğu görülmüşdür. Əsasən aspirantura təhsili olanlar agentliklərdə ya üst səviyyə idarəçi ya da departament müdiri vəzifəsində işlə‐yir. Bu da bizə peşə sahəsində böyük nis‐bətdə bir ixtisaslaşma aparıldığını göstərir.

Cədvəl 5. İşçilərin turizm təhsilinə görə paylanılması

Turizm təhsili aldınızmı?



Valid bəli xeyir cəmi

92 2 94

97,9 2.1 100,0

97,9 2.1 100,0

97.9 100,0

Anketdə iştirak edənlərdən demək olar ki, hamısının (92 nəfərin, 97,9%) turizm təhsi‐linin olduğu və ya müxtəlif zamanlarda tu‐rizm təhsili aldıqları göstərilmişdir. Yalnız 2 nəfərin (2,1%) turizm təhsili yoxdur. Bu da o deməkdir ki, Azərbaycanda səyahət agentliklərində işə alınarkən turizm təhsili‐nin mövcudluğuna diqqət yetirilir.

Anketdə iştirak edənlərdən 44 nəfərin (46,8%) iş təcrübəsi 6‐10 il arasındadır. Yer‐də qalan 32 nəfər (34%) 1‐5 il, 13 nəfər (13,8%) 11‐15 il, 4 nəfər (4,3%) 1 ildən az və 1 nəfər (1,1%) 16 ildən daha çox təcrübəyə malikdir. Bu da agentliklərdə təcrübəli şəxslərin işlədiyini göstərir (Cədvəl 6).

Cədvəl 6. İşçilərin şirkətdə iş təcrübəsinə görə paylanılması

Bu şirkətdə iş təcrübəniz



Valid

ildən az

1‐5 il

6‐10 il

11‐15 il

16 il və yuxarı

cəmi

4

32

44

13

1

94

4,3

34,0

46,8

13,8

1,1

100,0

4,3

34,0

46,8

13,8

1,1

100,0

4,3

38,3

85,1

98,9

100,0

Şirkətin istifadə etdiyi e‐ticarət vasitələri ilə internetdən rezervasiya qəbul edirsinizmi? ‐ nəzər nöqtəsinin analizi.

Şirkətin istifadə etdiyi e‐ticarət vasitələri ilə internetdən rezervasiya qəbul edirsiniz mi? Nöqteyi‐nəzərləri arasında mənalı bir əla‐qənin olması gözlənilir. Bu məqsədlə hipo‐tez Crosstabsdan Chi – Square testi ilə ana‐liz edilmişdir.

Cədvəl 7. Şirkətin istifadə etdiyi e‐ticarət vasitələri ilə internetdən rezervasiya qəbul edirsinizmi? ‐ nəzər nöqtəsinin analizi

Chi – Square Testi

Value df Asymp. Sig. (2‐sided)

Pearson Chi‐Square 16,053(a) 2 ,000Likelihood Ratio 6,877 2 ,032Linear by Linear

Association 9,940 1 ,002

N of Valid Cases 94 a 4 cells (66,7%) have expected count less than 5.

The minimum expected count is ,06.

Bu testdə Pearson dəyəri 0,05‐dən kiçik çıx‐mışdır. Bu səbəbə görə Hı hipotezi öz təs‐diqini tapdı. Yəni şirkətlər e‐ticarət vasitə‐lərindən internetdən istifadə edərək rezer‐vasiya qəbul edirlər.

E‐ticarətin 24 saat 7 gün işləyə bilən infra‐strukturu interneti səyahət agentlikləri üçün bir fürsət halına gətirməsi nöqteyi‐nəzərləri arasında mənalı bir əlaqə olması gözlənilir. Bu məqsədlə hipotez T testi ilə analiz edil‐mişdir (Cədvəl 8).

Bu testdə F Sig. dəyəri 0,05‐dən az çıxmış‐dır. Buna görə də T testlərində F Sig. dəyə‐rin 0,05‐dən az çıxdığı zaman Sig. (2‐tailed) ‐də 2‐ci dəyərə baxılmalıdır. Burada da Sig. dəyəri 0,05‐dən az çıxmışdır. Buna görə də Hı öz təsdiqini tapmışdır. Yəni e‐ticarətin 24 saat 7 gün işləyə bilən infrastrukturu interneti səyahət agentlikləri üçün bir für‐sət halına salmışdır.

Rüfət Məmmədov


Cədvəl 8. E‐ticarətin 24 saat 7 gün işləyə bilən infrastrukturu ilə internetin səyahət agentlikləri üçün bir fürsət olmasının analizi

Leveneʹs Test for Equality of Variances t‐Test for Equality of Means

95% Confidence Interval of the Difference

F

Sig.

T

df.

Sig.(2‐ta

iled)

Mean

Difference

Std. Error

Difference

Lower Upper

Equal variances assumed 6,60 ,012 ,831 92 ,408 ,261 ,314 ‐,362 ,884 E‐ticarətin 24 saat

7 gün olması vaxt məsələsini aradan qaldırmaqdadır

Equal variances not assumed 5,66 91 ,000 ,261 ,046 ,169 ,352

Nəticə

Aparılan tədqiqat nəticəsində məlum oldu ki, Azərbaycanda səyahət agentliklərində internet geniş bir şəkildə istifadə edilir. Elektron ticarətin bir vasitəsi olan internet bütün səyahət agentliklərində əsas reklam vasitəsi olaraq qalmaqdadır. Aparılan araş‐dırmada bütün səyahət agentliklərinin öz internet səhifəsinin olduğu görülməkdədir. Ümumilikdə bütün səhifələr mütəxəssis şirkətlər tərəfindən düzəldilməkdədir. An‐ketdən də bəlli oldu ki, 44 səyahət agentliyi yəni 46,8%‐i internet səhifəsini hər həftə yeni informasiyalarla yeniləməkdə, 42 sə‐yahət agentliyi yəni 44,7%‐i səhifəsini hər ay yeniləməkdə, digər 8 agentlik yəni 8,5%‐i səhifələrini hər gün yeniləməkdədir.

Azərbaycan 18 il bundan qabaq öz müstə‐qilliyini elan etdiyi üçün səyahət agentlik‐lərinin fəaliyyət müddəti 15 ili keçməmək‐dədir. Şirkətlərin fəaliyyət ağırlığı həm öl‐kə içi həm də ölkə xaricidir.

Tədqiqatın əvvəlində qeyd edildiyi kimi, səyahət agentlikləri Azərbaycanın paytaxtı Bakıda yerləşməkdədirlər. Bölgələrdə səya‐hət agentlikləri tam olaraq fəaliyyət göstər‐mirlər. Buna səbəb iqtisadi baxımdan böl‐gələrin inkişaf etməməsi və internet infra‐strukturunun uyğun şəkildə olmamasıdır. Beləliklə də, şirkətlər bu səbəblərə görə Bakını seçməkdədirlər.

Digər bir tərəfdən, iqtisadi baxımdan böl‐gələrin inkişaf etdirilməsi, nəqliyyat vasitə‐lərinin, xüsusilə hava yolunun təkmilləşdi‐rilməsi, yeni hava limanları və otellərin in‐şası və dünya standartlarına cavab vermə‐si, yerli infrastrukturun inkişafı, internet və rabitə texnologiyalarının inkişafı bu bölgə‐lərə olan tələbatı artıracaq və səyahət şir‐kətləri yeni məkan olaraq bu bölgələri tər‐cih edəcəklər.

MƏNBƏLƏR

[1] Weber, K və Roehl, W. (2006). “Profiling People Searching for and Purchasing Travel Products on the WWW”. Journal of Travel Research. 37. s. 291

[2] O`Connor, P. və Frew, A.J. (2002). “The Future of Hotel Electronic Distribution”. Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly, June. s. 33.

[3] Reinders, J və Baker, M. (2004). “The Future for Direct Retailing of Travel and tourism Products: The influence of İnformation Technology”. Proceedings of the İnternational Conference on İnformation and Communication Technologies in Tourism. Edinburgh. Scotland. s. 75.

[4] Walle, A.H. (2007). “Tourism and the İnternet: Opportunities for Direct Marketing”. Journal of Travel Research. 35. s. 75.

[5] Dimitrios, B və Maria, L. (2006). “The Future of eTourism Intermediaries”. Tourism Management. Vol 23. ss. 207‐208.

[6] Dimitrios, B. (2003). eToursim. London. Pretence Hall. s. 129.

[7] İge, P. (2005). “Turizm Endüstrisinde E‐ticaret”. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Güz. s. 28.

Number 28, 2009 77

PROPENSITIES OF TAJIK, UZBEK AND RUSSIANS TOWARDS ISLAMIC WORK ETHICS

Abdus Sattar ABBASI Director, Herbion Baku LLC

Baku / AZERBAIJAN

[email protected]

Kashif ur REHMAN Assoc. Prof, Iqra University Islamabad / PAKISTAN

[email protected]

Salman AFSAR Ph.D. Scholar, Tajik State University

Dushanbe / TAJIKISTAN

[email protected]

ABSTRACT

This paper examines the propensities of Tajik, Uzbek and Russians towards Islamic work ethics. Epistemology of Islam demands that Muslim CIS return to the basic construction of Islamic teachings (Choudhury, 1994). This study uses a sample of 204 employees from several services, educational and non‐governmental organizations of Republic of Tajikistan. The results of hypotheses testing through univariate one‐way analysis of variance (ANOVA) suggest that Tajik and Uzbek have stronger propensity towards Islamic moral values than Russians, whereas there is no significant difference among three nationalities towards Islamic work values. On the other hand, the results point out that with increase in age there is higher propensity of all three nationalities towards Islamic work ethics (IWE). Gender‐wise analysis suggests that female respondents have higher propensity towards IWE. Conclusion, recommendations and future research opportunities are also discussed.

Key Words: Work Ethics, CIS, Efficiency, personal Growth, Human Relationship, Tajikistan

TACİK ÖZBƏK VƏ RUSLARIN İSLAM İŞ ƏXLAQINA MEYLLİLİYİ

XÜLASƏ

Bu tədqiqat işi Tacik, Özbək və Rusların Islamda əmək etikasına olan meyllərini araşdırır. İslamın epistemo‐logiyası MDB müsəlmanları İslam təliminin əsaslarına qayıtmağı tələb edir (Choudhury, 1994) . Bu araşdirma Tacikistan Respublikasının müxtəlif xidmət sahələrində, təhsil və qeyri‐hökümət orqanlarında çalışan 204 işçinin nümünəsindən istifadə edir. Fərziyyənin bir dəfəlik birtərəfli analizinin nəticələri göstərir ki, Tacik və Özbəklərin İslamın mənəvi dəyərlərinə meyli Ruslardan daha güclüdür, baxmayaraq ki, bu üç millət arasında Islamın əmək etikasına qarşı münasibətdə aşkar fərq yoxdur. Digər tərəfdən, nəticələr göstərir ki, yaşın artması ilə İslamın əmək etikasına olan meyl də artır (İƏE). Müdrik‐cins analizi göstərir ki, qadınlar İƏE‐yə daha çox meyllidirlər. Nəticə, tövsiyə və gələcək tədqiqat imkanları da muzakirə olunur.

Açar sözlər: Əmək etikası, MDB, Səmərəlilik, Şəxsi yüksəliş, İnsani münasibətlər, Tacikistan

Introduction

During both tsarist and communist regimes, Russia feared the expanding political and

demographic strength of the Muslims of Central Asian Republics (CAR) (Choudhury, 1994). Population demographics of Muslim CIS (Common Wealth of Independent

Abdus Sattar Abbasi, Kashif ur Rehman, Salman Afsar


States) have been excessive in recent past with the birth rate being quite high in the world. Muslims of CIS are in an intense search for Islamic patrimony. This is a proof of firm Islamic sentiment in the Muslims of Central Asian Republics (Clem, 1973; The Economist, April 04, 1992).

Procyk (1973) pointed, that there is intellectual reversal from Communism to Islam in Central Asian Republics. Similarly there is greater dissatisfaction with the socio‐economic design which is taking place on the ground under capitalism. Both systems are devoid of intrinsic worth attributed in the goods by Divine Providence. These systems are devoid of moral and ethical bases for their epistemologies and this phenomenon is inherent in their design and commencement. Future of Central Asia depends on the fact that they return to the epistemological origin of Islam (Choudhury, 1994). Therefore, study of propensities of Tajik workforce towards Islamic Work Ethics (IWE) will be an important exploration.

Concepts and Sources

This study measures propensities of Tajik employees towards Islamic work ethics. Due to the pervasiveness of Islam and its influence on every sphere of life it is not easy to isolate social and professional life of Muslims from Islamic teachings (Tayeb, 1997). Therefore concepts relating to Islamic work ethics emerge from Islamic teachings through following sources.

al‐Qur’ān

al‐Qur’ān is the central religious text of Islam. In Islamic teachings al‐Qur’ān is the book of Divine guidance and direction for mankind. According to Islamic faith al‐Qur’ān is the last revelation to Muhammad (PBUH) by Allah (God) through the angel Gabriel.

Hadith

Hadith is an oral tradition relating to the words and deeds of Prophet Muhammad (PBUH). Ahādith (plural) are regarded as important source of teaching in Islam.

Prophet Muhammad (PBUH)

According to Islamic teachings Muhammad, peace be upon him (PBUH), is the last Messenger and Prophet of God (Allah). Muhammad (PBUH) was the restorer of the original monotheistic faith of Adam, Abraham, Moses, Noah, Jesus and other prophets.

Sahih Bukhari

Sahih Bukhari is one of the six major books of collection of ahādith of Prophet Muhammad (PBUH), by Muhammad ibn Ismail al‐Bukhari.

Sahih Muslim

Sahih Muslim is one of the six major books of collection of ahādith of Prophet Muhammad (PBUH), by Muslim ibn al‐Hujjaj. It is considered as the most authentic book of ahādith after Sahih Bukhari.

Bayhaqiy

Sunan al‐Bayhaqi is also the book of collection of ahādith of Prophet Muhammad (PBUH) by Abu Bakr Ahmed ibn Husayn al‐Bayhaqi.

Objective of the Study

There is growing interest to explore business possibilities in CIS countries. In a predomi‐nantly Muslim country like Tajikistan, Islam may influence organizations signifi‐cantly. This becomes even more interesting to understand that whether employees of this part of the world being remain under long Soviet rule are still connected to their Islamic roots or not? Therefore objective of

Propensities of Tajik, Uzbek and Russians Towards Islamic Work Ethics

Number 28, 2009 79

this study is two fold; first to know the propensities of Tajik workforce towards Islamic work ethics and the second is to provide insight, to the organizations which operate across‐cultures, about belief system of Tajik employees. Tayeb (1997) also argued the need of cross‐cultural research to inves‐tigate the implications of Islam for orga‐nizations operating in Muslim countries.

Research Theory

The collapse of Soviet Union not only resulted in the end of cold war, but also unveiled many political, religious and economic dimensions for independent countries. There has been shift from totalitarianism to democracy, closed to open market economy and from secularism to religiousness. Revival of church even at governmental level is quite evident in Russia. The most recent example is the funeral ceremony of Boris Yeltson in a true religious manner of contemporary Christianity. Historically Muslim CIS has always been the focus of ruling nations of the world due to their strategic location. There is continuous attention towards social, cultural and religious tendencies of Muslim CIS after independence. Decades ago when Soviet rule was at the peak of power, some researchers identified that there was intellectual reversal from Communism to Islam in Muslim CIS. This study will attempt to look into this phenomenon. A high level of Protestant Work Ethics (PWE) characteristics is usually considered as entrepreneurial advantage (McClelland, 1961). According to Arsalan (2004) Muslim managers have higher score than protestant and catholic counterparts towards the statement that “there are few satisfactions equal to the realization that one has done one’s best at the job”, which means honesty and efficiency, two important components of Islamic moral values.

Therefore this study would be engaged to probe the difference between propensities of Muslim (Tajik and Uzbek, two main Muslim nationalities of Tajikistan making 94.3% of the population) and Christian (Russians) towards Islamic moral values. There are some commonalities in PWE and Islamic Work Ethics (IWE) with respect to work values. This study can provide an opportunity to evaluate those common features. The Prophet Muhammad (peace be upon him) suggested that individuals undergo two stages of moral development: the minor or prepubescent stage and the adulthood stage (Beekun, 1997). This study is also designed to see the impact of age on individual tendencies towards IWE. Researchers intended to study and compare propensities of the Tajik, the Uzbek and the Russians towards Islamic Work Ethics (IWE) to explore the implications of Islamic values for organizations operating or tending to operate in former Soviet Republic i.e. Tajikistan.

Hypotheses

H1: Tajik and Uzbek have stronger propensity toward Islamic moral values than Russians.

H2: There is no significant difference in Tajik, Uzbek and Russian propensity towards Islamic work values.

H3: Older employees are more likely to display a higher commitment to IWE than younger employees.

Islamic Moral Values

Islamic values are compatible with man’s need for prosperity and happiness in all sphere of life. Islamic values are enlightened and established their strength in the past. In today’s business environment we must affirm our commitment to build organiza‐tions that aspire to Islamic values (Fiorina,



2001). Islamic values are indeed universal and hence applicable in all affairs of life. Islamic management perspectives are quite significant field of enquiry for modern management practitioners. Post World War II business environment opened the doors for other than American and European management perspectives e.g. Japanese, Confucius, Islamic and Hindu psycho‐philosophical thoughts (Kazmi, 2003). Islamic values have universal acceptability, because honesty, generosity, moderation, truth – the fundamental virtues in Islam – are positive values forever and for every one; whereas greed, extravagance, dishonesty, falsehood – the basic inhibitions in Islam – have never been considered good or beneficial to society. This serves as a proof of universality and dynamism of Islamic values (Alhabshi and Ghazali, 1994). In this study components of Islamic moral values are honesty, prosperity, personal growth, human relationship, creativity, efficiency and hard work; these were drawn from the scale adopted.

Honesty

Honesty inculcates trust among team members, thus leading organizations towards more cohesive operation. Honesty is the founding stone in Islamic work ethics. It is mentioned in al‐Qur’ān that;

O ye who believe! Be careful of your duty to Allah, and be with the truthful. (al‐Qur’ān 9:119)

Daryabadi (1998) explains that here antecedents are the people who are true in their intentions, words and actions. It means that Islamic values establish a standard which is beyond the popular concept of truth, where generally truth means truth in speech and practice. One can notice verbal and practical truthfulness of people, but one can not even observe the truthfulness of intentions. Honesty influences

individuals’ personality, character and conscious; therefore, they behave truthfully from the core of their heart. There is NO worse dishonesty than deceiving your brother by telling lies while he thinks you are telling him the truth (Sahih Bukhari).

Prosperity

There are two dimensions of prosperity in Islamic values. One dimension is that every member of society invites others towards good deeds and forbids others from doing wrong, thereby leading the society toward prosperity. It is mentioned in Holy Qur’ān;

And there may spring from you a nation who invite to goodness, and enjoin right conduct and forbid indecency. (al‐Qur’ān 3:104)

Other dimension of prosperity in Islamic values is the welfare of all those who are under the responsibility/supervision. Prophet Muhammad (PBUH) explained this phenomenon in following manner;

Beware. Every one of you is a shepherd and every one is answerable with regard to his flock. The Caliph is a shepherd over the people and shall be questioned about his subjects (as to how he conducted their affairs). A man is a guardian over the members of his family and shall be questioned about them (as to how he looked after their physical and moral well‐being). A woman is a guardian over the household of her husband and his children and shall be questioned about them (as to how she managed the household and brought up the children). A slave is a guardian over the property of his master and shall be questioned about it (as to how he safeguard ed his trust). Beware, every one of you is a guardian and every one of you shall be questioned with regard to his trust.

This ensures that every one works not only for his/her own needs, but also for those


Number 28, 2009 81

who are under his/her responsibility, hence contributing to the prosperity of the whole society.

Personal Growth

A saying of Prophet (PBUH) precisely illustrates the emphasis on personal growth in Islamic teachings:

Whose today is not better than yesterday, he is in loss.

This explains that Muslim workers will work tirelessly to register good personal growth.

Human Relationship

According to Abu‐Musa al‐Ashari, the Prophet Muhammad (PBUH) said:

Believers are like the different parts of a building, each one supporting the other.” Then he demonstrated what he meant by interlocking his fingers (Sahih Bukhari).

This level of human relationships builds culture of tremendous co‐operation in organizations.

Creativity

Creativity needs resolve by which an individual pursues his/her objectives with firmness. Resolve leads to enterprise: which means certitude, determination and commitment to take risk when it is essential (Safi, AJISS 12:2). Enterprise leads to creativity and continuous improvement. According to Safi the Qur’anic equivalence of the term “enterprise” is al akhdh bi quwwah (taking with might). This meaning can be found in Allah’s command to Musa (AS) to take the Divine message with vigor and puissance:

And We wrote for him, upon the tablets, the lesson to be drawn from all things, and the explanation of all things, then (bade him): Hold it fast: and command thy people

(saying): Take the better (course made clear) therein. I shell show thee the abode of evil livers. (al‐Qur’ān 7:145)

Efficiency

Proficiency is commonly understood as doing marginally more than the minimal requirement. Proficiency also means efficiency, this particular meaning obviously enhance productivity. (Alhabshi, et al, 1994) and be thou kind even as Allah hath been kind to thee, (al‐Qur’ān 28:77)

Hard Work

According to Seyal (2002) excellence is more an attitude than a test of capabilities. If one produces mediocre work, he will stay mediocre for the rest of life. Seyal quoted following sayings of Prophet Muhammad (PBUH) to stress the need for hard work:

Allah has decreed excellence for every thing……….. (Sahih Muslim)

Allah, the Almighty, wants that when one of you does a job, he/she does it well (Bayhaqiy).

Methodology

Sample

Tajikistan is a former Soviet republic and got freedom in 1991. Almost soon after independence from Soviet Union Tajikistan fall into civil war. A country with jagged mountainous range and lush valleys is now facing the challenge of building up peace and revivifying its devastated economy. According to the website ‘Infoplease’ population of Tajikistan is (2006 est.) 7,320,815, with 79% Tajik, 15.3% Uzbek, 1.1% Russian and others 4.6%. Government of Tajikistan is pursuing macroeconomic stabilization and structural reforms. Private sector is at preliminary stage in Tajikistan and making the place in the economy slowly and gradually. Still there is great



deal of centralization in the country. In some sectors such as telecommunication, entertainment and NGOs; there are private organizations which are performing quite well and playing their role for the betterment of the country. In telecommu‐nication MLT, Babilon and Indigo are among leading organizations. Due to these organizations there is a growth in this sector. Many NGOs are working in Tajikistan including UN and EU organiza‐tions but most visible role is of Agha Khan Foundation. Organizations like Save the Children and Action Against Hunger are also doing their best to improve the lifestyle of common people. Tajik Air is the only air carrier of Tajikistan and catering the needs of the people traveling with in and out side the country. Central Hospital (Karabola) is the biggest government hospital of the country. Information Ministry of Tajikistan is trying to project country’s image and policies locally and internationally through different means. Tajik National University is a big educational institute with hundreds of students enrolled in different faculties. Researcher compiled a list of fifty organi‐zations as population with the help of experts, which includes both private and public organizations. This method has been used because there is no reliable listing which can be used as sampling frame for drawing sample.

Instrument

The Researcher used 15 item IWE scale adopted from Ali (1988). This scale comprises two types of notions: one type is closer to moral aspects of individual’s life, while the other is closer to the work itself. Therefore, for in‐depth analysis, this scale was divided into two parts i.e. Islamic moral values (MV) with Cronbach’s alpha 0.672 and Islamic work values (WV) with Cronbach’s alpha 0.741. Reliability (Cronbach’s alpha) of entire scale of IWE

for this study is 0.825. Brief discussion of Islamic moral values included in the scale is given above. There are many other aspects of Islamic moral values which can be incorporated in the scale, but Researcher confines to this scale because it has already been used in a published studies. A 7‐point response scale was used, ranging from 1 (strongly disagreed) to 7 (strongly agreed).

Sampling

Convenience sampling procedure was adopted to form a sample through a listing prepared with the help of experts. Following table shows list of organizations included in the sample.

Table 1. Sample for the Study

No. Name of Organization

No. Name of Organization

1 TV Safina (TBC) 6 Tajik Air

2 Indigo Tajikistan 7 Agha Khan Foundation Tajikistan

3 Central Hospital of Tajikistan

8 MLT Tajikistan

4 Information Ministry of Tajikistan

9 Babilon Tajikistan

5 Tajik National University

10 Save the Children Tajikistan

Data Collection

Researcher distributed 258 questionnaires over a period of eight months in 10 organi‐zations. Questionnaire was administered in Russian language, because almost all of the respondents were well acquainted with Russian language. Questionnaire was translated from English to Russian and was validated by translation‐back‐translation to ensure the accuracy. Questionnaire was administered using drop‐off and pick‐up method and after several callbacks 204 retrieved with 79% response rate. Of the


Number 28, 2009 83

subject 77% are Tajik, 15% are Uzbek and 8% are Russians, this ratio is almost same as it is depicted in total population of Tajikistan. All Tajik and Uzbek respondents are Muslims and Russian respondents are Christians. Of the subject 27% are in an age group of 40 and above, while 47% are male and 53% are female.

Data Analysis

Data were analyzed for descriptive statistics and found a very good ratio of three main nationalities of Tajikistan. Ratio of Tajik, Uzbek and Russians is almost same as it is overall population of the country. Reliability of the scale from three dimensions is satisfactory as it is given above. A univariate one‐way analysis of variance (ANOVA) was used to test the difference among Tajik, Uzbek and Russians for Islamic moral and work values.

Results and Discussion

Frequency Distribution

Following table shows the frequency distribution and percentages of respondents with respect to their age, nationality and gender.

Table 2. Frequency Distribution (N=204)

Age

Freq

% age

Nationality

Freq

% age

Gender

Freq

% age

18‐25

57 28% Tajik

156 77% Male

96 47%

26‐32

62 30%

Uzbek

31 15%

Female

108 53%

33‐39

31 15%

Russian

17 8%

40+ 54 27%

Hypotheses Testing

According to H1; Tajik and Uzbek have stronger propensity toward Islamic moral values than Russians. A univariate one‐way analysis of variance (ANOVA) was used to test the difference among Tajik, Uzbek and Russians for Islamic moral values; following table compares the propensities of these three nationalities towards IMV

Table 3. Comparison of Tajik, Uzbek and Russians towards Islamic Moral Values

Nationality Nationality Mean Difference

Sig.

Russian Tajik ‐ 0.51406* 0.044

Russian Uzbek ‐ 0.59745* 0.049

* The mean difference is significant at the 0.05 level.

This analysis accepts hypotheses H1 that there is significant difference among Tajik, Uzbek and Russians in their propensities towards Islamic moral values. Analysis suggests that Uzbek have stronger propensity towards Islamic moral values than other two nationalities, but still there is significant difference between Tajik and Russians. It proves that there is intellectual reversal towards Islam in Central Asian Republics and they are returning to the epistemological roots of Islam.

If we analyze the tendencies of all three nationalities towards Islamic work values as it is hypothesized in H2 that Tajik, Uzbek and Russian have same propensity towards Islamic work values; it gives us following results through ANOVA.

Table 4. Comparison of Tajik, Uzbek and Russians towards Islamic Work Values

Nationality Nationality Mean Difference

Sig.

Russian Tajik 0.06712 0.964

Russian Uzbek ‐ 0.09179 0.952



According to the above results there is no significant difference among three nationa‐lities towards Islamic work values, which delineates commonalities between IWE and PWE. This is because that as for as work values are concerned both Islam and Christianity place considerable emphasis on dedication to work, importance of work and avoidance of laziness. These two results are better explained through Illustration No. 1. It is depicted in this illustration that Uzbek and Tajik have stronger propensity towards Islamic moral values than Russians. For work values there is no significant difference among these three nationalities.

H3 states that there is significant increase in tendency towards IWE with increase in age. Results of H3 are given in following table.

Table 5. Propensity towards IWE with increase in age

Age Age Mean Difference Sig.

40 and above 18‐25 0.59678* 0.001

40 and above 26‐32 0.49754* 0.006

40 and above 33‐39 0.13321 0.885


Irrespective of nationality and gender there is significant increase in tendency towards Islamic work ethics with increase in age. Analysis presented in above table shows that mean difference between first two age groups and age group of 40 and above is significant; while between third age group and age group of 40 and above is not significant. It proves that with increase in age tendency towards IWE increases.

Table 6. Propensity towards Islamic Moral Values with increase in age


40 and above 18‐25 0.51963* 0.006

40 and above 26‐32 0.43676* 0.025

40 and above 33‐39 0.21557 0.652

*The mean difference is significant at the 0.05 level.

Tables No. 6 and 7 further confirm that with increase in age over all tendencies towards Islamic moral and work values increases. It means that with increase in age values become important. People learn through experience that values and ethics are source of satisfaction; material can bring only short term happiness, sustainable pleasure is in abiding with standard value and ethics.

Table 7. Propensity towards Islamic Work Values with increase in age


40 and above 18‐25 0.69006* 0.001

40 and above 26‐32 0.54189* 0.017

40 and above 33‐39 0.06004 0.993


Gender‐wise analysis of data brings following findings. There is a difference in propensities towards IWE between male and female respondents. Independent‐samples T Test was applied to calculate the difference. Table No. 8 explains this phenomenon.

Table 8. Propensity towards IWE with respect to Gender

Gender Frequency Mean Sig.

Male 96 5.1857 0.018

Female 108 5.4657

This shows that female respondents in general show more tendency towards IWE than male respondents irrespective of age and religion. Further analysis suggests that female respondents have relatively strong propensity towards work values than male respondents; T Test provides following detail;

Table 9. Propensity towards Islamic Work Values with respect to Gender


Male 96 5.1003 0.007

Female 108 5.4514


Number 28, 2009 85

This shows that female workers are more devoted, enterprising and proficient as compare to male workers. It is evident from overall working environment in the Republic that female work force is more dependable than male workers. In case of Islamic moral values there is no significance in mean difference in both genders. Table No. 10 provides detail of analysis.

Table 10. Propensity towards Islamic Moral Values with respect to Gender


Male 96 5.3676 0.191

Female 108 5.5556

These findings are depictive of the transition process taking place in the society of the Republic. Where Muslims have stronger propensity for Islamic moral values, thus showing that sooner not the later there will be a renaissance of Islamic epistemology, which is the real heritage of Muslim CIS.

Illustration 1. Propensities of Tajik, Uzbek and Russians

Islamic Moral Values Tajik Islamic Work Values Islamic Moral Values Uzbek Islamic Work Values Islamic Moral Values Russian Islamic Work Values

Stronger Propensity

Strong Propensity

Weak Propensity

It is important to appreciate the aspirations and idealism of the people to whom we work with. For all – the native as well as the foreigner – who wish to see the corporate sector in CIS boom, it is

mandatory to (a) dispassionately analyze and (b) fully comprehend the attitude of the local populace toward work related issues. This study unravels the propensity of the local workforce of Tajikistan toward the IWE and IMV, thus serving as an important tool to understand tendencies of human resource in this part of the world.

Clichéd it may sound, but to do in Rome as the Romans do has always been not just desirable but indeed inevitable. A mere glance at the commonly used advertising tactics reveals the significance of the target audiences’ aspirations: while in Pakistan Telenor offers Hajj/Umra packages; in India it will offer Divali package. It is not hard to make such profitable improvisation if the strategy makers are deeply aware of their target audience. Though the aforementioned example illustrates the need to synergize policies with the attitude of the receivers, it does not explicitly make the point of this research. This research aims at establishing the link between a familiar situation and a somewhat unfamiliar one. In the same way as ballyhoo takes into account the attitude of the end‐users, a human resourcing strategy must incorporate the aspirations of the workforce.

Findings suggest that in Muslim workforce human relations have fundamental impor‐tance. They give value to their behavior not only with their ‘in‐group’ members but also among those who are around them. They believe in supporting and scarifying their personal interests for other believers, as discussed above. This means that Muslim workforce of Tajikistan is tightly knit in a social and religious framework. Unlike PWE prosperity has two dimensions in IWE. Here it means not only financial but also moral and ethical prosperity of the society in general and family in particular. In addition to that; personal growth is the aim of Tajik worker through hard work,



efficiency and creativity. It means that work force of Tajikistan has the potential to ensure good results for business enterprise. Other good exploration of this study is the impact of age towards IWE. It was hypothesized that there is increase in tendency towards IWE with increase in age. Research findings strongly prove that there is significant difference between older age group and the younger age group in their propensities towards Islamic work ethics. This proves that fact that individual learns trough experience that values and ethics are the entrenched part of human welfare and success.

Since this research unravels the propensity of the local workforce (of CIS) toward the IWE and IMV, various corporations can use it as a touch stone in designing or improvising the blue print of their respective strategies.

Conclusion

Study concludes that in spite of long rule of former Soviet Union the spirit of Islamic values is still alive in Muslim republics of Central Asia. Strong propensities of two Muslim nations (Tajik and Uzbek) towards Islamic moral values are the proof of the fact that there is intellectual revival of Islamic thoughts in CIS. Results of this study prove that Muslims of CIS are in intense search for Islamic patrimony (Choudhury, 1994) and it is proof of firm Islamic sentiment, which may lead to revival of Pan‐Islamic cognizance (Bennigsen, 1970). These findings are explaining behavior of individuals, where as overall system of running private/public organizations in Tajikistan is still following the same rules and procedures as laid by former Soviet Union. It means on individual level there is significant change in behavior towards Islamic values, which is predictive of restoration of Islamic system of running public/private organization.

Protestant work ethics (PWE) give equal emphasis to hard work and use of time (Jones, 1997) as Islamic work ethics. Accor‐ding to Furnham (1990) achievement and commitment are important components of PWE. Islamic Work Ethics (IWE) also accentuate the same. Results of this study compliment the phenomenon that both Muslims and Christians have same propensities towards Islamic work values, which comprise dedication, ambition, time saving, commitment and achievement.

Age has the main role in the learning process of life. The research finds interesting links between age and IWE. According to the results there is significant difference in propensities of respondents towards Islamic moral and work values with increase in age as it is depicted in tables 5, 6 and 7. Irrespective of religion there is increased tendency among all respondents towards IWE with increase in age. It means by nature man is religious.

Recommendations

This study recommends that to avoid dichotomy in the behavior of people of Islamic republics of Central Asia, teaching of Islamic values and ethics should be incorporated in business and training courses. It will help organizations to get best out of human potential. Human resource development needs strong connectivity among beliefs, practices and systems. Otherwise, it may create confusion among people, because exploitation of human race is the consequence of modern economic science (Husserl, 1970) and capitalism believes in putting work even before the family (Banks, 1998). Whereas, Islamic teachings have broader scope, as it is mentioned in Quran;

And (remember) when We made a covenant with the Children of Israel, (saying): Worship none save Allah (only) and be good to


Number 28, 2009 87

parents and to kindred and to orphans and the needy, and speak kindly to mankind; and establish worship and pay the poor‐due. Then, after that, ye slid back, save a few of you, being averse. (al‐Qur’ān 2:83)

REFERENCES

1. Al‐Qur’ān 9:119

2. Al‐Qur’ān 3:104

3. Al‐Qur’ān 7:145

4. Al‐Qur’ān 28:77

5. Abbas, A. J. & Gibbs, M. (1998) Foundation of business ethics in contemporary religious thought: the Ten Commandment perspective. International Journal of Social Economics, 25, 1552‐1564, MCB University Press. Available: www.emeraldinsight.com

6. Ahmad, S. H. (2003) Moral and Social Life in Islam, Islamic Publications (Pvt.) Ltd, Lahore

7. Ali, A. (1988), Scaling an Islamic work ethic. The Journal of Social Psychology, 128 (5), 575‐83.

8. Al‐Kazami & Abbas A. J. (2002), Managerial problems in Kuwait. Journal of Management Development, 21, 366‐375. Available: www.emeraldinsight.com

9. Alhabshi S. O. & Ghazali A. H. (1994), Islamic Values And Management, Institute of Islamic Understanding Malaysia (IKMI).

10. Alsop, R. J. (2004), the 18 immutable laws of Corporate Reputation, Kogan Page

11. Arsalan M, (2001) The work ethic values of Protestant British, Catholic Irish and Muslim Turkish managers. Journal of Business Ethics, 31, 321‐339.

12. Halici A. & Asli K. (2005), Turkish Companies’ Ethical Statements: Content Analysis with Comparisons. Management Research News, 28, 45‐61. Available: www.emeraldinsight.com

13. Banks, R. (1998), The Protestant Work Ethic, Faith in Business Quarterly 2(2), 5‐7

14. Beekun R. I. (1997), Islamic Business Ethics, The International Institute of Islamic Thought.

15. Bennigsen, A. (1970), Islamic or Local Consciousness among Soviet Nationalities?, in Allworth, E. (ED), Soviet Nationality Problems, Columbia University Press, New York, NY.

16. Blair, G. M. Problems in Managing People The Human Factor, [email protected] August, 25,2005.

17. Burt N. & Stephen M. D., (1999) Leaders Who Make a Difference, Jossey‐Bass, San Francisco

18. Choudhury M. A. (1994), The Muslim Republics of CIS: Their political economy under Communism, Capitalism and Islam, International Journal of Social Economics, 21, 3‐32. Available: www.emeraldinsight.com

19. Clark, K. B. (2003), At the Center of Corporate Scandal Where Do We Go From Here? Retrieved December 21, 2006 from: http://hbswk.hbs.edu/item/3381.html

20. Clem, R. S. (1973), The Impact of Demographic and Socio‐economic Forces Upon the Nationality Question in Central Asia, in Allworth, E. (Ed.), The Nationality Question in Soviet Central Asia, Praeger Publishers, New York, NY.

21. Darwish, A. Y. (2000) “The Islamic work ethic as a mediator of the relationship between locus of control, role conflict and role ambiguity: A study in an Islamic country setting”, Journal of Managerial Psychology, 15, 283‐302.

22. Darwish A. Y. (2001) Islamic work ethics: A moderator between organizational commitment and job satisfaction in a cross‐cultural context. Personal Review, 30, 152‐169. Available: www.emeraldinsight.com

23. Daryabadi, A. M. (1998), Tafseer‐e‐Majidi vol.2, Majlis‐e‐Nashriat‐e‐Quran, Karachi

24. Drucker, P. F. (1995) Managing in a Time of Great Change, Butterworth Heinemann

25. Fiorina, C. (2001). Technology, Business and Our Way of Life: What Next? Retrieved June 23, 2008 from: http://www.hp.com/hpinfo/execteam/ speeches/fiorina/minnesota01.html

26. Freeman E. R. (2002). Fixing the Ethics Crisis in Corporate America. Retrieved December 12, 2005 from: http://www.darden.virginia.edu/olsson

27. Furnham A. & Koritsa, E. (1990), The Protestant Work Ethics and Vocational Preference, Journal of Organizational Behavior 11(1), 43-55

28. George W. (2002), Online News Hour, View from the Top, July 12, 2002, Retrieved December 22, 2006 from: http://www.pbs.org/newshour/bb/business/july-dec02/ceos_7-12.html

29. Husserl, E. (1970), The Crisis of European Sciences and Transcendental Phenomenology, (trans. D. Carr), Northwestern University Press, Evanston, IL. Jabnoun, N. (1994), Islam and Management, Institute Kajian Dasar (IKD).

30. Jones H. B. (1997), The Protestant Ethics: Weber’s Model and the Empirical Literature, Human Relations 50(7), 757‐778

31. Kazmi, A. (2003). Proposed research agenda in Islamic perspectives on management studies, IIUM Journal of Economics and Management 11:2, 197-227

32. Peterson P. (2002), Online News Hour, View from the Top, July 12, 2002, Retrieved December 22, 2005



from: http://www.pbs.org/newshour/bb/business/july-dec02/ceos_7-12.html

33. Procyk, A. (1973), The Search for a Heritage and the Nationality Question in Central Asia, in Allworth, E. (Ed.), The Nationality Question in Soviet Central Asia, Praeger Publishers, New York, NY.

34. Safi, L. Leadership and Subordination: An Islamic Perspective. The American Journal of Islamic Social Sciences, (12:2).

35. Seyal, F. H. (2002) 30 Second Manager, An Ace Book.

36. Tayeb, M. (1997), Islamic revival in Asia and human resource management. Employee Relations, 19(4), 352‐364.

37. The Holy Qur’ān with English Translation by Marmaduke Pickthall, Qudrat Ullah Company, Lahore, Pakistan

38. Weiss, J. W. (2003), Business Ethics, Thomson South‐Western

39. bbc.co.uk, Retrieved on July 15, 2007.

40. http://www.infoplease.com/ipa/A0108024.html, Retrieved on July 15, 2007

41. http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5775.htm, Retrieved on July 15, 2007.

42. http://www.allaboutphilosophy.org/what‐are‐work‐ethics‐faq.htm, Retrieved on July 15, 2007

43. http://www.halexandria.org/dward333.htm, Retrieved on July 15, 2007

44. http://ezinearticles.com/?Work‐Ethics‐‐‐A‐Paradigm‐Shift&id=28137, Retrieved on July 15, 2007

Number 28, 2009 89

BASEL II AND BANKING REGULATION AND SUPERVISION

Murat EMİR Ondokuz Mayis University

Samsun / TURKEY

[email protected]

ABSTRACT

In this study, it has been tried to explain what Basel II stands for banking sector, which is the most important sector of finance, by emphasizing the importance of regulation and supervision practices of banking sector. The study consists of four main subjects: these are (i) Basel II and Banking, (ii) meaning of Basel II for banking sector in developing markets, (iii) Turkish Banking System and (iv) the status of Basel II in Turkish Banks and detailed and up to date information has been included.

Key Words: Banking Regulation and Supervision, Basel II, Emerging Market, Turkish Banking System, Ninth Development Plan.

BASEL II VE BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME

ÖZET

Bu çalışmada finans sektörünün en önemli sektörü olan bankacılığın düzenleme ve denetleme çalışmalarının ehemmiyetine vurgu yapılarak Basel II’nin sektör için ne anlama geldiği açıklanmaya çalışılmıştır. Çalışma dört ana konudan oluşmaktadır: Basel II ve bankacılık, Basel II’ nin gelişmekte olan piyasalardaki bankacılık için anlamı, Türk Bankacılık Sistemi ve Basel II’nin Türk Bankalarındaki durumu hakkında açıklamalı ve güncel bilgiler verilmiştir.

Anahtar Sözcükler: Bankacılık Düzenleme ve Denetleme, Gelişmekte Olan Piyasa, SYR, Basel II, Türk Bankacılık Sistemi, Dokuzuncu Kalkınma Planı.

Introduction

While weakness of the banking sector is not the only element that generates fragility to economic crisis, banking regulation and supervision emerges as a major component of fragility to crisis. It is argued that as capital account liberalization intensifies capital mobility, this imposes a greater burden on a country to assure that its financial system is well supervised and regulated. It is asserted that strong banking systems can better handle reversals in capital flows, while weak and inefficient banking systems are less able to cope with volatile capital flows, therefore, are more fragile to con‐tagion. They are more likely to propagate and magnify the effects of financial crises on other economies. Also, it is maintained

that concerns about banking solvency or inadequate regulatory frameworks may encourage capital flight (Ganioglu, 2007, 13).

Bank regulators’ primary concern must be with the stability of the banking system. They should also seek to ensure that the financial system operates efficiently. In doing that, they have to worry about incentives, about how the banks that they regulate will respond to regulations (Fischer, 2002, 3).

There exist mainly two approaches to measure the quality of banking regulation and supervision: evaluation of the letter of the law and surveys. Among the survey‐based approach to collect information related to bank regulations and supervisory activities (Barth, Caprio and Levine, 2001).

Murat Emir


Suggestion for banking reforms to prevent banking crises began without satisfactory information about the extent to which these regulatory and supervisory reforms increase or decrease the likelihood of a banking crisis. Additionally, there is very little information about the appropriate way to reform financial sector regulation and supervision in many countries. In view of the fact that capital requirements and regulatory standards recommended by the Basel Committee are designed for industrial countries, their appropriateness for emerging market countries have been rightly questioned in recent years especially in the face of severe banking crises (Suarez, 2005).

1. Basel II and Banking

Basel II Accord mostly prescribes good banking practice. Banks should get off the fence and use the new rules to promote change. Banks with risky portfolios may face higher regulatory‐capital charges under Basel II, but such banks are in particular need of best‐practice risk management. Regulators will look unfavorably on bigger banks that could participate but choose not to, unless they have some strong business reason (Buehler, 2004, 83). The Accord might be considered an effort to re‐invigorate the risk management culture in the banking sector. At the same time, the Accord will assist to ensure that capital supervision continues to serve as a cornerstone to safety and soundness in the banking system. Both consequences will help to make banks more flexible, less sensitive to the difficulties of the business cycle, and better able to serve as a source of finance and growth for businesses and consumers (Caruana, 2004, 4). The same factors that make banks candidates for supervision and regulation have also made them vehicles to achieve desired social and economic objectives. Basel II provides banks with the incentives necessary to improve

their risk management systems and processes (BCBS, 2008).

Basel II promises to accelerate the spread of securitization in banking. This will increase strategic complementarities between investment banking and the process of originating and underwriting bank loans. And many loan originators will see their better credits migrate to the capital markets. Because of high quality customers are learning to communicate their performance and condition more effectively. These tendencies will re‐emphasize the importance of credit assessment and pricing skills at the point of loan origination. “On assets they do not choose to securitize, small banks will have to quote a risk premium high enough to justify the level of capital needed to support a riskier balance sheet” (Valverde, 2007, 393).

2. Basel II For Banking In Emerging Markets

For emerging economies, Basel II has debatably a more far‐reaching impact. This is because of three factors (Aziz, 2008, 2‐3): First one, many emerging economies continue to rely on the banking system to finance economic activity. With a few exceptions, commercial banks are the main suppliers of credit in most emerging economies, accounting for an average of 90% of total credit. This produces a higher correlation to the economic sectors where the implications on the banking system could result in significant disruptions to credit supply that could in turn affect economic activity. Secondly, the more advanced approaches of Basel II are calibrated to the environment of the G10 countries, with significant acceleration of capital charges as the probability of default ratings deteriorate. To the extent that this inappropriately amplifies economic cycles by inducing the systemic misperception of

Basel II and Banking Regulation and Supervision

Number 28, 2009 91

risk in emerging economies, this can exacerbate a credit crunch during periods of weak economic performance. Thirdly, the expectation of lower regulatory capital requirements and hence, a competitive cost advantage, provides a strong incentive for banks especially in the developed countries to move towards the more advanced

approach under Basel II. This could result in an uneven competition between the domestic and international foreign banks operating in the domestic financial system. Capability gaps in the adoption of the more onerous approaches under Basel II may place domestic banks at a competitive disadvantage in such countries.

Graphic 1. Emerging Countries CAR

Probably their greatest concerns relate to the reliance on external rating agencies in the standardized approach to calculating minimum capital requirements. Many non‐OECD countries do not develop domestic rating agencies. This suggests that in the short term, at least, most domestic credit risks will tend to end up in the unrated, 100%, category. Another result of putting most domestic credit risks in the unrated category would be that better‐rated borrowers in those countries could borrow at lower cost from internationally rated than from local banks – leaving domestic banks at a competitive disadvantage in lending to high quality borrowers in their own countries (Fischer, 2002, 8).

3. Turkish Banking System

The number of banks operating in Turkey was 49 at the end of December 2008 with 32 in deposit banks group and 13 in non‐deposit banks group, while there were also four in participation banks. Among deposit banks, there were three state‐owned banks, 11 privately owned banks and 17 foreign banks.

The number of branches and employees continued to increase at a slower rate in October‐December 2008 period. The total number of branches in the deposit banks and development and investment banks increased by 1,173 to 8,791 at the end of 2008 as compared to 2007 and by 247 as compared to September 2008. The number of branches increased by 214 in state‐owned deposit banks, 665 in privately owned deposit banks, and 293 in foreign banks and one in development and investment banks as compared to December

Table 1. Number of Banks and Branches in the System*

December 2007 December 2008

Banks Branches Banks BranchesDeposit banks 33 7,570 32 8,742 State‐owned banks 3 2,203 3 2,417

Private banks 11 3,625 11 4,290 Banks in the Fund** 1 1 1 1

Foreign banks 18 1,741 17 2,034 Development and investment b.

13 48 13 49

Total 46 7,618 45 8,791

* Branches in foreign countries and Turkish Republic of Northern Cyprus are included.

** Banks under the Deposit Insurance Fund

Murat Emir


2007. The banking sector maintained its organic growth in 2008; the number of branches increased by 1187 and the number of personnel increased by 14907 to 171597 (See Table 1).

Regarding the education level of bank employees, 1% of the employees were primary‐school graduates, 25% high‐school graduates, 70% university graduates, and 4% had post‐graduates degrees. As of December 2008, regarding the distribution of bank employees by sex, 49% of the employees was female. This ratio was 37% in state‐owned deposit banks, 54% in private banks, 37% in the bank in the Fund, 54% in foreign banks and, 32% in develop‐ment and investment banks (BAT, 2008).

The asset size of the Turkish financial sector was TL 947,7 billion in 2008, and the ratio of financial sector assets to GDP is realized as 99,8%. In 2008, the total assets of the Turkish banking sector increased nominally by 26% when compared to the end of previous year to TL 733 billion. While there are no important changes in the conduct of the increase of total assets, the increase in loans seems to be slowed down relatively. While the share of banking sector TL assets in total decreased to 69,7%, the share of TL liabilities within total liabilities decreased by 1.4 points to 65,1 % when compared to previous quarter (Graphics 2 and 3).

Graphic 2. Total Assets

Graphic 3. Total Loans and Total Shareholders’ Equity

Share of public securities in Turkish banking sector assets declined by one‐third to 28% in the last 5 years; while share of credits to private sector more than doubled and reached to 49% during the same period (Graphic 4).

Graphic 4. Credit / Total Assets

The credits extended to the SMEs by Turkish banking sector have also increased significantly to USD 95 billion as of 2007. This corresponded to almost 20% of the GDP. As a further note, 32% of these credits were in the category of credits


Number 28, 2009 93

extended to micro enterprises. The ratio of private sector credit used by households and firms to GDP has also rapidly increased, though it is still low in international standards (Yilmaz, 2008, 2‐3).

When the global economic crisis is considered, it is seen that the growing performance of Turkish banking sector makes important contribution to the economy. The portfolio investments of domestic residents increased by 18,7% when compared to previous year to TL 544 billion, while total amount of investments of residents abroad is realized as USD 67 billion. GS investments of residents abroad decreased compared to previous period, while their deposit increased. In 2008, stock investments of domestic residents decreased by 35,5%, and the stock investments of residents abroad decreased by 40,6%. Deposit‐weighted resource structure of banking sector continues, of deposit that comprises 62% of total liabilities as of 2008 (Graphic 5).

Graphic 5. Total Deposit, Securities Held in Custody and Conversion Factor of Deposit to Loans and Securities

Resources from foreign markets due to the increases in borrowing costs in consequence of the global crisis experienced no evident change throughout 2008. However, as no serious deterioration was experienced in the current macroeconomic outlook of Turkish economy and banking sector maintains its strong condition as well as good risk management practices assist the procurement of the said resources despite the cost increase.

When the credit risk of banking sector in 2008 is analyzed, it is seen that it followed a process in the sector in parallel to the previous period. As of 2008, NPL amount increased by 28.7% when compared to the previous year. The decrease in the ratio of provisions set aside to NPL continues in this period.

Commercial portfolio decreased by 26.2% in the last quarter of 2008, when compared to the previous quarter and realized as TL 76.9 billion. The most important factor in the said decrease is the legal amendment made on accounting securities.

As of 2008, profitability of banking sector decreased by 10.5% when compared to 2007. In the same period, high increase in non‐interest expenses when compared to non‐interest incomes affects the profitability of the sector negatively. Distribution of income

Murat Emir


items within total incomes displays that the customer‐focused profitability tendency continue in the sector.

As a matter of fact, interest from loans, fees and commissions and banking service incomes constitute 64.6% of total incomes. It is observed in the weights of expense items of the sector in total expenses that interests to deposit constitute 54% of total expenses. Hence, deposit weighted finance structure continue in the sector.

Graphic 6. Return on Equity

Short‐term liquidity ratios comfortably meet the legal thresholds. In all banks groups, it is observed that FX liquidity adequacy ratios and total liquidity adequacy ratios concerning daily and second‐maturity tranche were realized above the determined threshold. Throughout the sector, that FX liquidity adequacy ratio concerning the second‐maturity tranche increased by 3.5% and total liquidity adequacy ratio increased by 4%.

Graphic 7. FX Position

CAR of the banking sector stood at 18%, well above the minimum legal requirement

of 8% and the average of the European Union, which is 12.1%. CAR which was 17.5% in September 2008 period was realized as 18% as of December 2008. The increase by 0.5 points observed in the last quarter stem from the fact that own‐funds of the sector increased higher than the increase in risk weighted assets. It is considered that the sector maintains its prudential approach by preserving its strong capital structure against the possible deteriorations. In fact, paid‐up capital of the sector increased by 4.7% in the same period. Despite the rapid rise in shareholders’ equity, CAR decreased because of the inclusion of operational risk to the calculation of CAR and increase in loan volume. The impact on capital adequacy standard ratio from the inclusion of operational risk to capital adequacy calculations was found as 2.9% points according to the calculation based on September 2007 balance sheets. This impact was 2.6% points for deposit banks and 10.8% points for development and investment banks.

Graphic 8. Capital Adequacy Ratio (%)

On the other hand, the implementation of the Basel II for rating‐based calculation of the credit risks for the basis of measurement of banks’ capital adequacies as planned under the road map for transition to Basel‐II was postponed to a later date than 2009 (BAT, 2008, 51‐52).


Number 28, 2009 95

Table 2. Impact of Operational Risk on Capital Adequacy

Excepting operational

risk

Including operational

risk

Difference

Deposit banks 20.4 17.8 2.6 State‐owned banks

25.9 20.8 5.1

Private banks 19.2 17.2 2.0 Foreign banks 17.5 15.6 1.8 Development and investment b.

77.2 66.4 10.8

Total 22.4 19.5 2.9

Source: BAT, 2009

In Summary, during and after the restruc‐turing program, the banking sector has entered a high and stable growth period, and the total assets of the sector, which was TL 104 billion in 2000, grew by seven‐fold

in 8 years and reached TL 733 billion. There has been a consolidation in the sector, and concentration has increased. With the success of the program, the weight of public banks in the system has decreased. The capital structure of the sector has strengthened; and the CAR that was 9.3% in 2000 rose to 18% as of end‐2008. The profitability performance of the sector has improved and its asset quality has stably improved; while one quarter of loans were non‐performing in 2001, the rate of non‐performing loans fell below 4% in 2008. The financial intermediation has started to operate effectively, and the share of loans in the total assets of the sector rose to 50% in 2008, from 23% in 2001 (Table 3).

Table 3. Fundamental Banking Indicators in Turkey (1998‐2008)

Source: BRSA

* Billion TRL. Participation banks are included as of 2005 period. 1. In ROA and ROE ratios, assets and equities are included in the calculation averagely. 2. Foreign development and investment banks before 2002 are not included. In ROA and ROE ratios, assets and equities are included in the calculation averagely.

3. The calculation in which 50% or more, bank’s assets are controlled.

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Total Assets* 36,8 72,1 104,1 173,4 212,7 249,7 306,4 406,9 499,7 581,6 732,5

Loans* 13,1 19,9 31,8 38,0 49,0 66,2 99,3 156,4 219,0 285,6 367,4

Securities Portfolio* 5,2 12,4 12,0 17,5 86,1 106,8 123,7 143,0 158,9 164,7 194,0

Deposit 21,8 43,4 58,9 110,4 138,0 155,3 191,1 251,5 307,6 356,9 454,6

Equities* 3,3 4,2 7,2 18,3 25,7 35,5 46,0 54,7 59,5 75,8 86,4

No. of Banks 75 81 79 63 54 50 48 51 50 50 50

No. of Branches 7740 8104 8298 7386 6160 6029 6440 6240 6911 7700 8768

CAR (%) 13,00 8,24 9,29 20,78 25,34 30,93 28,24 23,73 21,91 18,94 17,98

Retail Loans / Loans 5,3 4,9 12,5 6,3 4,5 9,7 12,8 18,8 21,7 23,8 22,6

NPLs /Gross Loans 7,2 10,5 11,1 25,2 17,6 11,5 6,0 4,8 3,8 3,5 3,7

Loans /Deposit 60,3 45,9 54,1 34,4 35,5 42,6 52,0 62,2 71,2 80,0 80,8

Term Profit* 0,8 ‐ 0,3 ‐3,1 ‐10,5 2,9 5,6 6,5 6,0 11,4 14,9 13,4

ROA 1 2,1 ‐0,4 ‐3,0 ‐6,1 1,4 2,5 2,3 1,7 2,5 2,8 2,0

ROE 23,1 ‐7,2 ‐43,7 ‐57,5 11,2 18,1 15,8 12,1 21,0 24,8 18,3

FXNGP/Equities (%)2 N/A N/A N/A N/A N/A 1,1 ‐0,5 ‐0,6 1,0 0,3 ‐0,6

Tot. Ass.Share of First 10 B. 67,6 67,5 69,2 79,5 80,8 82,3 84,0 82,9 83,5 82,5 82,8

Share of Global Capital3 5,6 7,1 3,4 3,0 3,3 3,0 3,5 6,3 13,1 14,0 17,0

Funds from Abroad ($ Bl.) 2,5 3,2 3,8 2,8 11,0 17,0 22,0 36,2 49,4 60,6 61,6

Murat Emir


4. Turkish Banks and Basel II

How Turkish banks should react to the impending new rules. By contrast, some ‐mainly European banks have used early drafts of Basel II to prepare for what they see, despite the uncertainties, as inevitable changes in capital standards. Banks in emerging markets are lagging behind. Those in China and India have opted out entirely, claiming that the accord is too complex. In line with international deve‐lopments, Turkey had started works in 2002 for incorporating the infrastructural elements of Basel‐II to the Turkish banking system.

Basel‐II Working Committee was established at the BAT by the participation of BRSA officials and top managers of various banks in March 2003 and was charged with risk management for the purpose of instruction of banking system about Basel‐II, expression of the banking system’s opinions about the subject regulations, and formation of a joint strategy. This Committee had some works under various headings for transition to Basel‐II. Then, Basel‐II Coordination Committee was established by participation of the officials of BRSA, Treasury Under secretariat, the Central Bank, the Capital Markets Board, the BAT, and some individual banks for the purpose of creating an efficient discussion platform in the process of preparations for Basel‐II and making works on various technical subjects for Basel‐II (BAT, 2009, 51) One of the major works of Basel‐II Guidance Committee was to prepare the “Road Map for Transition to Basel‐II” as an efficient planning of the process of transition to Basel‐II through receiving the opinions of and in consultation with the banks. BRSA announced to public this report in May 2005.

Basel Committee’s third Quantitative Impact Study was participated by six banks with a high share in the Turkish banking

system within this framework. Benefiting from the experience of QIS–3, a domestic quantitative impact analysis study (QIS‐TR) was performed in July 2003 with participation of 23 banks making up 95% of Turkish banking sector in terms of asset size. That was followed by QIS‐TR2 study that was performed based on the data of September 2006 period with the partici‐pation of 31 banks representing approxi‐mately 97% of the sector’s total assets. QIS‐TR2 was performed during October 2006‐June 2007 period. The CAR of the participant banks is decreasing by 5.6 points to 13.7% with Basel‐II while this ratio is 19.3% according to the current legislation (BAT, 2009, 51).

According to Ninth Development Plan, it is determined that the most important factors that contribute negatively to CARs with the convergence to Basel‐II are the rise of the risk weight of FX public securities included in public portfolio and trading portfolio to 100% . The inclusion of operational risk to capital adequacy calculations and the implementation of 100% risk weight for most of the institutional loans since most of the customers in institutional portfolio do not have formal credit rating. Besides the studies related to Basel‐II, it is planned to test the software for the implementation of computer supported on‐site supervision, to complete the researches related to the measurement of interest rate risk of banks and the implementation of audits for the adaptation of non‐bank financial institutions to new legislation. Additionally, it is planned that Financial Sector Commission, which was formed in order to ensure confidence, stability and development in financial markets, provide coordination and exchange of information between institutions and make common policy proposals, will start to produce concrete outputs/outcomes with the determination


Number 28, 2009 97

of sub working subjects. Implementation of on‐site supervisions for the adaptation of non‐bank financial institutions, renovating of reporting format and the completion of banking performance‐reporting system are other priorities for the year 2007.

Turkey constitutes a very typical example: while under the current regulations it is attributed 0% (OECD club rule) exposure risk, it will receive a much higher risk weight from now on, with its rating of BB‐ (receiving 100% under the SA). For sure, the yield spread for its bonds in the international markets or the rates at which Turkey borrows from financial institutions do reflect its level of risk represented by its grade. However, under the new Framework apart of the pricing, the capital requirement that this exposure will bring, becomes a more crucial input, perhaps decreasing in turn the willingness to lend to such sovereigns.

Turkey currently pays the highest interest rates among IMF debtors. Around 60% of Turkey’s foreign debt is owed to banks; with nonblank financial institutions, this percentage goes up to 80%.

There is one outcome of the removal of the OECD criteria for Turkey. Turkish banks that receive a 20% risk weight under the current framework will be receiving risk weights in line with their ratings, i.e. 100% under the SA and something corresponding to BB+ to B+. Their ratings must be between AAA to A‐, which does not seem probable in the near future. Yet, for their rating bracket (BB+ to B‐); there exists one option for applying 50% in lieu of 100%: each time extending them loans with an initial maturity of less than 3 months. This has the potential to decrease the overall maturity of lending to Turkish banks and thus increasing the volatility since the renewal of the loans will take place more frequently.

The funds borrowed from foreign banks, institutions and funds constitute 7% of the total bank liabilities in Turkey, which is not negligible. Therefore, the fact that for ratings corresponding to risk weights of 50% or 100%, depending on the maturity, it is no more possible to borrow at rates for 20% risk treatment for the Turkish banks becomes even more important (TSPAKB, 2008, 66‐67).

Conclusion

Basel II shall eventually result in a freer market in bank corporate control; better performance standards; incentive‐compatible safety nets; ‘no bail‐out’ policies; and more‐transparent accounting standards.

Supervision and regulation mechanism’s effectiveness, stability and independence should be ensured that are being tried to be created in Turkish banking sector. In the world, some studies and preparations have been going on for several years regarding Basel II. In general, it is seen that European banks are more on standby compared to USA and Asia banks. All banks in EU will be responsible for carrying out Basel II criteria that will be integrated with EU regulations and laid out by EC. Because of this, Turkish banking sector should also handle preparation process to Basel II within accommodation to EU norms.

REFERENCE

1. Aytul Ganioglu, Prudential Regulation and Supervision of the Banking Sector and Banking Crises: A Cross Country Empiricial Investigation, BDDK Bankacılık ve Finansal Piyasalar, Cilt: 1, Sayı: 2, 2007.

2. BAT, Statistical Reports, Banks, Branches and Employees, December 2008.

3. BAT, 50th Anniversary of The Banks Association of Turkey And Banking System “1958–2007”, Publication No: 62, March 2009, http://www.tbb. org.tr/english/50/TBB50‐english.pdf (2 May 2009), p.51.

Murat Emir


4. BCBS, Proposed revisions to the Basel II market risk framework, July 2008, http://www.bis.org/ publ/bcbs140.htm (1 February 2009).

5. Christopher L. Gilbert, Gregor Irwin and David Vines, “International Financial Architecture, Capital Account Convertibility and Poor Developing Countries”, Capital Account Liberalisation: The Developing Country Perspective, London: Overseas Development Institute, 21st June 2000, pp.9–12.

6. Durmuş Yilmaz, “Access to finance and capital markets development”, XIIth Euro‐Mediterranean Conference on Economic Transition, Bruxelles: BIS, 20 February 2008. pp 2–3.

7. Jaime Caruana, “Basel II ‐ emerging market perspectives”, Bankers’ Conference 2004, New Delhi, 11 November 2004.

8. James R. Barth, Gerard Caprio and Ross Levine, “Bank Regulation and Supervision: What Works Best?” , World Bank Policy Research Working Paper, 2725, 2001.

9. Kevin S. Buehler, Vijay DʹSilva and Gunnar Pritsch, “The Business Case for Basel II”, McKinsey Quarterly, No. 1, 2004, p.83.

10. Rojas‐Suarez, Comments on Panel:Basel II and Emerging Markets, London School of Economics, April 2005, http://fmg.lse.ac.uk/upload_file/393_ Liliana%20Rojas‐Suarez.ppt (8 November 2008).

11. Santiago Carbo‐Valverde, “Implications of Basel II for different bank ownership patterns in Europe”, Atlantic Economic Journal. Vol. 35, No. 4, December 2007, pp.391‐7.

12. Stanley Fischer, “Basel II: Risk Management and Implications for Banking in Emerging Market Countries”, International Conference of Banking Supervisors. Cape Town: Citigroup. 19 September 2002, http://www.petersoninstitute.org/fischer/ pdf/fischer091902.pdf (18 June 2007).

13. TSPAKB,Turkish Capital Markets & The Brokerage Industry 2007, Istanbul, July 2008, TSPAKB Publication No. 35, http://www.tspakb. org.tr/eng/Portals/57ad7180‐c5e7‐49f5‐b282 c6475cdb7ee7/AIM_Yayin_ve_Raporlar_Arastirma_Raporlari_TCMBI_Report_Baski_20080714.pdf

14. Undersecretariat of State Planning Organization, Ninth Development Plan (2007‐2013) 2008 Annual Programme, http://ekutup.dpt.gov.tr/program/ 2008i.pdf (8 April 2009), p.104

15. Zeti Akhtar Aziz, “Basel II implementation and the development of Asiaʹs financial system – experiences, challenges and regional cooperation”, the 4th SEACEN/ABAC/ABA/PECC Public‐Private Dialogue for the Asia Pacific Region, Kuala Lumpur:BIS, 18 August 2008, http:// www.bis.org/review/r080819a.pdf (19 January 2009) pp.2–3.

Number 28, 2009 99

AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATINDA KİÇİK VƏ ORTA SAHİBKARLIĞIN ƏHƏMİYYƏTİ VƏ FƏALİYYƏTİ

Dilarə ELMA Qafqaz Universiteti

İqtisadi İdari Bilimlər Fakültəsi

Bakı / AZƏRBAYCAN

[email protected]

XÜLASƏ Yaşadığımız qlobal iqtisadiyyatda kiçik və orta sahibkarlığın (KOS) rolu, ölkədə iqtisadi göstəricilərə müsbət

təsiri baxımından əhəmiyyəti inkaredilməzdir. Tez‐tez dəyişən və yenilənən texnologiya vasitələrinin tətbiq edildiyi bir dövrdə KOS‐ların bu dəyişikliklərə və yeniliklərə ayaq uydurması daha asan və rahatdır. Təbii ki, bu prosesdə müəyyən maliyyə problemləri yaşayan, həll edə bilən və ya həll edə bilməyən KOM‐lar da (Kiçik və Orta Müəssisələr) vardır. Buna baxmayaraq dünyanın inkişaf etmiş qabaqcıl ölkələrində KOS‐lar vəya KOM‐lar iqtisadiyyatın inkişafında aparıcı rola malikdir. “Azərbaycan iqtisadiyyatında KOS‐ların önəmi və fəaliyyəti” başlıqlı tədqiqatda sahibkarlıq anlayışı, onun əsas xüsusiyyətləri və KOS‐lar haqqında məlumat verilmiş, ölkəmizdə bu sahənin inkişaf yolu, KOS‐ların ölkə iqtisadiyyatındakı payı, KOM‐ların rolu və önəmi məsələ‐lərinə toxunulmuşdur.

Açar sözlər: sahibkarlıq, kiçik və orta sahibkarlıq (KOS), KOS‐ların önəmi

THE IMPORTANCE AND ACTIVITIES OF SMALL AND MEDIUM ENTREPRENEURSHIP IN AZERBAIJAN ECONOMY

ABSTRACT In a global economy the role and the importance of SMEs is undeniable in terms of their positive role in the

local country’s economic indices. SMEs can easily adapt the changes with the help of new technologies. But there are some obviously SMEs which have got a few financial problems that remain solved or not solved. In spite of some problems, SMEs take a great part in economy of the developed countries. Thise article studies the term of entrepreneurship, the main features of entrepreneurship and the importance of SMEs in a developing economy, along with the role of SMEs and their significance in our country.

Key words: entrepreneurship, Small & Medium Entrepreneurship (SME), the importnance of SME

Giriş

İnformasiya bolluğunda və dünyanın dörd bir tərəfindən informasiya toplamaq im‐kanı verən telekommunikasiya texnologi‐yalarının geniş tətbiq olunduğu bilik və texnologiya çağında yaşadığımızı nəzərə alsaq, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində olduğu kimi, sahibkarlıq fəaliyyəti və onun idarə olunmasında da yeniliklərin, komp‐yuter texnologiyalarının tətbiqinin nə dərə‐cədə zəruri olduğu ortaya çıxacaqdır. İn‐formasiya sisteminin yaranması və tək‐milləşdirilməsi sahibkarlıq fəaliyyətinin

artmasına və həmçinin müxtəlif növ sahib‐karlıq fəaliyyətlərinin ortaya çıxmasına gə‐tirib çıxarmaqda, ölkədə iqtisadiyyatın inkişafına təkan verməkdə və bu da öz növbəsində keyfiyyətin artırılmasına, mü‐əssisələr arası rəqabətin meydana gəlmə‐sinə və sərbəst bazar iqtisadiyyatının in‐kişafına səbəb olmaqdadır. Bunun nəticəsi olaraq qloballaşmanın hökm sürdüyü müa‐sir dövrdə ölkələrin əsas məqsədlərindən biri olan davamlı iqtisadi inkişaf prosesinin təmini, kompyuter texnologiyası və infor‐masiya sistemləri iqtisadiyyatın əsas his‐səsinə çevrilmiş, iqtisadiyyatın yeni bir

Dilarə Elma


mərhələyə qədəm qoymasına gətirib çıxar‐mışdır.

İnformasiya və texnologiya əsri olaraq ad‐landırılan müasir dövrdə digər sahələrdə olduğu kimi iqtisadiyyatın əsasını təşkil edən sahibkarlıq sahəsində də bir çox ye‐niliklərin (innovation) və dəyişikliklərin baş verdiyini müşahidə edə bilərik. İstehsal prosesində Ümumi Keyfiyyətin İdarə Edil‐məsi, (Total Quality Management‐TQM), Kollektiv İdarə Etmə, Sıfır Xəta ilə İstehsa‐lat, Beyin fırtınası, Müştəri Məmnuniyyəti prinsiplərinə və kompyuter texnologiyala‐rına əsaslanan müasir istehsal sistemləri, Dəqiq və Vaxtında İstehsal (Just İn Time, JİT), Hüceyrə Tipli İstehsal Sistemləri (Celluler Production Systems, CPS) və sairə bunun kimi yenilikləri nümunə göstərmək olar.

Yeni iqtisadiyyatda insanların ehtiyacların‐dan daha çox istək və zövqləri əsas alın‐maqda və beləliklə də xidmət anlayışı ön plana çıxmaqdadır. Günümüzdə firma və müəssisələr arasındakı rəqabət malın key‐fiyyəti və texnologiyası ilə yanaşı müştə‐riyə mükəmməl xidmət göstərmək istiqa‐mətində inkişaf etməkdədir. Məhz bu sə‐bəblə firma və şirkətlər bazar araşdırma‐sına, Müştəri Əlaqələri Menecmenti (CRM‐Customer Relationship Management) fəa‐liyyətinə böyük əhəmiyyət verməyə başla‐mışlar.1

Müasir elm və texnologiyanın son nailiy‐yətlərinin tətbiq edildiyi, E‐ticarət (internet üzərindən / online ticarət), B2B (Business to Business, Müəssisələrarası e‐ticarət), B2C (Business to Consumer, Müəssisədən İsteh‐lakçıya), C2B (Consumer to Business, İsteh‐lakçıdan Müəssisəyə), B2G (Business to Government, Müəssisədən Dövlətə), CRM (Cuctomer Realiotion Management, Müş‐tərilərlə Əlaqələrin İdarəedilməsi ) və sairə 1 Bullard, James B. And Eric Schaling, “New Economy‐New Polıcy Rules”, The federal Reserve Bank of St.Louis Review, September/October, 2001

bu kimi imkanları olan bir iqtisadi mühit, firma və müəssisələrin fəaliyyətinin və istehsalatının dünya standartlarına uyğun keyfiyyətdə və qlobal rəqabətə tab gətirə biləcək səviyyədə olmasını və bu istiqamət‐də inkişafını zəruri etməkdədir. Sahibkar‐lıq fəaliyyəti dəyişən və inkişaf edən, qlo‐ballaşan iqtisadi mühitdə müştəri ehtiyac və zövqlərinə cavab verə biləcək şəkildə qurulmalı və davamlı inkişaf etdirilməlidir.

1. Sahibkarlıq anlayışı və xüsusiyyətləri

İqtisadi fəaliyyət növü kimi yaranma tarixi orta əsrlərə təsadüf edən sahibkarlıq fəaliy‐yəti günümüzdə çox şaxəli olaraq inkişaf etmiş və iqtisadiyyatın hər bir sahəsində özünü təsərrüfatçılığın səmərəliyinin məc‐buri elementi kimi göstərmişdir. Məhsul‐dar qüvvələrin və istehsal münasibətlərinin inkişafı sahibkarlıq fəaliyyətinin bəşəri xa‐rakter qazanmasına səbəb olmuş və özü‐nün ən yüksək mərhələsinə gətirib çıxar‐mışdır.

İqtisadi nəzəriyyəçilər arasında ilkin olaraq fransız iqtisadçısı Riçard Kantilyon “sahib‐karlıq” terminini iqtisadi leksikona daxil etmişdir. 2 O sahibkarlığı xüsusi funksiya kimi səciyyələndirmiş və risklə əlaqələn‐dirmişdir. 3 Onun fikrincə sahibkar risk şəraitində fəaliyyət göstərən insandır.

İqtisadi ədəbiyyatda sahibkarlıq fəaliyyəti‐nin aşağıdakı xarakterik cizgiləri izah olu‐nur.4

• Təsərrüfat subyektlərinin azadlığı və müstə‐qilliyi; hər hansı sahibkar bu və ya digər məsələlərlə bağlı qərarların qəbul edilmə‐sində hüquqi normalar çərçivəsində müstə‐qilliyə malikdir. 2 Semra, Arıkan, Girişimcilik, Temel Kavramlar ve Bazi Güncel Konular, siyasal kitab evi, 2004, səh.4

3 Nəbiyev R. Ə. “Kommersiya hesabının tarixi kö‐kü”, İqtisadiyyat və Həyat N 1‐2, 2001, səh. 62

4 Niftullayev Vaqif, Sahibkarlığın əsasları, Zaman nəşriyyatı, Bakı 2002, səh.17

Azərbaycan iqtisadiyyatında kiçik və orta sahibkarlığın əhəmiyyəti və fəaliyyəti

Number 28, 2009 101

• İqtisadi mənafe, maddi maraq; belə ki, sahibkarlıq fəaliyyətində başlıca məqsəd maksimum mənfəət əldə edilməsidir,

• Təsərrüfat riski və məsuliyyət; sahibkar ris‐ki diqqətə alaraq və düzgün hesablamalar edərək sahibkarlıq fəaliyyətinə başlayır, bunun məsuliyyətini daşıyır.

Yuxarıda adı çəkilən əlamətlər eyni vaxtda fəaliyyət göstərir və bir‐birləri ilə qarşılıqlı əlaqədardır. Hər zaman yeniliklə və yeni‐liyin tətbiqi ilə bağlı olan sahibkarlıq fəaliy‐yətinin, İ. Şumpeter tərəfindən texnologiya ilə oxşarlığı və sıx əlaqəsi də vurğulan‐mışdır. A. Marşal isə həqiqətən sahibkarlı‐ğın cəmiyyətin həyatında mühüm rol oyna‐dığına, iqtisadi prosesləri sürətləndirdiyinə və təkmilləşdirdiyinə diqqət yetirmişdir.5

Dünyanın tanınmış iqtisadçı alimlərinin fikrincə, sahibkarlıq fəaliyyətinin əsas məq‐sədi olan maksimum qazanca nail olmaq üçün həm texniki‐texnoloji və həm də təşkilati‐idarəedici yeniliklərdən səmərəli istifadə edilməlidir. Belə ki, sahibkarlıq fəa‐liyyətinin mahiyyəti elmi yeniliklərin tət‐biqi və iqtisadiyyatın yeni elmi‐təşkilati metodlarla idarə olunmasıdır. 1970‐ci illər‐dən sonra sahibkarlıq mövzusunu işləmiş iqtisadçılardan bəzilərinin; Shackle, Israel Kirzner, Gifford Pinchot, Gartner, Robert Hisrich, fikirlərinə qısaca olaraq toxunmaq‐da fayda vardır.

Qeyri‐müəyyənlik şərtləri altında qərar ver‐mənin insanın ruh halı ilə əlaqəli olduğunu vurğulayan və sahibkarı bir “artist” olaraq səciyyələndirən Shackle, hisslərini məna və vəziyyətə uyğun olaraq reaksiyalar ver‐məklə rəngləndirən fərd kimi ifadə etmiş‐dir. Kirzner isə fikirlərində, rəqabət və kəşflərə üstünlük vermiş və bunların sahib‐karlıq fəaliyyətində çox önəmli ünsürlər olduğunu vurğulamışdır. Sahibkarın ehti‐yac duyduğu tək faktor “informasiya üçün 5 Semra, Arıkan, Girişimcilik, Temel Kavramlar ve Bazi Güncel Konular, siyasal kitab evi, 2004, səh.5‐6

nəyə və haraya müraciət edilməsini bilmə‐sidir”. 1985‐ci ildə G. Pinchot sahibkarlıq elminə fərqli bir nöqteyi‐nəzər qazandıra‐raq daxili sahibkarlıq6 terminindən istifadə etmiş və izahat vermişdir.7 Bundan başqa eyni dövrdə yaşamış iqtisadçı Gartner, sa‐hibkarlığı yeni təşkilatların əmələ gəlməsi kimi ifadə edərkən, Robert Hisrich isə sa‐hibkarlıq prosesini izah etmiş və bu pro‐sesdə; zaman, enerji sərf edərək bir dəyər əmələ gətirmə, maliyyə, psixoloji və sosial risklər alma və nəticədə mükafatla, qazanc‐la qane olmaqdan söz etmişdir.8

2. KOS‐lar və onların ölkə iqtisadiyyatında rolu

Məlumdur ki, dünyanın qabaqcıl ölkələrin‐də kiçik və orta sahibkarlıq (KOS) iqtisa‐diyyatın inkişafında aparıcı rola malikdir. ABŞ‐da 19 milyon, Fransada 2,3 milyon ki‐çik və orta boylu işlətmələr fəaliyyət gös‐tərir və işləyən əhalinin təqribən 70%‐i belə müəssisələrdə çalışır.9 Türkiyə Cümhuriy‐yətində isə bu rəqəm 200 mindən artıqdır və mövcud işlətmələrin 99,5%, işləyən əha‐linin isə 63,5%‐ni təşkil edir.10 Azərbaycan‐da 2005‐ci ildə özəl sektorun Ümumi Daxili Məhsuldakı payı 77%‐ə çatmış, məşğul‐luğun 71%‐i və dövlət büdcəsinin gəlirlə‐rinin 53%‐i özəl sahibkarlıq subyektləri tə‐rəfindən təmin edilmişdir. Sahibkarlıq fəa‐liyyəti ilə məşğul olan hüquqi şəxslərin sayı 1 yanvar 2006‐cı il tarixə 70287 olaraq qeydə alınmış və bunun 73%‐ini KOS‐lar 6 http://notoku.com/ic‐girisimcilik/16/03/2009 7 Bostjan ANTONCİC, Robert D. HİSRİCH, “Intra‐preneurship Construct Refınement and Cross‐Cultural Validation”, Journal of Business Venturing, Vol.16, ISSN 5, September 2001, ss 495‐496; http://www.sciencedirect.com/science/article/B6VDH‐42JYW56‐4/2/bf83e9a4ab9509e44a6bae9c12db 000c

8 ARIKAN, a.g.e., s.13 9 N.S., Şirinova, Elm və Tikintidə Sahibkarlıq Fəaliyyəti, İqtisadiyyat və Həyat, N 1, 2005, səh. 66

10 Rifat,HISARCIKLIOĞLU, Kürəsəlləşmə KOBİ‐ləri Ön Plana Çıkarıyor, Ekonomik Forum, Nisan 2002, s. 6

Dilarə Elma


təşkil etməkdədir. Hüquqi şəxs yaratma‐dan fərdi sahibkarlıq formasında fəaliyyət göstərən fiziki şəxslərin sayı isə 209170‐ə yüksəlmişdir.11

Qloballaşmanın hökm sürdüyü dünya iqti‐sadiyyatında lokal iqtisadiyyatın da qlobal‐laşması ilə sahibkarların üzərinə yeni vəzi‐fələr düşməkdədir. Belə ki, yeni iqtisadiy‐yatda xarici ölkə istehsalatçıları ilə rəqabət, xarici mühitdə baş verən dəyişiklikləri, is‐tehsal və informasiya texnologiyalarında ortaya çıxan yenilikləri tətbiq edə bilmək, eyni zamanda dünya standartlarına uyğun fəaliyyət göstərə bilmək üçün istehsal mü‐əssisələrinin daha da elastiki (flexible) və kiçik boyda olması önəmli ünsür kimi ön plana çıxmışdır.

Amerika və Avropada, həmçinin digər in‐kişaf etmiş ölkələrin çoxunda şirkətlər böyüklükləri etibarilə müxtəlif olmasına baxmayaraq KOS‐lar hələ də öz yerini qo‐ruyub saxlamaqda və iqtisadiyyatda önəmi getdikcə artmaqdadır. 12 Avropa Birliyi, çoxlu iş yerləri açması və qlobal iqtisadiy‐yatda rəqabət gücünü artırması kimi fəaliy‐yətləri, həyat standartlarının keyfiyyətinin yüksəlməsində təsiri baxımından iqtisadiy‐yatın əsas aparıcı qüvvəsi olan KOS‐ların dəsdəklənməsin vacibliyini irəli sürməkdə və bu mövzuda bəzi siyasətlər tətbiq et‐məkdədir.13 AB‐nin KOS‐lar haqqında izlə‐diyi siyasət 3 əsas məqsədə xidmət etmək‐dədir; bazar və istehsal imkanlarının inki‐

11 http://economy.gov.az/Catalogs/files/file11786047 22383.doc,

12 Birol TENEKECIOĞLU, Nuri ÇALIK ve Figen ERSOY, “Avrupa Birliği İle Entegrasyon Sürecinde KOBİ’lerin Rekabet Güçlerinin Arttırılması ve Eskişehirde Makina İmalatı ve Gıda Sektöründe Yer alan Kobi’ler Üzerine Uygulama”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt 2, Sayı 2, 2002, s.120.

13 Enterprise And Industry Online Magazine, Small Business Act; Making Life Easier For European SMEs, http://ec.europa.eu/enterprise/e_i/news/ article_7017_en.htm, 25.07.08

şaf etdirilməsi, şirkətlərin maliyyə imkan‐larının daha da yaxşılaşdırılması, şirkətlə‐rin yenilənmə fəaliyyətlərinin dəsdəklən‐məsidir.14

İqtisadi ədəbiyyatda KOS‐larla əlaqəli apa‐rılan elmi tədqiqatlar araşdırılarkən iqti‐sadçılar arasında bu terminlə bağlı ortaq tərifə rast gəlinmədiyi görülməkdədir. Bir‐birinə bənzər və kiçik fərqliliklərlə bərabər tərif edilən KOS‐lar lokal fəaliyyətlərlə məşğul olan, fəaliyyətlərini yalnız öz kapi‐talı ilə maliyyələşdirən, 15 ölkənin iqtisadi təməlini təşkil edən, sosial bərabərsizliyi tarazlaşdıran bir faktor kimi də ifadə edil‐məkdədir.

KOS‐lar onları quran sahiblərinin, cəmiy‐yətdə yaradıcılıq ruhunun inkişaf etdiril‐məsi, fürsətləri dəyərləndirməsi, yeni fikir lideri və proaktiv olma, bundan başqa imici inkişaf etdirmə mövzularında qabaq‐cıl olmaları baxımından, yalnız iqtisadi cəhətdən deyil, həmçinin psixoloji və sosial cəhətdən də incələnməli və dəyərləndiril‐məlidir.16

Beynəlxalq ədəbiyyatda KOS‐ların tərifi ölkədən ölkəyə müxtəlif olmaqla yanaşı hətta eyni ölkənin müxtəlif bölgələrində və sektorlarında da çox fərqli ifadə edilmək‐dədir. Yaponiyada emalat və ticarət sek‐torları ayrı‐ayrı dəyərləndirilərək 1‐4 nəfər işçi işlədən firma və şirkətlər cırtdan, 5‐19 arası işçi işlədənlər çox kiçik, 20‐99 nəfər işçi işlədənlər isə KOS olaraq tərif edilmək‐dədir. KOS‐ların çoxluq təşkil etdiyi Alma‐niyada isə 1‐49 nəfər işçi işlədən firmalar kiçik, 50‐499 arası işçi işlədənlər isə orta sahibkarlıq olaraq ifadə edilməkdədir. 17 Bəzi təriflərdə isə işçi sayından başqa illik satış həcmi, kapitalın böyüklüyü, illik balans 14 TENEKECİOĞLU, ÇALIK və başqaları, a.g.e., s. 121 15 A.g.e., s.99 16 Ömer, TORLAK, Nurullah, UÇKUN, “Eskişehir‐deki KOBİ’lerin Pazarlama ve Finansman Sorun‐ları Ara Kesiti”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt 5, Sayı 1, 2005, s.202

17 KÜÇÜK, a.g.e., s. 103


Number 28, 2009 103

Cədvəl 1. Müxtəlif KOS tərifləri və istifadə olunan kriteriyalar

Kiçik müəssisələr Orta müəssisələr Kriteriya, Ölkə, Birlik və Təşkilatlar

İşçi sayı İllik satış həcmi / balans dəyəri

Sərmayə məbləği

İşçi sayı İllik satış həcmi/balans dəyəri

Sərmayə məbləği

ABŞ 1‐100 (500) 101‐1000 Fransa 1‐119 50 mily.F.‐dən

aşağı 120‐500 50 mily.F. ‐dan

aşağı

Almaniya 1‐49 100 min‐10 mily. Avro

50‐500 10‐50 mily. Avro

İngiltərə 1‐19 200 min P.‐dan aşağı

20‐250 200 bin P. ‐dan aşağı

Hollandiya 1‐9 7,5 mily. F.‐dan aşağı

10‐100 7,5 mily. F.‐dan aşağı

İsveçrə 50‐dən aşağı 50‐dən aşağı İtaliya 500‐dən aşağı 3 mily. L.‐dan

aşağı 500‐dən aşağı 3 mily. L.‐dan

aşağı 3 mily. L.‐dan aşağı

Yaponiya 1‐49 10 mily. Y. 10 mily. Y. Avropa Birliyi 50‐dən aşağı 10 mily.

Avrodan aşağı 50‐250 10‐50 mily.

Avro

Türkiyə Dövlət Statistika Komitəsi

1‐49 50‐99

KOSGEB 1‐50 51‐150 İSO 1‐19 20‐99 THB 1‐100 35 mily. 101‐150 35‐70 mily. Türkiyə Odalar və Borsalar Birliyi

1‐49 50‐99

Mənbə: Orhan KÜÇÜK, Girişimcilik ve Küçük İşletme Yönetimi, Seçkin, Ankara 2005, s.100, TMMO, İstanbul, 1999, KOSGEB, Ankara, 1997, Tekelioğlu, Ankara, 1998, Oktav, Ankara, 1990

dəyəri də nəzərə alınmışdır.18 Misal olaraq, ABŞ‐da işçi sayı 250 və ya daha az isə bu şirkət kiçik, 205‐1000 arası orta sahibkarlıq sayılmaqdadır. Avropada isə KOS‐lar həm işçi sayına, həm balansın böyüklüyünə və həm də sərbəstlik dərəcəsinə görə ifadə edilməkdədir. Bu kriterlərə görə, 50‐dən az işçi işlədən və illik dövriyyəsi 40 milyon Avronu və illik balans dəyəri 27 milyon avronu keçməyən müəssisələr orta, 50‐dən az işçisi olan və illik dövriyyəsi 7 milyon avronu yada illik balans dəyəri 5 milyon Avronu keçməyən müəssisələr isə kiçik müəssisələr sayılır.19 Müxtəlif ölkələr və 18 a.g.e., s.100 19 TENEKECİOĞLU, ÇALIK və başqaları, a.g.e., s.120

quruluşlar tərəfindən KOS‐larla əlaqəli ha‐zırlanmış müxtəlif təriflər Cədvəl 1‐də ve‐rilmişdir.

KOS‐lar həm sektorda sahib olduqları möv‐qe və həm də rəqabəti artırıcı təsirləri ilə, məşğulluq probleminin həllində oynadıq‐ları rolları etibarilə, regional inkişafda əsas faktor kimi ölkəmizdə də vacib məsələlər‐dən biridir.20

KOS‐ların ölkə iqtisadiyyatına faydalarını aşağıdakı başlıqlar altında toplamaq müm‐kündür.21 20 Orhan KÜÇÜK, Girişimcilik ve Küçük İşletme

Yönetimi, Seçkin yayın evi, Ankara, 2005, s. 99 21 TORLAK, UÇKUN, a.g.e., s.201‐202

Dilarə Elma


• İqtisadi strukturun müxtəlifliyini təmin edir, ölkədə gəlirin paylaşdırılmasında tarazlıq faktoru rolunu oynayır,

• yeni fikir və kəşflərin mənbəyi olub, sə‐nayedə lazımı elastikliyin təmininə kö‐mək edir,

• daha az idarə etmə və şirkət xərcləri ilə işləyirlər,

• məşğulluq qabiliyyəti olduqca yüksək‐dir və ölkədə rifah səviyyəsinin yüksəl‐məsinə xidmət göstərir,

• böyük şirkətlərə xammal və ara mal tə‐min edirlər,

• bölgələrin inkişafına müsbət təsir göstə‐rirlər

• iqtisadiyyatda əmələ gələn konjoktur dalğalanmalara, böyük şirkətlərlə müqa‐yisədə daha az həssasdırlar,

• işçi işəgötürən münasibətləri daha yaxın olduğuna görə sosial narahatçılıqlara nadir hallarda rast gəlinir.

• iqtisadi böhrandan böyük sənayelər zə‐rər çəkərkən, KOS‐lar az bir şəkildə də olsa, istehsallarına, fəaliyyətlərinə da‐vam edərək xalqın müəyyən ehtiyacla‐rını ödəyə bilirlər.

Yuxarıda sayılan xüsusiyyətlərə görə KOS‐lar və onları quran sahibkarlar ehtiyac olduğu zaman dövlət və digər təşkilatlar tərəfindən müxtəlif mövzularda dəstəklən‐məli, hər zaman diqqət mərkəzində olma‐lıdır.

3. Azərbaycanda sahibkarlıq, KOS və ya KOM‐ların rolu

Azərbaycanda sahibkarlıq fəaliyyəti XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində böyük və sürətli inkişaf yolunu almış və XIX əsrdə Azərbaycanda neft hasilatı üzrə dünyada böyük nüfuza malik sahibkarlar (milyon‐çular) yetişmişdir. Həmin milyonçuların ölkəmizin iqtisadi inkişafında, xüsusilə neft hasilatı və emalı sənayesinin inkişafında xüsusi rolu olmuşdur. Bakı şəhərində 1912‐

ci ildə 462, 1915‐ci ildə 549 sənaye müəs‐sisəsi fəaliyyət göstərirdi. Sənayenin sürətli inkişafı Azərbaycanda bank və bankçılıq fəaliyyətinin də inkişafına şərait yaratmış və 1913‐cü ildə Bakıda, əsasən, idxal‐ixrac əməliyyatlarında, kreditləşmədə mühüm rol oynayan 15 iri bank fəaliyyət göstər‐mişdir.22

O dövrdə Azərbaycanda aqrar sahənin sü‐rətli inkişafı xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. İri fermer təsərrüfatlarına sahib olan fer‐merlər fəaliyyətləri ilə seçilən, böyük ka‐pital toplamış nüfuzlu adamlardan ibarət idi ki, onlar da çox təəssüf 1920‐30‐cu illər‐də Sovet hökuməti tərəfindən qolçomaq, kulak, xalq düşməni adı altında Sibirə sürgün edildilər. Azərbaycanın sahibkarlıq tarixində əsas sahə kimi pambıqçılığın və ipəkçiliyin inkişafı da mühüm yer tuturdu. XIX əsrin sonlarında bu sahənin tərəqqisi yolunda böyük addımlar atılmış və Zaqaf‐qaziyada mövcud olan 120 ipək emalı fab‐rikinin 114‐ü, hasil olunan baramanın 50%‐dən çoxu, istehsal edilən ipəyin 2/3 hissə‐sindən çoxu Azərbaycanın payına düşür‐dü. Bundan başqa aqrar sahədə ən çox in‐kişaf etmiş sahibkarlıq fəaliyyəti kimi üzüm istehsalını və onun ölkə iqtisadiy‐yatındakı rolunu qeyd etmək lazımdır. Azərbaycan o dövrdə üzüm və şərab isteh‐salına görə ön sıralarda idi.

Sahibkarlığın o dövr üçün geniş inkişaf etmiş sahələrindən biri də balıqçılıq idi ki, əsasən peşələrə görə bölünmüşdü: torçular, ovçular, avarçılar, təmirçilər, daşıyıcılar, duzlayıcılar və s. Azərbaycanın iri sahib‐karlıq fəaliyyətinə aid 4 balıqçılıq firması dünya bazarına ixrac edilən və valyuta ilə satılan ağ balıq kürüsünün 45%‐ni verirdi. Neft və şərab istehsalından sonra 3‐cü yeri tutan balıqcılıq sənayesindən dövlət xəzi‐nəsinə ildə orta hesabla23 2,0 milyon manat‐ 22 http://economy.gov.az/Catalogs/files/file117860

4722383.doc 23 A.k.ə., s.


Number 28, 2009 105

dan çox vəsait daxil olurdu. Balıqçılıq səna‐yesinə aid məşhur şirkətlər Tağıyevə, Pira‐lovlara, Zeynalovlara, Mailovlara və başqa‐larına məxsus idi.

Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycan‐dakı və digər 15 ölkədəki sahibkarlıq fəa‐liyyətləri mərkəzi idarə etmə və mərkəzi planlama şəklində SSRİ dövləti adından səsləndirilərək, xalqın qanında və canında olan sahibkarlıq ruhu öldürülməyə çalı‐şılmışdır. Bu məqsədə qismən nail olunsa da müstəqillik qazandıqdan sonra iqtisa‐diyyatda sahibkarlıq sahəsində görülən tə‐

cili tədbirlər və atılan addımlar tez bir zamanda xalqın sərbəst təşəbbüskar kimi fəaliyyətinə şərait yaratmış, dövlət tərəfin‐dən lazımı yardımlar və dəstəklər göstəril‐mişdir.

Müstəqillik qazandıqdan sonrakı dövrdə Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafını 3 mərhələdə incələmək məqsədəuyğun ola‐caqdır. Cədvəldən də görüldüyü kimi I mərhələ 1993‐cü ilə qədər olan prosesləri, II mərhələ 1993‐2002‐ci illər; a)1993‐1996, b) 1996‐2002, III mərhələ isə 2002‐ci ildən sonrakı prosesləri əhatə edir.

Cədvəl 2. Azərbaycanda Sahibkarlığın inkişaf mərhələləri

Mərhələlər Xüsusiyyətləri Nəticələr İqtisadi inkişafın tələbləri

1993‐cü ilə qədər

olan mərhələ

• İslahatların həyata keçirilməsində ləngimələr;

• həyata keçirilən epizodik tədbirlərdə sistemsizlik.

• inkişaf göstəricilərinin səviyyəsinin aşağı düşməsi;

• maliyyə və istehsal sahələrində qeyri‐sabitliyin hökm sürməsi.

• bazar iqtisadiyyatına istiqamətlənmiş sistemli islahatlara başlama zərurəti:

‐ özəlləşdirmənin həyata keçirilməsi;

‐ sahibkarlığın təşəkkülünün dövlət müdafiə sisteminin formalaşması.

1993‐1996‐cı illər

• real islahatlar üçün zəruri şərtlərin təmini;

• siyasi və makroiqtisadi sabitliyin əldə edilməsi;

• sahibkarlığın təşəkkülü istiqamətində ilkin tədbirlər.

• ÜDM‐in həcminin azalmasının qarşısının alınması;

• inflyasiyanın minimal səviyyəsinin təmini.

‐ formalaşmış əsaslar üzərində islahatların həyata keçirilməsinin sürətləndirilməsi.

1993‐2002‐ci illər

1996‐2002‐ci illər • sahibkarlığın inkişafının

dövlət müdafiə sisteminin təşəkkülü;

• özəlləşdirmə; • idarəetmədə struktur

dəyişikliyi;

• əsas makroiqtisadi göstəricilərin artım dinamikası;

• sahibkarlıq subyektlərinin sayının dinamik artımı;

• xarici investisiya axını.

• ölkənin potensialının daha dolğun reallaşdırılması məqsədilə sahibkarlıq sektorunda sahə, regional və texnoloji baxımdan struktur dəyişikliklərinin həyata keçirilməsi.

2002‐ci ildən sonrakı

mərhələ

• sahibkarlığın inkişafının dövlət müdafiə sistemində köklü dəyişikliklər:

‐ maliyyə təminatı; ‐ dövlət tənzimlənməsi; ‐ infrastruktur; ‐ hüquqların müdafiəsi.

• sahibkarlıqda istehsal yönümlü inkişaf meyli;

• regionlarda işgüzar fəaliyyətin canlanması

• sahibkarların cəmiy‐yətdəki mövqeyinin möhkəmlənməsi.

• məşğulluğun təmini; • regional potensialın

reallaşdırılması: ‐ sənaye; ‐ aqrar sahə; ‐ turizm.

• ixrac potensialının reallaşdırılması;

• innovasiya sahibkarlığının təşəkkülü və inkişafı

Mənbə: http://economy.gov.az/Catalogs/files/file1178604722383.doc

Dilarə Elma


I mərhələdə, (1993‐cü ilə qədər) islahatların həyata keçirilməsindəki ləngimələr, həyata keçirilən tədbirlərdə sistemsizlik, inkişaf göstəricilərinin səviyyəsinin aşağı düşmə‐sinə, maliyyə və istehsal sahələrində qeyri‐sabitliyin hökm sürməsinə səbəb olmuş‐dur. Bu iqtisadi böhrandan çıxmaq üçün bazar iqtisadiyyatına istiqamətlənmiş sis‐temli islahatlara başlamaq, özəlləşdirmənin həyata keçirilməsi, sahibkarlığın təşəkkülü‐nün dövlət müdafiə sisteminin formalaş‐ması tədbirləri zərurət təşkil edirdi.

II mərhələnin (1993‐2002‐ci illər) birinci dövrü (1993‐1996‐cı illər) ölkədə makroiq‐tisadi sabitliyin bərqərar olmasına istiqa‐mətlənmiş tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə xarakterizə oluna bilər. Birinci dövrdə hə‐yata keçirilən iqtisadi və siyasi tədbirlər, atılan addımlar 1996‐cı ildən etibarən öz bəhrəsini verməyə başladı. Belə ki, ikinci dövrdə (1996‐2002‐ci illər) ölkə iqtisadiy‐yatında əsaslı keyfiyyət dəyişiklikləri baş verdi; inflyasiya cilovlandı (inflyasiya sə‐viyyəsi 2‐3%), büdcə kəsiri ÜDM‐in 1‐2%‐i səviyyəsinə endirildi, ÜDM‐nin artım sürəti illər etibarilə yüksələrək aşağıdakı şəkildə formalaşdı; 1996‐cı ildə 1,3%, 1997‐ci ildə 5,8%, 1998‐2004‐cü illərdə isə orta hesabla 10,0%. Sahibkarlıq infrastrukturunun for‐malaşdırılması istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atıldı, sahibkarlara zəruri texniki yardım (məsləhət, informasiya və s. Xid‐mətlər) göstərən strukturlar formalaşdı, vergi yükünün azaldılması istiqamətində müəyyən addımlar atıldı; mənfəət və əlavə dəyər vergisi dərəcələri, məcburi sığorta haqqı aşağı salındı, kiçik sahibkarlıq sub‐yektlərinin bir qisminə vahid vergi tətbiq edilməyə başlanıldı.

III mərhələ 2002‐ci ildən sonrakı iqtisadi cərəyanları əhatə etməklə, əsasən də sahib‐karlığın inkişafında dövlət müdafiə siste‐mindəki köklü dəyişikliklərin: maliyyə tə‐minatı; dövlət tənzimlənməsi; infrastruk‐tur; hüquqların müdafiəsi kimi həyata

keçirildiyinin və nəticələrinin səmərəliyi‐nin səciyyəvi xüsusiyyətini ortaya qoyur. Bu da öz növbəsində iqtisadiyyatda canlan‐maya, yerli sahibkarlıqda istehsal yönümlü inkişafa, regionlarda işgüzar fəaliyyətin artmasına, sahibkarların cəmiyyətdəki möv‐qeyinin möhkəmlənməsinə səbəb olmuş‐dur. Buna baxmayaraq hələ də görülməsi vacib olan bəzi məsələlər də var ki, bunlar sırası ilə məşğulluğun təmini üçün sənaye, aqrar və turizm sahələri üzrə regional potensialın reallaşdırılması, ixrac potensia‐lının artırılması, innovasiya sahibkarlığının təşəkkülü və inkişafıdır.

Azərbaycan Respublikasında sahibkarlıq fəaliyyəti və əsasən də kiçik və orta sahib‐karlığın (KOS) inkişaf mərhələsi, müstə‐qillik dövrünün ikinci yarısından, ümum‐milli liderimiz Heydər Əlirza oğlu Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi, iqtisadi və siyasi sa‐bitliyin təmin edilməsi, bir çox sahədə islahatların aparılması, iqtisadi islahatlarla yanaşı hüquqi bazanın da möhkəmlən‐dirilməsi ilə sürət qazanmağa başladı.

Anti‐inhisar Siyasəti və Sahibkarlığa Kö‐mək Komitəsi və həmin komitənin nəzdin‐də Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun yaradılması, “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqın‐da” Qanun, “Sahibkarlığın inkişafı sahəsin‐də dövlət siyasətinin əsas istiqamətləri” və “Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığa Dövlət Köməyi (1997‐2001) Proqramı” və “Azərbaycan Respublikasın‐da kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının (2002‐2005‐ci illər) Dövlət Proqramı”, “Sa‐hibkarlıq subyektlərinin fəaliyyətinin Va‐hid Pəncərə prinsipi üzrə təşkilinin təmin edilməsi tədbirləri haqqında” sərəncam, “Azərbaycan Respublikasında aqrar böl‐mənin inkişafının Dövlət Proqramı (2002‐2006‐cı illər)ʺ, ʺAzərbaycan Respublikasın‐da Yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi in‐kişaf üzrə Dövlət Proqramı (2003‐2005‐ci illər)ʺ, ʺAzərbaycan Respublikası regionla‐rının sosial‐iqtisadi inkişafı Dövlət Proq‐


Number 28, 2009 107

ramı (2004‐2008‐ci illər)ʺ, “Əmtəə birjası haqqında”, «Haqsız rəqabət haqqında”, “Lizinq xidməti haqqında” və başqa bu kimi qanunların və proqramların qəbul edilməsi atılan addımlardan bəziləridir.24

KOS‐lara Dövlət Köməyi Proqramında müəyyən edilmiş vəzifələr əsasən yerinə yetirilmişdir. Ölkəmizdə KOS‐larin hüquqi bazası inkişaf etdirilmiş, sahibkarlığın tən‐zimlənməsi sahəsində əhəmiyyətli irəlilə‐yişlər olmuşdur. KOS‐lara təhsil, informa‐siya və məsləhət xidmətləri göstərən struk‐turlar genişlənmiş və onların fəaliyyəti güclənmişdir. KOS‐lara maliyyə köməyi mexanizmlərinin formalaşması, sahibkarlar üçün vergi yükünün azaldılması, vergi sis‐teminin stimullaşdırıcı rolunun gücləndiril‐məsi istiqamətində zəruri addımlar atılmış‐dır. Sahibkarların hüquqlarının və qanuni mənafelərinin qorunması mexanizmlərinin formalaşması sahəsində məqsədli tədbirlər görülmüşdür. Sahibkarlıq fəaliyyətinə qa‐nunsuz müdaxilələrin qarşısını almaq və əsassız yoxlamaları aradan qaldırmaq məq‐sədilə “Nəzarət kitabçası”nın tətbiqinə baş‐lanılmışdır. KOS‐ların regional infrastruk‐turlarının fəaliyyəti genişlənmişdir. Sahib‐karların ictimai və peşə birliklərinin for‐malaşması istiqamətində əhəmiyyətli nəti‐cələr qazanılmışdır. KOS‐ların inkişafı sa‐həsində beynəlxalq, regional və xarici döv‐lətlərin milli təşkilatları ilə əməkdaşlıq əla‐qələri genişlənmişdir.

10‐11 aprel 2006‐cı il tarixlərində Türkiyə‐nin İstanbul şəhərində keçirilmiş Türkiyə və Azərbaycan iş adamlarının biznes fo‐rumu ərəfəsində Türkiyə Respublikasının Sənaye və Ticarət Nazirliyi Kiçik və Orta Sənayenin İnkişafı və Dəstəklənməsi İda‐rəsi (KOSGEB) ilə Azərbaycan Respubli‐kasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi arasında iqtisadi sahədə əməkdaşlığın və iş birli‐ 24 Allahverdi Cəfərov, “Güzəştli kreditlərdə faizlə‐

rin ləğvi kiçik biznesin inkişafına təkan verər”, Zaman qəzeti, 19‐20 Noyabr, 2009, s.5

yinin təşviq edilməsi haqqında Protokol imzalanmışdır. Protokola əsasən hər iki ölkədə fəaliyyət göstərən KOS‐lar arasında əməkdaşlığı təşviq edəcək və informasiya mübadiləsini təmin edəcək “Uzlaşdırma Mərkəzi”nin yaradılması planlaşdırılmışdır.

Cədvəl 3. İllər üzrə ÜDM‐nin həcmi (manatla) və qeyri‐dövlət sektorunun respublikanın ÜDM‐də xüsusi çəkisi (%‐lə)

Göstəricilər

İllər

Ümumi Daxili Məhsul

(ÜDM) / Mild. AZM

ÜDM‐da özəl

sektorun payı (%)

1994 1873,4 29,0 1995 10669,0 30,3 1996 13663,2 38 1997 15791,4 48 1998 7203,1 60,1 1999 8875,4 63,8 2000 3590,5 70,8 2001 26578,0 71,8 2002 30312,3 73,0 2003 35732,5 73,3 2004 41872,5 73,5 2005 11875,6 77

Mənbə: http://economy.gov.az/catalogs/files/file1178 604722383.doc

Dövlət tərəfindən KOM‐ların inkişafı üçün 3 fərqli fond vasitəsilə bəzi subsidiyalar həyata keçirilir. Bunlardan biri Azərbaycan İnvestisiya Şirkətidir ki, müəssisələrə in‐vestisiya qoyaraq ən az 1 milyon dollar məbləğində paya malik olur, digəri Sahib‐karlığa Kömək Milli Fondudur ki, KOM‐lara çox güzəştli (3 milyon dollaradək) kre‐ditlər verir və nəhayət üçüncüsü, xüsusi məqsədlər üçün güzəştli şərtlərlə kreditlər verən İpoteka Fondudur. Hər üç fond neft gəlirlərindən çox asılı olub bazardakı faiz‐lərdən daha aşağı faiz dərəcələri ilə kredit verirlər. 2007‐ci ildə SKMF tərəfindən yerli sahibkarlara 112 milyon dollar subsidiyalı kredit ayrılmışdır ki, bu da ölkənin 56 şəhər və rayonundakı 882 müəssisəyə veril‐miş kreditləri əhatə edir. Sahibkarların gü‐zəştli vəsait almağa marağı Fondun fəaliy‐yətinə tələbatı artırmışdır ki, bu da öz növ‐

Dilarə Elma


bəsində bu məqsədlə ayrılan dövlət vəsait‐lərinin artırılmasını tələb etmişdir. Belə ki, ilin ilk 6 ayında fond tərəfindən subsidiya‐laşdırılmış kreditlər üçün əlavə olaraq 66,5 milyon dollar ayrılmışdır.25 Fondun vəsait‐ləri hesabına 2004‐2008‐ci illər üzrə dövlət büdcəsindən sahibkarlığın inkişafı üçün 300 milyon manat vəsait ayrılıb, tək 2009‐cu ildə isə ayrılacaq vəsaitlərin 120 milyon manata çatdırılacağı gözlənilir. Bundan başqa sahibkarlara verilən güzəştli kredit‐lərin maksimal faiz dərəcəsi 6%‐dək, müra‐ciətin təmin olunması müddəti 25 günədək azaldılıb, kreditlərin məbləği isə 5 milyon manata qədər artırılıb.26

Həyata keçirilmiş məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində 2005‐ci ildə özəl sektorun Ümumi Daxili Məhsuldakı payı 77%‐ə çat‐mışdır ki, bu da 1994‐cü illə müqayisədə 2,6 dəfə yüksəkdir. Məşğulluğun 71%‐i və dövlət büdcəsinin gəlirlərinin 53%‐i özəl sahibkarlıq subyektləri tərəfindən təmin edilmişdir.27 Ölkədə fəaliyyət göstərən sa‐hibkarlıq subyektlərinin 93%‐ni (281 min 132 nəfər) fərdi sahibkarlar, 88 min 875 hüquqi şəxslər, bunun 76.6%‐ni də kiçik müəssisələr təşkil edir.28

Dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya mərhə‐ləsində olan Azərbaycan Respublikasında ictimai sistemin təkmilləşdirilməsi, yeni texnologiya və təsərrüfat formalarının tət‐biqi zəruridir. Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafının “Heydər Əliyev modelini” incə‐lədiyimizdə əsas prinsiplər olaraq aşağıda‐kılar qarşımıza çıxmaqdadır: 29

25 V.Bayramov, “Azərbaycan regionlarının sosial in‐

kişafı”, Xalq Qəzeti, 13 Fevral. 2008‐ci il, http:// www.elibrary.az/docs/metn‐08/17x.htm

26 Allahverdi Cəfərov, “Güzəştli kreditlərdə faizlə‐rin ləğvi kiçik biznesin inkişafına təkan verər”, Zaman qəzeti, 19‐20 Noyabr, 2009, s.5

27 http://economy.gov.az/Catalogs/files/file11786047 22383.doc

28 Cəfərov, a.k.ə., s, 5 29 http://economy.gov.az/Catalogs/files/file11786047

22383.doc

• Sahibkarlığın inkişafına yönəldilmiş təd‐birlərin sistemliliyinin təmini.

• Dövlət‐sahibkar münasibətlərini tənzim‐ləyən əsas prinsiplərin müəyyənləşdiril‐məsi.

• Dövlət‐sahibkar münasibətlərinin insti‐tusionallaşdırılması

Günümüzdə sahibkarlığın inkişaf siyasəti bu şəkildə davam etməkdədir.

• Davamlı inkişaf tələbləri və onların real‐laşması tədbirləri

• Sahibkarlığa dövlət maliyyə köməkliyi • Sahibkarlığın bazar infrastrukturunun

yaradılması • Ölkənin ixrac qabiliyyətinin artırılması

və xarici investisiyaların cəlb edilməsi • Dövlət‐sahibkar münasibətlərinin inki‐şafı

• Sahibkarlığın dövlət tənzimlənməsi sis‐teminin təkmilləşdirilməsi

• Sahibkarların hüquqlarının müdafiəsi • Sahibkarlığın məsləhət, informasiya tə‐

minatının gücləndirilməsi və işgüzar əla‐qələrinin inkişafı

Yaradılmış əlverişli sahibkarlıq mühiti öl‐kədə fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyekt‐lərinin ‐ hüquqi və fiziki şəxslərin sayının dinamik artımını təmin etmişdir. Artıq Azərbaycan sahibkarının cəmiyyətdəki mövqeyi xeyli möhkəmlənmiş və bu təbəqə aparıcı qüvvə kimi qəbul edilir.

Nəticə

Nəticə olaraq, müasir Azərbaycanda döv‐lətin iqtisadi siyasəti iki əsas vəzifənin ye‐rinə yetirilməsinə yönəldilmişdir. Birincisi, makroiqtisadi sabitliyin qorunması, ikincisi davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilmə‐sidir. 1996‐cı ildən etibarən makroiqtisadi sabitlik davamlı xarakter almışdır. Son 10 ildə ölkədə həyata keçirilmiş geniş miq‐yaslı islahatlar müəyyən edilmiş əsas prin‐siplər: ardıcıllıq, sistemlilik, dövlət, ünvan‐


Number 28, 2009 109

lılıq və prioritetlik üzərində qurulmuş və inkişaf etməkdədir. Dünya praktikası inki‐şafın davamlılığı prinsipinin, həm ölkə iq‐tisadiyyatının sabitliyinə və həm də xarici investisiyaların artım tempinə müsbət təsir göstərdiyini sübut etmişdir.

Fəqət sadəcə makroiqtisadi sabitliyin da‐vamlılığı əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşı‐laşdırılması, həyat standartlarının yüksəl‐dilməsi və bu şəkildə davam etməsi üçün kifayət deyil. Buna görə də ölkədə məşğul‐luq səviyyəsinin yüksəldilməsi və əhalinin işlə təmin edilməsi, sahibkarlıq fəaliyyə‐tinin geniş yayılması və istehsal xarakterli olması, mövcud iqtisadi vəziyyətin daha da yaxşılaşdırılması, regional inkişafda qeyri bərabərliyin aradan qaldırılması, ölkə iqtisadiyyatının səmərəli sahə strukturu‐nun formalaşması, texnoloji inkişafın sürət‐ləndirilməsi, innovasiya sahibkarlığının tə‐şəkkülü və inkişafı, ölkənin ixrac poten‐sialının səmərəli reallaşdırılması, qeyri‐neft sektorunun inkişafı, orta təbəqənin forma‐laşması prosesinin sürətləndirilməsi və başqa bunun kimi önəmli addımların atıl‐ması və müsbət nəticələrinin əldə edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.

ƏDƏBİYYAT

1. ABBASOV, B.C., “Ölkədə sahibkarlıq sektorunun inkişaf səviyyəsinin qiymətləndirilməsi”, İqtisa‐diyyat və Audit, No 6, 2007

2. ARIKAN, Semra, Girişimcilik, Temel Kavramlar ve Bazı Güncel Konular, siyasal kitab evi, 2004

3. ANTONCİC, Bostjan, HİSRİCH, Robert D., “Intrapreneurship Construct Refınement and Cross‐Cultural Validation”, Journal of Business Venturing, Vol.16, ISSN 5, September 2001

4. “Azərbaycanda sahibkarlıq: İnkişaf mərhələləri, mövcud vəziyyət və inkişaf strategiyası”, http://economy.gov.az/Catalogs/files/file1178604722383.doc, Mart, 2008

5. BABAYEV, Heydər, “Heydər Əliyev və Azərbay‐canda sahibkarlığın inkişafı”, H.Əliyevin 85‐ci ildönümü ilə əlaqəli konfrans, http://economy. gov.az/Catalogs/files/file1209642890371.doc, İyul, 2008

6. BAYRAMOV, V., “Azərbaycan regionlarının sosial inkişafı”, Xalq qəzeti, 13 fevral. 2008‐ci il, http://www.elibrary.az/docs/metn‐08/17x.htm

7. Bullard, James B. And Eric Schaling, “New Economy‐New Polıcy Rules”, The Federal Reserve Bank of St.Louis Review, September/October, 2001

8. CƏFƏROV, Allahverdi, “Güzəştli kreditlərdə faiz‐lərin ləğvi kiçik biznesin inkişafına təkan verər”, Zaman qəzeti, 19‐20 Noyabr, 2009

9. DEMİREZ, Murat, Girişimciliğin tarihçesi http:// www.girisimciliknetwork.gen.tr/makale1s2.html

10. Enterprise And Industry Online Magazine, Small Business Act; Making Life Easier For European SMEs, http://ec.europa.eu/enterprise/e_i/news/ article_7017_en.htm, 25.07.08

11. HISARCIKLIOĞLU, Rifat, “Küreselleşme KOBİ‐leri Ön Plana Çıkarıyor”, Ekonomik Forum, Nisan 2002

12. KÜÇÜK, Orhan, Girişimcilik ve Küçük İşletme Yönetimi, Seçkin yayın evi, Ankara, 2005

13. NƏBIYEV,R. Ə., “Kommersiya hesabının tarixi kökü”, İqtisadiyyat və Həyat N 1‐2, 2001

14. NIFTULLAYEV, Vaqif, Sahibkarlığın əsasları. Zaman nəşriyyatı, Bakı, 2002

15. http://www.sciencedirect.com/science/article/B6VDH‐42JYW56 4/2/bf83e9a4ab9509e44a6bae9c12db 000c

16. “Sahibkarlıq” jurnalı, xüsusi buraxılış, MDB‐nin 15‐ci ildönümünə həsr olunmuş, Bakı, 2008

17. ŞIRINOVA, N.S, Elm və Tikintidə Sahibkarlıq Fəaliyyəti, İqtisadiyyat və Həyat, N‐ 1, 2005

18. TORLAK, Ömer, UÇKUN, Nurullah, Eskişehir‐deki KOBİ’lerin Pazarlama ve Finansman Sorun‐ları Ara Kesiti, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt 5, Sayı 1, 2005

19. TENEKECIOĞLU, Birol, ÇALIK, Nuri ve ERSOY, Figen, Avrupa Birliği İle Entegrasyon Sürecinde KOBİ’lerin Rekabet Güçlerinin Arttırılması ve Eskişehirde Makina İmalatı ve Gıda Sektöründe Yer alan Kobi’ler Üzerine Uygulama, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt 2, Sayı 2, 2002

20. http://economy.gov.az/Catalogs/files/file1178604722383.doc, Mart, 2008

21. http://notoku.com/ic‐girisimcilik/16/03/2009


QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANININ AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATINA TƏSİRİ

Elçin SÜLEYMANOV Qafqaz Universiteti,

İqtisadiyyat və idarəetmə fakültəsi Maliyyə bölməsi

Bakı / AZƏRBAYCAN

[email protected]

Ayaz ZEYNALOV Qafqaz Universiteti,

İqtisadiyyat və idarəetmə fakültəsi Dünya İqtisadiyyatı bölməsi

Bakı / AZƏRBAYCAN

[email protected]

XÜLASƏ

Azərbaycanın dünya iqtisadi sisteminə sürətli inteqrasiyası və bir çox inkişaf etmiş və ya inkişaf etməkdə olan ölkələrlə sıx iqtisadi əlaqələri, dünya maliyyə böhranının ölkə iqtisadiyyatına müəyyən mənada təsirinə gətirib çıxarmışdır. Azərbaycanın ümumi iqtisadiyyatına nəzər saldıqda ÜDM‐nin artımı, inflyasiya tempinin aşağı düşməsi, işsizliyin azalması və başqa pozitiv iqtisadi inkişaf templərinin artışının əsas səbəblərindən biri də neft hasilatı və artan neft qiymətlərindən asılı olduğundan, böhran sonrası qlobal birjalarda , neft qiymətinin düşməsi ölkə iqtisadiyyatı üçün bəzi çətinliklər meydana gətirmişdir. Bu məqalədə Qlobal maliyyə böhranının Azər‐baycanın iqtisadiyyatına makro və mikro səviyyələrdə, o cümlədən neft və qeyri‐neft sektoruna, aqrar sahəyə, ticarət həcminə, dövlət borcuna, dövlət büdcəsinə və birbaşa investisiyalara təsiri üzrə tədqiqat aparılmışdır.

Açar sözlər: Azərbaycanın iqtisadiyyatı, Qlobal maliyyə böhranı, neft və qeyri‐neft sektoru

THE INFLUENCE OF THE GLOBAL FINANCIAL CRISIS TO AZERBAIJANI ECONOMY

ABSTRACT

The global financial crisis influenced the economy of the government, because of the speedy integration of Azerbaijan to the world economical system and wide economical relations with developed and developing countries. If we pay attention to the general economy of Azerbaijan, we can see the main reason of GDP growth, the inflation tempo’s coming down, decrease of the unemployment and increase of the tempos of other positive economical developments is increase of oil prices and oil production. After the global crisis, decline in oil prices in the stocks has created some difficulties for government economy.In this article the influence of the global financial crisis on Azerbaijani Economy on the micro and macro levels, including oil and non‐oil sectors, agricultural sector, trade volume, state debt, state budget and direct investments have been analyzed.

Key words: Economy of Azerbaijan, the global financial crisis, the oil and non‐oil sector

Giriş

ABŞ‐dakı ipoteka kreditlərindəki xaos və şişkinlik ilə başlayan maliyyə problemləri dərinləşərək davam etməkdədir. Mənzil kreditlərində təkrar bazarın inkişafı üçün

təşkil olunan Freddie Mac və Feniye Manin dövlət nəzarətinə keçməsinin ardından iri investisiya bankı Lehman Brothers iflas etdi, Merrill Lynch çox aşağı bir qiymətlə “Bank of Amerika”ya satılmış və nəhəng sığorta şirkəti AIG fəaliyyətinə davam edə

Qlobal maliyyə böhranının Azərbaycan iqtisadiyyatına təsiri

Number 28, 2009 111

bilmək üçün FEDʹdən (ABD Mərkəz Bankı) iri məbləğdə kredit istifadə etmək məcbu‐riyyətində qalmışdır. Böhranın İngiltərə, Avropa və İEÖ‐də hiss edilməsi və qlobal bir ölçü qazanmasının ardından təxminən 700 milyard dollarlıq qurtarma paketi (bailout bill) ABŞ məclisində təsdiq edil‐mişdir.

2008‐ci ildə dünya iqtisadiyyatında əvvəlki illərdəki inkişaf və böyümə azalmağa baş‐ladı. Dünya iqtisadiyyatının taleyini həll edən ölkələrdən (ABŞ, Yaponiya, Çin, Böyük Britaniya, Hindistan, Almaniya, Fransa, İtaliya, Rusiya) heç biri qlobal böhranın təsirindən yaxa qurtara bilmədi. Dünya ÜDM‐sinin təxminən 80%‐i bu ölkələrdə formalaşmaqdadır. Yer kürəsi əhalisinin təqribən yarısı onların payına düşür. Dün‐ya üzrə orta illik artım tempi 2 dəfəyədək azalaraq 2007‐ci ildəki 5%‐dən 2,5%‐ə endi.

Elə 2008‐ci ilin ilk aylarından banklar ipo‐teka altında olan evləri təkrar satış baza‐rına qaytarmağa başladı. Artıq iyun ayında ümumi dəyəri 1 trln. dolları ötən 4 mln. mənzil bazarda özünə müştəri axtarmağa başladı. Əmlak bazarında qiymətlərin düş‐məsi nəticəsində ABŞ mənzil bazarının 4 trilyon ABŞ dolları vəsait itirdiyi bildirilir. Proqnozların əksinə olaraq, dünyanın əksər ölkələrində iqtisadi inkişafın səviyyəsi da‐ha da aşağı düşüb. Mütəxəssislərin fikrin‐cə, vəsait çatışmazlığı ilə müşahidə olunan maliyyə böhranı səngiyir və öz yerini daha ağır olan istehsal böhranına verir. Başqa sözlə, böhran maliyyə sektorundan isteh‐sala keçib. Böhranın bu mərhələsi daha cid‐di problem yaradır. Son vaxtlar dünyanın əksər ölkələrində avtomobil, elektrotexni‐ka, yüngül sənaye müəssisələrinin müflis‐ləşməsi, daşınmaz əmlak bazarında baş ve‐rən durğunluq kütləvi işsizliyə gətirib çıxa‐ran amillər sayılır. Təsadüfi deyil ki, böh‐ran daha çox əməktutumlu sahələrə təsir edir və kütləvi işsizlik qeydə alınır. Dün‐yada istehlakın azalma prosesləri daha da ağırlaşdırır.

Qlobal maliyyə böhranı, ortaya çıxış səbəbləri

Hazırkı qlobal böhranın zəif nöqtəsi sayı‐lan banklar müxtəlif ölkələrdən depozit şəklində gələn və ilbəil artmaqda davam edən pullarla davrana bilmədilər. Çox da uzaq olmayan keçmişdə həmin pullar qısa müddətə və yüksək faizlərlə ticarət və xidmət sektoruna yönəldilirdi. Nisbətən sərfəli şərtlərlə borc götürüb köhnə borcları qaytarmaq təcrübəsi də kifayət qədər geniş yayılıb. Son illərdə isə həmin kreditlərin axını Şanxay, Nyu‐York, London, Frankfurt kimi iri şəhərlərdə mənzillərin ipoteka ilə alınmasına yönəlməyə başladı. Hətta İngil‐tərə və İsveçrənin kifayət qədər konserva‐tiv bank sistemi də bu maliyyə piramida‐sının tələsinə düşdü ‐ müştərilərin etibarlı‐lığını diqqətlə öyrənmədən on milyardlarla dolları ipotekaya yönəltdi. Belə şəraitdə investorlar öz kapitallarını real mülkiyyətə ‐ mənzilə və digər daşınmaz əmlak növlə‐rinə yönəltməyə başladılar. İpoteka baza‐rında izafi maliyyə daşınmaz əmlakın qiy‐mətinin artmasını qaçılmaz edirdi. Əvvəl‐lər ipoteka alınan mənzilin dəyərinin 70%‐dən yüksək verilmirdi. Geriyə qalan 30%‐i müştəri ödəyirdi. Sonralar ilkin ödəniş 80, az sonra 90, bir qədər keçdikdən sonra isə 100% həcmində verilməyə başladı. Hətta banklar evin dəyərinin 105‐110%‐i həcmin‐də kredit verirdi. Bu, müştəri gətirmək üçün cəlbedici bir metod idi ‐ əlavə 5‐10% mənzili mebellə təmin etməyə hesablan‐mışdı.

İpoteka bumu dövründə maaş və gəlirlər də yüksək idi. Amma heç kim nəzərə al‐mırdı ki, iri dövlətlərin, ilk növbədə ABŞ və Böyük Britaniyada büdcənin xərcləri gə‐lirləri, idxal isə ixracı davamlı olaraq üstə‐ləyirsə, bu cür inkişaf bir gün dayancaq. Bu böhran sonrası ABŞ və Avropada 1000 yaxın aparıcı bank və maliyyə qurumu öz iflasını elan etdi və ya dövlətin yardımları ilə iflasdan özünü qismən sığortaladı.

Elçin Süleymanov, Ayaz Zeynalov


Maliyyə böhranının Azərbaycan iqtisadiyyatına təsiri

1. İqtisadi böyüməyə təsiri

Ölkə iqtisadiyyatına ümumi olaraq nəzər saldıqda ÜDM‐nin artımı, inflyasiya tempi‐nin aşağı düşməsi, işsizliyin azalması və başqa pozitiv iqtisadi inkişaf templərinin artmasını görə bilərik. Azərbaycanda ÜDM‐un artmasının daha çox neft hasilatı və artan neft qiymətləri ilə əlaqəli olduğu bilinmək‐dədir. Qlobal maliyyə böhranından əvvəl Azərbaycan ÜDM‐nin artım templərinə gö‐rə, 2005‐ci ildə 26.4%, 2006‐cı ildə 34.5%, 2007 ci ildə 25% iqtisadi artım olmasına bax‐ayaraq, 2008‐ci ildə 10.8%‐lik bir iqtisadi artım qeydə alınmışdır. Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatlarına əsasən Azərbay‐canın 2009‐cu ildə ÜDM‐nin artım səviyyəsi ilk dəfə olmamış, ‐11,5 faiz həddində geri‐ləmə olmuşdur. 2005‐ci ildən sonrakı iqti‐sadi artımı analiz edilmiş olsaq, ölkə əvvəlki həddə neft hasil etməsinə baxmayaraq neftin qiymətinin düşməsi fonunda ölkədə istehsal olunan mal və xidmətlərin də dina‐mikasında azalmalar olmuşdur. Bu isə onu sübut edir ki, Azərbaycanın gəlirləri neft‐dən, neft gəlirləri isə dünya bazarında baş verən qiymət konyukturundan birbaşa asılı‐dır. ÜDM‐nin davamlı olaraq inkişafı üçün iqtisadi artımın neft gəlirlərindən asılılığını minimuma endirmək lazımdır.

Cədvəl 1.

ÜDM Adambaşına

İllər Milyon manat

Milyon $ manat $

İqtisadi artım

(əvvəlki ilə nisbətlə)

2000 4718.1 5272.8 595.1 665.1 11.1 2001 5315.6 5707.7 665.2 714.3 9.9 2002 6062.5 6235.9 752.9 774.4 10.6 2003 7146.5 7276 880.8 896.8 11.2 2004 8530.2 8680.4 1042 1060.3 10.2 2005 12522.5 13238.7 1513.9 1600.4 26.4 2006 18746.2 20983 2241.1 2508.5 34.5 2007 28360.5 33050.3 3351.8 3906.1 25 2008 38005.7 46258.2 4439.9 5403.9 10.8 2009 34060.8 42575.7 3917,3 4874,1 ‐11.2

Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı

2009‐cu ildə ilk dəfə olaraq ÜDM‐də əv‐vəlki illərə görə azalma olmuşdur. Bu əsa‐sən neft qiymətlərindəki azalma, tikinti sek‐torundakı tənəzzül səbəbi ilə meydana gəl‐mişdir.

2. Neft və qeyri‐neft sektoruna təsiri

Neft istehsalçısı olan ölkələr kimi Azərbay‐can dünya bazarında neftin qiymətinin ucuzlaşması ilə çox əhəmiyyətli zərərə mə‐ruz qalmışdır. Böhrana qədər bareli 150 dollar olan neft böhran sonrası 30‐40 dolla‐ra qədər ucuzlaşdı. Bu ucuzlaşma Azərbay‐canın neft gəlirlərinə olduqca mənfi təsir etdi. Ümumiyyətlə, neftin ucuzlaşması döv‐lət büdcəsinin 75%‐nin neft sektoru hesa‐bına formalaşdığı, ixracatının 97%‐dən ço‐xunu neft və neft məhsullarının hesabına təşkil edilməsi ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün bir çox problemləri də öz yanında gətirməkdədir. Enerji daşıyıcılarının qiymə‐tinin azalması təkcə iqtisadi deyil, o cümlə‐dən sosial baxımdan mənfi nəticələri mey‐dana çıxara bilər.

Qlobal maliyyə böhranı sonrası Azərbay‐can hökuməti bir çox irihəcmli infrastruk‐tur layihələrnin reallaşdırmağı bir neçə il sonraya təxirə saldı. Xüsusilə yeni metro tikintisi layihələri, Xəzər dənizi üstündə körpü və bir sıra qurğuların qurulması la‐yihələri böhranın nəticələrinin səngiməsin‐dən sonraya təxirə salındı.

3. Aqrar sektora təsiri

Qlobal maliyyə böhranının təsirinin azal‐dılmasında və xüsusilə ölkənin ərzaq təh‐lükəsizliyinin qorunub saxlanılmasında kənd təsərrüfatının rolu əvəzedilməzdir. Azərbaycanda aqrar sahənin, xüsusilə kənd təsərrüfatının öz maliyyə resursları hesa‐bına səmərəli fəaliyyət göstərməsi demək olar ki, qeyri‐mümkündür. İnkişaf etmiş ölkələrin bəzilərində belə son onilliklərə qədər dövlətin aqrar sahəyə məqsədyönlü təsiri, əsasən, böhranlı vəziyyətlərdən çıx‐mağa yönəldilirdisə, hazırda həmin ölkə‐


Number 28, 2009 113

lərdə də bu təsir xeyli dərəcədə kənd təsər‐rüfatının dayanıqlı inkişafının təminatına xidmət edir.

Azərbaycanda aqrar məhsullarına olan tə‐ləbatın daxili istehsal hesabına ödənilməsi həm ölkənin aqrar təhlükəsizliyi baxımın‐dan, həm də idxalatda asılılığın azaldılması baxımından əhəmiyyətlidir. Kənd təsərrü‐fatının dövlət büdcəsindən maliyyələşdiril‐məsi sahədə investisiya siyasətinin əsaslan‐dırılma dərəcəsindən, onun reallaşdırılması və innovasiyaların təşviqi mühitindən, ay‐rılan vəsaitlərin istifadəsi səmərəliliyindən asılıdır. 2008‐ci ildə mal qrupları üzrə xarici ticarət dövriyyəsində ixracın 97%‐ni mine‐ral məhsullar yer almaqdadır, amma kənd təsərrüfatı isə 1.1%‐i keçməməkdədir. Bu‐nun üçün kənd təsərrüfatı müəssisələrinin ixrac qabiliyyətinin artırılması şərtdir. Aq‐rar sahənin, o cümlədən kənd təsərrüfatı‐nın cəlb edilən maliyyə vəsaitlərinə tələbatı həlledici surətdə məsrəf və gəlirlər arasın‐da nisbətdən asılıdır. Bu nisbətin müəyyən‐ləşdirilməsi prosesində sahənin inkişafının müasir səviyyəsində hələ də ilkin informa‐siyanın natamamlığı problemi meydana çı‐xır. Məsələ ondadır ki, mövcud statistika (ev təsərrüfatlarının tədqiqatı üzrə aparılan seçmə sorğu materialları istisna olmaqla) ailə, kəndli və ev təsərrüfatlarının maliyyə nəticələrini lazımı dəqiqliklə hesablamağa imkan vermir. Odur ki, istehsal xərcləri, gə‐lirlər və rentabellik göstəricilərinin müəy‐yənləşdirilməsi zamanı, əsasən, fərdi aqrar sahibkarların və kənd təsərrüfatı müəssisə‐lərinin məlumatları ilə kifayətlənmək lazım gəlir.

Belə ki, Azərbaycanda ümumi məşğullu‐ğun 40%‐nin çalışdığı sektorun ÜDM‐dəki payı 2000‐ci ildən etibarən azalaraq 2008‐ci ildə 5.7 % təşkil etmişdir. Maliyyə böhranı bir daha göstərdi ki, Azərbaycanın davamlı inkişafı üçün sadəcə xam neft və təbii qaz hasilatına bağlı sənaye sektoruna deyil, ey‐ni zamanda kənd təsərrüfatının inkişafına daha çox diqqət yetirmək lazımdır.

4. Ticarət sahəsinə təsiri

2008‐ci il ərzində respublikanın rezident və qeyri‐rezidentləri tərəfindən 141 ölkə ilə aparılmış ticarət əməliyyatlarının həcmi 54.9 milyard dollar olmuşdur. Bu müddət ərzində 47.8 milyard dollar dəyərində 2127 adda mal ixrac, 7.2 milyard dollar dəyərin‐də 5893 adda mal isə idxal olunmuş, ixrac‐idxal əməliyyatları üzrə müsbət saldo 40.6 milyard dollar təşkil etmişdir.1 2009‐cu ilin 10 ayında Azərbaycan ticarət sahəsində 136 ölkə ilə 16,5 milyard dollar məbləğində idxal‐ixrac əməliyyatları aparıb. 2009‐cu ilin yanvar‐oktyabr aylarında xarici ticarət döv‐riyyəsinin $11,5 milyardını ixrac, $5 mil‐yardını isə idxal məhsulları təşkil edib. Xa‐rici ticarət dövriyyəsində $6,5 milyardlıq müsbət saldo yaranıb.2

Qrafik 1.

0.001,200.002,400.003,600.004,800.006,000.007,200.008,400.009,600.00

10,800.00

Xarici ticarət dövriyyəsinin dinamikası(milyon ABŞ dolları)

İdxal 840.20 813.30

İxrac 9,807.20 2,447.96

Dövriyyə 10,647.40 3,261.26

2008 yanvar-iyun 2009 yanvar-iyun

Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika

Komitəsi

5. Azərbaycanın xarici dövlət borcuna təsiri

Böhran dövründə Azərbaycanın xarici döv‐lət borcunun həcmi 2008‐ci il ərzində 22.9% artaraq 2009‐cu ilin yanvar ayının 1‐nə 3 milyard dollara çatıb. Xarici borcun ÜDM‐ə qarşı nisbəti son bir il ərzində 8.2%‐dən 6.4%‐ə düşüb. Adambaşına düşən xarici dövlət borcunun məbləği isə əksinə, 283.8 1 www.azstat.org/publications/azfigures/.../018.shtml,

16 Dekabr 2009 2 “$11,5 milyard ixrac etmişik, $5 milyard idxal”,

http://sei.az/news‐445.html, 07 Dekabr 2009



dollardan 344.9 dollaradək artıb.3 Hökumət və dövlət qurumları tərəfindən cəlb olunan kreditlərin əsas hissəsi investisiya layihələ‐rinin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır.

İqtisadi islahatlar üçün cəlb edilən kredit‐lərin məbləği 344.9 mln. dollar təşkil edib. Bu məbləğin 266 mln. dolları Dünya Bankı, 78.9 mln. dolları isə Beynəlxalq Valyuta Fondunun kreditlərinin payına düşür. Ma‐raqlıdır ki, 2008‐ci ildə əlavə cəlb edilən və istifadə olunan xarici kreditlərin həcmi 58% artaraq 697 mln. dollara çatıb.

Öz növbəsində, xarici borcun ödənilməsinə 286.3 mln. dollar xərclənib. Bu göstərici son bir il ərzində 67.9% artıb və onun ¼ hissəsi borclar üzrə faizlərin ödənilməsinə sərf olu‐nub. Qeyd edək ki, dövlət büdcəsi vəsait‐ləri hesabına xarici borcun ödənilməsinə 117.9 mln. dollar xərclənib. Dünya Bankı (DB) 2008‐ci ilin yekunlarına görə Azərbay‐canda cari hesab balansının ÜDM‐ə nisbə‐tinin 41.6% səviyyəsinə çatacağını, 2009‐cu ildə isə bunun 30.7% olacağını proqnozlaş‐dırır.4

Qeyd edək ki, bu göstərici üzrə Azərbay‐can Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələri arasında birinci yerdədir. Eyni zamanda, Azərbaycanın 2009‐cu və 2010‐cu illərdə də lider mövqeyini qoruyacağı gözlənilir. Ümumilikdə isə sözügedən regionun ölkə‐lərinin əksəriyyəti mənfi cari hesab balan‐sına malik olduğundan, bu göstəricinin ÜDM‐ə faiz nisbəti də mənfidir.

Azərbaycanın xarici dövlət borcunun ÜDM‐də payı təhlükəli həddə olmasa da, xarici borcların sürətli artım tendensiyasının mü‐şahidə olunması narahatçılıq doğurur. Belə ki, son 6 ayda xarici borcun ÜDM‐də pa‐ 3 “Azərbaycanın xarici dövlət borcu 2008‐ci ildə 23% artıb”, http://www.editor.az/ economy/1049.html , 13 Fevral 2009

4 “Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycana təsirləri: yeni miflər yeni reallıqlara qarşı”, Azərbaycan‐Türkiyə İş Adamları Birliyi , Layihələr və Tədqi‐qatlar Şöbəsinin nəşri, s‐4

yının birdən‐birə 2 dəfəyədək yüksəlməsi ciddi siqnaldır.5 Əlavə olaraq bu cür kəskin artım tempi Azərbaycanın maliyyə imkan‐larının əvvəlki illərlə müqayisədə kifayət qədər daraldığı bir vaxta təsadüf edir. Nə‐hayət indi alınan və istifadə olunan yüksək məbləğli kreditlərin qaytarılması Azərbay‐canın neft gəlirlərinin azaldığı dövrə ‐ 15‐20 il sonraya təsadüf edəcək.

6. Tikinti sektoruna təsiri

2009‐cu ildə Azərbaycanda tikinti müəssi‐sələri tərəfindən yerinə yetirilmiş inşaat iş‐lərinin həcmi 3 158,9 mln. manat olub ki, 2008‐ci illə müqayisədə işlərin həcmi 12,2% azalıb. Hesabat ilində görülmüş işlərin 2,163 mlrd. manatını (ümumi həcmin 68,5%‐i) yeni tikinti, yenidənqurma və genişləndir‐mə, 610 mln. manatını (müvafiq olaraq 19,3%) əsaslı təmir, 132,4 mln. manatını (4,2%) cari təmir, 253,5 mln. manatını ( 8%‐i) isə sair tikinti işləri təşkil edib. Qeyri‐dövlət mülkiyyətində olan tikinti müəssisə‐ləri 2 363,6 mln. manatlıq, dövlət tikinti mü‐əssisələri isə 795,3 mln. manatlıq inşaat işləri görüb. Bundan başqa, 2009‐cu ilin on bir ayında inşaat bölməsində çalışmış 62,1 min nəfərin orta aylıq nominal əmək haqqı 449,8 manat təşkil edib və əvvəlki ilin mü‐vafiq dövrünə nisbətən 10,7% artıb. İri və orta tikinti müəssisələrində işləyənlərin or‐ta aylıq nominal əmək haqqı isə 500,4 ma‐nat olub. Dövlət mülkiyyətinə məxsus ti‐kinti müəssisələrində işçilərin orta aylıq nominal əmək haqqı 365,9 manat olub. Əmək haqqı tikinti sahəsinin hazırlanması sahəsində 43%, bina və qurğuların tikintisi sahəsində 11,4% artıb, bina və örtüklərin mühəndis avadanlıqlarının quraşdırılması və bəzək işləri sahələrində isə əvvəlki ilin səviyyəsindən yüksək olmaqla müvafiq olaraq 443,6 və 264,9 manat olub. Bütün bu göstəricilərə baxmayaraq real olaraq Qlobal 5 “Son 6 ayda xarici borcumuz 14,2% artıb”,

http://sei.az/news‐292.html, 10 Noyabr 2009


Number 28, 2009 115

böhranın Azərbaycanda ən çox təsirinin hiss edildiyi sektor tikinti sektoru olmuşdur. Əvvəlki illərdə çiçəklənən tikinti sektoru müştəri və kapital qıtlığından tənəzzülü gözlə görüləcək qədər hiss edilən bir sektor olmuşdur.

7. Birbaşa investisiyaya təsiri

Qlobal böhranın inkişaf etməkdə olan öl‐kələrə ən mühüm təsir kanallarından biri xarici birbaşa investisiya axınının azalma‐sıdır. Azərbaycanda əsasən dövlət inves‐tisiya proqramı çərçivəsində infrastruktur layihələrinə qoyulan sərmayələr hesabına

daxili investisiyanın artımı qarşılığında, 2008‐ci ildə ölkə iqtisadiyyatına yönələn birbaşa xarici investisiya bir qədər azalıb. Xarici mənbələrdən əsas kapitala yönəldil‐miş xarici investisiyanın həcmi 2008‐ci ildə 2.2 milyard manat (2.75 milyard dollar) təş‐kil edərək, əvvəlki ilin müvafiq dövründə‐kindən 16.3% az olub. Əgər əvvəlki illərdə (bu trend 2006‐cı ildən sonra müşahidə olu‐nur) azalmanın səbəbi daha çox neft‐qaz layihələrinin investisiya repatriasiyası mər‐hələsinə keçməsi ilə əlaqədar olmuşdursa, 2008‐ci ildə buna qlobal iqtisadi böhranın təsirlərini də əlavə etmək lazımdır.

Cədvəl 2.

İqtisadiyyata yönəldilən investisiyalar 2000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 İnvestisiya qoyuluşları Mlyn. manat 1289.8 4249.2 5820.4 6733.4 7415.6 10353.9 12481.8 mlyn. dollar 1441.4 4326.4 5922.7 7118.5 8300.4 12066.1 15192.1 Xarici investisiyalar: mlyn. manat 829.5 3310.9 4496.4 4628.5 4514.2 5727.2 5625.8 mlyn. dollar 927 3371 4575.5 4893.2 5052.8 6674.3 6847.4 Daxili investisiyalar: mlyn. manat 460.3 938.3 1324 2104.9 2901.4 4626.7 6856 mlyn. dollar 514.4 955.4 1347.2 2225.3 3247.6 5391.8 8344.7 *ilkin məlumat

Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi

Azərbaycana 2008‐ci ildə investisiya qoyu‐luşu üzrə xarici ölkələr və beynəlxalq təş‐kilatlar arasında ən böyük paya Böyük Bri‐taniya malik olub. Britaniya rezidentlərinin Azərbaycanda əsas kapitala yönəltdiyi in‐vestisiyanın həcmi 1.27 milyard dollara ya‐xın və yaxud manat ekvivalentində 1 mil‐yard manat təşkil edib. Əvvəlki ilin analoji göstəriciləri ilə müqayisədə Britaniya in‐vestorlarının sərmayə yatırımı 202 mln. manat və ya 16.5% azalıb. Böyük Britaniya ilə yanaşı Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas xarici investorlarının ilk beşliyinə ABŞ, Ya‐poniya, Türkiyə və Norveç rezidentlərini daxil etmək olar. Bu dörd ölkəni təmsil edən investorların kapital qoyuluşu ümu‐

mi hesabda 941.3 mln. manata yaxındır, onların xüsusi çəkisi isə 42.3%‐ə bərabər‐dir. Xatırladaq ki, 2008‐ci ildə Azərbayca‐nın iqtisadi və sosial sahələrinin inkişafına bütün maliyyə mənbələrindən 9 milyard manat həcmində və ya 2007‐ci ildəkindən 34.3% çox investisiya yönəldilib. Ölkədə müxtəlif idxal mallarının satış həcmində də azalma var. Məsələn, bəzi avtomobil mar‐kaları üzrə 2008‐ci ildə satış həcmi 40%‐ə qədər azalıb.6

6 “Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycana təsirləri: yeni miflər yeni reallıqlara qarşı”, Azərbaycan‐Türkiyə İş Adamları Birliyi, Layihələr və Tədqi‐qatlar Şöbəsinin nəşri, s‐2



Cədvəl 3.

Xarici investisiyalar (mlyn. ABŞ dolları) 2000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Cəmi xarici investisiya 927 3371 4575.5 4893.2 5052.8 6674.3 6847.4 o cümlədən: Maliyyə kreditləri 262.9 238.3 293 698.4 983.5 1576.6 2357.9 Neft sənayesinə 546.1 2972.4 4088.1 3799.9 3422.3 4003.3 3350.7 Neft bonusu ‐ 58.6 21.6 1 17 68.2 3.5 Birgə və xarici investisiyalı müəssisələr 118 45.4 104.2 230.5 368.4 439.1 494.1

Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi

8. Dövlət büdcəsinə təsiri

Azərbaycan Respublikasının 2009‐cu il döv‐lət büdcəsinin gəlirləri 12 mlrd. 177 mln. manat, xərcləri 12 mlrd. 355 mln. manat məbləğində nəzərdə tutulmuşdur. 2008‐ci ilə nisbətən dövlət büdcəsinin neftdən ası‐lılığı bir qədər də güclənib. 2008‐ci ildə bir‐başa neft gəlirlərinin dövlət büdcəsinin gə‐lirlərində payı 62.4% səviyyəsində gözləni‐lirsə, 2009‐cu ildə həmin göstəricinin 65.4%‐ə çatacağı proqnozlaşdırılır. 2009‐cu ildə neft sektorundan birbaşa daxilolmalar 7595 mln. manat, o cümlədən, 2680 mln. manat neft sektoru üzrə birbaşa vergi ödənişləri, 4915 mln. manat ARDNF‐nin transfertləri (büd‐cə gəlirlərin 40.4%‐i) təşkil edəcək.

Cari ildə büdcə gəlirlərinin artımının (1693 mln. manat) 74%‐i (1264.5 mln. manat) məhz neft sektoru üzrə ödənişlərin məbləğinin artımı hesabına baş verəcək. Eyni zaman‐da, büdcənin neft gəlirlərindən asılılığı qeyri‐neft büdcə kəsirinin artımında da özünü büruzə verir. Əgər 2007‐ci ildə döv‐lət büdcəsinin qeyri‐neft büdcə kəsirinin qeyri‐neft sektorunda formalaşan ÜDM‐ə nisbəti 32% təşkil etmişdisə, 2009‐cu ildə həmin göstəricinin 42.5%‐ə qədər yüksələ‐cəyi gözlənilir.

2008‐ci ildə iqtisadi böhranla əlaqədar ola‐raq neftin qiymətinin illik amplitudası da yüksək olmuşdur. Belə ki, brent markalı neftin qiyməti il ərzində 144.9 ABŞ dolla‐rından 38.1 ABŞ dollarına qədər dəyişmiş‐dir. Azərbaycan üçün isə neftin hər bare‐linin 10 dollar ucuzlaşması 2.2 milyard dol‐lar itki deməkdir.

Lakin xam neftin hər bareli üçün qiymətin hətta 40 dollara düşəcəyi halda belə dövlət büdcəsinin icrasında problem gözlənilmir. Nəzərə almaq lazımdır ki, dövlət büdcə‐sində neft gəlirlərinin dörddə üçü DNF‐nin transfertlərindən ibarətdir. 2009‐cu il üzrə icmal büdcənin gəlirləri proqnozlaşdırılan zaman neftin hökumət tərəfindən hesab‐lama bazası kimi istifadə etdiyi qiymət həddi (səlahiyyətli dövlət qurumlarının təmsilçilərinin çıxışlarında büdcə hesabla‐malarında xam neftin hər bareli üçün 70 dollar götürüldüyü qeyd olunsa da, 2009‐cu ilin büdcə sənədlərində həmin göstərici 80 dollar göstərilib) özünü doğruldarsa, DNF‐nin gəlirləri 14567 mln. manat təşkil edəcək.

Bu halda, cari il üçün fonddan proqnozlaş‐dırılan büdcə ayırmaları DNF‐nin gəlirlə‐rinin cəmi 34%‐ni təşkil edəcək. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ən pis qiymət ssenari‐sinin (məsələn, hər barel üçün 40 ABŞ dol‐ları) olacağı halda DNF‐nin proqnozlaşdı‐rılan gəlirlərinin 2 dəfədən çox azalması mümkünsüzdür.

Göründüyü kimi, hətta bu cür kəskin azalma şəraitində belə, DNF nəinki dövlət büdcəsi üzrə öhdəliklərini, habelə Fondun öz xərc öhdəliklərini də icra etmək imka‐nında olacaq. Lakin bu halda DNF‐nin ümumi gəlirlərinin 60%‐ə qədəri dövlət büdcəsinə transfert edilə bilər.7 7 “Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycana təsirləri: yeni miflər yeni reallıqlara qarşı”, Azərbaycan‐Türkiyə İş Adamları Birliyi, Layihələr və Tədqi‐qatlar Şöbəsinin nəşri, s‐3


Number 28, 2009 117

Nəticədə neftin qiymətinin enməsindən itkilər dövlət büdcəsində deyil, icmal büd‐cədə hiss olunacaqdır. Büdcə xərclərindən istifadə edilməsində qənaət prinsipindən yararlanmaq lazımdır. Böhranla bərabər neft qiymətinin aşağı düşməsi büdcə gəlir‐lərinin formalaşmasında bir neçə problem‐lər meydana çıxarmaqdadır. Buna nümunə olaraq 2010‐cu ilin dövlət büdcəsinin həm gəlirlərində həm də xərclərində ilk dəfə azalma olduğunu göstərə bilərik. (Milli Məclis 2010‐cu il dövlət büdcəsinin müza‐kirəsinə başlayıb. 2010‐cu il dövlət büdcə‐sinin gəlirləri 10 milyard 15 milyon manat, xərcləri 11 milyard 264 milyon manat nə‐zərdə tutulub.)

9. Makroiqtisadiyyata təsiri

Ciddi problem yarada bilən əsas məsələ böhranın Azərbaycan Dövlət Neft Fondu‐nun (ARDNF) gəlirlərinə təsir etməsidir. ʺAzeri lightʺ markalı neftin 1 barrelinin qiymətinin son 3 il ərzində ən kritik psixo‐loji həddən ‐ 50 $‐dan da aşağı düşdü. Nə‐zərə alsaq ki, 2009‐cu ildə dövlət büdcəsin‐də neftin qiyməti proqnozlaşdırılmış qiy‐mətindən aşağı nəzərdə tutulub (bir barreli 70 dollar), dünya maliyyə bazarındakı böh‐ranın Azərbaycanın ticarət dövriyyəsinə təsiri ehtimalı böyükdür. Rəsmi statistik məlumatlara əsasən, ölkənin ixrac bəndin‐də xam neft ən çox xüsusi çəkiyə malikdir (93,80 faiz). Eyni zamanda böhran xarici investorların ölkə iqtisadiyyatına investisi‐ya qoyuluşlarının təxirə salınmasına gətirib çıxardır ki, bu da iqtisadi inkişafın ləngi‐məsinə və iqtisadi artımın ilin sonuna göz‐lənilən səviyyədən aşağı olmasına səbəb olacaq.

Qlobal maliyyə böhranının makroiqtisadiy‐yata təsiri ümumi olaraq:

‐ İqtisadiyyatımızın əsasını təşkil edən neft gəlirlərinin azalması;

‐ Bir sıra iri sosial‐iqtisadi investisiya la‐yihələri təxirə salınması;

‐ İqtisadi artımın ilin sonuna gözlənilən səviyyədən aşağı olması;

‐ Tələbin azalması nəticəsində iqtisadi subyektlərin fəaliyyətinin zəifləməsi – kimi özünü göstərir.

10. Mikroiqtisadi sistemə təsiri

2008‐ci ilin sonu 2009‐cu ilin əvvəlində Milli Bank preventiv monetar tədbir olaraq pul siyasətini bir qədər yumşaltdı. MB İdarə Heyətinin qərarı ilə 2009‐cu il fevralın 2‐dən etibarən uçot dərəcəsi 3% endirilərək 5%‐ə çatdırılıb. Faiz dəhlizinin yuxarı həd‐di 13%‐dən 10%‐ə qədər endirilib. Manat və xarici valyutada məcburi ehtiyat nor‐ması 6%‐dən 3%‐ə qədər endirilib. Qlobal iqtisadi böhranın dərinləşməsi şəraitində 2009‐cu ilin pul siyasətinin istiqamətinə uy‐ğun olaraq Milli Bank makroiqtisadi taraz‐lığın, maliyyə sabitliyinin dəstəklənməsi və ölkədə iqtisadi fəallığın saxlanılması məq‐sədilə onun yüngülləşdirilməsini davam etdirir.

Anti böhran tədbirlərindən biri hökumətin maliyyə dəstəyinə sübut kimi sığorta şir‐kətlərinin üç il müddətinə mənfəətin kapi‐tallaşmasının artırılmasına yönəldilən his‐səsinin vergisindən azad edilməsi oldu. Böhranın sığorta şirkətlərinə təsirinin mini‐muma endirilməsi üçün bu dövr ərzində gərəksiz xərcləri azaltmaq, müştəri sayını artırmaq və bazar üçün yeni məhsullar ha‐zırlamaq lazımdır. Hökumət isə öz tərəfin‐dən 2008‐ci ilin sonunda həm sığorta şir‐kətlərini, həm də bankları mənfəət vergi‐sindən azad edərək mühüm bir addım at‐mış oldu.8

Azərbaycanın maliyyə sisteminin böhrana qarşı daha zəif sektoru ‐ bank sektorudur. Azərbaycan Milli Bankı faiz dərəcələrini 2 dəfə azaltmağa və bankları bazardakı 8 Əliyev E.,“Milli iqtisadiyyatın lokomotivi olan

bank sektoru qlobal böhranı əzmlə dəf edir”, Azərbaycan Qəzeti, 13 mart 2009,



vəziyyətin bütün elementlərini qiymətlən‐dirməklə ehtiyatlı siyasət aparmağa çağı‐rıb. Kreditin daha az riskli sahibkarlara ve‐rilməsi tövsiyə olunur. Artıq özəl bankların kredit verməsi məhdudlaşıb. Azərbaycan bankları xarici maliyyə mənbələrindən 2 milyard dollar sərbəst vəsait cəlb etmişdi‐lər. Hal‐hazırda belə sərbəst vəsaitlərin cəlb olunması prosesi dayanmışdır. Çünki dün‐yada kreditlərin sərbəstliyi əsaslı şəkildə azalıb, faiz dərəcələri xeyli artıb. Bu ona gə‐tirib çıxarır ki, Azərbaycan kommersiya bankları xaricdən lazımi miqdarda kredit cəlb edə bilmirlər və müvafiq olaraq ölkədə banklar əhaliyə və sahibkarlara istehlak və korporativ kredit vermir.

Maliyyə‐bank sektorundakı problemlər real sektora sıçrayacaq. Çünki bankdan kredit ala bilməyən sahibkarların iqtisadi fəaliy‐yəti zəifləyəcək, istehsalat və inşaat müəs‐sisələrinin əksəriyyətində dövriyyə həcmi aşağı düşəcək, xidmət və satış sahələrində geriləmə başlayacaq. Bütün bunlar isə min‐lərlə insanın işsiz qalması ilə nəticələnəcək. Digər tərəfdən, Azərbaycanın bank baza‐rının qapalı olması bizim xeyrimizə olub. Ölkədəki şirkətlərdə və özəl strukturlarda ciddi ixtisarlar başlanıb. Bəzi ekspertlər maliyyə böhranının Azərbaycan iqtisadiy‐yatına təsirini təkzib etsələr də, ən iri 12 şirkətdə ümumən 3400 nəfərin işdən çıxa‐rıldığı bildirilir.

Ölkənin valyuta ödəmə balansında iri həcmli profisit (9.7 mlrd.$) 2 dəfə artıb. Əv‐vəlki illərə nisbətən ixracın həcminin hiss olunacaq dərəcədə artması idxalı 5 dəfə üstələyir.

Strateji ehtiyatlar 28 ay ərzində qeyri‐neft sektorunun idxalını fasiləsiz maliyyələş‐dirməyə kifayət edir. Beynəlxalq prakti‐kada minimal norma 3 ay sayılır. Qeyd et‐diyimiz kimi, bank sektorunun xarici borcu 2 mlrd. dollardır. Bu isə öhdəliklərin cəmi 18%‐ni təşkil edir.

Milli Bank ölkənin valyuta bazarına tam nəzarət edir və nəticədə valyuta bazarı sa‐bitdir. Manatın dollara qarşı məzənnəsi keçən ilin əvvəlindən 4.2% möhkəmlənib. İqtisadiyyatın effektivliyi hiss olunacaq də‐rəcədə artır. Belə ki, qeyri‐neft sektorunun iqtisadiyyatdakı məhsuldarlığı son 9 ayda 8.6% artmışdır.

Nəticə

Qlobal maliyyə böhranından MDB ölkələ‐rindən ən az Azərbaycanın təsirləndiyini qeyd etsək də, yenə də aşağıdakı təkliflər böhranın təsirini minimuma endirə bilər.

‐ Kənd təsərrüfatına investisiya və kredit qoyuluşlarını artırmaq;

Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan əhalisinin 46%‐i kənddə yaşayır və iqtisadiyyatlarının əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edir və kənd təsərrüfatı məhsulları sənaye sahələri üçün xammaldır, nəticədə bu, sənaye sahələrinin inkişafına təkan verəcək.

‐ Neft gəlirlərindən asılılığı azaltmaq və qeyri neft sektorunun inkişafını təmin etməklə iqtisadiyyatın istehsal sahələrini yüksək artım templərinə hazırlamaq;

‐ Dövlət büdcəsinin defisitini azaltmaq üçün büdcənin icrasının yerinə yetiril‐məsinə yenidən baxmaq və bəzi xərc maddələrini azaltmaq;

Qeyd edək ki, noyabrın 25‐də parlament tərəfindən təsdiqlənən Azərbaycanın 2009‐cu il dövlət büdcəsində gəlirlər 12 177 mln. manat, xərclər isə 12 355 mln. manat həc‐mində nəzərdə tutulub. Defisit 178 mln. manatdır. Nəzərə alsaq ki, büdcədə neftin qiymətini 1 barreli 70 dollardan hesablayıb‐lar və hal‐hazırda bu 38‐45 dollar arasında dəyişir profisitin artacağı qaçılmazdı.

‐ Neft fondu hesabına keçirilən sosial və tikinti layihələrində əldə olunan vəsait‐lərin mənimsənilməsinin qarşısını almaq üçün ictimai nəzarəti və dövlət nəzarə‐tini artırmaq;


Number 28, 2009 119

‐ Qısa müddətli investisiyaların uzun‐müddətli investisiyalarla əvəz etmək.

‐ Süni qiymət artımlarına, inhisarçılığa və haqsız rəqabətə qarşı dövlət nəzarət tədbirlərinin gücləndirilməsi;

‐ Xaricdə saxlanılan valyuta ehtiyatlarının bir hissəsinin güzəştli şərtlərlə yerli bankların istifadəsinə verilməsi, ümu‐miyyətlə, banklararası və əhaliyə ünvan‐lanmış güzəştli kreditlərin stimullaşdı‐rılması;

‐ Fermerlərə və digər sahibkarlara (xüsu‐sən satış və ya istehsal dövriyyəsi aza‐lan) dövlət köməyinin artırılması, regio‐nal və sektoral vergi güzəştlərinin tət‐biqi,

‐ Qeyri‐neft sektoru üzrə ixracın stimul‐laşdırılması;

‐ Dövlət investisiya proqramının priori‐tetlərinə yenidən baxılması, büdcə və‐saitlərindən səmərəli istifadənin və döv‐lət maliyyə intizamının gücləndirilməsi;

‐ Problemli borc öhdəliklərinin bəziləri üçün seçməli qaydada dövlət zəmanə‐tinin tətbiqi və qeyri‐formal iqtisadiy‐yatın uçota götürülməsi;

‐ Sayı getdikcə artan işsizlərin təkrar peşə hazırlığını təmin edən layihələrin maliy‐yələşdirilməsi və onlara verilən müavi‐nətlərin artırılması;

‐ Ev təsərrüfatlarında və mülkiyyətindən asılı olmayaraq müəssislərdə bütün növ qənaətin stimullaşdırılması üçün məlu‐matlandırma kampaniyalarının aparıl‐ması;

‐ Qiymətli kağızlar bazarında korporativ borc kağızları sektorunun inkişafının iq‐tisadi yollarla təşviq edilməsi; anti‐inflyasiya tədbirləri kimi fiskal və mon‐ter alətlərdən heç birinə birmənalı üs‐tünlük verməmək və onların kombina‐siyasına çalışmaq.

Beləliklə, aparılan təhlil nəticəsində belə bir qənaətə gələ bilərik ki, son qlobal iqtisadi

böhran öz unikallığı ilə fərqlənir və Azər‐baycana bütün əsas maliyyə və mübadilə kanalları üzrə ciddi təsir göstərir. Lakin bu təsirin tam rəsmi diaqnostikası sistemli olmasa da, atılan bəzi addımlar hökumətin və biznes sektorunun mümkün risklərin fərqində olduğunu söyləməyə əsas verir.

ƏDƏBİYYAT

1. Madura, Jeff, ‘Financial Market and Institutions’, 7th Edition, Thomson South Western, s.442‐445

2. Mahrez Gil, Kaufmann Daniel, “Liberalization, Transparency and Financial Crisis”, August 1999, s.21

3. Wasserstom, Eric, “On the Financial Crisis: It’s Not Just Weak Oversight” The New York Times, September 2008

4. Kenç, Turalay, “Kredi Krizi Sonrasında Risk Modelleri ve Basel II Notu”, “BDDK 8. Kuruluş Yıl Dönümü” Konfransı, Avqust 2008

5. Əliyev E. “Milli iqtisadiyyatın lokomotivi olan bank sektoru qlobal böhranı əzmlə dəf edir”, Azərbaycan Qəzeti, 13 mart 2009,

6. IMF Rəsmi Web Saytı ( www.imf.org )

7. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi

8. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı

9. “Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycana təsirləri: yeni miflər yeni reallıqlara qarşı”, Azərbaycan‐Türkiyə İş Adamları Birliyi, Layihələr və Tədqi‐qatlar Şöbəsinin nəşri

10. “Azərbaycanın xarici dövlət borcu 2008‐ci ildə 23% artıb”, (http://www.editor.az/econ omy/1049 .html) , 13 Fevral 2009


ISO 9001:2000 KALİTE YÖNETİM SİSTEMİ KURULMASINDA QAFQAZ ÜNİVERSİTESİ TECRÜBESİNDE YAŞANAN

KOLAYLIKLAR

Şahin DURMAZ Qafqaz Üniversitesi,

Bakü / AZERBAYCAN

[email protected]

ÖZET

Günümüz dünyasındaki hızlı gelişmeler neticesinde yükseköğretim kurumlarından beklentiler çoğalmıştır. Yükseköğretim hizmetlerinin kalitesinin arttırılması ve bu kurumlarda kaliteyi hedef alan bir yönetim sisteminin oluşturulması zorunlu hale gelmiştir.

Qafqaz Üniversitesi ISO 9001:2000 Standardını uygulama yönünde önemli bir karar alarak bunu kısa bir sürede hayata geçirmiştir. Bu çalışmada Qafqaz Üniversitesinde ISO 9001:2000 Kalite Yönetim Sisteminin kurul‐ması ve uygulanmasında kolaylaştırıcı faktör olarak ortaya çıkan Qafqaz Üniversitesine ait özellikler incelen‐miştir.

Anahtar Kelimeler: ISO 9001:2000, kalite, eğitim.

FACILITIES OF ESTABLISHMENT OF ISO 9001:2000 QUALITY MANAGEMENT SYSTEM AT QAFQAZ UNIVERSITY

ABSTRACT

Expectations from higher education institutions have increased nowadays as a result of rapid development of the world. It is compulsory to increase the quality in the services of higher education institutions and establish a quality‐targeted management system for them.

Qafqaz University decided to implement ISO 9001:2000 Standard and realized this in a very short time. In this work some special factors of Qafqaz University during establishment and implementation of ISO 9001:2000 Quality Management System are investigated.

Key Words: ISO 9001:2000, quality, education.

1. Giriş

Dünyada 20. yüzyılın son çeyreğinde hız‐lanan, bilgiye dayalı küresel ekonomik ya‐rış ile birlikte bilişim ve iletişim teknoloji‐lerinde yaşanan önemli gelişmeler, ülke‐lerin her alanda olduğu gibi yükseköğretim alanında da sistemlerini yeniden değerlen‐dirmelerini ve gelişmeler ışığında yeniden yapılandırmalarını beraberinde getirmiştir.

Her geçen gün yükseköğretime olan talebin artması, buna karşın kamu kaynaklarından yükseköğretim kurumlarına ayrılan kay‐

nakların aynı oranda artmaması, yaşanan hızlı ekonomik ve sosyal değişimler ile bil‐gi ekonomisi ve toplumu esaslı gelişmele‐rin yükseköğretim kurumlarından daha nitelikli hizmet beklentisinin artması ile hızla daha büyüyen ve yönetimi daha kompleks hale gelen yükseköğretim ku‐rumlarının eğitim, öğretim, araştırma ve diğer hizmetlerinde sistematik ve stratejik yaklaşımları zorunlu hale getirmektedir. (7:online)

Bologna Sürecinde, Berlin Bildirisiyle (19 Eylül 2003) Avrupa ülkelerinin yüksek öğ‐


Number 28, 2009 121

retimden sorumlu bakanları, Avrupa Yüksek Öğretim Alanı oluşturmanın kalbinde, yük‐sek öğretimin kalitesinin yatmakta olduğu‐nu vurgulamışlardır. Bakanlar; kurumsal, ulusal, aynı zamanda Avrupa düzeyinde kalite güvencesinin daha çok geliştirilme‐sinin desteklenmesini taahhüt etmişlerdir. Kalite güvencesinde ortak yöntem ölçütleri geliştirme ihtiyacını belirtmişlerdir. Aynı zamanda, kurumsal özerklik, ilkesiyle uyumlu Yüksek öğretimde kalite güvencesi için temel sorumluluğun kendi kurumla‐rına dayandığını ve bunun da ulusal kalite çerçevesinde akademik sistemin gerçek so‐rumluluğunun temelini oluşturduğunu vur‐gulamışlardır. (2:44)

Bergen Bildirisiyle (19–20 Mayıs 2005) bu durum pekiştirilmiş ve yükseköğretim ku‐rumları iç mekanizmalarını sistematik bir şekilde ortaya konup bunları dış kalite gü‐vencesi ile doğrudan ilişkilendirme yoluyla eğitimde kalitenin artırılması çabalarına de‐vam etmeleri konusunda teşvik edilmiştir. (6:online)

Qafqaz Üniversitesi, uluslararası standart‐lara uyumun rekabet açısından önemini kavramış ve “uluslararası arenada söz sa‐hibi bir üniversite haline gelmek” hedefi‐nin bir gereği olarak bu konuda stratejik kararlar almıştır. Hızla büyüyen üniversi‐tenin kurumsallaşmış bir yapıya sahip ol‐ma isteği ve kabul görmüş standartlara uygun bir yönetim sisteminin yerleştiril‐mesi amacı, üniversiteyi ISO 9001:2000 Ka‐lite Yönetim Sistemini tatbik etme yönünde karar almaya itmiştir. (5:29)

2. Qafqaz Üniversitesinde Kalite Yönetim Sisteminin Kurulması Süreci

ISO 9001:2000, bir kuruluşun; a) Müşteri ta‐leplerini ve yürürlükteki mevzuat şartlarını karşılayan ürünü düzenli bir şekilde sağ‐lama yeteneğini gösterme ihtiyacı oldu‐ğunda, b) Sistemin sürekli iyileştirilmesi ve

müşteriye yürürlükteki mevzuat şartlarına uyulduğu güvencesinin verilmesi için, pro‐sesler de dâhil olmak üzere, sistemin ve‐rimli uygulanması yolu ile müşteri mem‐nuniyetinin artırılması amacına yöneldiği durumlarda, kalite yönetim sistemi için karşılanması gerekli şartları belirler. (13:1)

2003 yılının sonlarında üniversite yöneti‐minde söz sahibi birimlerin temsilcilerin‐den oluşan bir komisyon kurulmuştur. Kalite Yönetim Komisyonu (KYK) adı al‐tında kurulan birimin esas amacı, ISO 9001:2000 Kalite Yönetim Sistemi standar‐tına üniversitenin tüm birimleriyle uyum sağlamasını ve bu uyumun sürekliliğini te‐min etmek olmuştur. KYK başkanı aynı zamanda standardın bir gereğini yerine getirecek şekilde yönetim temsilcisi göre‐vini de üstlenmiştir. KYK kurulması süre‐cine paralel olarak, Qafqaz Üniversitesinin bağlı bulunduğu Çağ Öğretim Şirketi, üni‐versite dâhil, bünyesindeki tüm birimleri kapsayacak şekilde Türk Standartlar Ensti‐tüsünden eğitim ve danışmanlık hizmetleri almaya karar vermiştir. Bu şekilde başla‐yan Kalite Yönetim Sistemi kurulması süre‐ci yaklaşık bir buçuk yıl sonra Çağ Öğretim Şirketi bünyesindeki tüm kurumları kap‐sayan bir TS‐EN‐ISO 9001:2000 Kalite Yö‐netim Sistemi belgesi alınması ile başarıyla neticelenmiştir. (15:1)

Qafqaz Üniversitesinde ISO 9001:2000 stan‐dardının uygulanmasında, sistemin kurul‐masında ve işletilmesinde Qafqaz Üniversi‐tesine ait bazı özellikler, kolaylaştırıcı fak‐törler olarak ortaya çıkmıştır. Makalemizin bu kısmında İSO 9001:2000 Kalite Yönetim Sistemi uygulamasında Qafqaz Üniversite‐sindeki kolaylıkları sıralamak istiyoruz.

3. Qafqaz Üniversitesinde ISO 9001:2000 Tecrübesinde Yaşanan Kolaylıklar

1. Üst yönetimin desteği: Üst yönetim hızla büyüyen üniversitenin kurumsallaş‐

Şahin Durmaz


mış bir yapıya sahip olması ve kabul görmüş standartlara uygun bir yönetim sisteminin yerleştirilmesi amacıyla ISO 9001:2000 Kalite Yönetim Sistemini tatbik etme yönünde isteyerek karar aldığı için sistemin yerleşmesi adına gerekli finans, eleman ve motivasyon desteğini vermiştir. Bu da sistemin özellikle kurulma aşama‐sında karşılaşılan zorlukların aşılmasında önemli rol oynamıştır. (14:online)

2. Eğitim düzeyinin yüksekliği: Çalışan‐ların eğitim düzeylerinin yüksek olması sistemin anlaşılmasında yaşanan güçlükle‐rin yanında önemli bir avantaj olarak öne çıkmıştır. Birçok kurumda sistemin oturak‐laşması için üç‐beş yıl olarak telaffuz edilen gerekli sürenin üniversite ortamında kısal‐ması ve bir‐iki yıl gibi bir zamanda büyük oranda sisteme uyum sağlanma neticesini vermiştir.

3. Qafqaz Üniversitesi bir ailedir: Üni‐versite yönetimin bu sloganı kâğıt üzerinde bırakmayıp, gerçekten Qafqaz üniversitesi çalışanları, talebeleri, valideynleri, toplumu ve bu gibi diger unsurları bünyesinde iyi bir şekilde birleştirmesi, bir büyük aile ortamı oluşmasını temin etmiştir. Bu da sorunların takım çalışması, yardımlaşma ile daha ko‐lay olarak aşılmasını sağlamıştır. (8:online), (9:online)

4. Altyapı imkânları: Çalışma ortamının personel açısından yeterli olması, sınıfların eğitim için yeterli özelliklere sahip olması; temizlik, sıcaklık, ders anlatımında kolaylık ve anlayışı arttırıcı modern teknolojilerin bulunması ISO 9001:2000 sisteminin talep‐lerinin yerine getirilmesinde önemli avan‐taj olmaktadır. Sınıfların önemli bir kıs‐mında sinevizyon ile ders anlatımı için imkân bulunmaktadır. Dil Tedris merke‐zinde 30 sınıf ileri seviyede multimedya imkânlarıyla donatılıp küçük birer sinema salonu haline getirilerek yabancı dil öğre‐niminde kolaylık sağlanmıştır. Kütüpha‐

nede bilgisayarlar vasıtasıyla bilgi sistemi‐ne giriş ve kataloglarda tarama yapabilme imkânı mevcuttur. Aynı zamanda üniver‐site dâhilinde öğretmen ve öğrencilerin kul‐lanımı için bilgi sistemine bağlı olarak ça‐lışan 700 den fazla bilgisayar ile birçok hizmete ulaşmak (kütüphane, öğrenci bilgi sistemi, personel bilgi sistemi vb.) müm‐kündür. Bu da memnuniyetin arttırılma‐sında rol oynamaktadır. Aynı zamanda üni‐versitede talebelerin istifadesine sunulmuş yedi adet bilgisayar laboratuarı, dört adet çok kullanımlı salon (konferans, seminer, sinema gösterimi, tiyatro sahnelenmesi vb) bulunmaktadır. Bu ve buna benzer altyapı imkânları sistemin taleplerinin karşılan‐ması için mühim kolaylıklar oluşturmak‐tadır. (3:25‐32), (12:39‐47)

5. İletişim Kolaylıkları: Telefon, yazı, ilan vb. gibi klasik yollar yanında Qafqaz Üniversitesinde bulunan her personele bir adet bilgisayar tahsis edilmesi ve bu bilgi‐sayarlar arasında intranet ortamında bağ‐lantının bulunması iletişim imkânları açı‐sından büyük kolaylıklar sağlamaktadır. İşlemlerin daha hızlı yapılabilmesi ve yazılı bir ortam olması nedeniyle iç iletişimde kullanılan Outlook programını da unutma‐mak gerekir. Bu da sistem açısından önemli bir avantaj olmaktadır. Ayrıca şeffaf bir sis‐tem oluşmasında, Qafqaz Üniversitesi uy‐gulamasında önemli kurulların (İlmi Şura, İdare Heyeti, Riyaset Heyeti, Fakülte Ku‐rulları, İdari Birimler) toplantı tutanakla‐rına her bir kadrolu personelin kendi ma‐sasındaki bilgisayar aracılığıyla ulaşması‐nın mümkün olması önemli bir etken ol‐maktadır. Ayrıca yine aynı ortamdan İSO 9001:2000 Kalite Yönetim Sistemi dokü‐manlarına kolayca ulaşmak mümkün ol‐maktadır. Revizyon ve doküman kullanı‐mının elektronik ortama alınmasıyla dokü‐manlara ulaşımın kolaylaşması yanında önemli ölçüde kâğıt israfının önüne geçil‐miştir. (4:54‐56)


Number 28, 2009 123

6. Elektronik Bilgi Sistemi: Bir kurulu‐şun etkin ve verimli çalışmasında gerçek‐leştirilen faaliyetlere ait kayıtların düzenli bir şekilde tutulması, kolay erişilebilir ol‐ması, kullanıcı tarafından anlaşılır olması, elde edilen verilerin analiz edilmeye uygun olması gibi özellikler fevkalade önem arz etmektedir. Bu noktadan Qafqaz üniversi‐tesinde mevcut olan Elektronik Bilgi Sis‐temi (TMS‐ Talebe malumat Sistemi, PMS‐Personel Malumat Sistemi, KYK Otomas‐yon Modülü, Kütüphane Otomasyonu, İn‐san Kaynakları Modülü vb) kayıtların dü‐zenli ve doğruluğunda mühim rol oyna‐maktadır. (1:71‐83)

7. Ölçme ve analiz imkânları: Üniver‐sitenin sağladığı bilgi teknolojileri kullanı‐larak ölçme ve değerlendirme daha kolay ve verimli olmaktadır. Üniversitede mem‐nuniyet anketleri; Öğrenci memnuniyet anketi, Personel Memnuniyet Anketi, Öğ‐rencinin dersi değerlendirme anketi vb. an‐ketleri bilgisayar laboratuarlarının kulla‐nılmasıyla daha seri olarak ve daha geniş katılımlı bir şekilde yapılmaktadır. Topla‐nan veriler elektronik ortamda olduğu için değerlendirme ve analiz imkânları günü‐müz teknolojilerinin sunduğu kolaylıklar sayesinde daha etraflı olmaktadır. (4:65‐73)

8. İş Dünyası ile İlişkiler: İş dünyası ile iyi ilişkiler kuran üniversite sık sık yerli ve yabancı şirket yöneticileriyle görüşerek bilgi alışverişinde bulunmakta, ortak pro‐jeler yapmakta, öğrencilerine staj ve burs imkânı sağlamakta ve mezunlarına iş im‐kânı oluşturmaktadır. Bu sayede farklı şir‐ket ile sistemleri tanıyan öğrenci ve perso‐nelin değişim ve yeni sistemlere uyumu çok daha kolay olmaktadır. (16:online)

9. Uluslararası İlişkiler: Üniversite, dün‐yadaki birçok üniversiteyle iyi niyet anlaş‐maları imzalamış, ortak projelere katılmış, Almanya, İngiltere ve Gürcistan’daki öğ‐rencilere yönelik yaz okulları düzenlemiş ve birçok alanda artık gelenekselleşmiş bir

kimliğe bürünen uluslararası konferans, sempozyum ve kongreler düzenlemiştir. Amerika, Almanya, Mısır, Türkiye ve İtalya üniversiteleriyle öğretim elemanı değişimleri ve batılı üniversitelerle çifte‐ortak diploma programları gerçekleştirmiş‐tir. (11:25) Uluslararası programlar ve öğrenci‐öğretim elamanı değişimleriyle ka‐zanılan tecrübeler yeni sistemlerin uygu‐lanması için uygun bir ortam oluşturmak‐tadır.

4. Netice

Qafqaz Üniversitesinde 2004 yılında başla‐tılan İSO 9001:2000 Kalite Yönetim farklı Sistemi uygulamasına geçilmesinin iki önemli nedeninden birisi “kurumsallaşma” diğeri de “kaliteli eğitim” hedefine daha erken bir süre içerisinde ulaşma isteğidir. Uygulama ile Üniversitede “Kalite Yönetim Sisteminden” beklenilen maksadın gerçek‐leştiğini ifade etmek mümkündür. “Kurum‐sallaşma” ve “Kaliteli eğitim” hedefi bir misyon haline dönüşmüştür. (10:7)

Bu örnekten görüleceği üzere kalite yolcu‐luğunda kurumların yapısı ve çalışanlar ol‐dukça önemli yer tutmaktadır. Çalışanların eğitim düzeyinin yüksekliği, Üst yönetimin desteği, çalışanlar arasındaki sıcak ilişki, altyapı imkânları, iletişim kolaylıkları, bilgi sistemleri, ölçme ve analiz imkânları, iş dünyası ve uluslararası ilişkiler bir ku‐rumda kalite yönetim sistemlerinin başa‐rısında oldukça mühim olmaktadır.

KAYNAKLAR

1. ADAMOV Abzetdin, “Boloniya Prosesi Kon‐tekstinde Azerbaycan Tehsili”, Konferans Mate‐rialları,15 Dekabr 2007, Bakı

2. Bologna Süreci Temel Belgeleri, Ulusal Ajans, Ankara, 2005

3. Broşür “Abituriyentler üçün” Qafqaz Universi‐teti, Bakı, 2007

4. DURMAZ Şahin, “Modern Higher Education Management and İts Application at Qafqaz University, Azerbaijan” PhD Thesis, University of Technology, Zurich 2009

Şahin Durmaz


5. Heyet, “Haydar Aliyev ve Çağ Öğretim” Etima‐da Sadaqatle 15 il, Bakı, 2007

6. http://bologna.yok.gov.tr/index.php?page=yazi&i=53 10.02.2010

7. http://bologna.yok.gov.tr/index.php?page=yazi&i=70 10.02.2010

8. http://qafqazlife.blogspot.com/2007/05/ktphaneniz‐iin‐kampanyas‐balad.html 10.02.2010

9. http://www.qafqaz.edu.az/index.php?z=1500&inf_id=1332 10.02.2010

10. Qafqaz Üniversitesi, “Özdenetim Ve Özdeğer‐lendirme Dosyası” Bakı, 2005

11. Qafqaz Üniversitesi, “Yök Denkliği Başvuru Dosyası” Baku, 2008

12. QU Dil Tedris Koordinatörlüğü, “I.Kurs Tale‐besinin El Kitabçası”, Qafqaz Universiteti, Bakı, 2008

13. TS EN ISO 9001:2000, Kalite Yönetim Sistemleri‐Şartlar, Türk Standartları Enstitüsü, Ankara, Nisan 2001

14. www.qafqaz.edu.az 10.02.2010

15. YEGÜL, M.Fatih, “Qafqaz Üniversitesi ve ISO 9001–2000 Tecrübesi”, Yayınlanmamış Rapor, Bakü, Nisan 2006

16. http://www.hafta‐ichi.com/newv/2009/09/16/read=42139 10.02.2010


PHILOLOGY AND PEDAGOGICS

FİLOLOGİYA VƏ PEDAQOGİKA

FİLOLOJİ VE PEDAQOJİ

ФИЛОЛОГИЯ И ПЕДАГОГИКА


AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏTİNİN NƏZƏRİ‐KULTUROLOJİ TƏDQİQATLARINDA DİL MƏSƏLƏLƏRİ

Fatimat MƏMMƏDOVA Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti Sənətşünaslıq Fakültəsi, kulturologiya e.n., baş müəllim.

Bakı / AZƏRBAYCAN

XÜLASƏ

Azərbaycan mühacirətinin kulturoloji irsində dil mövzusu millət və mədəniyyət fenomenləri kontekstində araşdırılmış, dilin tarixi‐mədəni və milli‐ideoloji aspektlərdən tədqiqi problemlərinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Məqalədə mədəniyyətin ən mühüm tərkib hissəsi və ən davamlı daşıyıcısı olan dilin həm də milliyyətin təyinində ən önəmli amil olması faktı Azərbaycan mühacirətinin elmi‐nəzəri irsi kontekstində şərh edilir. Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əhməd Cəfəroğlu,Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin problemlə bağlı qənaətlərinə aydınlıq gətirilir.

Açar sözlər: Azərbaycan mühacirəti, dil, millət, mədəniyyət

LANGUAGE ISSUES IN THEORETICAL AND CULTURAL INVESTIGATIONS OF AZERBAIJANI EMIGRATION

ABSTRACT

Language theme of Azerbaijan emigration heritage was researched in aspect of national and cultural phenomens. Great attention was payed to researched problems of language in historical, cultural, national and ideological aspects. This article referring to the position of the modern cultural idea deals with essence of the concepts of the language and culture. The fact of existance of the language as the most substantial constituent and the most stable bearer of culture and at the same time the fact of existance of it as the most important factor in the determination of the nation is commented in scientific – theoretical heridatary context of Azerbaijan emigration. Light is thrown upon Ali bey Huseynzadey’s, Mahammad Amin Rasulzadeh’s, Ahmed Jafaroglu’s and Yusif Vezir Chemenzeminli’s thoughts concerning this problem.

Key words: Azerbaijan emigration, language, nation, culture

Giriş Azərbaycanın yenidən öz istiqlaliyyətinə qovuşması sovet ideoloji sisteminin forma‐laşdırdığı stereotipləri aradan qaldırdı. Milli məfkurəyə söykənən nəzəri‐kulturo‐loji fikrin əsas istiqamətlərindən biri keçil‐miş yolun yenidən nəzərdən keçirilməsi, ədəbi‐mədəni dəyərlərə çağdaş zamanın tə‐ləbləri səviyyəsində qiymət verilməsidir. Xüsusilə, Azərbaycan mühacirətində yara‐nan və uzun illər ciddi tədqiqatdan kənar‐da qalmış zəngin mədəni irsin öyrənilmə‐sinə diqqət və marağın artması hiss edil‐məkdədir. Bu baxımdan son illərdə Mə‐

həmməd Əmin Rəsulzadə, Əli bəy Hüseyn‐zadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Mirzə Bala Mə‐həmmədzadə, Əhməd Cəfəroğlu, Ceyhun Hacıbəyli, Kərim Odər, Hüseyn Baykara, Əlimərdan bəy Topçubaşov və b. şəxsiy‐yətlər və mühacirətin nəzəri‐kulturoloji irsi haqqında yazılan tədqiqatlar əvvəlki döv‐rün araşdırmalarından məhz elmi‐nəzəri faktlara yanaşma tərzi ilə seçilir.

Azərbaycan mühacirətini təmsil edən şəx‐siyyətlərin çoxsaylı monoqrafik tədqiqatla‐rında, məqalələrində, müxtəlif səpkili araş‐dırmalarında “dil” məsələləri bu və ya baş‐qa səpkidə öz əksini tapmışdır. Son illərdə

Azərbaycan mühacirətinin nəzəri‐kulturoloji tədqiqatlarında dil məsələləri

Number 28, 2009 127

Azərbaycan mühacirətinin nəzəri‐kulturo‐loji irsi müəyyən qədər araşdırılmış, onu təmsil edən şəxsiyyətlərin yaradıcılığı haq‐qında monoqrafiya, dissertasiya, elmi mə‐qalələr yazılmışdır. Bəzi tədqiqatlarda isə Azərbaycan mühacirətinin nəzəri‐kulturo‐loji irsi müəyyən problemlər işığında təd‐qiq obyektinə çevrilmişdir. Lakin mühaci‐rətin zəngin və orijinal səciyyə daşıyan dil‐lə bağlı tədqiqatları çox az araşdırılmışdır. XX əsrin sonlarından etibarən Şamil Qur‐banov, Bəkir Nəbiyev, Vaqif Sultanlı, Xa‐ləddin İbrahimli, Abid Tahirli, Nikpur Cab‐barlı, Mübariz Süleymanlı, Şəlalə Həsə‐nova, Fatimat Məmmədova və b. Mühaci‐rətin nəzəri‐kulturoloji irsinə müraciət et‐miş, tədqiqatlar aparmışlar.

Təqdim olunan yazımızda Azərbaycan mü‐hacirətinin mövzu ilə bağlı elmi qənaətlə‐rinə toxunmağa çalışmışıq.

1. Azərbaycan mühacirətinin irsində dil amili

Həyatlarını Azərbaycanın istiqlalı yolunda mübarizəyə həsr etmiş mühacir ziyalıların yaradıcılıqlarında “dil” mövzusunun ideo‐loji ağırlığı üstünlük təşkil etmişdir. Onlar dil, millət, mədəniyyət məfhumlarına biri digərini doğuran, tamamlayan, mühafizə edən amillər kimi yanaşmış, bu kültürəl hadisələri vahid, tam orqanizmin ayrılmaz tərkib hissələri hesab etmişlər. Azərbayca‐nın istiqlalını həyat amalına çevirmiş mü‐hacir ziyalılar elmi‐nəzəri tədqiqatlarında dil amilini təkcə elmi deyil, habelə siyasi‐ideoloji baxımdan şərh edərkən bu qənaət‐dədirlər ki, dil ictimai hadisədir, o yalnız ictimai həyatın bütün tərəflərinin (iqtisadi, sosial, siyasi, mənəvi) kontekstində dərk edilə bilər, onların hər birini özlərinə xas bəşəri məzmun baxımından səciyyələndirə bilər. Mühacirətin kulturoloji irsində dəyiş‐məz bir mövqe müşahidə olunur ki, dil kültürün ən böyük, ən əsas ünsürüdür. Dil kültürün ilk və təməl ünsürü olduğu kimi, digər kültür ünsürlərinin də başlıca daşıyı‐

cısı və xəzinəsi durumundadır. Dil kültür ünsürü olaraq milli birliyi saxlayır və milli həyatı mühafizə edərkən bütünlüklə bu vəzifələrə xidmət edir:

‐ Dil bir millətin kainatı özünə görə səs‐ləndirməsi, ona öz möhürünü vurması‐dır. Dil milli damğası ən saf, aydın olan mədəniyyət ünsürüdür.

‐ Dil düşüncənin aynasıdır, qəlibidir. Dil hər millətin düşüncə tərzini, fəlsəfəsini əks etdirir. Hər bir millətin fəlsəfəsi di‐linin içərisindədir.

‐ Dil fərdlər və nəsillər arasında sosial qo‐humluq bağıdır. Dil milli bütünlüyü, kültür birliyini təmin edir.

‐ Dil milli hafizənin, duyğu və düşüncə‐lərin, maddi və mənəvi dəyərlərin qiy‐mətsiz xəzinəsi, keçmişdən gələcəyə ən davamlı mesajdır.

Mühacirətin dillə bağlı tədqiqatlarından alınan ümumiləşdirilmiş bu qənaətlərlə əlaqədar qeyd edək ki, elə bir mütəfəkkir, siyasət və mədəniyyət xadimi tapmaq çə‐tindir ki, onların fəaliyyətlərində bu prin‐siplərdən hansı birinəsə istinad edilməmiş olsun.

Anlaşma və ünsiyyət vasitəsi olan dil fərd üçün də, cəmiyyət üçün də tərəqqinin, uğurun və səadətin ilk açarıdır. Bu baxım‐dan dilin ictimai həyatdakı rolu və yeri danılmazdır.

Azərbaycan milli‐mənəvi dəyərlərinin təəs‐sübkeş daşıyıcıları olan mühacirət nüma‐yəndələri siyasi partiya və təşkilatlarda, el‐mi, ədəbi, kültürəl dərnəklərdə təqdim et‐dikləri çalışmaları ilə yanaşı “Yeni Kafkas‐ya”, “Azəri‐türk”, “Odlu Yurd”, “Bildiriş”, “Azərbaycan Yurd Bilgisi”, “İstiqlal”, “Qur‐tuluş”, “Azərbaycan”, “Türk yolu”, “Türk izi” kimi mühacirət mətbu orqanlarında, həmçinin Türkiyə və Avropanın müxtəlif qəzet və dərgilərində Azərbaycan mədə‐niyyətinin problemlərinə dair müntəzəm çıxışlar etmişlər. Onların tədqiqatlarında dilçilik məsələləri xüsusi yer tutmuş, Əh‐

Fatimat Məmmədova


məd Cəfəroğlu, Məhəmməd Əmin Rəsul‐zadə, Ceyhun Hacıbəyli, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Hüseyn Baykara, Əbdülvahab Yurdsevər, Mirzə Bala Məhəmmədzadənin yaradıcılığında dilçilik məsələləri bu və ya başqa şəkildə öz əksini tapmışdır. Qeyd edək ki, Azərbaycan mühacirləri içərisində ardıcıl şəkildə dilin elmi‐nəzəri problemləri ilə Əhməd Cəfəroğlu məşğul olmuşdur. Eyni zamanda Ceyhun Hacıbəylinin, Əb‐dülvahab Yurdsevərin, Hüseyn Baykaranın araşdırmaları türk dili tarixi, müqayisəli qrammatika, Azərbaycan türkcəsinin tarixi, ana dili problemi, ədəbi dil tarixi, dialek‐tologiya və s. məsələlərin tədqiqi baxı‐mından diqqəti cəlb edir.

M. F. Axundov, H. B. Zərdabi, Ş. C. Əfqani, İ. Qasprinski kimi mütəfəkkirlərin əlifba və dilə dair irsindən qaynaqlanan ideyalar: Dilsiz adam nə isə, ədəbi və ümumi dili olmayan millət də tamamən eynidir” ide‐yasına tapınan İ. Qasprinski və “ Millətdən kənarda səadət yoxdur, dilsiz də millət ola bilməz. Əgər dil millətin bütün sənət və peşə sahiblərinin ünsiyyəti və istifadəsi üçün lazımı ehtiyacı təmin etmirsə, onu dil adlandırmaq olmaz” prinsipini ortaya qo‐yan Ş. C. Əfqani irsinin təsir dairəsində olan mühacirət nümayəndələri həmişə bu xətti izləmişlər.

M. Ə. Rəsulzadənin əsərlərində dilin kültü‐rəl baxımdan təhlili mühüm yer tutur. Hələ gənc yaşlarından dil mövzusuna önəm ve‐rən M. Ə. Rəsulzadə hələ 1914‐cü ildə ya‐zırdı: “Bir milliyyəti məhv edib aradan gö‐türmək qəsdində olan siyasilər də əsil bu‐nun üçündür ki, təmsil (assimilyasyon) əməliyyatı icra edərkən, ən birinci fikirlə‐rini dilə verər və ən əvvəl bir millətin dilini yaddan çıxarmağa səy edərlər”1. Millətin ən böyük sosial müəssisəsi, institutu dildir. Xalqın taleyini hər şeydən uca tutan müha‐cirlərimiz fərdi, sosial, ictimai və milli önə‐mini doğru dəyərləndirdikləri bu müəssi‐

1 M. Ə. Rəsulzadə. Əsərləri, II c. Bakı, Şirvannəşr, 2001

sənin mühafizə və inkişafını heç vaxt nə‐zərdən qaçırmamışlar. M. Ə. Rəsulzadə “Tutacağımız yol” adlı məqaləsində bəyan edirdi ki, “Dilcə biz türküz, türklük mil‐liyyətimizdir. Ona görə də müstəqil türk ədəbiyyatı, türk tarixi və türk mədəniy‐yətinə malikiyyətimiz məqsədimizdir. Par‐laq bir türk mədəniyyəti isə ən müqəddəs qayeyi‐amalımız, işıqlı yıldızımızdır”2. Ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatı üçün səciyyəvi olan dil probleminə diqqət yetirərək V. Sultanlı yazır: ”Sənətindən, sə‐viyyəsindən asılı olmayaraq həmin dövrün elə bir ziyalısı olmamışdır ki, bu məsələyə öz münasibətini bildirməmiş olsun. Əslin‐də milli dil probleminin əsrin siyasi həya‐tının aparıcı faktoru kimi çıxış etməsinin bir sıra mühüm səbəbləri var idi. Bu, hər şeydən əvvəl, onunla bağlıdır ki, Azərbay‐can xalqı həmin dövrdə milli dirçəliş tari‐xini yaşayırdı, azadlıq və istiqlaliyyət mü‐barizəsinə başlamışdı. Və şübhəsiz ki, xal‐qın öz milli mənliyini dərketmə prosesində dil ilkin amil rolunda çıxış edirdi.”3

Əli bəy Hüseynzadə göstərirdi ki, müsəl‐manların və türk xalqlarının “səlaməti və səadəti üçün yeganə vasitə” onların arasın‐da mənəvi birliyin yaranmasındadır. Buna görə də əsas işimiz olan dil, din birliyini mühafizə edib qorumağın vacibliyini bil‐məliyik və öyrənməliyik. Çünki yalnız bu‐nun nəticəsində “müsəlman və bilxassə türklər, hər nərədə olursa olsun, istər Os‐manlıda, istərsə Türküstanda, istər Baykal gölünün ətrafında, ya Karakorum civa‐rında olsun, yekdigərimizi tanıyacaq və sevəcəkdir”4.

“Dilimizin, lisanımızın tərəqqisinə mane olan hər növ sədlərin, divarların yıxılma‐sına, dəf olmasına qeyrət ediniz” deyərkən Əli bəy dili ən mühüm milli ünsür kimi 2 Mədəniyyət dünyası. III buraxılış. Bakı, “Xaqan”, səh. 4, 2001

3 Ağır yolun yolçusu. Bakı, Azərnəşr, səh. 128, 2001 4 Əli bəy Hüseynzadə. Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir. Bakı, Mütərcim, səh.27, 1997


Number 28, 2009 129

təqdim edir. O, dil birliyi, “Turan” ideya‐sından bəhs edərkən, Yaşar Qarayevin təbirincə desək, “hər şeydən əvvəl, əlbəttə, vahid mənəvi məkanı görür və bütün türk‐lər üçün sabit, monolit, dəyişməz mənəvi Vətəni nəzərdə tuturdu. Bu Vətənin ərazisi – vahid islam idi, vahid türk kültürü, dili və mənəviyyatı idi. Bəlkə də Əli bəyin bu təlimindən sonra Atatürk öz məşhur millət tərifini və düsturunu söyləmişdi: ”Türkiyə cümhuriyyətinin təməli kültürdür” və məhz kültür baxımından “milli mənliyini bilməyən millətlər başqa millətlərin şika‐rıdır”5.

Əli bəy Hüseynzadə Türkiyədə və Azər‐baycanda olmasından asılı olmayaraq dillə bağlı tədqiq və təbliğatını heç vaxt dayan‐dırmamışdır. İstər mətbu yazıları, istərsə də tədqiqat əsərlərində dilə çox həssaslıqla yanaşmış, bu mövzu ətrafında ciddi müba‐hisələrə tutarlı münasibəti ilə seçilmişdir. Ə.Hüseynzadə irsinin cəfakeş tədqiqatçısı Ofelya Bayramlı yazır ki, “Ə. Hüseynzadə‐nin dünya mədəniyyətinin təbliği sahəsin‐dəki fəaliyyəti 1905‐ci ildə Bakıya gəldik‐dən sonra daha da güclənir. Ə.Hüseynzadə yalnız rus və Avropa klassiklərinin – Şeks‐pirlərin, Şillerlərin, Götelərin, Bayronların, Çexovların əsərlərini türk dilinə çevirən bir tərcüməçi olmamışdır. O, XX əsrin əvvəllə‐rində müstəmləkə əsarəti altında əzilən Şərq xalqlarının milli azadlıq ideyalarını türk dilinə çevirən bir tərcüməçi idi”6.

Əməkdaşı və ya redaktoru olduğu hər han‐sı bir mətbu orqanı vərəqləmək kifayətdir ki, Əli bəyin dil mövzusuna nə qədər ciddi yanaşdığının şahidi olasan. Təkcə “Həyat” qəzetində onun “Qəzetimizin dili haqqında bir neçə söz”, “Türk dili öyrənməyin fəvaidi“, “Yenə dil müşkülatı” kimi neçə ‐ neçə məqaləsi dil problemlərinə həsr olunmuşdur. Hətta qəzetin ilk sayının baş 5 Y. Qarayev. Tarix: yaxından və uzaqdan. Bakı,

Sabah, səh.284, 1996 6 Ə. Hüseynzadə. Türklər kimdir və kimlərdən

ibarətdir. Bakı, Mütərcim, səh. 60, 1997

məqaləsi – “Qəzetimizin məsləki” adlı yazısı dillə bağlı çox mühüm şərh, tövsiyə və təbliğlərlə səciyyəvidir. “...hər qövm və millət öz qövmiyyətinə, lisanına, dininə, tarixinə, adət və əxlaqına və əl–hasil özü‐nün bütün əhvali‐maziyyə və hazirəsinə, hətta əhvali‐atiyəsinə kəsbi‐vüquf eyləmə‐lidir“ hökmünü verən Ə. Hüseynzadə dün‐yada qazanılan bütün mütərəqqi bilgilərin elm və dil sayəsində mümkünlüyünü xalqa bəyan edir. Dilin bu prosesdəki roluna aydınlıq gətirən mütəfəkkir belə qənaətə gəlir ki, “Ülum və maarif əksəriyyət bey‐nində intişar etmək üçün lazımdır ki, millə‐tin öz ana dili məlum və maarif təhsilinə alət olsun. Təbiri‐axərlə lazımdır ki, millət öz dilinin qədrini bilsin və onun tərəqqi və təkamülünə çalışsın. Bir vaxtlar Şərqdə millət islam beynində ərəb və fars dilləri ülum və maarifə alət bulunmuş olduğun‐dan ərəb və fars qövmləri xeyli tərəqqiy‐yati‐iqtisadiyyəyə və ictimaiyyəyə malik oldular. Bu gün isə ülum və ədəbiyyat türk dilində olmaq üzrə tərəqqiyə başlamış ol‐duğundan ümum Şərqdə maarifin ən gözəl vasiteyi‐intişarı türk lisanı olmuşdur. Türk lisanı bu xüsusda mütəhəddid şəraiti‐mətlubeyi‐camedir”7.

Ötən əsrin əvvəllərində mətbuatı bürümüş məlum dil mübahisələrində Ə.Hüseynza‐dənin mövqeyi aydın və birmənalı idi. “Həyat“ qəzetinin yeddinci sayında “Qəze‐timizin dili haqqında bir neçə söz” başlıqlı yazı ilə Ə.Hüseynzadə qarşıya belə bir se‐çim qoyur: “Bizəmi qəzetimizin dilini sadə‐ləşdirmək, yoxsa, cəmaətimizəmi öz ana dili olan türkcəyi öyrənmək lazımdır. Bu‐dur məsələ!...” Ə.Hüseynzadə cəmiyyətin üzvlərinə dünya haqqında, insanların yaşa‐yışı, vəziyyəti, elmi və texniki tərəqqi, siya‐sət, iqtisadiyyat, ictimaiyyət, millətin zəruri ehtiyacları, islam dininin hikmətləri haq‐qında hansı dildə məlumat verilməsini so‐ruşur: “Öz ana dilini bilməyən bir neçə 7 Ə. Hüseynzadə. Türklər kimdir və tütklərdən iba‐

rətdir. Bakı, Mütərcim, səh. 69, 1997

Fatimat Məmmədova


zatın xətri üçün türkcə hüruf ilə yazılmış rusca bir qəzetəmi çıxaraq?”8

Azərbaycan mühacirlərinin dil probleminə münasibətində Ş.C.Əfqani və İ.Qasprinski‐nin münasibəti açıqca duyulur. Bu mövqe‐nin tərəfdarlarına görə millətin kimliyi onun dilindən başlanır və türk xalqları bir‐birini dəyərincə tanımaq, sevmək, öz milli mənliyini dərk etmək üçün vahid, güclü millətə çevrilməkdən ötrü mütləq vahid dildə ‐ ümumtürk ədəbi dilində danışma‐lıdırlar. Mühacirətin dilçiliklə bağlı ən qüd‐rətli simalarından biri olan Əhməd Cəfə‐roğlu İ. Qasprinskinin bu ideal yolundakı çalışmalarından bəhs edərək yazırdı ki, “Dildə, fikirdə, işdə birlik!” şüarı ilə mey‐dana atılan İsmayıl bəyi “...nə rus misyo‐nerləri, nə də türk‐rus bolşevikləri türk dili birliyindən dolayı əfv etmədilər, onu türk ölkələrinə yakıştırmadılar. İsmayıl bəyin böyük rus ittihadına qarşı qoyduğu bu böyük türk birliyi, onlarca nə qədər zərərli isə, bizcə o qədər əziz və o qədər hörmət‐lidir”9.

2. Azərbaycan mühacirəti və türk dili tarixi

Azərbaycan mühacirətinin dilçiliklə bağlı araşdırmalarının mühüm qismini türk dilinin tarixi ilə bağlı yazılmış tədqiqatlar təşkil edir. Bu şəxsiyyətlərin irsi elmi zən‐ginliyi və çoxcəhətliliyi ilə seçilir və türk dili tarixinə xüsusi əhəmiyyət verməsi ba‐xımından çox əhəmiyyətlidir. Hər şeydən əvvəl bu problem Azərbaycan dilinin tarixi köklərinin ümumtürk kontekstində araşdı‐rılması baxımından əhəmiyyətlidir. Belə ki, sovet hakimiyyəti illərində sosialist ideo‐loqları imperiya siyasətinin tərkib hissəsi kimi rus dilini “millətlərarası ünsiyyət va‐sitəsi“ elan edərək, onun “hegemonluğu‐nu” həyata keçirmək üçün digər xalqların, 8 Ə. Hüseynzadə. Türklər kimdir və kimlərdən iba‐

rətdir. Bakı, Mütərcim, səh. 72, 1997 9 Caferoğlu Ahmet. İsmayıl Bey Qasprinski. “Azer‐

baycan Yurt Bilgisi”, sayı 16, səh, 165‐169, 1933

xüsusən türk mənşəli millətlərin dillərini assimilyasiya etmək, onları öz tarixi köklə‐rindən ayırmaq məqsədilə geniş təbliğat aparırdılar. Hətta bəzən ifrata vararaq əv‐vəlki dövrdə yaşayıb‐yaratmış rus türko‐loqları V.V.Radlov, V.V.Bartold, A.Samoy‐loviç və başqalarının obyektiv elmi axtarış‐larının məhsulu olan tədqiqatlarına kölgə salaraq hər vəchlə rus dilinin daha üstün olduğunu sübut etməyə çalışırdılar. Müha‐cir ömrü yaşayan Ə.Hüseynzadə, M.Ə. Rə‐sulzadə, M.B.Məmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu, H.Baykara, Ə.Yurdsevər, N.Keykurun və başqaları rus‐sovet şovinist siyasətinə eti‐raz səslərini dəfələrlə qaldırmışlar. Xüsu‐silə, görkəmli türkoloq Ə.Cəfəroğlu Mün‐hendə, Sovetlər Birliyini Öyrənmə İnstitutu tərəfindən nəşr edilən “Dərgi” adlı məc‐muədə çap olunmuş “Sovetlər Birliyi tür‐koloji araşdırmalarındakı rus kültür üstün‐lüyü davası” adlı məqaləsində türk kültü‐rünə qarşı aparılan bu şovinist siyasəti kəskin tənqid etmiş, bunu türk dilinə “dün‐yada analoqu olmayan münasibət” kimi dəyərləndirmişdir. O, vahid türk millətini parçalamaq, Türküstan, Qafqaz, İran, Ana‐dolu və başqa ərazilərdə məskunlaşmış eyni köklü bir toplumu müxtəlif adlarla biri‐birindən ayırmaq və qarşı‐qarşıya qoy‐maq siyasəti yeridənləri tutarlı dəlillərlə tənqid etmişdir.

İkincisi, Azərbaycan mühacirətinin türk dilinin tədqiqinə diqqət yetirməsi bu gün də aktual olan ortaq türk dili və əlifbasının formalaşdırılması prosesi ilə bağlıdır.

Üçüncüsü, Azərbaycan mühacirətinin nə‐zəri‐kulturoloji tədqiqatlarında türk dili ta‐rixinin araşdırılmasına mühüm dəyər veril‐məsi rus‐sovet müstəmləkəçiliyinin boyun‐duruğu altında yaşayan sosialist Azərbay‐canında bu istiqamətli tədqiqatlara ciddi yasaq qoyulmasıdır. Məlum olduğu kimi, sovet hakimiyyəti dövründə, xüsusilə, sta‐linizmin hökm sürdüyü otuzuncu‐əllinci illərdə Azərbaycanda “türk dili” və “türk xalqı” ifadələri “Azərbaycan dili” və “azər‐


Number 28, 2009 131

baycanlı” terminləri ilə əvəz olunmuş, türk dili ilə bağlı araşdırmalara yasaq qoyul‐muş, hətta ayrı‐ayrı tədqiqatlarda əslən Türkiyədən olan dilçi alimlərin adları belə çəkilməmişdir. Belə ki, Azərbaycan müha‐cirətinin nəzəri‐kulturoloji araşdırmaları Türkiyədə də ciddi təhlil və tədqiq obyek‐tinə çevrilmişdir. Əli Heydər Bayat, Əli Yavuz Akpinar, Əhməd Bican Ercilasun, Bilgə Ercilasun, Səbahəddin Şimşir və baş‐qa tədqiqatçıların əsərləri bu baxımdan səciyyəvidir.

Həyatının müəyyən dövrünü mühacirətdə keçirmiş Yusif Vəzir Çəmənzəminli də ortaq türk dili məsələsinin üzərində ətraflı dayanmış, İ. Qasprinskinin “dildə birlik” ideyasını təqdir etmiş, hətta Rusiya türklə‐rinin mədəni birliyinə, ilk növbədə isə dil birliyinə nail olmağın yolları barədə ma‐raqlı mülahizələr irəli sürmüşdür. Onun fikrincə: “Biz böyük türk ailəsinə mənsu‐buq. Tarix, ənənə, dil və adətlər birliyi biz‐ləri birliyə çağırır.” Y.V.Çəmənzəminlinin mövqeyi belə idi ki, Rusiya türklərinin dil birliyinə nail olmaq üçün bütün türklər yaşayan ərazilərdə vahid proqrama tabe məktəblər açılmalıdır. Bu məktəblərdə təh‐sil ümumi türkcədə olmalı idi. Elmi kitab‐lar, fənn kitabları Türkiyədən gətirilməli idi. İsmayıl bəy ümumi türkcə dedikdə “Tərcüman“ qəzetinin dilini nəzərdə tutur‐du. O, inanırdı ki, “cəmi Rusiya türkləri arasında vahid proqramlı məktəblər ittihad əmələ gətirər. İkincisi, dil birliyi balaların ürəyində ittihad toxumu səpər”.

Nəticə

Azərbaycan mühacirətinin nəzəri‐kultu‐roloji tədqiqatlarında “dil” mövzusu yuxa‐rıda qeyd etdiyimiz aspektlərdə araşdırıl‐mışdır. Mühacirətin kulturoloji irsinin or‐taya qoyduğu qənaətlərə görə dil birliyi bütün arzu olunan məziyyətlərə yalnız o zaman sahib ola bilər ki, ayrı‐ayrı fərdlərin dilindən təşəkkül tapmış milli dilin müha‐fizəsi və zənginləşməsi üçün gərəkli hər

şey edilsin. Tarixilik baxımından mühaci‐rətin problemə münasibəti belədir ki, Azər‐baycan dilini və mədəniyyətini ümumilik‐də türk xalqlarının tarixindən ayırmaq mümkün deyil. Türk dünyasında “ dil və kültür birliyi “ ideyasının tərəfdarları olan mühacirət nümayəndələri Azərbaycan türk‐cəsini böyük və vahid türk dilinin bir qolu hesab edirdilər. Bu konsepsiyaya görə Azər‐baycan dilinin tarixi inkişafını türk dilinin tarixi inkişafından ayrı təsəvvür etmək olmaz.

Azərbaycan mühacirətinin kulturoloji irsin‐də dil mövzusu millət və mədəniyyət feno‐menləri kontekstində araşdırılmış, dilin tarixi‐mədəni və milli‐ideoloji aspektlərdən tədqiqi problemlərinə xüsusi diqqət yetiril‐mişdir. Dilin siyasi‐ideoloji mahiyyətini tədqiq və şərh edən mühacirət nümayən‐dələri sovetlərin dil siyasətinə qarşı müba‐rizədə fəal və kəskin mövqe nümayiş etdir‐mişlər. Bu təəssübkeş insanlar dövlətçiliyə gedən yolda milli mənliyi, ana dilini, və‐təndaşlıq əxlaqını yüksək tutmuş, bir an belə öz yüksək amallarından uzaqlaşma‐mışlar.

ƏDƏBİYYAT

1. Bayat Ali Haydar. Hüseyinzade Ali Bey. Ankara, Atatürk Kültür Mərkəzi Yayınları, 1998.

2. Cabbarlı N. Əhməd Cəfəroğlunun ədəbiyyatşü‐naslıq irsi. Bakı, elm, 2001.

3. Caferoğlu Ahmet. İsmayil Bey Qasprinski. “ Azerbaycan Yurt Bilgisi”, 1933, Sayı 16.

4. Cəfərov N. Azərbaycan: Dil, ədəbiyyat və mədə‐niyyət. Bakı, BDU nəşr. 2001.

5. Sultanlı V. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ədəbi dünyası. BDU nəşr., 1993.

6. Saray Mehmet. Qaspıralı İsmayıl Beyden Ata‐türkə. Türk Dünyasında dil və kültür birligi. İstanbul, 1993.

7. Şimşir Sebahattin. Azerbaycanlıların Türkiyede siyasi ve kültürel faaliyyetleri (1920‐ 1991). Ankara. Azerbaycan Kültür Dernegi Yayınları, 2000.

8. Qurbanov Ş. Məmməd Əmin Rəsulzadə. Bakı, 2001. 9. Tahirli A. Azərbaycan mühacirət mətbuatı, I h.,

Bakı, Qapp‐ Poliqraf, 2002.


MARK TVENİN “HAKLBERRİ FİNİN SƏRGÜZƏŞTLƏRİ” ƏSƏRİNDƏ QULDARLIQ MÖVZUSU

Nabat ERDOĞAN Qafqaz Universiteti

İngilis dili və ədəbiyyatı bölməsi

Bakı / AZƏRBAYCAN

[email protected]

ÖZET

Mark Twain XIX yüzyıl Amerika edebiyyatına miras bıraktığı çocuk romanları serisi ile ünlüdür. Yazarın “Tom Sawyer’in maceraları” romanının devamı olan “Huckleberry Finn’in maceraları” romanı çocuk edebiyatı klassikleri serisinde yer alan önemli yaptlardan biridir. İlk bakışta basit bir çocuk serüveni izlenimi bırakan bu roman, aslında Amerikadaki kölelik döneminde yaşanan olayları gözler önüne seriyor ve siyahi kölelerin yaşadığı sıkıntılı hayatı, yüzleştikleri haksızlıkları okuyucuya aktarıyor. Romanda, kölelerin şahsi mal gibi kulla‐nılmaları, bir eşya gibi satılarak eş ve çocuklarından ayrılmak zorunda kalmaları, fakat tüm bunlara rağmen, dostluk, sadakat ve fedakarlık gibi insani duygularını kaybetmemeleri vurgulanıyor.

Anahtar kelimeler: Mark Twain, Huckleberry Finn, macera, roman, kölelik, köle

SLAVERY IN MARK TWAIN’S “THE ADVENTURES OF HUCKLEBERRY FINN”

ABSTRACT

Mark Twain is famous for his children novels series left as an inheritance for XIX century American literature. “The Adventures of Huckleberry Finn” as a novel of the series beginning with “The Adventures of Tom Sawyer” is one of the important works of children literary classics. Though the novel leaves impression of being a simple child adventure at first sight, it actually describes the hard life of black slaves and the injustice they had to face in the period of slavery in America. Despite of the use of the slaves as personal property and separation of the family members as a result of the slave trade, the preservation of humane feelings such as friendship, loyalty and altruism in the slave community is highlighted in the novel.

Key words: Mark Twain, Huckleberry Finn, adventure, novel, slavery, slave

Giriş

Mark Tven XIX əsr Amerika ədəbiyyatın‐da, xüsusilə, klassik dünya uşaq ədəbiyyatı silsiləsinə bəxş etdiyi bir‐birindən dəyərli əsərləri ilə özünəməxsus yer tutan yazıçı‐lardan biridir. Əsl adı Samuel Lanqorn Kle‐menz olub, əsərlərini Mark Tven təxəllüsü altında yazdığı üçün daha çox bu ad ilə tanınan müəllifin Amerika Klassik Ədəbiy‐yatına daxil edilən bir sıra əsərləri vardır. Bunlardan biri də ʺTom Soyerin sərgüzəşt‐ləriʺ əsərinin davamı kimi qələmə alınan, M.Tvenin şah əsəri və amerikan romanı‐

nın başlıca nümunələrindən biri 1 sayılan ʺHaklberri Finin sərgüzəştləri ʺ romanıdır.

İlk baxışdan bir uşağın macəraları kimi sadə görünən bu sər, əslində, Amerikadakı quldarlıq dövründə yaşanan hadisələri təs‐vir edir və qaradərili qulların yaşadığı hə‐yatı, qarşılaşdığı ədalətsizlikləri oxucunun nəzərinə çatdırır. Əsərin inkişafı əsas qəh‐rəman olan Hakın sərxoş atasından qaçıb canını qurtarması üzərində qurulsa da, ro‐man balaca Hakın qaradərili qul olan Cimi 1 Ana Britannica: Genel Kültür Ansiklopedisi, cilt 21,İstanbul: Ana Yayıncılık A.Ş., 1990, s.341

Mark Tvenin “Haklberri Finin sərgüzəştləri” əsərində quldarlıq mövzusu

Number 28, 2009 133

azadlığa qovuşdurmaq uğrunda mübari‐zəsi axarında davam edir.

Roman oxucuya M.Tvenin irqçi olub‐olma‐mağı, quldarlıq haqqında əsl düşüncələri‐nin nə olması barədə fikir verir. Müəllifin tərcümeyi‐halı ilə tanış olduqca M.Tvenin mövqeyi bir az daha aydınlaşır. M.Tven quldarlığın hökm sürdüyü ştatlardan biri olan Missuri ştatında doğulub boya‐başa çatmışdır. Onun atası hakim olsa da, kölə ticarəti ilə də məşğul olmuşdur. M.Tvenin əmisi Con Kvorles 20 kölə saxlayırdı və o, yay tətilini əmisigildə keçirdiyi vaxtlarda əyani surətdə quldarlığa şahid olmuşdur. Hətta bir dəfə, çox adi bir hərəkətinə görə bir kölənin sahibi tərəfindən qəddarca öl‐dürülməsinin şahidi olmuşdur. Belə təcrü‐bələr M.Tvenin quldarlıq haqqındakı dü‐şüncələrini formalaşdırmışdır. Daha sonra‐lar o, öz gündəliyində yazırdı ki, sahibin‐dən qaçmış bir köləyə kömək etmək, sığı‐nacaq vermək, onu yedirmək, gizləmək, ona qorxulu, dəhşətli, ümidsiz anlarında təsəlli vermək və ya onu kölələri yaxalayanlara təslim etməkdə tərəddüd etmək, bir inəyi və ya bir atı oğurlamaqdan daha böyük bir cinayət idi.

M.Tven yaşadığı təcrübələrdən yola çıxa‐raq, köləlik məfhumunun fəlsəfi mahiyyə‐tinə enmiş və bu barədə olan düşüncələ‐rini “Ən rəzil məxluq” (The Lowest Animal) əsərində belə dilə gətirmişdir:

“İnsan yeganə kölədir və yeganə rəzil məx‐luqdur ki, köləliyə məhkum edir. O, həmi‐şə bu və ya digər formada kölə olmuşdur və hər hansı bir şəkildə digər kölələri öz əsarətində saxlamışdır. Hazırkı dövrdə in‐san hər zaman maaş qarşılığında kiminsə köləsidir və o insanın işini görür; və bu kölənin özünün daha az bir maaşa işini gö‐rən başqa kölələri var. Ali məxluqlar (M.Tven bunu ingilis dilində “The higher animals”2 şəklində ifadə etmişdir) sadəcə 2 http://classiclit.about.com/od/marktwainfaqs/f/ faq_mtwain_slav.htm

öz işini sırf özü görən və şəxsi həyatını özü təmin edənlərdir.”

M. Tven romanda məhz bu düşüncələrini əks etdirmək məqsədilə ağdərili mülkədar‐ların dili ilə kölələrə müraciət edirdi.Daha sonralar onun işlətdiyi belə ifadələrin Afri‐ka əsilli amerikalıları alçaldıcı mahiyyətdə olduğu üçün bəzi nəşriyyatlar tərəfindən uyğun sözlərlə əvəz edilməsinə və bəzən də M.Tvenin bu əsərinin nəşr edilməsinə tamamilə qadağa qoyulmasına səbəb olur. Lakin bütün bu maneələrə baxmayaraq, müəllifin bu romanı köləlik dövrü Ameri‐kasının iç üzünü göstərməsi və məzlum bir təbəqənin səssiz nalələrini duyurması səbə‐bi ilə bir əsrdən artıqdır ki, geniş oxucu kütləsinin maraq dairəsindədir.

Romandakı kölə portreti Romanda XIX əsrdə Amerikadakı qaradə‐rili qulların həyatını oxucunun nəzərinə çatdıran bəzi məqamlar mövcuddur. Ro‐manın orijinal variantından tərcümə etdiyi‐miz, bir zəncinin xəyallarını anladan və hər cümləsi ilə qaradərili qulların şəxsi mülk kimi yaşadığı əziyyətli həyatı təsvir edən sitat diqqətəlayiqdir:

“Mən öz‐özümə düşünərkən Cim yüksək səslə xəyallarından bəhs edirdi. O, deyirdi ki, azad bir ştata gedər‐getməz pul yığma‐ğa başlayacaq və həmin pulun bir sentini belə xərcləməyəcək. Sonra isə, həmin pulla arvadını satın alacaq, ondan sonra onlar hər ikisi də işləyib pul qazanacaqlar ki, iki uşağını satın alsınlar, əgər onların sahibləri uşaqları satmasa, onlar öz uşaqlarını oğur‐layacaqlar.” 3

Sitatdan da məlum olduğu kimi, qaradərili qulların həmin dövrün Amerikasında çək‐diyi əzablar təzyiqə məruz qalmaqla, ağ‐dərili mülkədarların şəxsi malları kimi davranılmaqla qurtarmır, eyni zamanda, 3 Twain M., The Adventures of Huckleberry Finn, New Delhi: Taj Press, 2004, s.75

Nabat Erdoğan


ailə üzvlərindən ayrılıqla birlikdə daha da dərinləşirdi. Yaşadığı hər bir dəqiqəni azadlığına qovuşa bilməsi ümidi ilə keçirən Cim, keçmiş xatirələri yada saldıqca məyus olur, aid olduğu təbəqənin məruz qaldığı ədalətsizliklər gözünün qarşısına gəlir, bir qapı çırpılması belə onu uzaqlara aparır, imkansızlıqlar ucbatından hədər olan ailə üzvlərinin qara taleyi ilə üzləşdirirdi. Əsər‐dən götürülmüş sitat buna bariz bir nü‐munədir:

“Mən ondan ailəsi haqqında soruşanda o dedi:

– Ailəmi yadıma salan sahildən gələn o səs oldu – qapının çırpılma səsi. Həmin səs mənə mənim Elizabetimə qarşı qəddar davrandığım o vaxtı xatırlatdı. O vaxtlar o, hələ dörd yaşında idi və ciddi bir xəstəlik keçirmişdi. Lakin sonra həmin xəstəlikdən sağaldı və bir gün həyətdə oynadığı vaxt mən ona dedim:

“Qapını ört.”

O, örtmədi. O, üzümə gülümsəyirdi və de‐diyimə əməl etmirdi. Onun bu hərəkəti mə‐ni daha da qəzəbləndirdi və mən bağırdım:

“Eşitmirsən nə deyirəm?! Ört qapını!” ”

O, hələ də yerindən tərpənmirdi və üzümə gülümsəyirdi. Bu, məni o qədər hirslən‐dirdi ki, mən onu vurdum və o, yerə yıxıl‐dı. O, yerdə uzanıb ağlayırdı, lakin hələ də qapını örtmürdü. Mən onu yenə də vurma‐ğa hazırlaşırdım ki, qəfildən güclü külək əsdi və qapı yüksək səslə çırpılaraq örtül‐dü. Elizabet heç bir reaksiya vermədi; heç tərpənmədi də. Mən ona səsimin çatdığı qədər bağırdım, onu səslədim, lakin o, mə‐nə tərəf heç baxmadı. Mən o zaman başa düşdüm ki, o eşidə bilmir – onun keçirdiyi xəstəlik qulaqlarının kar olmasına səbəb olmuşdu və o, eşitməyə qadir deyildi. Mən ağlamağa başladım və onu qucağıma gö‐türdüm və dedim: “Bağışla məni”, lakin o, məni eşidə bilmədi. Mən Allaha məni ba‐

ğışlaması üçün yalvardım, lakin özüm‐özümü heç vaxt bağışlaya bilmədim. Mə‐nim balacam o vaxtdan bu günə kimi bir söz də deməyib. O həm kardır, həm də lal.”4

Yaşanan əzablı həyata baxmayaraq, bu acı‐ların bir zəncinin iç dünyasındakı mənəvi dəyərləri silib aparmamasına, insani key‐fiyyətləri yox etməməsinə romandan götür‐düyümüz aşağıdakı sitat gözəl bir nümunə ola bilər:

“Əgər azad buraxılmaq üçün qaçırılan Tom olsaydı və başqa birisi yaralansaydı, o, “Məni xilas edin, həkim haqqında fikirləş‐məyin yeri deyil” deyərdimi? Tom Soyer bunumu deyərdi? Əminəm ki, belə deməz‐di! İndi belə bir vəziyyətdə Cim eyni şeyi söyləyə bilərmi? Xeyr, əsla! Mən qırx il də gözləməli olsam, həkim gəlməmiş buradan bir addım da uzaqlaşmayacağam!” 5

Bəli, bu sözləri deyən bütün ömrü boyunca azadlığa qovuşmaq həsrətində olan qara‐dərili qul Cim idi. Cim, onu qaçırıb azad buraxmaq istəyən Hak və Tom ilə qaçar‐kən, Tom yaralanmış və bir addım atmağa belə taqəti qalmamışdı. Lakin yaralı olduğu halda həkim çağırmalarını istəməyən Tom vəzifəsini sonuna qədər yerinə yetirmək istəyirdi. Cim isə azadlığından əbədi olaraq məhrum olma riskini belə gözə alaraq, Tomu müayinə etmək üçün həkim çağırıl‐masını təkid edirdi. Cimin bu hərəkəti Hakı da çox duyğulandırmışdı. Belə ki, Hak Cimin bu davranışından sonra “onun içinin dərisinin rəngi kimi qara yox, “ağ” olduğunu”6 düşünmüşdü. Təbii ki, M.Tven buradakı “ağ” sözünü simvolik olaraq iş‐lətmişdi. Müəllif, bir qaradərili insanın da, ağdərili insanlar kimi duyğularının oldu‐ğunu və ən az onlar qədər açıqürəkli, xeyir‐ 4 Twain M., The Adventures of Huckleberry Finn, New Delhi: Taj Press, 2004, s.132

5 Twain M., The Adventures of Huckleberry Finn, New Delhi: Taj Press, 2004, s.231

6 Twain M., The Adventures of Huckleberry Finn, New Delhi: Taj Press, 2004, s.231

Mark Tvenin “Haklberri Finin sərgüzəştləri” əsərində quldarlıq mövzusu

Number 28, 2009 135

xah və mərhəmətli ola biləcəyini ifadə etmək istəyirdi.

Romanda Cimin malik olduğu mənəvi də‐yərlər yuxarıdakılarla sərhədli deyil. Mis‐sissippi çayı boyunca etdikləri səyahətdə Hakla Cim dumanlı bir havada güclü axına düşmüş və bir‐birini itirmişdilər. Çay çox geniş idi və onlar bir‐birini tapmaq ümid‐lərini də itirmişdilər. Qəfildən gecənin qa‐ranlığında Hak uzaqda bir qaraltı kimi gö‐rünən salı və onun üzərində yatıb yuxuya qalmış Cimi görür. Bu zaman Hakın ağlına bir fikir gəlir. O, Cimə kələk gəlib bir az əylənmək fikrinə düşür. Səssizcə sala ya‐xınlaşıb Cimin yanında uzanır və heç bir hadisə baş verməmiş kimi davranır. Yuxu‐dan oyanan Cim, Hakı sağ‐salamat yanın‐da görüncə, sevincindən nə edəcəyini bil‐mir, onu bir daha görə bilməyəcəyini dü‐şündüyünü deyir. Lakin Hak planladığı kimi onunla əylənməyə başlayır və Cimin nədən bəhs etdiyini anlamadığını deyir. Cim bütün olanları bir‐bir danışsa da, Hak onu bütün bunları yuxuda gördüyünə inandırır. Cim Hakın dediklərinə tam inan‐mışdı ki, Hak ona, salın çaydakı güclü axı‐na düşəndə parçalanmış hissəsini və salın üzərindəki palçıq və çirkabı göstərib, Ci‐min bütün bunları nə ilə izah edə biləcəyini soruşur. Bunu görən Cim Hakın kələyinə tuş gəldiyinin və duyğularının əyləncəyə vasitə edildiyinin fərqinə varır və bunları deyir:

“Mən oyanıb səni salın üzərində sağ‐sala‐mat görəndə o qədər sevindim ki, dizləri‐min üstünə çöküb sənin ayaqlarını öpmək istədim. Lakin sən nəyi fikirləşirdin? Qoca Cimə necə kələk gəlib onu axmaq yerinə qoymağı. Salın üzərindəki qırıq budaqlar və çirkab dəyərsizdir və dostluğun da heç bir dəyəri yoxdur, əgər insanın dostu öz yoldaşına sənin elədiyin kimi kələk gə‐lirsə...” 7 7 Twain M., The Adventures of Huckleberry Finn, New Delhi: Taj Press, 2004, s.73

Qaradərili qul olan Cim dostluğa bəlkə də heç bir insanın qiymətini bilmədiyi qədər dəyər verirdi. Cimin bu cür mənəvi keyfiy‐yətlərini onunla etdiyi səyahət boyunca aşkar edən Hak romanın sonunda onda qa‐baqcadan hasil olan yanlış qənaətlərdən sıy‐rılıb Cimlə dost olmağı, onu sevməyi öy‐rənir.

Daha sonralar Afrika əsilli Amerika yazı‐çısı, ədəbi tənqidçi Ralf Valdo Ellison ro‐manın bütün mahiyyətini və M.Tvenin bu əsər ilə əslində nəyi vurğulamağa cəhd göstərdiyini bir cümlə ilə belə ifadə edirdi:

“Haklberri Fin (eləcə də M.Tven) bilirdi ki, Cim sadəcə bir kölə deyildi, o, bəşəriyyətin simvolu olan bir insan idi və Cimi azad etməklə, Hak əslində özünü adət‐ənənə ha‐lına gəlmiş mədəniyyət həbsindən azad edir.”8

Nəticə

Əsərdəki obrazların əksəriyyətini gerçək həyatdan götürən M.Tven, bu romanı ilə irqlər arasındakı uçurumu bir az da olsa aradan qaldırmağa, qaradərili və ağdərili insanları bir‐birinə yaxınlaşdırmağa və əs‐lində dərilərinin rəngindən başqa digər heç bir keyfiyyətləri ilə bir‐birindən fərqlən‐mədiklərini göstərməyə çalışmışdır. Əbəs yerə deyildir ki, tanınmış Amerika yazıçısı Vilyam Folkner Tveni Amerika ədəbiyya‐tının “atası” adlandırmış, Ernest Heminq‐vey isə müasir Amerika ədəbiyyatının Tve‐nin sadəcə bir əsərindən – “Haklberri Finin sərgüzəştləri” romanından “törədiyini” bil‐dirmişdir.9

Ədəbiyyat

1. Ana Britannica: Genel Kültür Ansiklopedisi, cilt 21, İstanbul: Ana Yayıncılık A.Ş., 1990

2. Dempsey T., Searching For Jim; Slavery in Sam Clemensʹs World, USA: University of Missouri, 2003

8 http://classiclit.about.com/od/huckleberryfinnfaqs/f /faq_huck_slave.htm

9 http://az.wikipedia.org/wiki/Mark_Tven; http://www.online‐literature.com/twain/

Nabat Erdoğan


3. Twain M., Afacan Dostlar (Huckleberry Finn), türk‐çesi: Gülten Suveren, İstanbul: Cağaloğlu, 1983

4. Twain M., The Adventures of Huckleberry Finn, New Delhi: Taj Press, 2004

5. Twain M., The Adventures of Tom Sawyer, New Delhi: Taj Press, 2004

6. http://az.wikipedia.org/wiki/Mark_Tven

7. http://classiclit.about.com/od/huckleberryfinnfaqs/f/faq_huck_slave.htm

8. http://classiclit.about.com/od/marktwainfaqs/f/faq_mtwain_slav.htm

9. http://www.online-literature.com/twain/

Number 28, 2009 137

MATEMATİK TARİHİNDE SÖZEL PROBLEMLERİN ÇÖZÜMÜNDE GÖRSEL TEMSİLLERİN KULLANILMASI

Tuğrul KAR Atatürk Üniversitesi, K. K. Eğitim Fakültesi, İlköğretim Matematik Eğitimi Anabilim Dalı

Erzurum / TURKİYE

[email protected]

A. Sabri İPEK Rize Üniversitesi, Eğitim Fakültesi,

İlköğretim Matematik Eğitimi Anabilim Dalı

Çayeli ‐ Rize / TURKİYE

[email protected]

ÖZET

Matematiksel problemleri çözmede kullanılan stratejiler arasında görsel temsil kullanımı en etkili stratejiler‐den biri olarak tanımlanmaktadır. Matematik tarihi sözel problemlerin çözümünde görsel temsillerin kullanımına zengin bir içerik sağlamaktadır. Bu çalışmada, sözel problem çözme sürecinde görsel temsil kullanımına ma‐tematik tarihinden örnekler verilmiş ve görsel temsil kullanımının bu süreçteki etkililiği incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Görsel temsiller, problem çözme, matematik tarihi.

THE USAGE OF VISUAL REPRESENTATIONS IN SOLVING WORD PROBLEMS IN HISTORY OF MATHEMATICS

ABSTRACT

Among the strategies used in solving mathematical problems, the use of visual representation has been defined as one of the most effective strategies. The history of Maths has provided a generous content to the use of visual representations in solving word problems. In this study, it has been given examples to the use of visual representations during the course of solving word problems from the history of Maths and the effectiveness of visual representation during this course has been tried to be examined.

Key Words: Visual representations, solving problems, history of maths.

Giriş

Matematiğin eğitimine yönelik araştırmalar sonucunda alışılagelmiş yaklaşımların yeri‐ne oldukça farklı bir matematik öğretim ve öğrenim perspektifi yankı bulmaktadır. National Council of Teachers of Mathema‐tics (NCTM) öğrencilerin matematiği birbi‐rinden bağımsız konulardan oluşan bir di‐siplin yerine bir bütün olarak görebilmeleri için olanaklar sağlanması gereğine vurgu yapmaktadır (NCTM, 1989). Bu bağlamda matematikte, ne öğretileceği kadar nasıl

öğretileceğinin de önemli olduğuna dikkat çekilmekte ve bu şekilde öğrencilerin ma‐tematiğin değerini daha iyi anlayabilecek‐leri belirtilmektedir. Bu amaçla matematik eğitimine katkıda bulunacak birçok yar‐dımcı unsur bu sürece dâhil edilmektedir. İçeriğindeki zenginlik nedeniyle matematik tarihi, matematik eğitimine katkıda buluna‐bilecek bu unsurların en önemlilerinden biri olarak görülmektedir.

Matematik tarihinin ortaya çıkışı hakkında kesin bir bilgi olmamakla birlikte mate‐

Tuğrul Kar, A. Sabri İpek


matik tarihi insanlık tarihinin başlangıcı ile eşleştirilmektedir. Eğer yorum gerektirme‐yecek kadar açık yazılı belgeler dikkate alı‐nırsa matematiğin MÖ 3000‐2000 yılları ara‐sında Mısır ve Mezopotamya’da başladığı söylenebilir. Matematiğin başlangıcına yö‐nelik farklı görüşler olmakla beraber tarih‐sel gelişimi genel olarak beş döneme ayrılır. Bu dönemler;

i) Mısır ve Mezopotamya matematiği dö‐nemi,

ii) Yunan matematiği dönemi, iii) Hint, İslam ve Rönesans dönemi, iv) Avrupa Matematiği, v) Klasik ve modern matematik.

Katz (1998), bu dönemler içerisinde Mısır, Mezopotamya, Çin, Hint ve İslam matema‐tiğinin, matematik tarihinde önemli deği‐şimler sağladığını belirtmektedir. Özellikle Yunan öncesi matematiğin işlemsel yapıda olması, eski çağlardaki toplumlarda mate‐matiksel problemlerin deneyselliğe dayan‐ması (Swetz, 1995), ayrıca pratik problem‐lerin çözümünde aritmetik ve geometrinin sıklıkla birlikte kullanılması bu dönem ma‐tematiğine verilen önemi artırmaktadır. Bu dönem matematiğinin dikkat çeken diğer bir noktası, matematiğin gelişiminde dönüm noktası olan Yunan matematiğinin bir an‐lamda hazırlayıcısı olmasıdır. (Katz, 1998) aynı zamanda Yunan matematiğinin Avrupa matematiğinin anlaşılmasında çok önemli bir yere sahip olduğunu dile getirmektedir. Kısacası matematik önemli avantajlara sa‐hiptir ve matematik tarihi çok sayıdaki kuşağın asil düşüncelerini yansıtmaktadır (Struik, 1987). Bu önem ve matematiğin keşfinde ki heyecan verici serüven, mate‐matik öğretiminde, matematik tarihinin özellikle de bu tarih içerisinde matematiğin günlük hayatla ilişkisine vurgu yapan bir anlamda matematiği günlük yaşamın izdü‐şümü olarak gören Yunan öncesi dönemin aktif bir şekilde kullanılmasını gözler önü‐ne sermektedir.

Matematik Tarihi Matematik Eğitiminde Neden Önemlidir?

Bilginin tarihsel süreci içerisinde somuttan soyuta ilkesi ve günümüz çağdaş yaklaşım‐larında bu tür bir vurgunun önemli adde‐dilmesi matematik tarihinin, matematik eğitiminde yer alması gerektiği düşüncesini desteklemektedir. Matematik tarihinin, öğ‐retim ortamlarında ve matematik müfredat‐larında yer alması gerektiği fikri aslında yeni değildir. Matematik eğitiminde, ma‐tematik tarihinin kullanılmaya başlandığı 1960’lı yılların öncesinde bu konuda araş‐tırmacılar tarafından yapılmış çalışmalar mevcut olup araştırmacıların matematik ta‐rihinin, matematik öğretimindeki değerine önem verdiği bilinmekteydi. NCTM (1989) tarafından matematik tarihinin matematik müfredatlarında yer alması gerektiği fikri sıklıkla dile getirilmektedir. Buna rağmen pratikte okullarda matematik tarihi konu‐sunda çok fazla bir çalışmanın varlığından söz etmek oldukça zordur. Bu tablo, mate‐matik tarihinin ve matematik eğitiminin bir araya getirilmesi projelerine daha önemle eğilmeyi gerektirmektedir (Frıed, 2001). Bu noktada matematik tarihinin araştırılması için birçok neden bulunmaktadır. Örneğin Fauvel’in matematik tarihinin araştırılması için sunduğu on beşe yakın nedeni (Fauvel, 1990) aşağıdaki şekilde 3 başlık altında toplamak mümkündür:

i) Matematik tarihi, matematiğin uygar‐lığıdır.

ii) Matematik tarihinin vurgulanması ma‐tematiği daha ilginç ve daha anlaşılabi‐lir hale getirmektedir.

iii) Matematik tarihi, kavramlara, problem‐lere ve problem çözümlerine ışık tut‐maktadır.

Matematik tarihinin kültürel yönüne vurgu yapan birinci madde, öğrencilere insan duyguları ve motivasyonları ile ilişkili ola‐rak matematiksel çalışmalarda tarihî roller

Matematik Tarihinde Sözel Problemlerin Çözümünde Görsel Temsillerin Kullanılması

Number 28, 2009 139

ve modeller vermesiyle ilgilidir (Avital, 1995; Swetz,1995). İkinci neden içerisinde matematik tarihinin farklı öğretim yöntem‐lerine katkıda bulunduğu, öğrencilerin ma‐tematiğe karşı olan korkularını azalttığı, matematiğin toplumdaki yeri hakkında bir algılama şansına vurgu yapmaktadır. Mate‐matik eğitiminde matematik tarihinin araş‐tırılmasına yönelik üçüncü neden ise, öğ‐retmen ve öğrenci açısından değerlendiril‐diği zaman farklılıklar arz edecektir. Öğret‐menler açısından düşünülürse matematik‐teki bazı konuların öğretilmesi, konuların tarihi ile paralellik gösterir (Fauvel 1990). Öğrenci açısından değerlendirilecek olursa matematik tarihi problemler ile düşünceler arasında bağlantı sağlar, problem çözümü‐ne alternatif yaklaşımlar sunar ve tanım‐larla uygulamaları arasındaki ilişkileri gös‐terir (Katz 1993).

Literatürde matematik tarihinin, matematik derslerinde kullanımına yönelik hazırlanan ve yukarıda ifade edilen nedenlere de vur‐gu yapan öğretici stratejilerin içerisinde iki tanesi dikkat çekicidir. Birinci strateji de su‐nulan materyallerin organize edilmesi ve uygun hale getirilmesi söz konusudur. Ör‐neğin tarihsel bir plana göre konuyla ilişkili durumlar düzenlenebilir veya fikir ya da bir tekniğin açıklanmasında tarihsel gelişim kullanılabilir. Bu strateji, müfredatın tarih‐sel çerçeve içerisine yerleştirilmesi söz ko‐nusu olduğundan uyumsama stratejisi ola‐rak isimlendirilebilir (Frıed, 2001). İkinci strateji ise tarihi kesitlerin, kısa biyografi‐lerin, izole edilmiş problemlerin vb. du‐rumların tanıştırılmasını gerektirir. Fried (2001), bu tür bir stratejiyi “ilave etme stratejisi” olarak adlandırmaktadır. Swetz (1995), bu strateji içerisinde öğretmenlerin, öğrencilerine matematikçilerin resimlerini göstermesinin çok pasif bir yöntem olaca‐ğını ifade etmiştir. Sunulan birçok alterna‐tife rağmen en geçerli olanının izole edilmiş problemlerin öğretmenler tarafından öğ‐rencilere sunulması olabileceği söylenile‐

bilir. Tarihten bu şekilde alınan problemler motive edicidir, sınıfta konuların örneklen‐mesine ve renklendirilmesine de oldukça önemli katkı sağlayabilir. Örneğin ikinci de‐receden denklemlerde ( 0≥Δ olma duru‐munda) köklerin bulunma durumunu ele alalım. Öğretmen ilave stratejisini kullana‐rak aşağıda ifade edilen Babillilere ait olan ve çözümünde görsel zenginlik içeren “Yü‐

zey ve kare çizgisi(kenarı) 43 olarak topla‐

nıyor. O halde karenin kenarı nedir?” şek‐lindeki problemleri sınıf ortamına getirerek ortamı zenginleştirebilir.

Bu şekildeki problemlerin, öğrencilerin dik‐katini çekebileceği, konuların örneklen‐mesine ve derslerin renklendirilmesine kat‐kıda bulunabileceği bir gerçektir. Derslerde kullanılan bu tür problemlerin öğrencileri motive etmenin ötesinde başka özelliklere de sahip olması gerekmektedir. Tarihten se‐çilen problemler, öğrencilerin mantıksal düşünmelerini gerektirecek, matematiksel becerilerini artıracak nitelikte olmalıdır. Bu durumun sağlanabilmesi için matematik ta‐rihinden alınan problemlerin hangi amaç‐larla derslerde kullanıldığı iyi bir şekilde tespit edilmelidir. Swetz (1995)’e göre genel olarak matematik tarihinden alınan prob‐lemler sınıf içerisinde aşağıda ifade edildiği gibi 5 farklı amaçla kullanılabilir:

i) Okuyucuların ilgisini çekebilmek ve pe‐riyodik meselelerin tartışılmasını sağla‐yabilmek için,

ii) Farklı kültür ve zamanlardan alınan ör‐neklerle öğrencilerin muhakeme beceri‐lerini geliştirmek için,

iii) Öğretimi desteklemek için, iv) Durumların keşfedilmesi için, v) Matematiksel becerilerin gelişimini ör‐

neklemek için.

Bu noktada, matematik tarihinden ders or‐tamına aktarılan her örneğin de yararlı ola‐cağını söylemek mümkün değildir. Swetz



(1995)’e göre matematik tarihinden alınan materyallerin öğretici eğilimlerinin belirlen‐mesinde önemli olan faktörlerden biri de görsel temsillerin kullanılması durumudur. Çünkü görsel temsiller nasıl aşılacağının bi‐linmediği durumlarda araç vazifesi görür.

Matematiğin Tarihinden Alınan Sözel Problemlerin Çözümünde Görsel Temsillerin Öğretici Rolü

Problem çözümünde çeşitli yardımcı un‐surların kullanılmasına dikkati çeken araş‐tırmalar özellikle son yıllarda artmaktadır. Montague (2006), matematiksel problem çözmede problemi temsil etmenin önemli olduğuna işaret etmektedir. Özellikle prob‐lem çözmede görselleştirmenin kullanımı en güçlü temsil yöntemi olarak ele alınmak‐tadır (Denis 1991; Hegarty & Koshevnikov, 1999; Presmeg 1986a, 1986b; Zimmerman & Cunningham 1991). Görselleştirmenin kul‐lanılması ve bu becerinin kazandırılması ile öğrencilerin problem çözme başarıları ara‐sındaki pozitif korelasyon Hegarty ve Koz‐hevnikov (1999)’un ve Garderen & Monta‐gue (2003)’nin yapmış oldukları çalışma‐larda belirlenmiştir. Bu noktada araştırma‐cıların çalışmalarında görselleştirmenin ne olarak tanımlandığına yönelik farklı yakla‐şımlar da bulunmaktadır. Zimmerman ve Cunningham görselleştirmeyi (1991); ister elle çizili ister bilgisayarla çizili olsun ma‐tematikteki kavram, kural ve problemlerin geometrik veya grafik görüntülerinin oluş‐turulma ya da kullanım süreci olarak ta‐nımlarken; Schnotz (1995) ise bu kavramı görsel‐uzaysal modelin zihinsel bir yapıya dönüşüm süreci olarak tanımlamaktadır. Bu tanımlarda görselleştirmenin iki şekilde geliştiğine dikkat çekilir:

i) Bireyin dış dünyada algıladığı bir obje ya da olayı zihinde canlandırması

ii) Bir karton, karatahta ya da bilgisayar kul‐lanarak zihninde canlandırdığı yapıyı fiziksel dünyaya aktarması

Dolayısıyla görselleştirme, dıştan içe dönük ya da ters yönde bir dönüşüm olarak ele alınabilir (İpek, 2003). Bu bağlamda, gör‐selleştirme ister dıştan içe, ister içten dışa doğru olsun her iki yönde de öğrenmeye katkıda bulunacağı bir gerçektir. Öğren‐menin bir algılama işi olduğuna yapılan vurgu, matematikte dokunma, işitme ve görme gibi üç önemli duyu organı kana‐lıyla daha kuvvetli algılamanın sağlanıla‐cağı düşüncesi, görsel temsillerin önemini artırmaktadır. Matematiğin gelişim sürecin‐de önemli rol oynamış bilim adamlarının çalışmalarında da görsel muhakemeye sık‐lıkla ihtiyaç duydukları artık bilinen bir gerçektir (İpek, 2003). Özellikle Yunan ön‐cesi dönemde matematiğin gündelik prob‐lemlere bir cevap olarak kullanılması, Hint, Mısır, Babil ve Çin dönemlerinde matema‐tiğin geometri ve cebrin birleşimi olarak gö‐rülmesi, problem ve problemlerin çözü‐münde görsel stratejilerin kullanımı yönün‐den zengin bir içerik sunmaktadır.

Matematik tarihinden alınan sözel prob‐lemlerde kullanılan görsel temsillerin prob‐lem çözümünde sahip olduğu rolleri Yunan öncesi dönemden alınan örnekler üzerinde açıklayalım:

1) İkinci derece denklemlerin ( 0≥Δ olma durumunda) köklerinin bulunması ama‐cıyla sınıfa getirilen yukarıda da ifade etti‐ğimiz 2000 yıl önce Babilliler tarafından or‐taya konulan problem durumunun çözüm yöntemini düşünelim;

Problem 1: Bir karenin alanı ile bir kenarı‐nın toplamı 3/4 olarak hesaplanıyor. Kare‐nin bir kenarı kaç birimdir? (Radford & Guerette, 1996).

Çözüm: Eğer karenin bir kenarı x birim ola‐

rak alınırsa problem 432 =+ xx denklemi‐

nin çözümüne döner. Babilliler x²’yi kenarı x birim olan bir kare olarak düşün‐müşlerdir (Şekil 1.1).


Number 28, 2009 141

Şekil 1.1

Babillilerin amacı denklemin sol yanını bir bütün olarak geometrik şekille ifade etmek‐ti. Dolayısıyla Şekil 1.1’e entegre edebilme‐

leri için 432 =+ xx ifadesinin sol tarafında

kalan x ifadesini kenarı x ve 1 birim olan Şekil 1.2’deki gibi bir dikdörtgen olarak düşündüler.

Şekil 1.2

Babilliler daha sonra bu şekil parçalarını Şekil 1.3’deki gibi birleştirdiler.

Şekil 1.3

Böylece432 =+ xx ifadesinin sol tarafını

geometrik olarak ifade etmiş oldular. Bu

geometrik şeklin alanı da 43 ifadesine eşit‐

tir. x değerini bulabilmeleri için Babilliler, o zamanki matematik bilgilerinin içinde bu şekil üzerinde farklı işlemleri yapma gereği duydular. Bu amaçla akla gelen en uygun yöntem şekli kareye tamamlama fikriydi. Bu amaçla Şekil 1.3’de kenarları 1 ve x bi‐rim olan dikdörtgeni iki eşit parçaya bö‐

lerek parçalardan birisini şeklin alt kısmına eklediler. İlk duruma göre şeklin toplam alanında herhangi bir değişme olmamış

olup toplam alan yine 43’tür (Şekil 1.4).

Şekil 1.4

Babillilerin asıl amacı 432 =+ xx denkle‐

minde eşitliğin sol yanını kareye dönüş‐türmekti. Bunun için yukarıdaki şekle alanı

41 olan parçayı ekleyerek kareye tamamla‐

dılar (Şekil 1.5).

Şekil 1.5

Toplam alan 141

43

=+ olur. Bu işe Şekil

1.5’teki toplam alana karşılık gelmektedir.

Yani 121 2

=⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ +x olur. Dolayısıyla 1

21=+x

olup 21

211 =−=x bulunur. Bu işlemi, bu‐

günün öğrencileri alan negatif olamayaca‐ğından dolayı 1’in pozitif kökünü alarak yapacaklardır. Bu durum da Babillilerin yaptığı çözümle uyumludur. Bu problem cebrin, geometri ile ilişkisine matematik tarihinden güzel bir örnek olmakla birlikte problemin çözümünde oldukça farklı ve yaratıcı bir yöntem izlendiği düşüncesini de öğrencilere kazandırmaktadır. Proble‐



min çözümünde kullanılan görsel temsil, matematiksel kesinliğin sanatçının duyarlı‐lığıyla birleştirilmesini andırır. Bu prob‐lemde kullanılan görsel temsili daha da önemli hale getiren durum, ikinci derece‐den bir bilinmeyenli denklemlerin ( 0≥Δ olma durumunda) köklerini veren formüle ulaşmanın yolunu açmasıdır.

kbxax =+2 ifadesinde iki taraf a ile bölü‐

nürse ifade akx

abx =+ )(2 şekline dönüşür

ki bu durumda izlenecek görsel yöntem, Babillilerin yukarıdaki çözüm yöntemi ile benzerdir. x² kenarı x birim olan bir kare,

xab )( ifadesi de kenarları x birim ve

ab

birim olan bir dikdörtgen gibi düşünülerek bu şekiller Şekil 1.6’daki gibi bir araya getirilir.

Şekil 1.6

Daha sonra şekil 1.6’da kenarları x ve ab

birim olan dikdörtgen iki eş parçaya bölünerek parçalardan bir tanesi karenin alt kısmına yerleştirilir (Şekil 1.7).

Şekil 1.7

Bu şeklin alanında herhangi bir değişiklik

olmamıştır. Toplam alan ak’dır. Şekli kare‐

ye tamamlamak için kenar uzunluğu ab

2

olan bir kare Şekil 1.7’nin eksik kısmına ek‐lenir (Şekil 1.8).

Şekil 1.8

Toplam alan ))2

(( 2

ab

ak+ olur. Bu ifade Şekil

1.8’deki karenin toplam alanına, 2)2

(abx + ,

karşılık gelmektedir. Yani;

2)2

(abx + = ))

2(( 2

ab

ak+

olur. Her iki tarafın karekökü alınırsa;

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛⎟⎠⎞

⎜⎝⎛+=⎟

⎠⎞

⎜⎝⎛ +

2

22 ab

ak

abx m

elde edilir. Buradan,

( )a

akbba

bak

abx

24

22

22 +−=⎟

⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛⎟⎠⎞

⎜⎝⎛+−=

mm

ifadesi yazılabilir. kbxax =+2 denklemin‐de k yerine –c alınırsa, 02 =++ cbxax ifa‐desi elde edilir ve bu denklemin çözümü de

( )( )a

acbbx

242 −−

=m

şeklinde bulunur.

Bu sonuç, görsel temsillerin matematiksel durumların keşfedilmesindeki yardımcı ro‐lüne yönelik önemli bir göstergedir. Ayrıca bu örnekte beliren bir diğer husus görsel temsillerin ardışık problemlerin çözümün‐de de olanaklar sağlamasıdır. Örneğin, yu‐karıdaki çözümün ardından “Bir dikdört‐genin yarı çevre uzunluğunun 20 ve alanı‐nın 96 birim kare olması için boyutları ne


Number 28, 2009 143

olmalıdır?” şeklindeki daha kapsamlı soru‐ların çözümü de yapılabilir. İfade edilen bu problemin çözümünde de yukarıda kulla‐nılan görsel temsile benzer bir görsel temsil türü kullanılabilir. Dolayısıyla matematik tarihinden alınan görsel temsillerin bir di‐ğer özelliğinin ardışık problemlerin çözü‐müne katkı sağlaması olduğunu söylemek mümkündür.

2) Antik Çin matematiğinden alınan aşağı‐daki örnek Lui Hui’ye aittir (Swetz, 1994).

Problem 2: Yeterince büyük bir çemberin çapını bulunuz?

Çözüm: Seçilen bir çemberin çapının bulu‐nabilmesi için öncelikle çember, A, B, C ke‐narlı bir dik üçgenin iç teğet çemberi gibi düşünülür. Çemberin çapı D olsun. Daha sonra şekil bir dikdörtgene tamamlanır. Dolayısıyla dikdörtgenin köşegeni C uzun‐luğu olmuş olur (Şekil 2.1).

Şekil 2.1

Diğer dik üçgenin içerisine de aynı şekilde çember çizilir. Yani aşağıdaki şekil elde edilir. Bu şeklin alanı A.B olur.

Şekil 2.2

Bu şekilden iki tane alınıp parçalarına ay‐rılır (şekil 2.3).

Şekil 2.3

Bu elde edilen dikdörtgenin alanı ( )CBAD ++⋅ olup şekil 2.2’de ki dikdört‐

genin alanının iki katıdır. Yani,

( )CBADAB ++⋅=2 olup ( )CBA

ABD++

=2

olur. Böylece Lui Hui istenildiği kadar bü‐yük bir çemberin çapını iç teğet çemberi olarak düşündüğü dik üçgenin kenarlarına bağlı olarak bulmuş olur.

Bu yöntem matematik tarihinde görsel tem‐sillerle ispatın yapılıp yapılamayacağını da tartışmaya açmaktadır. Eğer Hilbert’in is‐patın işlemsel (aritmetiksel) olması gerekti‐ği görüşü savunulur ya da Hadamard’ın aritmetiğin içinde olmadığı hiçbir durum ispat kabul edilemez düşüncesi benimsenir‐se Antik Çin matematikçisi Lui Hui tara‐fından ortaya konan görsel çözümün ispat olamayacağı düşünülebilir. Bununla birlik‐te “ispat sadece doğrulamayı değil anlama‐yı da gerektirdiğinden” Lui Hui tarafından kullanılan metodoloji meşrulaşmaktadır (Horng, 1991). Dolayısıyla Lui Hui’nin yap‐mış olduğu bu yöntem ulaşılan formülü anlamlandırmaktadır ve çözümde izlenen yol öğrencilerin fiziksel becerilerini de artır‐maktadır. Başka bir ifadeyle matematik ta‐rihinden alınan görsel temsiller formülleri ispatlamak ve öğrencilerin psiko‐motor be‐cerilerinin gelişimine katkı sağlamak için kullanılmaktadır.

3) Antik Çin matematiğinde Jıuzhang Suanshu adlı kitabın 9. bölümünün 14. sorusunu inceleyelim (Katz, 2000).

Problem 3: A ve B kişileri aynı noktada ayakta durmaktadırlar. Aynı zamanda baş‐layarak A, 7 adım yürüdüğünde B ise 3 adım



yürüyebilmektedir. B batıya doğru A ise güneye yürümüştür. A 10 adım güneye gittikten sonra, B ile buluşabilmek için yö‐nünü kuzey batıya çevirerek doğruca iler‐leyerek c adım sonra yatayda B ile buluş‐maktadır. Buluştuklarında her biri kaç adım yürümüş olur?

Çözüm: Bu problem kenarlarının uzunluğu a, b, c olan bir dik üçgenin kenar uzunlukla‐rının oranını vermektedir. Problemde (a+c) ve b olmak üzere iki nicelik bulunmak‐tadır. Lui Hui’nin çözümü aşağıdaki gibi‐dir; Lui Hui çözüm için dik üçgenin kenar uzunluklarını kullanarak aşağıdaki geo‐metrik şekilleri oluşturmaktadır.

Şekil 3.1

Kenarların uzunluklarını oransal olarak ifa‐de etmeyi amaçlayan Lui Hui bu durumu başarabilmek için geometrik şekillerden yararlanmıştır(Şekil 3.1). Yukarıda ki son şekilden,

)2)(()

22(

222)()

22()(

22222

2

bcabcaca

accacccacS

++=

+++=

=+

=+=+=

2)(()(

)2

22()(

)()(

222

22

222

bcaca

accca

acccaacacaaT

++−+=

=+

−+=

=−−+=+=+=

)

)( cabU +=

şeklinde ifadeleri elde edilebilir. Daha son‐ra a, b, c’nin birbirine oranlarını aşağıdaki gibi verir;

bcabcaca

bcaUTSbac

)(:))((21)(:

:)2)((::::

222

22

+⎥⎦⎤

⎢⎣⎡ ++−+

++==

Yani;

)2)((:

:))((:)2)((::

22

22

bca

bcabcacba

++

+−+

=

olur.

A, 7 adım attığında B, üç adım atıyorsa bu

iki şahsın hızları oranı 37

=nm

’tür. Bu oran

değişmeyeceğinden başlangıçtan buluşun‐

caya kadar aldıkları yolların oranı da 37 ,

yani nm oranına eşit olacaktır. A’nın top‐

lam aldığı yol (a+c) ve B’nin aldığı yol b ile

gösterilirse ( )

nm

bca=

+ eşitliği elde edilir.

Bu sonuç yukarıdaki ifade de yerine ko‐

nursa; )2

(::)2

(::2222 nmmnnmcba +−

=

eşitliği elde edilir. 37

=nm

değerleri yukarı‐

da ki ifade de yerine yazılırsa a:b:c=20:21:29 olarak bulunur.


Number 28, 2009 145

Bu sonucun matematiksel anlamı, bir prob‐leme verilen cevaptan daha ileri boyuttadır. Bu problem, Pisagor teoremini üretmek için bir yol sunmaktadır (Swetz, 2000). Antik Çin’de Pisagor teoremi hakkında herhangi bir açıklama yoktur; fakat bu tür prob‐lemlerde oldukça deneyimlidirler. Bu prob‐lem durumunu özel kılan husus Çinlilerin çarpanlara ayırmayı o dönemlerde bilme‐mesidir. Çinliler bu tür problemlere geo‐metrik bir bakış açısı sergileyerek kenarları oransal olarak ifade etmişlerdir. Ayrıca Lui Hui “Üçgensel bir bölgenin kenarları 13,14 ve 15 mildir. Bu üçgensel bölgenin alanı ne kadardır?” şeklindeki problemin veya bu problemin benzerlerinin çözümünde yuka‐rıda bulduğu oransal ifadeyi kullanmıştır. Lui Hui çözümü daha iyi görebilmek için problem çözümünde görsel temsillerin gü‐cünden yararlanmıştır. Örnekteki sembolik çözümler görselleştirme sayesinde daha anlaşılır hale gelmektedir. Bu noktada “gör‐selleştirmeden kastedilen, sözel ifadelere son vermek değildir.

Sonuç

Arcavi, (2003) görsel temsilerin, sözel ifade‐lere zıt değil aksine sembolik sonuçları des‐tekleyen ve yön veren bir yapıda olduğunu bildirmektedir. Matematiksel problemleri çözmede en etkili stratejilerden biri görsel temsil kullanımıdır. Bu bağlamda, mate‐matik tarihi sözel problemlerin çözümünde görsel temsillerin kullanımına oldukça zen‐gin bir içerik sağlayabilmektedir. Bu kay‐naktan alınarak oluşturulan ve çözülen problemler, öğrencilerin dikkatini çekebil‐mesinin yanı sıra; ders içi ve dersler arası yatay ve dikey bağlantıların kurulmasına katkıda bulunabilir. Sözel problem çözme sürecinde görsel temsil kullanımına mate‐matik tarihinden örnekleri içeren bu çalış‐ma, görsel temsil kullanımının bu süreçteki etkililiğini ortaya koymaktadır.

KAYNAKLAR

1. Arcavi, A. (2003). The Role of Visual Represen‐tations in the Learning of Mathematics. Educa‐tional Studies in Mathematics 52: 215‐241.

2. Avital, S. (1995). “History of Mathematics Can Help İmprove İnstruction and Learning”, in Katz, Fauvel, Bekken, Johansson and Swetz, (1994), (pp. 25‐38), Learn from the Masters Masters.

3. Denis, M. (1991). Imagery and Thinking. In C. Cornoldi &M. A. McDaniel (Eds.), Imagery end Cognition (pp. 103–131). New York: Springer‐Verlag, New York Inc.

4. Fauvel, J. (1990). History in the Mathematics Classroom. The Mathematical Association

5. Fried, M. N. (2001). History of Mathematics in Mathematics Education: A Saussurean Perspective TMME, 5 (2),185‐199.

6. Garderen, V. D. & Montague, M. (2003). Visual‐Spatial Representation, Mathematical Problem Solving and Students of Varying Abilities. Learning Disabilities Research & Practice, 18(4), 246–254.

7. Hegarty, M. & Kozhevnikov, M. (1999). Types of Visual‐Spatial Representations and Mathematical Problem Solving. Journal of Educational Psychology, 91, 684‐689.

8. Horng, W. S. (1991). “Euclid Versus Liu Hui: A Pedagogical Reflection”, in Katz, (2000), (pp. 37‐46), Using History To Teach Mathematics An İnternatıonal Perspective.

9. İpek, A.S. (2003). Kompleks Sayılarla İlgili Kav‐ramların Anlaşılmasında Görselleştirme Yaklaşı‐mının Etkinliğinin İncelenmesi, Yayınlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum

10. Katz, J. V. (1993). The “Underclass” Debate: Views from History, Princeton University Press Published by Princeton University Pres.

11. Katz, J. V. (1998). History of Mathematics; An Introduction. Addison‐Wesley, ISBN 9780321387004.

12. Katz, J. V. (2000). Using History to Teach Mathematics: An international perspective, ISBN 0‐88385‐163‐6.

13. Montague, M. (2006). Self‐Regulation Strategies for Better Math Performance in Middle School. In M. Montague & A. K. Jitendra (Eds.), Teaching Mathematics to Middlschool Students with Learning Difficulties(pp. 72–88). New York: Guilford Press.

14. National Council of Teachers of Mathematics (1989). Curriculum and evaluation standards for school mathematics. Reston, VA: Author.

15. Presmeg, N. C. (1986a). Visualization and Mathematical Giftedness. Educational Studies in Mathematics, 17, 297–311.



16. Presmeg, N. C. (1986b). Visualization in High School Mathematics. For the Learning of Mathematics, 6(3), 42–46.

17. Radford, L. & Guerette, G. (1996). “Second Degree Equations in The Classroom: A Babylonian Approach”, in Katz (2000), (p.69‐75), Using History To Teach Mathematics An İnternatıonal Perspective.

18. Struik, J. D. (1987). A Concise History of Mathematics, Courier Dover Publications, ISBN 0486602559, 9780486602554.

19. Swetz, J. F. (1995). “Mathematical Pedagogy: A Historical Perspective”, in Katz (2000), (pp. 11‐16), Using History To Teach Mathematics An İnternatıonal Perspective.

20. Swetz, J. F. (1994). “Using Problems from the History of Mathematics in Classroom Instructıon”, in Katz, Fauvel, Bekken, Johansson and Swetz, (pp. 25‐38), Learn from the Masters masters.

21. Swetz, J. F. (2000). Problem Solving from the History of Mathematics. In Victor Katz (Ed.), Using History to Teach Mathematics. An International Perspective (pp.59‐68). Washington DC: The Mathematical Association of America.

22. Zimmerman, W., & Cunningham, S. (1991). Editors’ introduction: What is mathematical visualization? In W. Zimmerman & S. Cunningham (Eds.), Visualization in teaching and learning mathematics (pp. 1–7). Washington, DC: Mathematical Association of America.

Number 28, 2009 147

ÖMER SEYFEDDİN’İN HİKÂYELERİNDE MİLLÎ RUH

Aygün MEMMEDOVA Qafqaz Üniversitesi

Bakü / AZERBAYCAN

ÖZET

Türk Edebiyatı’nın kronolojik olarak tasnifinde XIX. asırdan günümüze kadar gelen dönemine ‘Yeni Türk Edebiyatı’ adı verilir. Bu dönem Avrupa medeniyetinin tesirinde kalan şair ve yazarlarımızın eserlerinden oluşur.

Yeni Türk Edebiyatı’nın çok yönlü şahsiyetlerinden birisi de Ömer Seyfeddin’dir. Ömer Seyfeddin bir asker, bir öğretmen, bir gazeteci, bir şair, bir roman yazarı ve en önemlisi bir hikâyeci olarak karşımıza çıkar. ‘Yeni Lisan’ hareketinin kurucularından birisi olan Ömer Seyfeddin dil ile ilgili görüşlerini ‘Genç Kalemler’ dergisinde ifade etmiş ve bu fikirleri yazdığı hikâyelerde hayata geçirmişti. Dolayısıyla hikâyelerinin dil ve üslubu Yeni Lisan hareketine katılmadan önce klasik nesre uygun olarak biraz ağırdır. Sonraki hikâyeleri ise sade ve anlaşılırdır.

Bu çalışmada Ömer Seyfeddin’in hikâyelerinde olan millî ruh ele alınmışır. Ömer Seyfeddin hikâyelerinin konularını çok zengin bir çevreden almıştır.

Anahtar kelimeler: Terdit sanatı, vaka, grotesk, ihya, mazi

PATRIOTISIN IN THE STORIES OF ÖMER SEYFEDDIN

ABSTRACT

In the history of Turkish literature the period since 19. century is New Turkish Literature. This period consists of the works of authors influenced by European civilization.

One of the many‐sided authors of New Turkish Literature is Ömer Seyfeddin. Ömer Seyfeddin is a military man, a teacher, a journalist, a poet, a novelist, and a short story writer. He is one of the founders of New language Movement, and he explained his ideas about the language in Young Pencils Journal, and applied these ideas in his stories. For that reason his stories’ language and style are a little difficult. His later stories are simple and understandable.

In this work patriotism in the stories of ÖMER SEYFEDDİN is investigated. Key words: The art of ʺterdirʺ, event, grotesque, vivication, the past

1. Giriş

Ömer Seyfeddin hikâyelerinin mühim bir kısmında, Türk‐Osmanlı kahramanlığını, imanını ve faziletini işlemiş, bazılarında da çocukluk hatıralarını aksettirmiştir. Birçok hikâyesinde Türk gençliğinin millî gururu‐nu canlandırmak arzusu vardır. Edebiyatın her bakımdan halka hitap etmesi lüzumu‐na inanan yazarın duyduğu heyecan, hal‐kın ruhunu okşayan heyecandır.

Hikâyelerini beklenmeyen neticelerle biti‐rerek kuvvetli bir terdit sanatı ile okuyu‐cuya tesir etmek, vaka’ları hareketli bir an‐latışla zenginleştirmek, fikirlerini bu vaka’‐

lara sindirerek telkin etmek Ömer Seyfed‐din’in hikâyeciliğinin başarılı taraflarıdır.

Yazar, sade Türkçe ile yazdığı bu hikâye tarzını halka sevdirmiş, eserlerindeki me‐câzsız, sade, süssüz üslup hikâyelerinin büyük rağbet görmesini sağlamıştır. Ömer Seyfeddin her şeyden çok kuvvetli bir mef‐kûrecidir. Fikirlerini, açık, sade ve hazme‐dilmiş ifadelerle anlatır. Milliyetçi görüşle‐rini tarihî hikâyelerinde olduğu gibi tarih vak’alarıyla birleştirerek ifade eder. Onun milliyetçiliği Türk Birliği esasına dayanır; fakat bu birliğin esası yalnız kan ve ırk birliği değildir. Meselâ Dil Birliği ona göre en kuvvetli bağlayıcıdır. Türk olmak için

Aygün Memmedova


Türkçe konuşmak, Müslüman olmak, Türk terbiye ve örfünün içinde yaşamış olmak lazımdır. Bu şartlar içinde bulunan insan‐lar, Türk’tür. Görülüyor ki Ömer Seyfeddin kan birliğinden çok dil, din, terbiye, gele‐nek, örf ve kültür birliğini esas tutmakta‐dır. Bu hususu ‘Yarınki Turan Devleti’ isimli yazısında ifade ettiği gibi, hikâye‐lerine sindirilmiş cümleler halinde de or‐taya koymuştur.

Ömer Seyfeddin halk kültürüne de büyük ehemmiyet vermiştir. O bu kültürün halk yaşayışındaki çizgilerine dikkat etmiş Halk İrfanı’na bilerek, anlayarak inanmıştır. Bu inanç onun hikâyelerinde halk hayatına dikkat ve halk ruhuna nüfuz edişin sırları‐nı taşır [1].

Ömer Seyfeddin hikâye türünün büyük bir ustasıdır. Edebiyat tarihine de bu sıfatla geçmiştir. Hikâyeleri değişik yayınevleri tarafından defalarca yayımlanmıştır. Bir yayınevi onun hikâyelerini dokuz cilt hâ‐linde yayımlanmıştır. Bunlar: İlk Düşen Ak, Yüksek Ökçeler, Bomba, Gizli Mabet, Asilzadeler, Bahar ve Kelebekler, Beyaz Lâle, Mahcupluk İmtihanı ve Dalga’dır.

Türkiye`de Samî Paşazade’nin ve Halid Ziya’nın denemelerinden sonra kendisini sırf hikâyeye veren ilk sanatçı Ömer Sey‐feddin’dir. Onun eserleri, Fransız üstadı Maupassant tarzında, kuvvetli bir olay üs‐tüne ve küçük bir roman gibi kurulmuş hi‐kâyelerdir. Hikâye türünü tezli olarak ve toplumu yükseltmek amacıyla ilk kullanan yazarımız Ömer Seyfeddin’dir. Hikâyeleri, bugün de, okul kitaplarında baş yeri tutan ve çok okunan Ömer Seyfeddin, özlediği millî amaca ulaşmış yazarlardandır.

2. Ömer Seyfeddin’in yazmış olduğu hikayeleri konularına göre şöyle tasnif edebiliriz:

1. Tarihî konularını işleyen hikâyeler: I. Dünya Savaşı yıllarında “Eski Kahraman‐lar” başlığı altında yayımlanan bu hikâye‐

ler, memlekette savaşın doğurduğu kötüm‐ser havayı dağıtmak, halkın moralini dü‐zeltmek, umut vermek amacına yöneliktir. (Vire, Teke Tek, Kütük, Pembe İncili Kaf‐tan, Forsa, Teselli, Başını Vermeyen Şehit, Ferman, Topuz, Kızılelma Neresi? vb.) Bu hikâyeler aynı zamanda o günlerde millet‐çe ihtiyaç duyulan, fedakâr, imanlı, kahra‐man, vatansever, ahlâklı insan tiplemeleri‐nin de örneklerini getirmektir.

2. Kendi askerlik hayatında gördüğü, ya‐şadığı olaylar ile Balkan Savaşı’nın mem‐lekete getirdiği acıları ele alan hikâyeler: Bunlar, Osmanlı Devleti sınırları içinde yüzyıllardır yaşayan unsurların, milliyetçi ayaklanmalar ile devlete ve millet‐i hâkim olan Türklere karşı hücumlarını ele alır. Aynı zamanda “Osmanlılık” fikrini, siste‐mini tartışır; “Osmanlı milleti” olamayaca‐ğını dile getirmek ister. (Hürriyet Bayrak‐ları, Bomba, Tuhaf Bir Zulüm, Beyaz Lâle, Nakarat).

3. Toplumun aksak taraflarını bilhassa di‐ni istismar eden kimseleri, din, millet iliş‐kilerini ele alan hikâyeler. Bâtıl inanışlara yaklaşımı zaman zaman Hüseyin Rahmi’yi andırır. (Beynamaz, Yüz Akı, Gizli Mabet, Keramet, Yemin, Sanduka, Kurbağa Duası, Hatiften Bir Ses, Binecek Şey, Tos, Hürriyet Gecesi, Gayet Büyük Bir Adam vb.)

4. Sosyal ve siyasi konulardaki fikirlerini dile getirmek için yazdığı hikâyeler: Bun‐ların çoğu birer makale havasındadır. Bu bakımdan zayıf kalırlar. Düşünceler olayla‐rın içinde eritilememiş, kişiler belli fikirleri temsil etmek üzere konulan kuklalar halin‐de kalmıştır. Nitekim kendisi de Ashâb‐ı Kehf’imiz adlı uzun hikâyesini “içtimaî ro‐man” diye niteler ve önsözünde şöyle der: “Bu küçük romanı beş sene evvel yazmış‐tım. Maksadım edebî bir eser meydana koymak değildi. Sadece münevverlerimizin garip düşüncelerini içtimaî hakikatle karşı‐laştırmak istiyordum.” “Fon Sadriştayn’ın Karısı ve Oğlu, Primo Türk Çocuğu, Bahar

Ömer Seyfeddin’in Hikâyelerinde Millî Ruh

Number 28, 2009 149

ve Kelebekler” gibi hikâyeler de bunlara örnektir.

5. Çocukluk hatıralarından çıkardığı hikâ‐yeler: Bunlar yazarın en ünlü ve en güçlü eserleridir. Olaylar çocukluğun saf ve sami‐mi dünyası içinden aktarılır. Yaşanmışlık‐tan gelen gerçek bir duyarlılık ve sağlamlık taşımaktadırlar.

Sosyal ve siyasi bir teze dayandırılmak en‐dişesinden uzak, akıcı sade ve çocuk dün‐yasının sıcaklığını yansıtırlar. Pek çoğu okul kitaplarına geçtiği gibi günümüzde de “ço‐cuk kitabı” olarak yayımlanmaktadır. (And, Kaşağı, İlk Cinayet, İlk Namaz, Falaka vb.)

6. Mizahî hikâyeler: Bunlar yazarın devrin mizah ve magazin dergilerinde yayımla‐dığı, hicve, mizahî tenkide rastlanan, bazı‐ları grotesk unsurlar taşıyan eserlerdir. (Kesik Bıyık, Mermer Tezgâh, Nadan, Da‐ma Taşları, Perili Köşk vb.)

7. “Halka doğru” hareketine iştirak edebi‐lecek, efsanelere ve halkiyat unsurlarına dayanan hikâyeler: Gökalp milliyetçiliği‐nin zaman içinde halkçılığa doğru kayması sonucu Ömer Seyfeddin de kaynağını halk masal ve efsanelerinden, fıkra ve atasözle‐rinden alan, bunlardan “ahlakî ve destanî” dersler çıkaran hikâyeler yazmıştır. Âşık edebiyatına yönelerek “koşma”lar yazması da aynı kaygının eseridir. (Çakmak, Kuru‐muş Ağaçlar, Düşünce Zamanı, Deve, Bir Hayır vb.) [2].

Daha önceki devir hikâye ve romanlarında pek rastlanmayan bir özellik de ona ayrıca‐lık kazandırmıştır. Bu husus sadece İstan‐bul’u değil, memleketin her tarafını konu alan hikâyeler yazması, toplumun belli zümrelerini değil; hemen her kesimini eser‐lerinde yansıtmış olmasıdır. Refik Halit (Karay)’ın de aynı yıllarda “Memleket Hi‐kâyeleri”ni yazması sanatçılarımıza yeni ufuklar, yeni tipler kazandırmış; milliyetçi edebiyat, sonuçta “memleketçi” bir hüvi‐yete bürünmüştür. Ömer Seyfeddin hikâye

vadisinde oldukça kısa süre zarfında yekûn tutan (138 hikâye) eserler vermesine rağ‐men devamlı bir şekilde kendini romana geçmeye zorlamıştır. Yarım kalmış eserle‐rinden (Yalnız Efe gibi) uzatıp uzatıp bir türlü elinden bırakamadığı hikâyelerinden; çok tekrarladığı, çok üzerinde durduğu âdeta bir roman kahramanı gibi işlemeye çalıştığı tiplerinden (Efruz Bey ve Cabi Efendi gibi) bu eğilimi açıkça anlaşılabilir. Ne var ki romanın geniş hazırlık isteyen araştırma zorluklarına, zaman isteyen ge‐nişliğine, muhtevalı düşünebilmek için hu‐zur ve sükûna ihtiyacı vardır. Ömer Sey‐feddin ömrü boyunca bu şartları bir araya getirememiştir [3].

Kişileri bakımından Ömer Seyfeddin’in hi‐kâyeleri zayıf görülmüştür. Bu hüküm, daha çok, fikirleri savunmak veya yermek için yazılmış hikâye kahramanları bakımın‐dan doğru sayılabilir. Çünkü bunlar canlı ve hareketli şahıslar yerine sırf o fikir için türetilmiş, hayatta rastlanmayan kişilerdir. Kahramana canlılık veren ruh tahlilleri ek‐siktir. Bazı tarihî kahramanlarını da silik gösteren şey bu hayatiyetsizlik; hikâyele‐rini bir telkin aracı gibi kullanmasının bir sonucudur. Namık Kemal’in kişileri de böy‐ledir. Yazar için olayın örgüsü ve fikirleri daha önemli olunca, kişiler cansız ve der‐mansız kalmaktadır. Ne var ki, Ömer Sey‐feddin’in bilhassa çocukluk hatıralarında geçen ve destanî hikâyelerinde görülen kahramanlar bu yargının dışındadır. Bir Forsa’nın, bir Pembe İncili Kaftan’ın başki‐şileri sıcak hâlleri ve yiğit tavırları ile ha‐tırdan çıkmayacak kuvvettedirler.

Ömer Seyfeddin bir yazısında tarihi “iade” değil, “ihya” etmeliyiz demiş ve hikâyele‐rinde bu ihyaya değen mazinin, yaşanan zaman için ibret ve örnek teşkil edecek değerlerini işlemiştir.

Yeni savaşlar yeni kahramanlar yetişmek‐tedir. “Kaç Yerinden” ve “Çanakkale’den Sonra” adlı hikâyelerinde hem savaş kahra‐

Aygün Memmedova


manlarını hem de onların mücadelesini gö‐rerek hayatla barışan ve canlanan insanları anlatır. “Aleko Bir Çocuk”ta ise Yunan pa‐pazlarının içteki düşmanlığını hayatı paha‐sına önleyen kahraman bir Türk çocuğu anlatılır.

Bir de kahramanlığa yükselememiş, deli akan çaylar gibi kaybolmuş yiğitler vardır. “Cesaret” ve “Düşünme Zamanı” adlı hi‐kâyelerinde o, bu tür yiğitleri gülünç du‐rumda gösterdiği gibi, başka hikâyelerde de bazı kabadayı tipler çizmiştir.

Ömer Seyfeddin mesleği dolayısıyla Ru‐meli’de bulunduğu yıllarda, o toprakların Osmanlı Devleti’nin elinden çıkmakta olduğunu, asırlar boyu Türk idaresinde ya‐şamış olan kavimlerin, yabancı devletlerin kışkırtması sonucu Türk düşmanı haline geldiğini görmüştür. Yirminci yüzyılın şart‐ları değişiktir. Osmanlı Devleti batının tek‐niğine ulaşamadığı gibi, bu tekniği orduya da sokamadığı için askerlikte de bir geri‐leme vardır.

Ömer Seyfeddin bu gerilemenin sebebini millî şuurun noksanlığında bulur. Bütün kavimler şu veya bu sebeple kendi millî şuurlarına sahip olmuşlar; fakat Türkler suni bir insaniyetçilik anlayışı ile kendi milliyetlerini bile bilememektedirler.

Bu gerçekçilik, Ömer Seyfeddin’e bir ideal, o günün tabiriyle bir mefkûre vermiştir. Yıkılış halindeki Osmanlı Devleti’nin mo‐zaik yapısında Türklük içinde yegâne kur‐tuluş yolu Türklük şuurunun uyanması, kendi millî varlığına sahip çıkmasıdır. Ömer Seyfeddin Türk gençlerini de uyan‐maya çağırır.

O kendi fikirlerini “Uyanınız, galebe için düşmanlarınızı tanımak lazımdır. Ve bili‐niz ki, bu sırada muharebeyi ordular ya‐parsa da muzafferiyeti asla kazanamaz. Muzafferiyet intizam ve terakkinindir. İşkodra’dan Bağdat’a kadar, bu kıtayı, bu Osmanlı memleketini işgal eden Turanî

ailesi, Türkler ancak kuvvetli ve ciddi bir terakki ile hâkimiyetlerinin mevcudiyetle‐rini muhafaza edebilirler, terakki ise ilmin, fennin edebiyatın hepimizin arasında inti‐şarına vabestedir ve bunları neşir için ev‐vela lâzım olan millî ve umumî bir lisandır. Millî ve tabiî bir lisan olmazsa, ilim, fen, edebiyat gene bugünkü gibi bir muamma halinde kalacaktır. Asrımız terakki asrı, mücadele ve rekabet asrıdır.” şeklinde ifa‐de eder.

Dil millî birliğin temelidir. Osmanlı Devleti yapısı icabı milliyetçi değildir. Ömer Sey‐feddin, ordudaki günlerinde Balkan Savaşı yenilgisi dolayısıyla yazdığı notlarında ken‐disini sonsuz bir kötümserliğe kaptırır. Bu karamsarlığın sebebi askerlerin Türkçe bil‐memeleridir.

Türkçe’ye Karşı Enderun’ca” adlı yazısında şöyle der:

“Milliyetimiz nasıl Türklük, vatanımız na‐sıl Türkiye ise lisanımız da Türkçe’dir. Türkçe bizim manevî ve mukaddes vatanı‐mızdır. Bu manevi vatanın istiklâli, kuvveti resmî ve millî vatanımızın istiklâlinden daha mühimdir. Çünkü vatanını kaybeden bir millet eğer lisanına ve edebiyatına hâkim kalırsa mahvolmaz, yaşar ve yine bir gün gelir siyasî istiklalini kazanır, düş‐manlarından intikam alır.

Fakat bir millet lisanını bozar ya da kaybe‐derse siyasî hâkimiyeti baki kalsa bile ta‐rihten silinir. Esirleri onu yutar. Yazık ki bizim lisanımız, bu konuştuğumuz güzel Türkçe de hemen hemen kaybolmağa yüz tutmuş. Eğer uyanmamız biraz geciksey‐miş tamamıyla kaybolacakmış.” [4].

Devlet çökmektedir ama millet vardır. Dev‐let bir teşkilattır. Osmanlı Devleti’nin yıkı‐lacağını görenler ve Türk milletinin varlı‐ğının şuurunda olan milliyetçiler, canlı millet varlığının yeni bir devlet teşkilâtına vücut vereceğini bilirler. Ömer Seyfeddin işte bunlardandır.

Ömer Seyfeddin’in Hikâyelerinde Millî Ruh

Number 28, 2009 151

Türkçe tek başına değildir, bu milliyetçilik fikrine bağlıdır. Ömer Seyfeddin’deki geliş‐miş milliyetçilik anlayışı onun asker olu‐şuyla yakından ilgilidir. Nitekim bir yazı‐sında, “Muharrirlerin de büyük vazifeleri vardır. Manevî vatan olan lisanın müda‐fileri, askerleri, kahramanları onlardır. Ve lisan öyle bir vatandır ki bozulursa artık ne millet kalır ne devlet.” der [6]. Bu, onun yazarlığı bir çeşit askerlik gibi gördüğünün bir ifadesidir.

3. Sonuç

Kısa sanat hayatına rağmen doyurucu eser‐ler veren Ömer Seyfeddin, Türk edebiya‐tına “hikâye” türünün yerleşmesini de sağ‐layan bir yazarımızdır. Hikâyelerinde ele aldığı konular kendi hayatından veya yaşa‐nılan hayattan uzak değildir. Böyle olunca, onun sanatında bir tema zenginliği göze çarpar. Bu zenginliğin sağlanmasında sa‐natkâr gücünün yanı sıra, en küçük bir olaydan, fıkradan bir konu çıkarabilme hünerinin de payı büyüktür.

Kuvvetli gerçeklik duygusu, sağlam bir mantık, disiplinli bir çalışma ve radikal bir tavra sahip olan Ömer Seyfeddin, eğer ecel aman verseydi, hayallerini mutlaka gerçek‐leştirirdi. Fakat yazdığı eserler de Ömer Seyfeddin’in edebiyatımızdaki sağlam yeri‐ni almasına yetmiştir. O bugün de en çok okunan, eserleri arka arkaya baskılar yapan büyük bir hikâyecidir. Ve onun hikâyele‐rinden öğreneceğimiz çok şey vardır.

KAYNAKLAR

1. Banarlı, Nihad Sâmî, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. II, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s.1106.

2. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VII, Dergah Yayınları, İstanbul, 1990, s. 186.

3. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VII, Dergah Yayınları, İstanbul, 1990, s. 187.

4. Türk Fikir ve Sanat Adamları Dizisi – No 1, Ömer Seyfeddin’in Hikâyeleri, Doğumunun Yüzüncü Yılında Ömer Seyfeddin, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1992, s. 37–49.


SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ÖĞRENCİLERİNİN MATEMATİK DERSİNE İLİŞKİN MOTİVASYON VE ÖZ‐DÜZENLEME

BECERİLERİ

Alper ÇİLTAŞ Atatürk Üniversitesi, K.K.Eğitim Fakültesi

İlköğretim Bölümü

Erzurum / TÜRKİYE

[email protected]

Fatih BEKTAŞ Atatürk Üniversitesi, K.K.Eğitim Fakültesi

İlköğretim Bölümü

Erzurum / TÜRKİYE

[email protected]

ÖZET

Bu çalışmada, 1,2,3 ve 4.sınıfta öğrenim görmekte olan sınıf öğretmenliği öğrencileri arasında matematik dersine ilişkin öz‐düzenleme becerileri ve motivasyon düzeyleri açısından fark olup olmadığını tespit etmek amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda Atatürk Üniversitesi 2008–2009 bahar döneminde Sınıf Öğretmenliğinde öğrenim gören 127 öğrenciye, Öğrenmede Motive Edici Stratejiler Ölçeği (MSLQ) uygulanmıştır. Yapılan veri analizleri sonucunda sınıf değişkenine göre ölçeğin tekrarlama, bilişüstü öz düzenleme, zaman ve çalışma çevresinin düzenlenmesi, arkadaştan öğrenme ve yardım arama, amaca odaklanma, görev değeri, öğrenme inanışlarının kontrolü ve sınav kaygısı alt boyutlarında anlamlı farklılık bulunmuştur.

Anahtar kelimeler: Öz‐düzenlemeyi öğrenme, motivasyon, sınıf öğretmenliği

MOTIVATION AND SELF‐ARRANGEMENTS SKILLS OF PRIMARY SCHOOL STUDENTSʹ INTO MATHEMATICS LESSON

ABSTRACT

In this study, it has been aimed at finding out whether there is a difference in terms of the levels of motivation and self‐arrangement into mathematics lesson among the students attending to first, second, third and fourth grades of the primary school. In accordance with this target, in 2008‐2009 spring term 127 students attending to primary school education at Atatürk University were applied Motivating Strategies in Learning (MSLQ) . As a result of the data analysis, it has been found out meaningful differences in the sub dimensions of according to class variation; repetition of scale, cognitive self arrangement, time and the arrangement of study environment, learning from a friend and searching for help, focusing on the aim, value of the duty, controlling the belief of learning and anxiety of exam.

Key words: Learning of self‐regulation, motivation, primary school student

Giriş

Ülkemizde ve dünyada binlerce öğrenci‐nin matematik dersini sevmediği, mate‐matikle ilgili kaygılarının olduğu ya da ma‐tematikten korktuğu bilinmektedir. Bunun altında yatan sebep, matematiğin gerçek‐

ten zor olmasından, sayılarla uğraşmanın zorluğundan veya içerisinde matematik sorularının olduğu sınavlarda alınan zayıf notlardan kaynaklanıyor olabilir (Işık, Çiltaş ve Bekdemir, 2008). Literatürde öğ‐rencilerde matematik dersine yönelik va‐rolan kaygı ve korku gibi olumsuz tutum‐


Number 28, 2009 153

ları inceleyen pek çok çalışmaya rastlan‐maktadır (Başar, Ünal ve Yalçın 2002; Bek‐demir, Işık ve Çıkılı 2004; Dreger & Aiken 1957; Richardson & Suinn 1972). Yapılan bu çalışmaların genellikle öğrencilerin matematik dersine ilişkin motivasyon ve öz düzenleme düzeylerine dayandırıldığı görülmektedir.

Motivasyon, bireyi harekete geçiren, hare‐ketlerine yön veren, bireyin hedefine ulaş‐masını sağlayan içten gelen istek, gerek‐sinim, dürtü ve ilgileri kapsayan büyük bir güçtür (Tevruz 2002; Cüceloğlu 2006). Bir hedefi gerçekleştirmek için belli bir çabayı, gayreti harcamaya istekli olma an‐lamına gelen motivasyon, başarı için şart olarak görünmektedir. Bu bağlamda, moti‐vasyonun her alanda başarı üzerinde çok önemli bir etkisi olduğu söylenebilir. Bi‐reyde motivasyonun olabilmesi için önce‐likle bireyin istekli olması, ihtiyaç ve ilgi duyması ve bunların arasında anlamlı bir ilişki kurması gerekmektedir. Bu anlamlı ilişki, çeşitli etkenler yardımı ile bireyin davranışlarını düzenlemekte ve devamlılı‐ğını belirlemektedir. Herhangi bir şeyi ni‐çin yaparız? Neden size göre bazı işler çe‐kiciyken bazıları iticidir? Bu zor soruları cevaplamanın ilk adımı muhtemelen moti‐vasyon kavramı içersinde gizlidir (Adair, 2005).

Başarma isteği insanlara özgü bir ihtiyaç olmakla birlikte, motivasyonun başarı için şart olduğu ama tek başına yeterli olmadığı bilinmektedir. Bir öğrencinin elinden gele‐nin en iyisini yapabilmesi, amaç belirleme‐sine bağlıdır. Belirlediği amaca ulaşma ih‐tiyacı onu başarılı olması konusunda mo‐tive edecektir. Öğrencilerin başarılı olmala‐rını etkileyen faktörlerden biri bizzat öğ‐rencilerin iyi çalışma, tutum ve alışkanlık‐larına sahip olmalarıdır (Küçükahmet, 1999). Bu tutum ve alışkanlıklar öğrenci‐lerdeki öz‐düzenleme becerilerini bulun‐durma düzeyleri ile ilgilidir.

İlk olarak sosyal bilişsel kuramın kurucusu olan Albert Bandura tarafından ifade edi‐len öz‐düzenleme kapasitesi; bireyin göste‐receği davranışlarla ilgili kendi yetenekle‐rini ve kapasitesini düşünmenin önemi üzerinde odaklanmıştır. Pintrich (2000) ta‐rafından öğrencilerin kendi öğrenme he‐deflerini belirledikleri, bilişlerini, motivas‐yonlarını ve davranışlarını düzenlemeye çalıştıkları, hedefleri ve çevrelerindeki bağ‐lamsal özellikler tarafından yönlendirilip sınırlandırıldıkları, aktif ve yapıcı bir süreç olarak tanımlanan öz–düzenleme; Risemberg ve Zimmerman (1992) tarafından amaçlar belirleme, bu amaçları gerçekleştirmek için stratejiler geliştirme ve bu stratejilerin kazandırdıklarını denetleme olarak tanım‐lanmaktadır. Öz‐düzenlemeyi öğrenme, öğ‐renme çevresinin yanı sıra öğrenci davra‐nışlarının ve motivasyonlarının öğrenci ba‐şarılarını etkilediğini ifade eden sosyal bilişsel öğrenme teorisinin bir öğesidir (Akpınar, Hacısalihoğu ve Mirasyedioğlu, 2004).

Tablo 1. MSLQ Ölçeği Alt Boyutları ve Madde Sayıları

Bölüm 1: Motivasyonel İnançlar Ölçeği

Bölüm 2: Öz‐düzenleme Stratejileri Ölçeği

Ölçek Madde Sayısı

Ölçek Madde Sayısı

1. Hedef Yönelimi 4 1. Tekrarlama 4 2. Amaca

Odaklanma 4 2. Ayrıntılandırma 6

3. Görev Değeri 6 3. Örgütleme 4 4. Öğrenme İnanışlarının Kontrolü

4 4. Kritik Düşünme 5

5. Öz Yeterlik 8 5. Biliş üstü Öz düzenleme

12

6. Sınav Kaygısı 5 6. Zaman Düzenleme/ Çalışma Çevresinin Düzenlemesi

8

7. Çaba Düzenleme

4

8. Arkadaştan Öğrenme

3

9. Yardım Arama 4 Toplam Madde Sayısı

31 Toplam Madde Sayısı

50

Alper Çiltaş, Fatih Bektaş


Öğrencilerdeki motivasyon düzeylerini öğrenmek için çeşitli ölçekler geliştirilmiş‐tir. Bu ölçeklerden birisi Anthony R. Artino tarafından 2005’te geliştirmiş olduğu Öğ‐renmede Motive Edici Stratejiler Ölçeği (MSLQ) dir. MSLQ’nun herhangi bir derse özgü olarak üniversite öğrencilerinin mo‐tivasyon ve öz‐düzenlemeyi öğrenmeyi ölçmek için tasarlanmış ve 81 maddeden oluşmuş bir testtir. Öz‐düzenleme madde‐leri motivasyon bölümü ve öğrenme stra‐tejileri bölümü olmak üzere iki ana kate‐goriye ayrılmaktadır. Bu kategoriler ve maddeler Tablo‐1 de verilmiştir.

Öz‐düzenleme son zamanlarda araştırma grupları içersinde motivasyon sürecini in‐celemek için bir anahtar olarak ortaya atıl‐mıştır ve çeşitli doğal gruplar oluşturula‐rak motivasyon yöntemleri geliştirilmiştir (Sassenberg, Woltin, 2008). Literatürde bu paralelde pek çok araştırmaya rastlanıl‐maktadır. Pintrich ve De Groot (1990) 7. sınıf öğrencilerine yapılan araştırmada, mo‐tivasyonel uyum, öz‐düzenleme, öğrenme ve sınıf içi akademik performans arasın‐daki ilişkiler incelenmiş, öz yeterlik ve içsel değerlerin bilişsel bağlantı ve performansla pozitif bir şekilde ilişkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca öz düzenleme, öz ye‐terlik ve test kaygısının performansın en iyi yordayıcıları olduğu görülmüştür.

Haşlaman ve Aşkar (2007) tarafından ya‐pılan araştırmada programlama dersi ile il‐gili öz düzenleyici öğrenme stratejileri (de‐ğer verme, dışsal hedefe yönelme, hedef belirleme, yineleme, öz yansıma, öz yeter‐lik algısı, çaba harcama, akranla öğrenme, zaman yönetimi) ve başarı arasındaki ilişki incelenmiştir. Araştırma sonucunda; öğren‐cilerin değer verme, dışsal hedefe yönelme, hedef belirleme, yineleme, öz yansıma, öz yeterlik algısı, çaba gösterme, başkalarıyla çalışma ve zaman yönetiminden oluşan öz düzenleyici öğrenme stratejilerinin başarı‐nın %71’ini açıkladığı belirlenmiştir. Alcı

ve Altun (2007) Anadolu Lisesi öğrencile‐rinin Matematik dersine yönelik öz‐düzen‐leme ve bilişüstü becerilerinin cinsiyete, sınıf düzeyine ve alanlara göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemeye yönelik yap‐tıkları çalışmada; cinsiyete ve sınıf düzeyi‐ne göre öğrencilerin öz‐düzenleme ve biliş‐üstü becerilende anlamlı farklılıklar oldu‐ğunu buna karşın alanlara göre söz konusu becerilere ilişkin bir farklılaşma olmadığını ortaya koymuşlardır.

Bu çalışmada, sınıf öğretmenliği öğrencile‐rinin, matematik dersine ilişkin öz düzen‐leme ve motivasyon düzeylerinin sınıf dü‐zeyi değişkeni açısından incelenmesi amaç‐lanmıştır.

Yöntem

Örneklem

Atatürk Üniversitesi 2008–2009 bahar dö‐neminde sınıf öğretmenliğinde toplam 127 öğrenci grubundan oluşmaktadır. Bu gru‐bun sınıflara göre dağılımı Tablo 2’de veril‐mektedir.

Tablo 2. Öğrenci Grubunun Sınıflara Göre Dağılımı

Sınıflar 1. Sınıf

2. Sınıf

3. sınıf

4. Sınıf

Toplam

Öğrenci Sayısı

38 27 37 24 127

Yüzdesi %30,7 %21,3 %29,1 %18,9 %100

Verilerin Toplanması

Araştırmada Pintrinch ve De Groot (1990) tarafından geliştirilen, Altun ve Erden tara‐fından 2006 yılında Türkçeye uyarlanan 81 maddeden oluşan “Öğrenmede Motive Edici Stratejiler Ölçeği” (MSLQ) kullanıl‐mıştır. MSLQ sosyal‐bilişsel teoriyi taban alarak, üniversite öğrencilerinin öğrenme stratejilerini ve motivasyonel uyumlarını değerlendirmek için tasarlanmıştır (Terese ve Pintrich, 1995). Ölçeğin yapı geçerliliğini belirlemek amacıyla faktör analizi yapılmış ve ölçeğin 15 faktörde toplandığı belirtil‐


Number 28, 2009 155

miştir. Ölçeğin iç tutarlılık katsayısını belir‐lemek amacıyla ölçeğin tümünün ve her bir alt boyutunun Cronbach‐alfa değerlerine bakılmış ve ölçeğin 81 maddeli Türkçe for‐munun bütünü için iç tutarlık güvenirliliği 0.95 olarak bulunmuştur. Ayrıca her alt boyutun alfa katsayısı 0.67 ile 0.91 değeri arasında bulunmuştur (Altun ve Erdem, 2007). Atatürk Üniversitesi örneğinde yapı‐lan uygulamada ise iç tutarlık katsayısı 0.94 olarak bulunmuştur. Bu değer ölçeğin alfa katsayısı değerlendirme kriterlerine göre yüksek derecede güvenilir bir ölçek oldu‐ğunu göstermektedir.

Verilerin Analizi

Ölçme aracının değerlendirilmesi “bana hiç uymuyor“ ve “bana tam uyuyor” uçları arasında belirlenen yedi dereceye göre ger‐çekleştirilmiştir. Öz‐düzenlemeyi öğrenme

becerilerine etkisini ölçmeye yönelik olarak hazırlanan ölçme aracından elde edilen ve‐riler SPSS paket programı kullanılarak tek yönlü varyans analizi ve farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu anlamak için Scheffe ve Games‐Howell testi yapılmış, bulgular öz‐düzenleme stratejileri ve moti‐vasyonel inançlar boyutları altında toplan‐mıştır.

Bulgular 1. Öz‐düzenleme Stratejileri

Öz düzenleme stratejileri; tekrarlama, ay‐rıntılandırma, örgütleme, kritik düşünme, biliş üstü öz düzenleme, zamanın ve ça‐lışma çevresinin düzenlemesi, çaba düzen‐leme, arkadaştan öğrenme ve yardım ara‐ma alt boyutlarında incelenmiştir. Öğret‐men adaylarının sınıf değişkenine göre öz‐düzenleme becerileri Tablo 3’te verilmiştir.

Tablo 3. MSLQ Ölçeği Öz Düzenleme Boyutu Varyans Analizi

Sınıflar A B C D E F’ G H I N 38 38 38 38 38 38 38 38 38

X 14,3 24,4 15,2 19,7 48,4 33,1 16,3 8,7 15,3

SS 6,9 9,9 7,1 6,8 14,8 9,1 4,7 4,3 6,1

1

F 4,16* 2,1 2,4 ,84 4,9* 3,4* 1,6 8,1* 7,4* N 27 27 27 27 27 27 27 27 27

X 14,7 26,8 16,7 21,6 47,7 34,1 15,7 10,8 15,7

SS 4,8 11,6 5,6 16,5 11,7 6,6 4,1 3,3 4,3

2

F 4,16* 2,1 2,4 ,84 4,9* 3,4* 1,6 8,1* 7,4* N 37 37 37 37 37 37 37 37 37

X 18,1 28,4 18,1 22,4 57,2 37,7 16,8 12,9 19,8

SS 4,6 6,1 4,7 5,9 11,4 7,8 4,6 3,6 3,7

3

F 4,16* 2,1 2,4 ,84 4,9* 3,4* 1,6 8,1* 7,4* N 24 24 24 24 24 24 24 24 24

X 17,7 29,5 18,8 23,1 55,5 38,1 18,3 11,7 18,9

SS 5,2 5,1 4,9 5,6 9,8 6,2 3,8 3,7 4,3

4

F 4,16* 2,1 2,4 ,84 4,9* 3,4* 1,6 8,1* 7,4* N 127 127 127 127 127 127 127 127 127

X 16,1 27,1 17,1 21,5 52,2 35,6 16,7 10,9 17,4

SS 5,8 8,7 5,9 9,3 12,9 7,9 4,4 4,1 5,1

T F 4,16* 2,1 2,4 ,84 4,9* 3,4* 1,6 8,1* 7,4*

P< 0,05*

A: Tekrarlama B: Ayrıntılandırma C: Örgütleme D: Eleştirel Düşünme E: Bilişüstü Öz Düzenleme F’: Zaman ve Çalışma Çevresinin Düzenlenmesi G: Çaba Düzenleme H: Arkadaştan Öğrenme I: Yardım Arama



Tablo‐3 incelendiğinde öz düzenleme bece‐rileri boyutuyla ilgili olarak, tekrarlama, bilişüstü öz düzenleme, zaman ve çalışma çevresinin düzenlenmesi, arkadaştan öğren‐me ve yardım arama alt boyutlarında sınıf seviyesi değişenine göre anlamlı farklılık olduğu görülmektedir. Bununla birlikte ay‐rıntılandırma, örgütleme, eleştirel düşün‐me ve çaba düzenleme alt boyutlarında sı‐nıf seviyesi değişkeni açısından anlamlı bir farklılık bulunamamıştır.

Anlamlı farklılığın hangi yönde olduğunu ortaya çıkarmak için Scheffe ve Games‐Howell testlerine bakılmıştır. Analizler so‐nucunda “tekrarlama” alt boyutunda 1.sı‐nıf öğrencileri ile 3.sınıf öğrencileri arasın‐da 3.sınıf öğrencileri lehine anlamlı fark bulunmuştur. “Bilişüstü öz düzenleme” alt boyutunda 3.sınıf öğrencileri ile 1 ve 2.sınıf öğrencileri arasında 3.sınıf öğrencileri lehine anlamlı fark bulunmuştur. “Yardım arama” alt boyutunda ise 1. sınıf öğrenci‐leri ile 3. ve 4.sınıf öğrencileri arasında 3. ve 4. sınıf öğrencilerinin lehine anlamlı fark bulunmuştur. Aynı zamanda 3.sınıf öğren‐cileri ile 2.sınıf öğrencileri arasında 3.sınıf öğrencileri lehine anlamlı fark bulunmuş‐tur. Ayrıca “Arkadaştan öğrenme” alt bo‐yutunda 1. sınıf öğrencileri ile 3. ve 4.sınıf öğrencileri arasında 3. ve 4. sınıf öğrencileri lehine farklılaşma olduğu bulunmuştur.

2. Motivasyonel İnançlar

Motivasyonel inançlar; hedef yönelimi, amaca odaklanma, görev değeri, öğrenme inanışlarının kontrolü, öz‐yeterlik ve sınav kaygısı alt başlıklarında incelenmiştir. Öğ‐rencilerin devam ettikleri sınıf değişkenine göre motivasyonel inançlar boyutunda algıları Tablo‐4’te verilmiştir.

Tablo‐4 incelendiğinde motivasyonel inanç‐lar boyutuyla ilgili olarak yapılan varyans analizi sonucunda; “amaca odaklanma”, “görev değeri” “öğrenme inanışlarının

kontrolü” ve “sınav kaygısı alt boyutların‐da gruplar arasında anlamlı bir farklılığın bulunduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bununla birlikte “hedef yönelimi” ve “öz‐yeterlik” alt boyutlarında anlamlı bir farklılığa ula‐şılamamıştır.

Tablo 4. MSLQ Ölçeği Motivasyonel İnançlar Boyutu Varyans Analizi

Sınıflar A B C D E F’ N 38 38 38 38 38 38

X 19,4 23,4 28 17,7 41,1 19,1 SS 6,5 5,1 8,8 5,2 10,2 5,6

1

F 1,4 7,6* 3,6* 5,04* 1,7 3,3* N 27 27 27 27 27 27

X 19,5 18,4 24,2 16,7 36,4 18,5 SS 4,9 4,2 8,3 5,2 8,7 5,3

2

F 1,4 7,6* 3,6* 5,04* 1,7 3,3* N 37 37 37 37 37 37

X 20,2 20,5 29,9 19,4 38,7 22,2 SS 4,5 3,8 6,8 3,01 7,7 5,6

3

F 1,4 7,6* 3,6* 5,04* 1,7 3,3* N 24 24 24 24 24 24

X 22,0 19,9 30,2 21,1 40,4 21,1 SS 3,1 3,6 5,3 3,8 7,7 5,2

4

F 1,4 7,6* 3,6* 5,04* 1,7 3,3* N 127 127 127 127 127 127

X 20,1 20,8 28,1 18,6 39,2 20,2 SS 5,1 4,6 7,8 4,6 8,9 5,6

T

F 1,4 7,6* 3,6* 5,04* 1,7 3,3*

P<0,05* A: Hedef Yönelimi B: Amaca Odaklanma C: Görev Değeri D:Öğrenme İnanışlarının Kontrolü E: Öz‐yeterlik F’: Sınav Kaygısı

Faklılıkların belirlenmesi için Games‐Howell ve Scheffe testlerine bakılmıştır. Analizler sonucunda “Amaca odaklanma” alt boyutunda 1.sınıf öğrencileri ile 2, 3 ve 4. sınıf öğrencileri arasında 1.sınıf öğrenci‐leri lehine anlamlı farka ulaşılmıştır. “Konu değeri” alt boyutunda 2.sınıf öğrencileri ile 3.sınıf öğrencileri arasında 3.sınıf öğrenci‐leri lehine anlamlı fark bulunmuştur. Diğer taraftan “Öğrenme inançlarının kontrolü” alt boyutunda 4.sınıf öğrenciler olmak üze‐re 1. ve 2.sınıf öğrencileri arasında 4.sınıf öğrenciler lehine anlamlı bir fark bulun‐muştur.


Number 28, 2009 157

Sonuç ve Öneriler

Sınıf öğretmenliği öğrencilerine, matematik dersine ilişkin olarak öz düzenleme beceri‐lerinin değerlendirilmesi amacı ile yapılan çalışmada sınıf düzeyleri arasında elde edi‐len bulgulardan; tekrarlama, bilişüstü öz düzenleme, zaman ve çalışma çevresinin düzenlenmesi, arkadaştan öğrenme ve yar‐dım arama alt boyutlarında anlamlı bir farklılık olduğu görülmektedir. Motivasyo‐nel inançlar ölçeğinin, amaca odaklanma, görev değeri, öğrenme inanışlarının kont‐rolü ve sınav kaygısı alt boyutlarında grup‐lar arasında anlamlı bir farklılığın bulun‐duğu sonucuna ulaşılmıştır.

Bu bağlamda bilginin aktif bir şekilde alın‐ması ve düzenlenmesi şeklini alan günü‐müz öğretim yöntemlerinde, öz‐değerlen‐dirmeyi öğrenme becerilerinin öğrenilmesi ve öğretilmesi gittikçe önem kazanmak‐tadır. Bilişini, metabilişini ve motivasyon‐larını düzenleyen öğrenciler akademik ba‐şarı ve performans yönünden daha iyi ne‐ticeler oluşturmaktadır. Araştırmada; sınıf‐lara göre öğrencilerinin öz‐düzenlemeyi öğrenme becerilerinin alt boyutlarında, ge‐nel olarak öz düzenleme becerilerinin 1. sınıf öğrencilerinden 4.sınıf öğrencilerine doğru artan bir eğilim izlediği göze çarp‐maktadır. Motivasyonel inançlar boyutun‐da ise sadece amaca odaklanma alt boyutu haricinde diğer tüm alt boyutlarda 1.sınıf öğrencilerinden 4.sınıf öğrencilerine doğru artan bir eğilim olduğu göze çarpmaktadır. Bunun nedenleri arasında son sınıf öğret‐men adaylarının 1.sınıfta matematik der‐sine fazla önem vermemeleri, fakat son sınıfta Kamu Personel Seçme Sınavı (KPSS)’na hazırlanmaları gösterilebilir. Ayrıca bu durum Sınıf Öğretmenliği Ana‐bilim Dalı müfredatında matematik dersle‐rinin az olmasından kaynaklanıyor olabilir. İlköğretim ilk kademede matematik der‐sinin önemi düşünüldüğünde öğrenciler için korkuların, kaygıların başladığı dönem

akla gelmektedir. Bu doğrultuda öğrencile‐rin öz düzenleme becerileri ve motivasyon düzeylerinin beklenen seviyede olabilmesi için öncelikle öğretmenlerin bu becerilere sahip olmaları beklenmektedir.

Bu konuda eğitim fakülteleri sınıf öğret‐menliği programlarının öğrencilerin öz‐dü‐zenleme becerilerini geliştirebilecekleri derslerle desteklenmesi, öğrencilerin öz‐düzenleme becerilerini geliştirmeye yöne‐lik olarak araştırma ödevleri ve projelere daha sık yer verilmesi, öğrencilerin moti‐vasyonel inaçlarını sürekli canlı kılmak için seminer, kurs, sempozyum vb. etkinliklere yer verilmesi öz‐düzenleme becerilerinin geliştirilmesine katkı sağlayabilir.

Kaynaklar

1. Adair, J. (2005). Etkili motivasyon. İstanbul: Çeviri: Salih Uyan, Babıâli kültür Yayıcılık, S.9

2. Ainley, M. ve Patrick, L. (2006). Self‐Regulated Learning Processes through Tracking Patterns of Student Interaction with Achievement Activities. Education Psychology Review, 18:267‐286

3. Akpınar, A, Hacısalihoğu, H.H. & Mirasyedi‐oğlu, Ş. (2004). Matematik Öğretimi Matematikte İşbirliğine Dayalı Yapılandırmacı Öğrenme ve Öğretme, Ankara: Asil Yayın dağıtım

4. Alcı, B., Altun, S., Lise Öğrencilerinin Matematik Dersine Yönelik Özdüzenleme ve Bilişüstü Bece‐rileri, Cinsiyete, Sınıfa ve Alanlara Göre Farklı‐laşmakta mıdır?, Ç.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:16, Sayı:1, Sayfa:33‐44, 2007

5. Altun, S. ve Erden, M. (2006). Öğrenmede Motive Edici Stratejiler Ölçeğinin Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması, Ed7, Cilt:2,Sayı:1

6. Başar, M., Ünal, M., Yalçın, M.(2002). “İlköğretim Kademesiyle Başlayan Matematik Korkusunun Nedenleri” V. Ulusal Fen Bilimleri ve Matematik Eğitimi Kongresi 16‐18 Eylül. ODTÜ, Ankara

7. Bekdemir, M., Işık, A., Çıkılı, Y., (2004) “Mate‐matik Kaygısını Oluşturan ve Artıran Öğretmen Davranışları ve Çözümleri” Eurasian Journal of Educational Research , (16), pp.88‐94

8. Cüceloğlu, D. (2006). İnsan ve Davranışı: Psi‐kolojinin Temel Kavramları, Remzi kitabevi, İstanbul, 15.basım

9. Dreger, R.M.& Aiken, L.R.(1957). The İdentifical of Number Anxiety in a College Population. Journal of Educational Psyhology. 48(6),344‐351



10. Haşlaman, T. & Aşkar, P. (2007). Programlama Dersi ile İlgili Öz‐düzenleyici Öğrenme Strateji‐leri ve Başarı Arasındaki İlişkinin İncelenmesi, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 32,110‐122

11. Işık, A., Çiltaş, A., ve Bekdemir, M. (2008). Mate‐matik Eğitimin Gerekliliği ve Önemi. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, No.17,174‐184

12. Küçükahmet, L. (1999). Öğretimde Planlama ve Değerlendirme. Ankara: Alkım Yayınevi

13. Pintrich, P. R. & De Groot, E. V. (1990). Motiva‐tional and Selg‐Regulated Learning Component of Clasroom Academic Performance. Journal of Educational Psychology, Cilt:82, No:1,33‐40

14. Pintrich, P. R., (2000). The Role of Orientation in Self‐Regulated Learning. In M.,Boekaerts & P.R.,Pintrich (Eds.), Handbook of Self‐Regulation, 13‐39, San Diego, CA. Academic Pres.

15. Richardson, F.C. ve Suinn, R.M. (1972) “The Mathematics Anxiety Rating Scala: Psychamet‐ric Data”. Journal of Caunseling Psyeling 19, 551‐554

16. Rizemberg, R., ve Zimmerman, B. J. (1992). Self‐Regulated Learning in Gifted Student, Roeper Review, 15(1), 98–101

17. Sassenberg, K. & Woltin, K. A. (2008). Group‐Based Self‐Regulation: The Effects of Regulation Focus. European Review of Social Psychology, Vol.19, 126‐164

18. Terese, G., Pintrich, P.R., Assessing Students’ Motivation and Learning Strategies: The Motiva‐ted Strategies for Learning Questinnaire, Paper Presented at the Annual Meeting of the American Educational Research Assocation, San Francisco, 1995

19. Tevruz, T. (2002). Örgütte Kişisel Gelişim: Güdülenme, Esra Arslan (Edi.), Nobel Yayınları, Ankara

20. Üredi, I. ve Üredi, L. (2005). İlköğretim 8.Sınıf Öğrencilerinin Öz‐düzenleme Stratejileri ve Mo‐tivasyonel İnançlarının Matematik Başarısını Yordama Gücü. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt:1,Sayı:2,250–260

Number 28, 2009 159

İLKÖĞRETİM 6. VE 7. SINIF SOSYAL BİLGİLER PROGRAMINDAKİ COĞRAFYA ÜNİTELERİNİN İÇERİĞİNE

İLİŞKİN ÖĞRETMEN VE ÖĞRENCİ GÖRÜŞLERİ*

Ünal ÖZDEMİR Atatürk Üniversitesi K.K.Eğitim Fakültesi

Erzurum / TÜRKİYE

[email protected]

Oğuz GÜRBÜZTÜRK İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Malatya / TÜRKİYE

[email protected]

Ahmet NALÇACI Atatürk Üniversitesi K.K.Eğitim Fakültesi

Erzurum / TÜRKİYE

[email protected]

M. Hanifi ERCOŞKUN Atatürk Üniversitesi K.K.Eğitim Fakültesi

Erzurum / TÜRKİYE

[email protected]

ÖZET Bu araştırmada ilköğretim 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin

mevcut durum, öğretmen ve öğrenci görüşlerine göre ortaya konulmaya çalışılmıştır. 114 Sosyal Bilgiler öğret‐meni, “1450” altıncı ve “1455” yedinci sınıf öğrencisi bu araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Geliştirilen ölçek öğretmen ve öğrencilere uygulanmış ve elde edilen veriler üzerinde istatistiksel analizler yapılmıştır. Yapı‐lan istatistiksel işlemler sonucunda; coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin, yüksek yüzdeye sahip olan öğretmen ve öğrenci görüşleri ortaya çıkarılmıştır. İçeriğin öğretmen ve öğrenci görüşlerine göre farklılaştığı tespit edil‐miştir. Farklılaşmanın öğrenci görüşleri lehine olduğu saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Sosyal Bilgiler, Coğrafya, Program, İçerik

THE VIEWS OF TEACHERS AND STUDENTS ABOUT THE CONTENTS OF GEOGRAPHIC UNITS IN THE PROGRAMME OF 6TH AND 7TH CLASS STUDENTS OF PRIMARY SCHOOL

ABSTRACT In this research, the situation as to the content of the geography units in social sciences programmes of 6th and

7th class of primary school was examined point of view of teachers and student’s views. The study sampling of the research consists of 114 social sciences teachers, 1450 sixth class students and 1455 seventh class students. The scale developed was applied to the teachers and students, and in the result of statistical process on the data obtained, the views of students and teachers having high percentage and as to the content of geography units have been existed. It was detected that the content varied according to teachers and students views. It was found out that the differentiation became in favour of students views.

Key Words: Social Knowledge, Geography, Programme, Contents.

* Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde yapılan “İlköğretim 6. ve 7. Sınıf Sosyal Bilgiler Programındaki Coğrafya Konularının Öğretmen ve Öğrenci Görüşlerine Göre Değerlendirilmesi” adlı doktora tezinin bir kıs‐mından özetlenmiştir.

I. Giriş

Günümüz dünyası bilim ve teknoloji ala‐nında hızla değişimin yaşandığı bir süreç içinde bulunmaktadır. Her toplum, toplu‐mu meydana getiren bireylerini bu değişim

sürecine uyum sağlayabilmeleri için, sürekli olarak eğitim sistemlerini değişme ve gelişmelere açık tutmak için çaba sarf et‐mektedir. Eğitim sistemlerinin değişme ve gelişmelere açık olması ise ancak eğitim programlarının sürekli sorgulanması ve ge‐

Ünal Özdemir, Oğuz Gürbüztürk, Ahmet Nalçacı, M. Hanifi Ercoşkun


liştirilmesiyle mümkün olabilir.

İnsanlığın yeni bir çağın dönemecinde ol‐duğu söylenebilir. Bu yeniçağın bütün koşulları hazırlanmış ve hazırlanmaktadır (Varış, 1997, s.10). Bilgi çağı olarak adlan‐dırılan çağımızda, eğitimin işlevi ve bunun sonucunda eğitimin amaçları da değişmek‐tedir (Öztürk ve Dilek, 2004, s.79). Kuşku‐suz bireylere verilecek eğitimin de çağın gereklerine uygun bir şekilde olması ol‐dukça önemlidir.

İletişimde, bilgi alış‐verişinde ve teknoloji‐lerde küresel boyutta çok hızlı değişimin olduğu, bilginin katlanarak arttığı ve her geçen gün daha yoğun teknoloji kullanılan bir çağda yaşıyoruz. Çağın diğer bir özel‐liği, küreselleşme denilen olgu ve bunun sonucu olarak ülkeler arasında artan reka‐bet ortamıdır. Bu rekabet ortamında başa‐rılı olmak için ülkeler, bireylerini daha iyi eğitme yolunda birbirleriyle yarışmaktadır‐lar. Gittikçe daha fazla dışa açılan ve ulus‐lararası düzeyde diğer ülkelerle her yön‐den yarışan ülkemizin başarısı, iyi eğitilmiş bireylerle olanaklıdır (Milli Eğitim Bakan‐lığı [MEB] Tebliğler Dergisi, 2000, s.101).

Toplumsal, kültürel, ekonomik kalkınma‐nın ve gelişmiş ülkeler düzeyine ulaşma‐nın, yalnız tek yolu vardır. O da eğitimdir, yani; çocuklarını kendilerinden daha fazla eğitmektir (İlgar, 1996, s.9). Bu nedenle de‐ğişen ve gelişen dünyaya ayak uydurabil‐mek için eğitim sistemleri de kendilerini bu değişime uydurmak zorundadırlar.

Eğitim kurumlarının en önemli görevlerin‐den biri çocuğu iyi bir vatandaş olarak ye‐tiştirmektir. Eğitim kurumları bu işlevi, ço‐cuğun toplumsallaşmasını, içinde yaşadığı toplumun kültürünü, tarihini, kurumlarını tanımasını sağlayarak; toplumdaki rolleri‐nin gerektirdiği davranışları, toplumun kendisine sağladığı olanakları ve bunlardan yararlanma yollarını kazandırarak yerine getirir. Eğitim kurumları bu görevi yerine

getirerek hem bireyin mutlu ve üretken ol‐masını hem de toplumun sürekliliğini sağ‐lar (Erden, Tarihsiz, s.5).

Türkiye’de, öğrencilere tüm bu bilgi ve becerilerin önemli bir kısmı, ilköğretim kurumlarının birinci devresinde 1., 2. ve 3. sınıflarda Hayat Bilgisi, 4. ve 5. sınıflarda Sosyal Bilgiler Dersi ile; ilköğretim kurum‐larının ikinci devresinde 6. ve 7. sınıflarda Sosyal Bilgiler Dersi, 7. ve 8. sınıflarda Va‐tandaşlık ve İnsan Hakları dersi, 8. sınıfta Türkiye Cumhuriyeti İnkılâp Tarihi ve Ata‐türkçülük dersi yoluyla kazandırılmaya ça‐lışılır.

Türkiye’nin üç kıtanın birbirine en çok yak‐laştığı yerde bulunması, Ortadoğu, Kafkas‐ya ve Balkanlar gibi dünyanın en kararsız ve her zaman Türkiye’yi etkileyebilecek yerlere yakın olması ve Türkiye’nin yakın komşularındaki istikrarsızlıklar Türkiye’yi çok etkilemekte ve buralar hakkında bilgi sahibi olunmasını gerekli kılmaktadır. Bu yüzden, Türk eğitim sistemi, öğrencilerin bu bölgenin jeopolitik durumu ve siyasi yapısı hakkında daha çok bilgi sahibi olma‐larını zorunlu kılmaktadır (Taş, 2005, s.327).

Bu nedenle İlköğretimde Sosyal Bilgiler programında yer alan coğrafya önemli bir yere sahiptir. Coğrafya; coğrafi yeryüzün‐deki doğal, beşeri ve ekonomik olayları, insanla ilgi kurarak inceleyen bir bilimdir (Doğanay, 1999, s.37). Coğrafi görüşün esas amacı; coğrafi fenomenlerin oluşma neden‐leri ve sonuçlarını araştırmak, bunların top‐lumla olan karşılıklı ilgilerini kurmak, da‐ğılım nedenlerini belirlemek ve devletlerin yönetim kadrolarına rehberlik yapmaktır (Doğanay, 1999, s.33). Coğrafya konuları sadece çocuklara vermek zorunda olduğu‐muz bir takım bilgiler değildir. Coğrafya, bölgelerin ekonomisinin ne olduğu ve böl‐gelerin kurulduğu yerlerin isimleri hakkın‐da bilgi edinmek de değildir. Bilgi kesin‐likle önemlidir; fakat aynı şekilde bilgi coğ‐rafyacıların yaptığı gibi dünyayı anlamaya


Number 28, 2009 161

girişmek, sorulara cevap bulmaya yardımcı olması için coğrafi araçları kullanmak ve coğrafi çevrenin sorunlarını çözmek için çocukları bir coğrafyacı olmaya cesaretlen‐dirmektir (Martin, 1995, s.1).

Öğrencilere coğrafya ile insan hayatı ara‐sında doğrudan çok sıkı bir ilişki olduğu; coğrafya bilgisinin insan hayatını kolaylaş‐tıracağı; hayata, topluma ve çevreye bakış açısını değiştireceği; coğrafyanın hayatın bir parçası olduğu ve coğrafi bilgilerin za‐man ile mekân kısıtlaması olmadan kulla‐nılabileceğinin vurgulanması coğrafya öğ‐retiminin önemini ortaya koyacaktır (Efe, 1996, s.141). Coğrafya öğrenme ve öğretme‐nin gerekliliği üzerine söyleneceklerin, coğ‐rafyacıları ve herkesi ilgilendiren boyutları olabilir. Hangi tarafta yer alırsa alsın, etkin bir vatandaşın iyi bir coğrafi birikime ih‐tiyacı olacağı kuşkusuzdur (Girgin, 2001, s.142).

Sosyal Bilgiler programında yer alan coğ‐rafya konularının üstlendiği görevlerden biri de yurt sevgisine sahip bireyler yetiş‐tirmektir. İlköğretimde coğrafya öğretimi‐nin hedefi, çocuklara doğdukları, büyü‐dükleri memleketleri tanıtmak, onlara va‐tanlarını sevdirmektir (Oruç, Tokcan ve Demirkaya, 2006, s.150). Vatan her yönüyle tanındıkça, daha çok sevilir. Çünkü insan sevdiği bir vatan için özveride bulunur (Doğanay, 2002, s.177–178). Bunu sağlaya‐bilmenin yolu ise, öğrencilere Sosyal Bilgi‐ler dersinde yer alan coğrafya konularının en iyi şekilde verilmesidir. Sosyal Bilgiler dersi içinde yer alan coğrafya konularının günün koşulları dikkate alınarak ve prog‐ramın esneklik ilkesinden yararlanılarak verilecek eğitime katkısı oldukça önemlidir.

Eğitimin dört ana öğesi olan öğrenci, öğret‐men, çevre ve içerik arasında üzerinde en az durulan unsurun içerik olduğu söylene‐bilir. Öğrencinin gelişimi, öğrenme ilkeleri, öğretim süreçleri, okul‐çevre ilişkileri, eği‐tim teorileri vb. konular üzerinde sayısız

araştırmalar yapıldığı ve kitaplar yazıldığı halde, ders içeriği adeta emektar bir hiz‐metçi muamelesi görmüş, istenildiği tak‐dirde çağrılıp programa oturtulabilecek sa‐bit bir görev üstlenmiştir (Varış, 1997, s.114).

Programın içerik boyutunda belirlenen amaçlara ulaşmak için “ne öğretelim?” so‐rusuna yanıt aranmaktadır. Bu bağlamda, programın içerik boyutu ile öğretilecek ko‐nuların düzenlenmesi söz konusudur. Bu düzenlemenin nasıl olması gerektiği tartış‐malı bir konudur (Demirel, 2005, s.120). Genel olarak içerik; hedef davranışlarla tu‐tarlı, çağdaş bilimsel, sanatsal ve felsefi bil‐giyle donanmış, öğrencinin hazır bulunuş‐luk düzeyine uygun, somuttan soyuta, ba‐sitten karmaşığa, kolaydan zora ve birbiri‐nin önkoşulu, bilinenden bilinmeyene, ken‐di içinde mantıki bir tutarlılığı olacak şe‐kilde düzenlenmelidir (Sönmez, 1994, s.84).

İçeriğin bilimsel açıdan doğru ve güncel ol‐ması gerekir. Geçmişte doğru olarak bili‐nen bir bilgi günümüzde doğru olmaya‐bilir. Ders kitapları bu açıdan tam doğru bilgiler sunmayabilir. Bu nedenle öğret‐menlerin alanlarıyla ilgili bilimsel gelişme‐leri sürekli takip edip, en son ve doğru bil‐gileri sınıfa getirmesi gerekir. Ne kadar yeni ve doğru olursa olsun, bu bilgilerin de değişime açık olduğu vurgulanarak, öğren‐cilerin bilgileri mutlak doğrular olarak algı‐lamaları önlenmelidir (Doğanay ve Sarı, 2006, s.68). Bu nedenle, genelde Sosyal Bil‐giler programı, özelde ise programda yer alan coğrafya ünitelerinin içeriğinin dünya‐daki hızlı değişme ve gelişmelere uyum sağlayabilmesi için sürekli sorgulanması ve yapısındaki eksiklikler giderilerek yetiştiri‐lecek nesil bu değişme ve gelişmelere uy‐gun olarak yetiştirilmesi sağlanabilir.

Yapılan bu belirlemelere göre, Sosyal Bil‐giler programındaki coğrafya ünitelerinin içeriğinin mevcut yapısında ne gibi eksik‐likler olduğunun tespit edilmesi bu eksik‐lerin giderilmesine katkı sağlayacağı dü‐şüncesi ile bu araştırma yapılmıştır.



II. Araştırmanın Amacı

Bu araştırmanın temel amacı, 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya üni‐telerinin içeriğini, öğretmen ve öğrenci görüşleri doğrultusunda değerlendirmek‐tir. Bu amaç çerçevesinde aşağıdaki soru‐lara cevap aranmıştır:

a) Sosyal Bilgiler öğretmenlerinin 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programındaki coğ‐rafya ünitelerinin içeriğine ilişkin görüş‐leri nelerdir?

b) Öğrencilerin 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya ünitelerinin içe‐riğine ilişkin görüşleri nelerdir?

c) Öğretmenler ve 6. sınıf öğrencilerinin; Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin görüşleri arasında bir fark var mıdır?

d) Öğretmenler ve 7. sınıf öğrencilerinin; Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin görüşleri arasında bir fark var mıdır?

III. Sayıltılar

1. Veri toplama aracının geçerlik ve güve‐nirliği için yapılan çalışmaların yeterli olduğu,

2. Araştırmaya katılan öğretmen (Sosyal Bilgiler Öğretmenleri) ve öğrencilerin (6. ve 7. sınıfta öğrenim gören öğrenciler) uygulanan anket (“öğretmen anketi” ve “öğrenci anketi”) sorularına kendi gö‐rüşlerini yansıtacak biçimde içten ve yansız olarak cevap verdikleri,

IV. Sınırlılıklar

Bu araştırma; 1. İlköğretim 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler

programında yer alan coğrafya ünitele‐rindeki içeriğe yönelik öğretmen ve öğ‐renci görüşleri ile,

2. Erzurum ilindeki merkez ilköğretim okullarında görevli olan Sosyal Bilgiler öğretmenleri ile,

3. Erzurum ilindeki merkez ilköğretim okullarında öğrenim gören 6. ve 7. sınıf öğrencileri ile,

4. 2005–2006 öğretim yılı ile sınırlıdır.

V. Yöntem

V.1. Evren ve Örneklem: Araştırmanın ev‐renini Erzurum merkez ilköğretim okulla‐rındaki 6. ve 7. sınıflarda Sosyal Bilgiler dersini veren Sosyal Bilgiler öğretmenleri ile 6. ve 7. sınıfta öğrenim gören öğrenciler oluşturmaktadır. Araştırmanın evrenini oluşturan Erzurum merkez ilköğretim okullarındaki 6. ve 7. sınıflarda Sosyal Bil‐giler dersini veren Sosyal Bilgiler öğret‐menlerinin tamamına (114) ulaşıldığı için araştırmanın öğretmen evreninden örnek‐lem alınmamıştır. Ancak 6. ve 7. sınıfta öğ‐renim gören öğrencilerin sayısı fazla oldu‐ğu için araştırmanın evreninin tamamına ulaşmanın ekonomik olanaklar ve zaman açısından mümkün olmadığı düşünülerek, evrenden örneklem alınmıştır.

Tesadüfî örnekleme (random sampling) yöntemiyle seçilmiş “1450” altıncı ve “1455” yedinci sınıf öğrencileri bu araştır‐manın örneklemini oluşturmaktadır. An‐keti hatalı ya da eksik yanıtlayanların çıka‐rılmasıyla “1269” altıncı ve “1266” yedinci sınıf öğrencilerinin anket formları değer‐lendirmeye alınmıştır. Sosyal Bilgiler öğret‐menlerinin anketlerinde hatalı ya da eksik bilgiler olmadığından bu anketlerin tama‐mı değerlendirmeye alınmıştır.

V.2. Verilerin Toplanması: Araştırmanın amacını gerçekleştirmek için öğretmen anke‐ti ve öğrenci anketi adında iki tür anket ge‐liştirilmiştir. Anket, Sosyal Bilgiler ders programındaki coğrafya ünitelerindeki içe‐riğin maddeleştirilmesi ile oluşturulmuş‐tur. Ankette yer alan maddelerin karşısına 5’li derecelendirme biçiminde seçenekler yerleştirilmiştir.


Number 28, 2009 163

Geliştirilen anket, ön uygulamaya tabi tu‐tulmuştur ve gerekli düzenlemeler yapıl‐mıştır. Bu araştırmada geçerlilik ölçütü ola‐rak; içerik, muhteva geçerliliğinden yarar‐lanılmıştır. Anketin geçerliliği için ilgili alan uzmanlarının görüşleri alınmıştır. An‐ketlerin güvenirlik analizinde Cronbach Alfa Katsayısından faydalanılmış ve kulla‐nılan öğretmen anketi için Cronbach Alfa Katsayısı 0.91, öğrenci anketi için 0.86 ola‐rak bulunmuştur.

V.3. Verilerin Analizi: Anket yoluyla top‐lanan veriler, bilgisayarda SPSS programı kullanılarak analiz edilmiştir. Bu analizde;

1. Öğretmenler ve öğrencilerin 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya üni‐telerinin içeriğine ilişkin görüşlerinin dağı‐

lımlarını belirlemek üzere her bir seçenekle ilgili frekans ve yüzdeler bulunmuştur.

2. Öğretmenler ve 6–7. sınıf öğrencilerinin; Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin görüşleri ara‐sında anlamlı bir fark olup olmadığı, orta‐lamalar arasındaki farkların test edilme‐sinde kullanılan “t‐testi” ile yoklanmıştır.

VI. Bulgular ve Yorumlar

Araştırmada elde edilen bulgular aşağıda dört kategoride ortaya konulmuştur.

VI.1. Sosyal Bilgiler öğretmenlerinin 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programındaki coğ‐rafya ünitelerinin içeriğine ilişkin görüş‐leri:

Tablo 1: Öğretmenlerin, 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programındaki Coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin görüş‐leri ile ilgili bulgular.

Hiç

Katılm

ıyorum

Katılm

ıyorum

Kısmen

Katılıyo

rum

Katılıyo

rum

Tamam

en

Katılıyo

rum

Toplam

İçeriğe İlişkin Sorular

f % f % f % f % f % f % İçerik öğrenci seviyesine uygundur. 8 7.0 16 14.0 53 46.5 35 30.7 2 1.8 114 100

İçerikteki bilgiler öğretim ilkelerine göre düzenlenmiştir. 11 9.6 31 27.2 35 30.7 33 28.9 4 3.5 114 100

İçerik programdaki amaçları öğrencilere kazandıracak niteliktedir.

8 7.0 20 17.5 65 57.0 19 16.7 2 1.8 114 100

Programdaki tüm konular önemlidir. 5 4.4 27 23.7 39 34.2 32 28.1 11 9.6 114 100

İçerik öğrencilerin ilgisini çekecek niteliktedir. 5 4.4 31 27.2 49 43.0 27 23.7 2 1.8 114 100

Bilimsel bilgiye yer vermektedir. 5 4.4 17 14.9 46 40.4 40 35.1 6 5.3 114 100 Bilgiler aşamalı ve birbirinin ön koşulu olarak sıralanmıştır. 13 11.4 30 26.3 41 36.0 27 23.7 3 2.6 114 100

Genel Coğrafyadan çok Türkiye Coğrafyası konularına yer verilmiştir.

2 1.8 11 9.6 20 17.5 66 57.9 15 13.2

114 100

Türkiye’nin stratejik durumuna ilişkin verilen bilgiler yeterlidir. 4 3.5 30 26.3 37 32.5 39 34.2 4 3.5 114 100

Yurdumuzun komşuları konusuna yeterince yer verilmiştir.

4 3.5 17 14.9 36 31.6 49 43.0 8 7.0 114 100

Türk dünyasına ilişkin verilen bilgiler yeterlidir. 8 7.0 30 26.3 34 29.8 36 31.6 6 5.3 114 100

İçerik, uygun öğretme‐öğrenme yöntem ve tekniklerine göre tasarlanmıştır.

8 7.0 31 27.2 52 45.6 19 16.7 4 3.5 114 100



Yurdumuzda nüfus, yerleşme ve ekonomik hayat konularına yeterince yer verilmiştir.

2 1.8 13 11.4 34 29.8 54 47.4 11 9.6 114 100

Türkiye’nin coğrafi bölgeleri konularına yeterince yer verilmiştir.

3 2.6 8 7.0 27 23.7 57 50.0 19 16.7

114 100

Depreme ve depremden korunma yollarına ilişkin konulara yer verilmiştir.

24 21.1 49 43.0 28 24.6 10 8.8 3 2.6 114 100

Fiziki coğrafya konularına yeterince yer verilmiştir. 13 11.4 44 38.6 36 31.6 20 17.5 1 0.9 114 100

İçerik amaçlarla tutarlıdır. 6 5.3 18 15.8 60 52.6 28 24.6 2 1.8 114 100 İçerik, geçerli ve güvenilir bilgilerden oluşmaktadır. 6 5.3 10 8.8 48 42.1 44 38.6 6 5.3 114 100

Tablo 1 incelendiğinde Sosyal Bilgiler prog‐ramının içeriğine ilişkin öğretmen görüşle‐rinde farklı yüzdelerin olduğu görülmekte‐dir. Ankette, içeriğe ilişkin Hiç Katılmıyorum yönünde görüş belirtenlerin yüzdesi yük‐sek olanlara bakıldığında “Depreme ve depremden korunma yollarına ilişkin ko‐nulara yer verilmiştir.” % 21.1, “Bilgiler aşa‐malı ve birbirinin ön koşulu olarak sıralan‐mıştır” ile “Fiziki coğrafya konularına yete‐rince yer verilmiştir.” % 11.4 şeklindedir.

İçeriğe ilişkin olarak Katılmıyorum yönünde görüş belirtenlerin yüzdesi yüksek olanlara bakıldığında, “Depreme ve depremden ko‐runma yollarına ilişkin konulara yer veril‐miştir.” % 43.0, “Fiziki coğrafya konularına yeterince yer verilmiştir.” % 38.6, “İçerikte‐ki bilgiler öğretim ilkelerine göre (basitten karmaşığa, bilinenden bilinmeyene, yakın‐dan uzağa v.b.) düzenlenmiştir.”, “İçerik öğrencilerin ilgisini çekecek niteliktedir.” ile “İçerik uygun öğretme‐öğrenme yöntem ve tekniklerine göre tasarlanmıştır.” %27.2’dir.

İçeriğe ilişkin Kısmen Katılıyorum yönünde görüş belirtenlerin yüzdesi yüksek olanlara bakıldığında, “İçerik programdaki amaç‐ları öğrencilere kazandıracak niteliktedir.” %57.0, “İçerik amaçlarla tutarlıdır.” % 52.6, “İçerik öğrenci seviyesine uygundur.” %46.5 ve “İçerik uygun öğretme‐öğrenme yöntem ve tekniklerine göre tasarlanmış‐tır.” % 45.6 şeklindedir.

İçeriğe ilişkin Katılıyorum yönünde görüş belirtenlerin yüzdesi yüksek olanlara bakıl‐dığında, “Genel Coğrafyadan çok Türkiye Coğrafyası konularına yer verilmiştir.” %57.9, “Türkiye’nin coğrafi bölgeleri ko‐nularına yeterince yer verilmiştir.” % 50.0, “Yurdumuzda nüfus, yerleşme ve ekono‐mik hayat konularına yeterince yer veril‐miştir.” % 47.4 ve “Yurdumuzun komşuları konusuna yeterince yer verilmiştir.” % 43.0 olarak görülmektedir.

İçeriğe ilişkin Tamamen Katılıyorum yönün‐de görüş belirtenlerin yüzdesi yüksek olan‐lara bakıldığında, “Türkiye’nin coğrafi böl‐geleri konularına yeterince yer verilmiştir.” % 16.7, “Genel Coğrafyadan çok Türkiye Coğrafyası konularına yer verilmiştir.” % 13.2, “Programdaki tüm konular önemli‐dir.” ile “Yurdumuzda nüfus, yerleşme ve ekonomik hayat konularına yeterince yer verilmiştir.” % 9.6 şeklindedir.

Bu görüşlere göre Sosyal Bilgiler programı‐nın içeriğinde “Depreme ve depremden ko‐runma yollarına ilişkin konulara yer veril‐miştir” seçeneğine Hiç Katılmıyorum ve Ka‐tılmıyorum seçeneklerinin yüzdesinin yük‐sek olması dikkat çekicidir. Bu sonuç öğ‐rencilerin bu konuda yeterince bilgilendi‐rilmediği şeklinde yorumlanabilir. “Genel Coğrafyadan çok Türkiye Coğrafyası konu‐larına yer verilmiştir.” seçeneğine Tamamen Katılıyorum ve Katılıyorum yanıtlarının yüz‐desinin yüksek olması yukarıdaki sonucu destekler niteliktedir.


Number 28, 2009 165

VI.2. Öğrencilerin 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programındaki Coğrafya ünitelerinin içeri‐ğine ilişkin görüşleri

Tablo 2: Öğrencilerin, 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programındaki Coğrafya ünitelerinin içeri‐ğine ilişkin görüşleri ile ilgili bulgular

Hiç

Katılm

ıyorum

Katılm

ıyorum

Kısmen

Katılıyorum

Katılıyorum

Tamamen

Katılıyorum

Toplam

İçeriğe İlişkin Sorular Sı

nıf

f % f % f % f % f % f % 6 34 2.7 51 4.0 177 13.9 359 28.3 648 51.1 1269 100 Konular seviyemize uygundur.

7 56 4.4 59 4.7 175 13.8 423 33.4 553 43.7 1266 100

6 133 10.5 150 11.8 205 16.2 380 29.9 401 31.6 1269 100 Konular basitten karmaşığa, bilinenden bilinmeyene doğru düzenlenmiştir. 7 114 11.4 153 12.1 235 18.6 355 28.0 379 29.9 1266 100

6 87 6.9 110 8.7 236 18.6 389 30.7 447 35.2 1269 100 Konular yakından uzağa doğru bir sıra izlemektedir. 7 125 9.9 152 12.0 229 18.1 379 29.9 381 30.1 1266 100

6 18 1.4 47 3.7 116 9.1 220 17.3 868 68.4 1269 100 Tüm konular önemlidir.

7 24 1.9 50 3.9 127 10.0 274 21.6 791 62.5 1266 100

6 52 4.1 79 6.2 207 16.3 408 32.2 523 41.2 1269 100 Konular ilgimizi çekecek niteliktedir.

7 51 4.0 95 7.5 267 21.1 429 33.9 424 33.5 1266 100

6 50 3.9 97 7.6 228 18.0 429 33.8 465 36.6 1269 100 Konularda bilimsel bilgiye yer verilmektedir.

7 69 5.5 101 8.0 284 22.4 445 35.2 367 29.0 1266 100

6 73 5.8 98 7.7 254 20.0 382 30.1 462 36.4 1269 100 Bilgiler aşamalı ve birbirinin ön koşulu olarak sıralanmıştır.

7 71 5.6 127 10.0 253 20.0 450 35.5 365 28.8 1266 100

6 59 4.6 110 8.7 212 16.7 392 30.9 496 39.1 1269 100 Genel Coğrafyadan çok Türkiye Coğrafyası konularına yer verilmiştir. 7 51 4.0 129 10.2 220 17.4 376 29.7 490 38.7 1266 100

6 103 8.1 181 14.3 266 21.0 387 30.5 332 26.2 1269 100 Türkiye’nin stratejik durumuna ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.

7 85 6.7 174 13.7 279 22.0 400 31.6 328 25.9 1266 100

6 78 6.1 179 14.1 297 23.4 358 28.2 357 28.1 1269 100 Yurdumuzun komşuları konusuna yeterince yer verilmiştir.

7 75 5.9 139 11.0 261 20.6 419 33.1 372 29.4 1266 100

6 90 7.1 158 12.5 281 22.1 392 30.9 348 27.4 1269 100 Türk dünyasına ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.

7 118 9.3 155 12.2 270 21.3 380 30.0 343 27.1 1266 100

6 46 3.6 84 6.6 211 16.6 343 27.0 585 46.1 1269 100 Yurdumuzda nüfus, yerleşme ve ekonomik hayat konularına yeterince yer verilmiştir. 7 60 4.7 107 8.5 241 19.0 376 29.7 482 38.1 1266 100

6 44 3.5 112 8.8 233 18.4 399 31.4 481 37.9 1269 100 Türkiye’nin coğrafi bölgeleri konularına yeterince yer verilmiştir.

7 51 4.0 101 8.0 211 16.7 380 30.0 523 41.3 1266 100

6 216 17.0 185 14.6 204 16.1 263 20.7 401 31.6 1269 100 Depreme ve depremden korunma yollarına ilişkin konulara yer verilmiştir. 7 218 17.2 240 19.0 267 21.1 277 21.9 264 20.9 1266 100

6 95 7.5 92 7.2 214 16.9 351 27.7 517 40.7 1269 100 Fiziki coğrafya konularına yeterince yer verilmelidir.

7 95 7.5 116 9.2 241 19.0 359 28.4 455 35.9 1266 100



Tablo 2 incelendiğinde, Sosyal Bilgiler prog‐ramının içeriğine ilişkin 6. ve 7. sınıf öğ‐rencilerinin farklı görüşleri olduğu görül‐mektedir. 6. sınıf öğrencilerine uygulanan ankette, içeriğe ilişkin Hiç Katılmıyorum yö‐nünde görüş belirtenlerin yüzdesi yüksek olanlara bakıldığında, “Depreme ve dep‐remden korunma yollarına ilişkin konulara yer verilmiştir.” % 17.0, “Konular basitten karmaşığa, bilinenden bilinmeyene doğru düzenlenmiştir.” % 10.5 ve “Türkiye’nin stratejik durumuna ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.” %8.1’dir. 7.sınıf öğrencilerinden içeriğe ilişkin Hiç Katılmıyorum yönünde görüş belirtenlerin yüzdesi yüksek olanlara bakıldığında, “Depreme ve depremden ko‐runma yollarına ilişkin konulara yer veril‐miştir.” %17.2, “Konular basitten karmaşı‐ğa, bilinenden bilinmeyene doğru düzen‐lenmiştir.” %11.4 ve “Konular yakından uzağa doğru bir sıra izlemektedir.” %9.9 şeklindedir.

Bu bulgulara göre, “Konular basitten kar‐maşığa, bilinenden bilinmeyene doğru dü‐zenlenmiştir.” ve “Depreme ve depremden korunma yollarına ilişkin konulara yer verilmiştir.” maddelerinde içerikle ilgili Hiç Katılmıyorum seçeneğine ilişkin hem 6. sınıf hem de 7. sınıf öğrencilerinin görüşlerin‐deki yüzdelerin yüksek olması dikkat çeki‐cidir.

6. sınıf öğrencilerinden içeriğe ilişkin Katıl‐mıyorum yönünde görüş belirtenlerin yüz‐desi yüksek olanlara bakıldığında, “Depre‐me ve depremden korunma yollarına iliş‐kin konulara yer verilmiştir.” % 14.6, “Tür‐kiye’nin stratejik durumuna ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.” %14.3 ve “Yurdumuzun komşuları konusuna yeterince yer verilmiş‐tir.” %14.1’dir. 7. sınıf öğrencilerinden içe‐riğe ilişkin Katılmıyorum yönünde görüş be‐lirtenlerin yüzdesi yüksek olanlara bakıldı‐ğında, “Depreme ve depremden korunma yollarına ilişkin konulara yer verilmiştir.” %19.0, “Türkiye’nin stratejik durumuna

ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.” % 13.7 ve “Türk dünyasına ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.” % 12.2 olduğu görülmektedir.

Bu bulgulara göre, “Türkiye’nin stratejik durumuna ilişkin verilen bilgiler yeterli‐dir.”, ve “Depreme ve depremden korun‐ma yollarına ilişkin konulara yer verilmiş‐tir.” maddelerinde içerikle ilgili hem 6. sınıf hem de 7. sınıf öğrencilerinin Katılmıyorum seçeneğine ilişkin görüşlerinde yüzdelerin yüksek olması düşündürücüdür.

Özdemir, Ertürk, Güner ve Koca (2002) “İlköğretimde Deprem ve Depremin Zarar‐larından Korunma Yollarının Önemi” adlı araştırmada depremden korunmanın temel ilkelerinin öğretiminin son derece yetersiz olduğu sonucuna varmışlardır. Bu sonuç araştırmadaki sonucu destekler niteliktedir.

İçeriğe ilişkin 6. sınıf öğrencilerinden Kıs‐men Katılıyorum yönünde görüş belirtenle‐rin yüzdesi yüksek olanlara bakıldığında, “Yurdumuzun komşuları konusuna yete‐rince yer verilmiştir.” % 23.4, “Türk dünya‐sına ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.” %21.2 ve “Türkiye’nin stratejik durumuna ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.” %21.0’dır. 7. sınıf öğrencilerinden içeriğe ilişkin Kıs‐men Katılıyorum yönünde görüş belirtenle‐rin yüzdesi yüksek olanlara bakıldığında, “Konularda bilimsel bilgiye yer verilmek‐tedir.” %22.4, “Türkiye’nin stratejik duru‐muna ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.” %22.0 ve “Türk dünyasına ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.” % 21.3 şeklindedir.

Bu bulgulara göre, “Türkiye’nin stratejik durumuna ilişkin verilen bilgiler yeterli‐dir.” ve “Türk dünyasına ilişkin verilen bil‐giler yeterlidir.” maddelerinde içerikle ilgili Kısmen Katılıyorum seçeneğine ilişkin hem 6. sınıf hem de 7. sınıf öğrencilerinin gö‐rüşlerinde yüzdelerin yüksek olduğu gö‐rülmektedir.

6. sınıf öğrencilerinden içeriğe ilişkin Katılı‐yorum yönünde görüş belirtenlerin yüzdesi


Number 28, 2009 167

yüksek olanlara bakıldığında, “Konularda bilimsel bilgiye yer verilmektedir.” % 33.8, “Konular (İçerik) ilgimizi çekecek nitelik‐tedir.” % 32.2 ve “Türkiye’nin coğrafi böl‐geleri konularına yeterince yer verilmiştir.” % 31.4’tür. 7. sınıf öğrencilerinden içeriğe ilişkin Katılıyorum yönünde görüş belirten‐lerin yüzdesi yüksek olanlara bakıldığında, “Bilgiler aşamalı ve birbirinin ön koşulu olarak sıralanmıştır.” %35.5, “Konularda bi‐limsel bilgiye yer verilmektedir.” % 35.2 ve “Konular (İçerik) ilgimizi çekecek nitelik‐tedir.” % 33.9 şeklinde görüş belirtilmiştir.

Bu bulgulara göre, “Konular (İçerik) ilgimi‐zi çekecek niteliktedir.” ve “Konularda bi‐limsel bilgiye yer verilmektedir.” madde‐lerinde içerikle ilgili Katılıyorum seçeneğine ilişkin hem 6. sınıf hem de 7. sınıf öğren‐cilerinin görüşlerinde yüzdeler yüksektir.

6. sınıf öğrencilerinden içeriğe ilişkin Tama‐men Katılıyorum yönünde görüş belirten‐lerin yüzdesi yüksek olanlara bakıldığında, “Tüm konular önemlidir.” % 68.4, “Konu‐lar (İçerik) seviyemize uygundur.” % 51.1 ve “Yurdumuzda nüfus, yerleşme ve eko‐nomik hayat konularına yeterince yer veril‐miştir.” % 46.1’dir. İçeriğe ilişkin 7. sınıf öğrencilerinden Tamamen Katılıyorum yö‐nünde görüş belirtenlerin yüzdesi yüksek olanlara bakıldığında, “Tüm konular önem‐lidir.” % 62.5, “Konular (İçerik) seviyemize uygundur.” % 43.7 ve “Türkiye’nin coğrafi bölgeleri konularına yeterince yer veril‐miştir.” % 41.3 şeklindedir.

Bu bulgulara göre, “Konular (İçerik) sevi‐yemize uygundur.” ve “Tüm konular önem‐lidir.” maddelerinde içerikle ilgili Tamamen Katılıyorum seçeneğine ilişkin hem 6. sınıf hem de 7. sınıf öğrencilerinin görüşlerin‐deki yüzdelerin yüksek olması dikkat çe‐kicidir.

Burada genel olarak dikkati çeken, 6. ve 7. sınıf öğrencilerinin içeriğe ilişkin görüşle‐rinde yüzdesi yüksek olan ortak madde‐

lerin olmasıdır. Bu bulgu, içeriğe ilişkin 6. ve 7. sınıf öğrencilerinin ortak görüşlere sahip oldukları şeklinde yorumlanabilir.

VI.3. Öğretmen ve 6. sınıf öğrencilerinin; Sosyal Bilgiler programındaki Coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin görüşleri

Tablo 3: Altıncı sınıf Sosyal Bilgiler programındaki Coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin öğret‐men ve öğrenci görüşleri arasındaki farklılı‐ğın karşılaştırılması

Alt Boyut‐lar

Görüşler n X SK sd t p

Öğrenci 1269 49.97 8.04 İçerik

Öğretmen 114 40.38 6.88 1381 14.028 .000*

*p<.05 düzeyinde anlamlıdır.

Tablo 3’e bakıldığında öğretmen ve öğrenci görüşlerinin ortalamalarının birbirinden bü‐yük miktarda farklılaştığı görülmektedir. Altıncı sınıf Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin öğret‐men ve öğrenci görüşleri arasında 0.05 önem düzeyinde anlamlı bir farklılık bu‐lunmuştur. Ortalamalara bakıldığında fark‐lılaşmanın öğrenci görüşleri lehine olduğu görülmektedir. Bu bulgu, altıncı sınıf Sos‐yal Bilgiler programındaki coğrafya ünite‐lerinin içeriğine ilişkin öğrenci görüşleri‐nin daha olumlu yönde olduğunu düşün‐dürmektedir.

VI.4. Öğretmen ve 7. sınıf öğrencilerinin; Sosyal Bilgiler programındaki Coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin görüşleri

Tablo 4: Yedinci sınıf Sosyal Bilgiler programındaki Coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin öğret‐men ve öğrenci görüşleri arasındaki farklı‐lığın karşılaştırılması

Alt Boyut‐lar

Görüşler n X SK sd t p

Öğrenci 1266 48.92 8.34 İçerik

Öğretmen 114 40.38 6.88 1378 12.450 .000*

*p<.05 düzeyinde anlamlıdır.



Tabloya bakıldığında öğretmen ve öğrenci görüşlerinin ortalamalarının birbirinden farklılaştığı görülmektedir. Yedinci sınıf Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin öğretmen ve öğrenci görüşleri arasında 0.05 önem düze‐yinde anlamlı bir farklılık vardır. Ortala‐malara bakıldığında farklılaşmanın öğrenci görüşleri lehine olduğu görülmektedir. Bu bulguya göre, yedinci sınıf Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya ünitelerinin içeri‐ğine ilişkin öğrenci görüşlerinin daha olumlu yönde olduğu söylenebilir.

Tablo 3 ve 4’teki sonuçlara göre Sosyal Bilgiler programındaki Coğrafya üniteleri‐nin içeriğine ilişkin, altıncı ve yedinci sınıf öğrencilerinin görüşlerinin Sosyal Bilgiler öğretmenlerinin görüşlerine göre, daha yük‐sek aritmetik ortalamalarda olduğu görül‐mektedir. Bu bulgu öğrencilerin içerik açı‐sından istenilen bilgi seviyesine ulaştık‐larını düşündürmektedir. Öğretmenlerin ise var olan içeriğin henüz yeterli kısmını öğ‐rencilerine edindiremediklerini düşündür‐mektedir.

VII. Sonuçlar

1) Öğretmenlerin, 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya üniteleri‐nin içeriğine ilişkin görüşlerinde yüzdesi yüksek olanlara bakıldığında, Hiç Katılmı‐yorum ve Katılmıyorum seçeneklerinde “Depreme ve depremden korunma yolla‐rına ilişkin konulara yer verilmiştir.”, Kıs‐men Katılıyorum seçeneğinde “İçerik prog‐ramdaki amaçları öğrencilere kazandıracak niteliktedir.”, Katılıyorum seçeneğinde “Ge‐nel Coğrafyadan çok Türkiye Coğrafyası konularına yer verilmiştir.”, Tamamen Katı‐lıyorum seçeneğinde “Türkiye’nin coğrafi böl‐geleri konularına yeterince yer verilmiştir.” maddeleri en yüksek yüzdelere sahiptir.

2) 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programın‐daki coğrafya ünitelerinin içeriğine ilişkin öğrenci görüşlerine bakıldığında, “Konular

basitten karmaşığa, bilinenden bilinmeyene doğru düzenlenmiştir.” ve “Depreme ve depremden korunma yollarına ilişkin ko‐nulara yer verilmiştir.” maddelerini hem 6. sınıf hem de 7. sınıf öğrencilerinin Hiç Ka‐tılmıyorum şeklinde yanıtladıkları belirlen‐miştir.

“Türkiye’nin stratejik durumuna ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.” ve “Depreme ve depremden korunma yollarına ilişkin ko‐nulara yer verilmiştir.” maddelerini hem 6. sınıf hem de 7. sınıf öğrencileri Katılmı‐yorum şeklinde yanıtlamışlardır.

“Türkiye’nin stratejik durumuna ilişkin ve‐rilen bilgiler yeterlidir.” ve “Türk dünya‐sına ilişkin verilen bilgiler yeterlidir.” Mad‐delerini hem 6. sınıf hem de 7. sınıf öğren‐cilerinin Kısmen Katılıyorum şeklinde yanıt‐ladıkları saptanmıştır.

“Konular (İçerik) ilgimizi çekecek nitelik‐tedir.” ve “Konularda bilimsel bilgiye yer verilmektedir.” maddelerini hem 6. sınıf hem de 7. sınıf öğrencilerinin Katılıyorum şeklinde yanıtladıkları belirlenmiştir.

“Konular (İçerik) seviyemize uygundur.” ve “Tüm konular önemlidir.” maddelerini hem 6. sınıf hem de 7. sınıf öğrencileri Tamamen Katılıyorum şeklinde yanıtlamışlardır.

3) Altıncı sınıf Sosyal Bilgiler programın‐daki coğrafya ünitelerinin içeriğine öğret‐men ve öğrenci görüşleri açısından bakıl‐dığında, öğretmen ve öğrenci görüşleri ara‐sında 0.05 önem düzeyinde anlamlı bir farklılık bulunmuştur. Farklılaşma öğrenci görüşleri lehinedir.

4) Yedinci sınıf Sosyal Bilgiler programın‐daki coğrafya ünitelerinin içeriğine öğret‐men ve öğrenci görüşleri açısından bakıldı‐ğında, öğretmen ve öğrenci görüşleri ara‐sında 0.05 önem düzeyinde anlamlı bir fark‐lılık bulunmuştur. Farklılaşmanın öğrenci görüşleri lehine olduğu saptanmıştır.


Number 28, 2009 169

VIII. Öneriler

1) Programda coğrafya konularıyla ilgili içerik gözden geçirilmeli, günümüze ve ge‐lecekteki gelişmelere göre yeniden düzen‐lenmelidir.

2) Araştırma sonucunda Hiç Katılmıyorum, Katılmıyorum ve Kısmen Katılıyorum seçe‐neklerinde yüksek yüzdeye sahip olan içe‐rik maddeleri gözden geçirilmelidir.

3) Öğretmen görüşlerinden çıkarılan sonu‐ca göre, Sosyal Bilgiler programındaki coğ‐rafya konuları öğrenci seviyelerine uygun hale getirilip, güncel ve pratik yaşantıda uygulanabilecek şekle sokulmalıdır.

4) Öğretmen ve öğrenci görüşlerinden elde edilen bulgulara göre, Türkiye’nin stratejik durumu ile ilgili bilgilerin mevcut içerikte yetersizliği tespit edilmiştir. Türkiye’nin bulunduğu konum önemini daima koru‐muştur. Bu konum her dönemde farklı bir özelliği ile dünyadaki diğer ülkelerin dik‐katlerini hep üzerine çekmiştir. 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler programındaki coğrafya ko‐nularında Türkiye’nin stratejik durumunun gerektiği şekilde yeniden yapılandırılma‐sını dünyadaki gelişmelerin zorunlu hale getirdiğini söyleyebiliriz. Bu nedenle hazır‐lanacak programlarda bu konularla ilgili gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.

5) Öğretmen ve öğrenci görüşlerinden elde edilen bulgulara göre, deprem ve deprem‐den korunmaya ilişkin mevcut içeriğin ye‐tersizliği saptanmıştır. Bu madde hem öğretmen hem de öğrenci görüşlerinde Hiç Katılmıyorum seçeneği ile en yüksek yüz‐deye sahiptir. Öğrencilerin doğal afetler ve özellikle deprem konusunda iyi bir eğitim almaları, ülkemizin coğrafi yapısından do‐layı büyük öneme sahiptir. Bu nedenle ge‐liştirilecek programlarda bu konulara daha fazla yer verilmelidir.

KAYNAKLAR

1. Demirel, Ö. (2005). Kuramdan Uygulamaya Eğitim‐de Program Geliştirme. (8.Baskı) Ankara: Pegem Yayıncılık.

2. Doğanay, A. & KARİP, E. (Ed). (2006). Öğretimde Planlama ve Değerlendirme. (1.Baskı) Ankara: Pegem A Yayıncılık.

3. Doğanay, H. (1999). Coğrafya’ya Giriş. (5.Baskı) Konya: Çizgi Kitapevi Yayınları.

4. Doğanay, H. (2002). Coğrafya Öğretim Yöntemleri. (5.Baskı) Erzurum: Aktif Yayınevi.

5. Efe, R. (1996). Coğrafyada Yeni Yaklaşımlar, Coğ‐rafya Eğitiminde Çağdaş Metot ve Teknikler. Marmara Coğrafya Dergisi, Sayı:1, İstanbul.

6. Erden, M. ([t.y]). Sosyal Bilgiler Öğretimi. İstanbul: Alkım Yayınevi.

7. Girgin, M., Ertürk, M., Sever, R. & Güner, İ. (2001). “Coğrafya Öğretiminde Atlaslar.” Doğu Coğrafya Dergisi, Sayı: 6.

8. İlgar, L. (1996). Eğitim Yönetimi Okul Yönetimi Sınıf Yönetimi. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağı‐tım A.Ş.

9. M.E.B. (2000). Tebliğler Dergisi. Sayı: 2518, Ankara, Kasım.

10. Martin, F. (1995). Teaching Early Years Geography. Chris Kington Publishing, Cambridge.

11. Nalçacı, A. (2006). İlköğretim 6. ve 7. Sınıf Sosyal Bilgiler Programındaki Coğrafya Konularının Öğret‐men ve Öğrenci Görüşlerine Göre Değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

12. Oruç, Ş., Tokcan, H. & Demirkaya, H. (2006). Osmanlı Dönemi Coğrafya ve Coğrafya Öğretimi. (1.Baskı) Ankara: Beyaz Kalem Yayıncılık.

13. Özdemir, Ü., Ertürk, M., Güner, İ. & Koca K. (2002). İlköğretimde “Deprem ve Depremin Zararlarından Korunma Yolları”nın Önemi. Doğu Coğrafya Dergisi, Sayı: 7, Konya.

14. Öztürk, C. & Dilek, D. (Ed.). (2004) Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi.(4.Baskı) Ankara: Pegem Yayıncılık.

15. Sönmez, V. (1994). Program Geliştirmede Öğretmen Elkitabı. (7.Baskı) Ankara: Anı Yayıncılık.

16. Taş, H. İ. (2005). Cumhuriyetin Kuruluşundan Günümüze İlköğretim II. Kademe ve Liselerde Coğrafya Dersi ve Müfredatının Değişimi. Doğu Coğrafya Dergisi, Sayı: 14, Konya.

17. Varış, F. (1997). Eğitimde Program Geliştirme Teori ve Teknikleri. (7.Baskı) Ankara: Alkım Yayıncılık.


ÖĞRETMEN ADAYLARININ EĞİTİM TEKNOLOJİSİ KAVRAMINA YÖNELİK GELİŞTİRMİŞ OLDUĞU METAFORLAR

Ahmet Naci ÇOKLAR Selçuk Üniversitesi, Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü

Konya / TÜRKİYE [email protected]

Hakkı BAĞCI Afyon Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü Afyonkarahisar / TÜRKİYE [email protected]

ÖZET Nitel yöntemler gerçekleştirilen bu araştırmada, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sınıf Öğretmenliği, Kimya, Okul

Öncesi Öğretmenliği, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği, Tükçe Öğretmenliği ve Matematik bölümleri son sınıfında öğrenim gören öğretmen adaylarının eğitim teknolojisi kavramına ilişkin geliştirdikleri metaforlar analiz edilmiş‐tir. Toplam 143 öğretmen adayından 83 farklı metafor elde edilmiştir. Bu metaforlar sebepleri dikkate alınarak temalandırılmıştır. Eğitim teknolojisi kavramını öğretmen adaylarının işlev/rol, yapısal özellik, uyarı, sembolik özellik ve tutum olmak üzere beş farklı başlık altında tanımladıkları görülmüştür. Tüm öğretmen adayları bölüm‐lerine bakılmaksızın en fazla işlev/rol özelliği ile yani yararlı ve önemli görerek tanımlamıştır. Öğretmen aday‐larının öğrenim gördükleri bölümlerine göre eğitim teknolojisine yönelik kullandıkları metaforların oranlarının farklılaştığı da görülmüştür. Bir başka ifade ile öğrenim görülen bölüm eğitim teknolojisini tanımlamada önemli bir rol oynamaktadır.

Anahtar Kelimeler: Eğitim teknoloji metaforları, Eğitim teknolojisi algıları, Eğitim teknolojileri, öğretmen adayları.

METAPHORS DEVELOPED ABOUT EDUCATION TECHNOLOGY CONCEPT BY TEACHER CANDIDATES

ABSTRACT In this research using qualitative methods, we analyze the metaphors about education technologies concept

developed by fourth year teacher candidates in Afyon Kocatepe University Classroom Teacher, Chemistry, Mathematics, Social Science Teacher, Turkish Teacher and Preschool Teacher departments. 83 different metaphors are obtained from total 143 teacher candidates. The themes of these metaphors are classified according to their reasons. It is observed that teacher candidates identify the education technology concept in 5 different titles which are function/role, structural specification, impulse, symbolic features and attitude. Without considering the departments of teacher candidates it is seen that they identify the education technology by function/ role feature at most. It is also observed that the ratios of metaphors differ according to departments of teacher candidates. On the other hand, the departments, in which teacher candidates study, have important role in identifying education technologies.

Key Words: Educational technology metaphors, Educational technology perceptions, Educational technology, preservice teachers.

1. Giriş

Roland (1992) tarafından insan yaşamını kolaylaştırmayı amaçlayan güçlü ve siste‐

matik bir yapı olarak tanımlanan tekno‐lojinin, sadece ürün boyutu ile düşünül‐memesi gerektiği de vurgulanmaktadır. Teknolojinin materyal, araç, güç ve teknik

Öğretmen Adaylarının Eğitim Teknolojisi Kavramına Yönelik Geliştirmiş Olduğu Metaforlar

Number 28, 2009 171

olmak üzere farklı boyutları bulunmakta‐dır (Bernard, 1987; Roland, 1982). Bir başka ifade olarak araç‐gereç, teknolojinin sadece bir boyutunu oluşturmaktadır. Diğer yan‐dan sağlıktan ekonomiye, hukuktan haber‐leşmeye kadar çok sayıda alanda etkisini hissettirmektedir. Teknolojinin kullanıldığı alanlardan birisi de eğitimdir ve eğitim ala‐nında teknoloji kullanımı “Eğitim Teknolo‐jisi” kavramı ile ifade edilmektedir.

Eğitim teknolojisi kavramı ise öğrenme ile ilgili sorunların analizi ve çözümünde in‐sanları, yöntemleri, düşünceleri, araç‐ge‐reçleri ve organizasyonu içeren karmaşık ve tümleşik bir süreç olarak tanımlanmak‐tadır (Ergin, 2003). Son dönemlerde Eğitim Teknolojisinin bir başka tanımı ise AECT (Association for Educational Communica‐tions and Technology) tarafından yapılmış‐tır. Bu tanıma göre eğitim teknolojileri, tek‐nolojik işlem ve kaynakların öğrenime yar‐dımcı olmak ve performansı geliştirmek için tasarlanması, kullanılması ve yönetil‐mesi amacıyla etik olarak uygulanması ve çalışılmasıdır (AECT, 2004). Tanımlar ince‐lendiğinde eğitim teknolojilerinin de tekno‐lojinin genel tanımında olduğu gibi farklı insanlara yardımcı olmak amacıyla farklı boyutlardan oluşan sistematik bir süreç ol‐duğu anlaşılmaktadır. Bu açıdan bakıldı‐ğında tepegöz, bilgisayar, data projektör gibi araçların eğitim teknolojisi kavramını tanımlamak yerine, eğitim teknolojisinin araç‐gereç boyutunu temsil eden teknolojik ürünler olduğu görülebilir.

Türkiye’de lisans dönemleri boyunca öğ‐retmen adaylarına eğitim teknolojisi konu‐sunda önemli bir eğitim verilmektedir. Özellikle “Öğretim Teknolojileri ve Mater‐yal Geliştirme” dersi bu alana önemli katkı sağlayan bir derstir. Her bölümde öğret‐men adaylarına eğitim teknolojisi konu‐sunda kendi branşlarına uygun olarak eği‐tim verilmektedir. Ayrıca 3. sınıfta verilen bu derse kadar öğretmen adayları çok sa‐

yıda ders (formasyon, bilgisayar kullanımı, alan dersleri vb.) aldığı için, bu derse belirli bir birikimle gelmektedir. Bu ders ile öğret‐men adayları eğitim teknolojisi konusunda araç‐gereç, güç, teknik gibi her boyutu ile ve kendi branşlarına uygun bir şekilde eği‐tim almaktadır. Öğretmen adaylarının eği‐tim teknolojisi konusunda aldıkları eğitim sonucunda bu kavrama yönelik geliştir‐dikleri algıların belirlenmesi, Türkiye’de öğretmen eğitiminde bu alanda verilen eği‐timin değerlendirmesine de yardımcı ola‐caktır.

Metafor Kavramı ve Bir Veri Toplama Yöntemi Olarak Metaforlar

Bir nitel araştırma yöntemi veri toplama tekniği olarak metaforlar, çok sayıda değiş‐kenden yola çıkılarak kuramların doğrulu‐ğunun denenmesinde kullanılan önemli bir yöntemdir (Jensen, 2006). Günlük yaşamda sıkça kullanılmakla birlikte, metaforların sadece dilde değil algı, düşünce ve hareke‐te geçmede de önemli bir etkiye sahip ol‐duğu ifade edilmektedir (Lakoff ve Mark, 2005). Bu anlamda metafor, bireyin edinim‐leri doğrultusunda yaptığı bir anlamlan‐dırma, benzetme işleminin yorumlanması sonucu elde edilen yargılardır. Özellikle sosyal bilimler alanında nesnel biçimde doğrudan toplanamayan verilerin dolaylı olarak toplanabilmesinde metaforlardan ya‐rarlanılmaktadır. Bu yönüyle metaforlar çe‐şitli eğitim araştırmalarında da sıkça kulla‐nılabilmektedir. Eğitim programlarının ge‐liştirilmesinde, öğretimin işlevsel hale geti‐rilmesinde, öğrenmenin desteklenmesinde, yaratıcı düşünme becerilerinin geliştirilme‐sinde, farklı öğretim ve öğrenme becerile‐rinin kazandırılmasında ve öğrenme or‐tamlarının düzenlenmesinde metaforlar ola‐rak edinilen bilgiler kullanılmaktadır (Fisher ve Graddy, 1998; Gillis ve Cherly, 2002; Vadeboncoeur ve Torres, 2003; Çelik‐ten, 2006; Jensen, 2006; Silman ve Şimşek, 2006; Girmen, 2007; Saban, 2008).

Ahmet Naci Çoklar, Hakkı Bağcı


Yıldırım ve Şimşek (2005), bilimsel amaçlı veri toplamada metaforların kullanılması‐na temel dayanak olarak, insanın doğayı ve çevresini anlamak istemesi, anlamsız gibi görünen nesnel gerçeklikten belirli yorum‐lar yoluyla anlamlar çıkarması, “bilmeye” olanak sağlamasını göstermektedirler.

Metaforların Kullanımı ve Metaforların Yapısı

Anlamlı ve yorumlanabilir özellikte bir me‐tafor benzetilen ve benzetim olmak üzere iki bileşeni bulunmaktadır (Kovecses, 2002). Kovecses (2002), bu bileşenleri “kaynak alan” ve “hedef alan” olarak da adlandır‐maktadır. Örneğin bu araştırmada da “eği‐tim teknolojisi” kavramı hedef alan, katı‐lımcıların yaptığı benzetimler ise kaynak alandır. Öte yandan metaforların anlamlı olabilmesi için benzerliklerin nasıl ve hangi amaçla yapıldığının da ortaya konması ge‐rekir (Oğuz, 2005). Dolayısıyla metafor araştırmalarında “niçin?” veya “neden?” sorusunun sorulması metaforlara anlam yüklemesi nedeniyle çok önemlidir. Ne‐denden elde edilen bu anlam yüklemeleri metaforların çözümlenmesinde kullanıl‐maktadır. Bunun temel nedeni, eş anlamlı adların ayırt ediciliğinin adlara atıflanan metaforların nedenlerinin çözümlenmesi yoluyla yapılmasıdır (Glucksberg ve Keysar, 1993; Yıldırım ve Şimşek, 2005).

Metaforları Etkileyen Bir Etmen Olarak Öğrenim Görülen Bölüm

Hoyle ve Wallace (2007) metafor oluşu‐munda geçmiş deneyimler, eğitsel geçmiş, tutumlar gibi çok sayıda etmenin rol oyna‐yabileceğini ifade etmektedirler. Greene (1994) ise, metaforları etkileyen temel et‐menlerin dil ve bilişsel yeterlikler olduğu‐nu ve bireyin bu yeterlikler çevresinde bey‐nindeki imgeye çeşitli anlamlar yüklediğini belirtmektedir. Aubusson (2002) ve Mcder‐mott (2003), Greene’in görüşlerine katılarak

bireyin beynindeki düşünceleri etkileyecek her konunun (davranış, görüş, tutum, inanç ve geçmiş deneyimler) metaforların şekil‐lenmesinde rol oynadığını savunmaktadır‐lar. Bireyin eğitsel deneyimlerinin algı, tu‐tum, geçmiş yaşantı ve inanç değişimini et‐kileyen en önemli etken olduğu düşünül‐düğünde, metaforların oluşumunda eğitsel geçmişin, eğitim durumunun da önemi or‐taya çıkmaktadır (Eripek, 1998). Örneğin, bir mühendis, öğretmen veya doktorun “bilgisayar” kavramına yükleyecekleri me‐taforların aldıkları eğitimlere göre şekillen‐mesi doğaldır. Eğitim fakültelerinin farklı bölümlerinde yani alan bilgisi farklı olan öğretmen adaylarının “eğitim teknolojisi” kavramı için de bu durumun geçerli olması beklenmektedir.

Araştırmanın Önemi: Metafor insan zihni‐nin bir kavramı nasıl algıladığını ortaya koymakta önemli bir araçtır. Bir kavrama yönelik yapılan metaforlardan yola çıkıla‐rak, o kavramlar ile ilgili önemli kestirimler ve geçmişe yönelik değerlendirmeler yapı‐labilir. Eğitim teknolojisine yönelik öğret‐men adaylarının yapmış olduğu metaforlar ile de eğitim teknolojisinin ne olduğu, bu konuda öğretmen adaylarına verilen eği‐timlerin ne anlam ifade ettiği ortaya kona‐bilir. Eğitim teknolojisine yönelik metafor‐ların belirlendiği bu çalışma ile öğretmen adaylarına verilen eğitim genel boyutta de‐ğerlendirilebileceği gibi, bölümlere göre öğretmen adaylarının eğitim teknolojisine yönelik bakış açılarının farklılaşıp farklı‐laşmadığı da ortaya konmaktadır. Ayrıca Heylinghen ve Bollen (1996) metaforların geleceğe yönelik ilham kaynağı olabilece‐ğini de belirtmektedirler. Araştırma sonu‐cunda elde edilen farklı metafor tanımları eğitim teknolojisine yönelik yeni çalışma konularına veya planlamalara kaynak ol‐ması açısından da önem taşımaktadır.

Araştırmanın Amacı: Bu çalışmanın temel amacı, öğretmen adaylarının lisans dönem‐


Number 28, 2009 173

leri süresince almış oldukları eğitim sonu‐cunda eğitim teknolojisi kavramına ilişkin algılarının metaforlar yoluyla belirlenmesi‐dir. Bu temel amaç kapsamında araştırma‐da aşağıdaki sorulara yanıtlar aranmıştır:

1. Öğretmen adayları eğitim teknolojisi kavramına ilişkin algılarını betimleme‐de hangi metaforları kullanmışlardır?

2. Öğretmen adaylarının eğitim teknolojisi kavramına ilişkin olarak ortaya koyduk‐ları metaforlar ortak özellikleri açısın‐dan hangi gruplar altında toplanabilir?

3. Öğretmen adaylarının eğitim teknolojisi kavramına ilişkin ortaya koydukları metaforlar öğrenim gördükleri bölüm‐lere göre nasıl bir dağılım göstermek‐tedir?

2. Yöntem

Bu bölümde araştırmanın modeli, katılım‐cılar, verilerin toplanması ve çözümlenme‐si açıklanmıştır.

Araştırmanın Modeli: Nitel yöntem ile gerçekleştirilen bu araştırma, genel duru‐mu ortaya koyması nedeniyle de nitel araş‐tırma desenlerinden durum çalışması ola‐rak tasarlanmıştır. Durum çalışması, gün‐cel bir olguyu kendi yaşam çerçevesi içe‐risinde çalışan, olgu ve içinde bulunduğu içerik arasındaki sınırların kesin hatlarıyla belirgin olmadığı bir araştırma yöntemidir (Yıldırım ve Şimşek, 2005). Araştırma kap‐samında elde edilen verilerin çözümlen‐mesi ise “içerik çözümlemesi” kullanılarak yapılmıştır. Öğretmen adaylarının eğitim teknolojisine yönelik algı ve görüşlerini be‐lirlemek içinse, nitel araştırma yöntemle‐rinde bir veri toplama tekniği olan me‐taforlardan yararlanılmıştır.

Katılımcılar: Öğretmen adaylarının eğitim teknolojisi kavramına yönelik algı ve gö‐rüşlerini belirlemenin amaçlandığı bu çalış‐ma, Türkiye’deki Afyon Kocatepe Üniver‐sitesi Eğitim Fakültesi, 2008‐2009 öğretim

yılı bahar döneminde öğrenim gören son sınıf öğretmen adayları ile gerçekleştiril‐miştir. Araştırmada örneklem alınmıştır. Örnekleme yöntemi olarak nitel araştırma‐larda kullanılan kolay ulaşılabilir örnekle‐me yöntemi kullanılmıştır. Kolay ulaşıla‐bilir örnekleme yöntemi, araştırmacının ya‐kın ve erişilmesi kolay olan bir durum üze‐rinde çalıştığı ve bu nedenle araştırmaya hız ve pratiklik kazandıran örnekleme yön‐temidir (Yıldırım ve Şimşek, 2005). Son sınıf öğrencilerinin örnekleme alınma ne‐deni ise bu öğrencilerin eğitim teknolojisi kavramına ilişkin algılarının daha belirgin‐leştiği düşüncesiyledir. Araştırma katılım‐cılarının bölüm ve cinsiyetlerine göre dağı‐lımları Tablo 1’de verilmiştir.

Tablo 1. Katılımcıların Demografik Bilgileri

f % Cinsiyet Erkek 61 40.1 Kadın 91 59.9 Toplam 152 100 Bölümler Sınıf Öğretmenliği 34 22.4

Okul Öncesi Öğretmenliği 27 17.8 Sosyal Bilgiler

Öğretmenliği 25 16.4

Türkçe Öğretmenliği 29 19.1 Matematik Öğretmenliği 22 14.4 Kimya Öğretmenliği 15 9.9

Toplam 152 100

Tablo 1 incelendiğinde, 91’i kadın, 61’i er‐kek olmak üzere toplam 152 öğretmen ada‐yının araştırmaya katıldığı görülmektedir. Bölümlere göre incelendiğinde ise kimya öğretmenliği bölümü öğretmen adayları haricinde diğer bölümlerin yaklaşlık bir oranda dağıldığı söylenebilir.

Verilerin Toplanması: Verilerin toplanma‐sı amacıyla araştırmacılar tarafından yöner‐ge, kişisel bilgiler ve metafor sorusu olmak üzere üç bölümden oluşan bir form gelişti‐rilmiştir. Yönerge ile öğretmen adaylarına araştırma hakkında bilgi verilmiştir. Kişisel bilgiler kısmında ise katılımcıların bölüm ve cinsiyet bilgilerine yönelik sorulara yer verilmiştir. Son bölüm olan metafor soru‐



sunun yer aldığı kısımda ise eğitim tekno‐lojisi kavramına yönelik metaforu belirle‐me amaçlı soru yer almaktadır. Veriler araştırmacılar tarafından toplanmış, veri toplama sürecinin öncesinde öğrencilere metaforlarla ilgili açıklamalar yapılmış ve yönlendirme yapılmamaya özellikle dikkat edilmiştir. Katılımcılardan “Sahip olduğu özellikler ile günlük yaşam üzerindeki etkilerini dikkate alarak eğitim teknolojilerini bir nesne, bir şekil, bir hayvan, bir masal kahramanı, bir tarihsel kimlik ya da bir canlı vb. bir özelliğe benzetmeniz istense neye benzetirdiniz? Niçin?” sorusu ile eğitim teknolojisi kavramına yö‐nelik metaforu yazmaları istenmiştir. Öğ‐rencilerin kendi el yazıları ile yazdıkları formlar uygulama sonunda toplanarak araştırmacılar tarafından çözümlenmiştir.

Verilerin Çözümlenmesi: Öğretmen aday‐larından elde edilen veriler çözümlenme‐den önce tüm veriler analize uygunluk kontrolünden geçirilmiştir. Çünkü bazı du‐rumlarda metaforlar analiz edilememek‐tedir. Metafor kullanmama (Ör:“eğitim tek‐nolojisi yararlı. Her şeyi yapabilmemizi sağ‐lıyor.”), doğrudan metafor göstermeme (Ör: “her şeye benziyor…”), birden fazla metafor kullanma (Ör: “Hem bir canlı, hem de bir süper kahraman…”), metafor için neden gös‐termeme (Ör:“Bir masal kahramanı bence”), gibi nedenlerle çözümlenmeye uygun ol‐mayan formlar çözümleme sürecinine dahil edilmemiştir. Çıkarılan verilerden sonra kalan 143 veri kendi bölümleri içerisinde çözümlenmiştir.

Verilerin güvenirliğini sağlamak için üç farklı alan uzmanının görüşü alınmıştır. Verilerin kodlanması, temaların oluşturul‐ması ve bu temalardan kategorilerin elde edilmesinde nitel araştırma bilgisine sahip ilgili üç alan uzmanının görüşleri karşılaş‐tırılmıştır. Nitel araştırma yöntemlerinde verilerin güvenirliği için Görüş Birliği / (Görüş Ayrılığı+Görüş Birliği)*100 formülü bulunmaktadır (Miles ve Huberman, 1994).

Alan uzmanlarının yanıtları bu formüle gö‐re karşılaştırılmış, araştırmanın güvenirliği %82 olarak hesaplanmıştır. Çözümlenmeye uygun ve güvenilir veriler önce kodlara sonra bu kodlar aracılığı ile temalara ve kategorilere dönüştürülmüştür.

3. Bulgular ve Yorum

Bu bölümde öğretmen adaylarının eğitim teknolojisi kavramına yönelik geliştirmiş oldukları metaforlardan elde edilen kate‐goriler, bu kategorileri oluşturan metafor‐lar ile öğrenim görülen bölümlere göre ka‐tegorilerin dağılımı ayrı ayrı çözümlene‐rek yorumlanmıştır.

Araştırmadan elde edilen metaforlar genel olarak incelendiğinde eğitim teknolojisi kavramına yönelik toplam 143 metaforun kullanıldığı görülmüştür. Aynı metaforun kullanılma yani tekrar edilme oranı dü‐şüktür. Elde edilen metaforlar içerisinde en çok kullanılan metaforlar, “bir masal kah‐ramanı” (11 kez), “bukalemun” (10 kez), “canlı” (7 kez) ve “nesne” (6 kez) dir.

Metaforların çözümlenerek sınıflandırılma‐sında, kullanılan metaforun “niçin” kulla‐nıldığından yola çıkılarak bir gruplandırıl‐ma yapılmıştır. Öğretmen adaylarının eği‐tim teknolojisine yönelik geliştirdikleri me‐taforlar 5 başlık altında kategorilendiril‐miştir. Bu 5 farklı kategori ile bu katego‐rileri oluşturan metaforlara yönelik sayısal veriler tablo 2’de görülmektedir.

Tablo 2. Eğitim Teknolojisi Kavramına Yönelik Tüm Öğretmen Adaylarının Yapmış Olduğu Metaforlar

f % İşlev/Rol 81 56.6 Yapısal Özellik 38 26.6 Uyarı 16 11.2 Sembolik Özellik 5 3.5 Tutum 3 2.1 Genel Ortalama 143 100

Tablo 2’den de görüldüğü gibi, 81 öğrenci tarafından geliştirilen ve büyük bir orana


Number 28, 2009 175

(%56.6) sahip olan “işlev/rol” kategorisi dikkati çekmektedir. Bu oranı yine büyük bir orana (%26.6) sahip olan “yapısal özel‐lik” ve “uyarı” (%11.2) kategorisi izlemek‐tedir. “Sembolik özellik” (%3.5) ve “tutum” (%2.1) ise öğretmen adayları tarafından eğitim teknolojisini tanımlamada az sayıda metafor kullanılan kategoriler olmuştur.

Bu kategoriler içerisinde metaforların ço‐ğunluğu “işlev/rol” ve “yapısal özellik” (toplam %83.2) kategorilerinde yer almak‐tadır. Diğer kategorilerdeki metafor oranı ise toplam olarak %16.8’dir. Farklı metafor‐ların kullanılma nedenini ise Howard (1984) insanların kullanım amaç ve şekillerine bağlarken, Cisek (1999) bu durumu farklı bakış açısı şeklinde ifade etmektedir. Bu durum katılımcıların, eğitim teknolojisi kavramını tanımlamada yapısal ve işlevsel özelliklerini öne çıkaran yaşantılara sahip olmaları ve bu yönde eğitim almaları şek‐linde yorumlanabilir. Bir başka ifade ile aldıkları eğitimin bir yansıması olarak okul öncesi bölümü öğretmen adayları eğitim teknolojilerini küçük yaşta bireylerin kulla‐nımını dikkate alarak uyarı metaforunu diğer bölüm öğretmen adaylarına oranla daha fazla kullanabildikleri söylenebilir. Diğer yandan Erdoğan ve Gök (2008)’te teknolojiye erişim olanaklarının teknoloji konusundaki metaforlar üzerinde belirle‐yici bir faktör olduğunu belirtmişlerdir. Teknolojiye erişim olanaklarının da farklı metaforların belirtilmesinde etkili olduğu söylenebilir. Öğretmen adaylarının eğitim teknolojisi konusunda kullandıkları meta‐forlar, kategorilerine göre başlıklar halinde aşağıda verilmiştir.

3.1.1. Öğretmen Adaylarının “İşlev/Rol” Kategorisi Açısından Eğitim Teknolojisi Kavramına İlişkin Kullandıkları Metaforlar

Öğretmen adayları tarafından en fazla oran‐da tercih edilen kategori “işlev/rol” kate‐gorisi olmuştur. Bu kategoriyi oluşturan metaforlar tablo 3’te verilmiştir.

Tablo 3. “İşlev/Rol” Kategorisinde Kullanılan Eğitim Teknolojisine Yönelik Metaforlar

f % f % Bir masal kahramanı 11 13.5 Atatürk 1 1.2

Araba 4 4.9 Bilgisayar 1 1.2 At 4 4.9 Boya kutusu 1 1.2 Ansiklopedi 3 3.7 Canlı 1 1.2

Pusula 3 3.7 Çamaşır makinası 1 1.2

Şekil 3 3.7 Çizmeli kedi 1 1.2 Şirin baba 3 3.7 Edison 1 1.2 Eşya 3 3.7 Fabrika 1 1.2 Aile 2 2.4 Gezegen 1 1.2 Alaaddinin lambası 2 2.4 Hayvan 1 1.2

Ampül 2 2.4 Hızır 1 1.2 Arkadaş 2 2.4 Kartal 1 1.2 Bugs bunny 2 2.4 Kaşık 1 1.2 Cep telefonu 2 2.4 Merdiven 1 1.2

İnek 2 2.4 Muhalefet partisi 1 1.2

Köprü 2 2.4 Nasreddin hoca 1 1.2

Öğretmen 2 2.4 Not defteri 1 1.2 Örümcek adam 2 2.4 Peygamber 1 1.2

Peri 2 2.4 Sevgili 1 1.2 Ambulans 1 1.2 Sihirli Değnek 1 1.2 Arı 1 1.2 Su 1 1.2 Aslan 1 1.2 Yol 1 1.2

Genel Toplam 81 100

Tablo 3 incelendiğinde, 81 öğretmen adayı tarafından eğitim teknolojisinin tanımlan‐masında yer alan “işlev/rol” kategorisine ilişkin olarak 44 farklı metaforun kullanıl‐dığı görülmektedir. Bu metaforlar, eğitim teknolojisinin işlev ve rolünü belirten meta‐forlardır. Bir başka ifade ile öğretmen aday‐larının büyük bir çoğunluğunun eğitim teknolojilerini eğitim sürecinin önemli bir öğesi olarak gördükleri ve onların bu sü‐reçteki rollerini çok önemli buldukları söy‐lenebilir. “İşlev/rol” kategorisi içerisinde özellikle en çok frekansa sahip olan “bir masal kahramanı” metaforu dikkati çek‐mektedir. Ayrıca “araba”, “at”, “ansiklo‐pedi”, “pusula”, “şekil”, “şirin baba” gibi metaforlar da yine frekansı fazla olan me‐taforlardır. Aşağıda “işlev/rol” kategorisini



oluşturan farklı metaforlara ait örnekler gö‐rülmektedir.

Bir masal kahramanı: Bir masal kahrama‐nına benzetiyorum. Çünkü masal kahra‐manları nasıl ki okuyanların kafasında bü‐yük yer tutuyorsa; eğitim teknolojileri ile de dersler o hale; yani kişinin zihninde yer tutacak şekle getirilebilir.

Araba: Ben arabaya benzetiyorum. Yolu daha çabuk tamamlıyoruz; ancak çok yakın ve kolay gidilebilecek mesafeleri de ara‐bayla gitmemiz gerekir. O yüzden benzet‐me sebebim. Hem gerekli olması, gereken bir şey hem de yeri geldiğinde işi kolay eden bir şey.

At: Bir ata benzetirdim. Çünkü atlar tarih boyunca insanların en çok yararlandığı hayvan olmuştur. Eğitim teknolojileri de eğitim için gerekli ve faydalıdır.

Öğretmen adaylarının en fazla oranda be‐lirttikleri metafor kategorisinin “işlev/rol” olması manidardır. Howard (1984)’ın in‐sanların kullanım amaç ve şekillerinin me‐taforlar üzerindeki etkilerinin bu bulgunun ortaya çıkmasında etkisi olduğu söylene‐bilir. Öğretmen adayları kullanım amaçları doğrultusunda eğitim teknolojisinin önemli bir rol üstlendiğini belirtmişlerdir. Öğret‐men adayları gerek aldıkları eğitim, gerek‐se geçmiş yaşantı ve deneyimleri sonucun‐da eğitim teknolojisinin sağladığı yararları düşünerek onların önemini belirten işlev/ rol kategorisini oluşturan metaforları kul‐lanmışlardır.

3.1.2. Öğretmen Adaylarının “Yapısal Özellik” Kategorisi Açısından Eğitim Teknolojisi Kavramına İlişkin Kullandıkları Metaforlar

Öğretmen adayları tarafından kullanılan metaforların nedenlerinden yola çıkılarak elde edilen sınıflandırmalardan biri de “Ya‐pısal Özellik” kategorisi olmuştur. “Yapısal Özellik” kategorisini oluşturan metaforlar tablo 4’te görülmektedir.

Tablo 4. “Yapısal Özellik” Kategorisini Oluşturan Eğitim Teknolojisine Yönelik Metaforlar

f % f % Bukalemun 10 26.3 Hayvan 1 2.6 Canlı 6 15.8 Karınca 1 2.6 Nesne 3 7.9 Kitap 1 2.6 Ahtapot 2 5.3 Örümcek ağı 1 2.6 Şair 2 5.3 Puma 1 2.6 Ağaç 1 2.6 Su değirmeni 1 2.6 Beyin 1 2.6 Tavuskuşu 1 2.6 Bitki 1 2.6 Tom ve jery 1 2.6 Çakı 1 2.6 Toplum 1 2.6 Fabrika 1 2.6 Uzay 1 2.6 Genel Toplam 38 100

Tablo 4’te görüldüğü gibi öğretmen aday‐larının eğitim teknolojisi konusunda tercih ettikleri metaforların 38’i eğitim teknoloji‐lerinin yapısal özellikleri ile ilgili nedenleri içermektedir. Bu kategori altında yer alan metaforlar eğitim teknolojilerinin sürekli gelişip yenilenmesi, içine girdiği eğitim ortamına göre farklı şekillerde kullanılabil‐mesi özelliklerinin öğretmenler tarafından dikkate alındığını ortaya koymaktadırlar. Bir başka ifade ile eğitim teknolojilerinin gelişmesi, amaca ve ortama göre kullanıla‐bilmesi temel özellikleri olarak algılanmak‐tadır. Bu kategori altında özellikle 10 öğret‐men adayı tarafından tercih edilen “buka‐lemun”, 6 öğretmen adayı tarafından tercih edilen “canlı” ve 3 öğretmen adayı tarafın‐dan tercih edilen “nesne” metaforları dik‐kati çekmektedir. Aşağıda bu kategoriyi oluşturan ve en çok frekansa sahip üç metafora birer örnek verilmiştir.

Bukalemun: Bukalemuna benzetirim. Çün‐kü hızlı bir şekilde girdiği ortama ayak uy‐durur. Ve hızlı bir şekilde gelişir.

Canlı: Bir canlıya benzetirdim. Çünkü geli‐şen ve değişen eğitim programlarına karşı‐lık eğitim teknolojileri ve sahip olduğu özelliklerde değişim göstermektedir. Bu da eğitim teknolojilerinin canlı bir yapıya sa‐hip olduğunu gösterir.

Nesne: Nesneye benzetirdim. Çünkü eği‐tim ortamında kullanılan araçlar genelde bir nesne olarak işlev görmekte.


Number 28, 2009 177

Öğretmen adaylarının bir kısmı tarafından ortaya konan “bukalemun” ve “canlı” gibi onların yapısal özelliklerini ifade eden me‐taforların teknolojinin değişim, gelişim ve farklı şekil ve ortamlarda kullanılabilme özelliklerini ön plana çıkardıkları görül‐mektedir. Destekleyici bir bulgu olarak Er‐doğan ve Gök (2008) tarafından “teknoloji” kavramı üzerine yapılan metafor araştır‐masında en çok bukalemun metaforunun kullanıldığı, kategori olarak ta “gelişen” kategorisi ile teknolojinin gelişim özelliği üzerine metaforların tercih edildiği bulgu‐su ortaya konmuştur. Yapısal özellik kate‐gorisinden elde edilen bulgular öğretmen adaylarının eğitim teknolojisini sürekli ge‐lişen ve farklı ortamlarda farklı şekillerde kullanılabilen bir araç olarak gördükleri şeklinde de yorumlanabilir.

3.1.3. Öğretmen Adaylarının “Uyarı” Kategorisi Açısından Eğitim Teknolojisi Kavramına İlişkin Kullandıkları Metaforlar

Nedenleri dikkate alınarak öğretmen aday‐larının bir kısmı tarafından kullanılan eği‐tim teknolojisi kavramına yönelik meta‐forlar “uyarı” başlığı ile kategorilendiril‐miştir. “Uyarı” kategorisini oluşturan me‐taforlar tablo 5’te yer almaktadır.

Tablo 5. “Uyarı” Kategorisi Altında Eğitim Teknolo‐jisi Kavramı İçin Kullanılan metaforlar

f % f % Nesne 3 18.8 IV. Murat 1 6.3 Aktör 2 12.5 Kapalı kutu 1 6.3 Boya 1 6.3 Köpek 1 6.3 Çekirge 1 6.3 Öğütücü 1 6.3 Elektrik devresi 1 6.3 Yedi cüceler 1 6.3 Güneş 1 6.3 Yiyecek 1 6.3 Hulk 1 6.3

Genel Toplam 16 100

16 öğretmen adayı tarafından eğitim tek‐nolojisi kavramına yönelik uyarıcı nitelikte 13 farklı metaforun kullanıldığı tablo 5’te görülmektedir. Nedenleri incelendiğinde

öğretmen adaylarının eğitim teknolojileri konusunda bir takım uyarı niteliğinde ta‐nımlar getirdikleri görülmüştür. Bir başka ifade ile eğitim teknolojilerinin anlam taşı‐yabilmeleri için bir takım konulara dikkat edilmesi gerektiği şeklinde bazı öğretmen adaylarının önerileri bulunmaktadır. “Uyarı” kategorisini oluşturan metaforlar içerisinde “nesne” ve “masal kahramanı” birden fazla frekansa sahip metaforlar olarak dikkat çekmektedir. Diğer tüm metaforlar birer kez kullanılmıştır. Aşağıda bu kategoriyi oluşturan metafor örnekleri görülmektedir.

Nesne: Bir neseneye benzetirdim. Çünkü eğitim teknolojilerini biz kullanmazsak işi‐mize yaramaz. Nesnede öyledir. Amaca göre kullandığımızda işimize yarayabilir.

Masal Kahramanı: Bir aktöre benzetirdim herhalde. Çünkü onu kullanacak kişiler biz‐ler olacağımıza göre değer verdiğimiz ve etki edeceğine inandığımız bir şey olmalı. Aktörler gibi sürekli göz önünde olmalı.

Boya: Eğitim teknolojisi ressamın elindeki bir boya gibidir. Ressam bomboş bir kağıda ya da tabloya olağanüstü şekiller çiziyor. Eğitim teknolojisi de boş bir boya gibi bir yerde bekletilmeden kullanılırsa ortama canlılık ve renk katar. Etkili bir şekilde kul‐lanılmalıdır.

Öğretmen adayları “uyarı” kategorisinde eğitim teknolojisinin ancak kullanıldığı sü‐rece anlam kazandığını belirtmişlerdir. Bir başka ifade ile teknolojilerin satın alınma‐sının yeterli olmadığı, etkin bir şekilde kul‐lanılabilmesinin gerektiği vurgulanmakta‐dır. Hoyle ve Wallace (2007) metaforların oluşumunda geçmiş deneyimler, eğitsel geçmiş, tutumlar gibi çok sayıda etmenin rol oynayabileceğini ifade etmektedir. Aubusson (2002) ve Mcdermott (2003) bire‐yin beynindeki düşünceleri etkileyecek her konunun (davranış, görüş, tutum, inanç ve geçmiş deneyimler) metaforların şekillen‐mesinde rol oynadığını savunmaktadırlar.



Öğretmen adaylarının “uyarı” kategorisin‐de metafor kullanmaları, onların öğretmen‐lik eğitimleri süresince eğitim teknolojile‐rine yönelik geçmiş deneyim, görüş ve tu‐tumlarının bir yansıması olarak yorum‐lanabilir.

3.1.4. Öğretmen Adaylarının “Sembolik Özellik” Kategorisi Açısından Eğitim Teknolojisi Kavramına İlişkin Kullandıkları Metaforlar

Araştırma kapsamında elde edilen 5 meta‐for ise bazı öğretmen adaylarının eğitim teknolojisine çok önemli birer sembol ola‐rak baktıklarını göstermektedir. Bu nedenle “sembolik özellik” kategorisi altında topla‐nan bu metaforlar, tablo 6’da verilmiştir.

Tablo 6. “Sembolik Özellik” Kategorisini Oluşturan Eğitim Teknolojisine Yönelik Metaforlar

f % f % Fatih Sultan Mehmet

3 60 Yavuz Sultan Selim

1 20

Atatürk 1 20 Genel Toplam 5 100

Tablo 6’dan da görülebileceği gibi az da olsa bazı öğrenciler eğitim teknolojilerine önem‐li ve çok etkili bir sembol anlamı yükle‐miştir. Bir başka ifade ile bazı öğretmen adaylarının eğitim teknolojilerini eğitim sürecini köklü bir şekilde değiştiren birer olgu olarak gördükleri söylenebilir. Aşağı‐da bu kategoriyi oluşturan metaforlar gö‐rülmektedir.

Fatih Sultan Mehmet: Fatih Sultan Mehmet. Çünkü genç yaşta çağı değiştirecek kadar büyük başarılara imza atması çok güzel…

Atatürk: Ben Atatürk’e benzetirdim. Çün‐kü yaptığı katkılar çok büyük. Yenilik katıp daha güzel için uğraşıyor.

Yavuz Sultan Selim: Yavuz Sultan Selim’e benzetirdim. Çünkü yapmış olduğu icraat‐larla kendisini beğendiriyor…

Bazı öğretmen adayları eğitim teknolojile‐rini çok önemli bir araç olarak görmüş ve

bunu da sembolik anlamda metaforlar kul‐lanarak göstermişlerdir. Bu bulgu, (Cisek, 1999) ortaya konan farklı bakış açıları ve geçmiş deneyimlerin metaforlar üzerindeki etkisi (Aubusson 2002; Greene, 1994; Mcdermott, 2003) ile açıklanabilir. Bazı öğ‐retmen adaylarının eğitim teknolojileri ko‐nusunda edindikleri deneyimlerin, onların eğitim teknolojisi konusundaki bakış açıla‐rını, inançlarını önemli ölçüde etkilediği ve böyle bir metafor oluşumuna neden oldu‐ğu söylenebilir.

3.1.5. Öğretmen Adaylarının “Tutum” Kategorisi Açısından Eğitim Teknolojisi Kavramına İlişkin Kullandıkları Metaforlar

Öğretmen adaylarının eğitim teknolojisine yönelik kullanmış oldukları bazı metaforlar ise sevme ve sıkılma şeklinde bir tutum göstergesi olarak analiz edilmiş ve “tutum” başlığı altında kategorilendirilmiştir. Bu kategoride yer alan az sayıdaki metafor tablo 7’de görülmektedir.

Tablo 7. “Tutum” Kategorisini Oluşturan Eğitim Tek‐nolojisine Yönelik Metaforlar

f % f %

Gökkuşağı 1 33.3 Masal kahramanı

1 33.3

Kaplumbağa 1 33.3 Genel Toplam 3 100

Sadece üç öğretmen adayı tarafından ol‐makla birlikte, eğitim teknolojisine yönelik geliştirilen metaforlarda bir tutum göster‐gesi de ortaya konmaktadır. Üç öğrenciden ikisi eğitim teknolojisi için olumlu tutum ifadesi kullanırken, bir öğrenci derste kul‐landıkları bilgisayar eğitim teknolojisi ola‐rak nitelendirmiş ve bu bilgisayarın yavaş olması nedeniyle eğitim teknolojilerinin teknik yönünden kaynaklanabilecek olum‐suz bir ifade kullanmıştır. Aşağıda bu kate‐goriyi oluşturan metaforlar görülmektedir.

Gökkuşağı: Gökkuşağına benzetirim, çün‐kü yağmurlu bir havada içimiz sıkıldığı


Number 28, 2009 179

zaman bir gökkuşağı görürsek o bizim ilgi‐mizi çeker, hoşumuza gider. Bu bakımdan yağmurlu hava öğretmen merkezli sıkıcı bir derse, eğitim teknolojisi ise bize dersi sevdiren bir gökkuşağına benzetilebilir.

Kaplumbağa: Kaplumbağaya benzetiyo‐rum. Çünkü okulun bilgisayarları çok ya‐vaş, eğitim teknolojisi olarak onlarla ders yapmak çok sıkıcı oluyor.

Masal Kahramanı: Bir masal kahramanı. Çünkü ben masalları çok severdim. Yani hala da seviyorum :)

Üç öğretmen adayı eğitim teknolojisine yö‐nelik tutum ifadesi içeren metafor kullan‐mıştır. Bu metaforlardan ikisi olumlu biri ise olumsuzdur. Hoyle ve Wallace (2007) metaforların oluşumunda belirleyici faktör‐ler arasında geçmiş yaşantı ile tutumları da

ifade etmektedir. Diğer yandan bir öğret‐men adayı eğitim teknolojisi olarak ifade ettiği bilgisayarın yavaşlığı nedeniyle olum‐suz bir metafor kullanmıştır. Bu bulgu da yine Hoyle ve Wallace (2007) geçmiş yaşan‐tının metafor üzerindeki etkisi ile açıkla‐nabilir.

3.2. Öğretmen Adaylarının Eğitim Teknolojisi Kavramına İlişkin Ortaya Koydukları Metaforların Öğrenim Gördükleri Bölümlere Göre Dağılımları

Araştırma kapsamında öğretmen adayları‐nın öğrenim gördüğü bölümlere göre eği‐tim teknolojisi kavramı için kullandıkları metafor kategorilerinin dağılımı incelen‐miştir. Bu kapsamda elde edilen sonuçlar tablo 8’de verilmiştir.

Tablo 8. Eğitim Teknolojisine Yönelik Kullanılan Metaforların Öğretmen Adaylarının Öğrenim Gördükleri Bölümlere Göre Dağılımı

İşlev/Rol

Yapısal Özellik Uyarı

Sembolik Özellik Tutum TOPLAM

f % f % f % f % f % f % Sınıf Öğretmenliği 14 42.4 13 39.3 3 9.0 2 6.0 1 3.0 33 23.1 Okul Öncesi Öğretmenliği 14 53.8 7 26.9 5 19.2 0 0 0 0 26 18.2 Sosyal Bilgiler Öğretmenliği 13 56.5 5 21.7 4 17.3 1 4.3 0 0 23 16.1 Türkçe Öğretmenliği 18 66.6 6 22.2 0 0 1 3.7 2 7.4 27 18.9 Matematik Öğretmenliği 12 60 4 20 3 15 1 5 0 0 20 14.0 Kimya Öğretmenliği 10 71.4 3 21.4 1 7.1 0 0 0 0 14 9.7

TOPLAM 81 56.6 38 26.5 16 11.2 5 3.5 3 2.0 143 100

Tablo 8’de her bir bölümün eğitim tekno‐lojisi kavramına yönelik geliştirmiş olduk‐ları metaforlardan elde edilen kategorilerin dağılımı görülmektedir. Eğitim teknoloji‐sine yönelik geliştirilen toplam 143 metafo‐run 33’ü Sınıf Öğretmenliği (%23.1), 26’sı Okul Öncesi Öğretmenliği (%18.2), 23’ü Sosyal Bilgiler Öğretmenliği (%16.1), 27’si Türkçe Öğretmenliği (%18.9), 20’si Mate‐matik Öğretmenliği (%14) ve 14’ü (%9.7) ise Kimya Öğretmenliği bölümüne aittir. Metaforların bölümlere göre dağılımı ise aşağıdaki gibi olmuştur.

En çok orana sahip olan İşlev/Rol metaforu tüm bölümler içerisinde de en fazla kul‐lanılan metafor kategorisi olmuştur (%56.6). Bölümlere göre incelendiğinde eğitim tek‐nolojisi kavramını İşlev/Rol özelliği ile en fazla oranda tanımlayan bölüm Kimya Öğ‐retmenliği bölümü (%71.4) olmuştur. Bu oranı sırası ile Türkçe (%66.6), Matematik (%60), Sosyal Bilgiler (%56.3) ve Okul Ön‐cesi (%53.8) öğretmenliği bölümleri takip etmiştir. Bu kategori de en az orana sahip olan bölüm ise %42.4 ile Sınıf Öğretmenliği bölümü öğretmen adaylarıdır. En çok ora‐

Kategori

Bölüm



na sahip kategori olan İşlev/Rol kategori‐sinde bölümler arasındaki farklılık dikkati çekmektedir. Özellikle Sınıf Öğretmenliği bölümü öğretmen adayları İşlev/Rol kate‐gorisinde diğer bölümlere oranla daha az İşlev/Rol kategorisini kullanmışlardır.

Yapısal Özellik kategorisi tüm öğretmen adaylarının en çok oranda tercih etmiş ol‐duğu ikinci kategori (%26.5) olmuştur. Bu kategori içerisinde en çok dikkati çeken ise sınıf öğretmenliği bölümü olmuştur. Sınıf öğretmeni adaylarının %39.3’ü eğitim tek‐nolojisi kavramını yapısal özellikleri ile ta‐nımlamışlardır. Sınıf öğretmeni adaylarını sırası ile Okul Öncesi (%26.9), Türkçe (%22.2), Sosyal Bilgiler (%21.7), Kimya (%21.4) ve Matematik (%20) öğretmenliği bölümleri takip etmişlerdir. Sınıf öğretmeni adayları diğer bölümlere oranla yapısal özellik kategorisini yaklaşık iki kat fazla oranda tercih etmişlerdir.

Eğitim teknolojisi kavramını tanımlamada üçüncü sırada yer alan ve %11.2’lik orana sahip kategori ise Uyarı kategorisi olmuş‐tur. Eğitim teknolojileri tanımının belirli özelliklere (etkili kullanma, inanma, sürekli göz önünde bulunma vb.) göre tanımlan‐dığı Uyarı metaforunu en çok kullanan bö‐lüm %19.2’lik oran ile Okul Öncesi öğret‐menliği bölümü olmuştur. Uyarı metafo‐runu Okul Öncesi bölümünden sonra Sos‐yal Bilgiler (%17.3), Matematik (%15), Sınıf (%9) ve Kimya (%7.1) bölümleri takip et‐miştir. Uyarı kategorisi altında Türkçe öğ‐retmenliği bölümünde metafor kullanılma‐mıştır. Bu bölümde Okul Öncesi öğretmen‐liğinin en fazla oranda metafor kullanması ve Türkçe öğretmenliği bölümünün ise hiç metafor kullanmamış olması önemli bul‐gulardır.

Az sayıda olmakla birlikte öğretmen aday‐larının bir kısmı (%5) eğitim teknolojisini kavramını tanımlamada Sembolik Özellik kategorisini kullanmıştır. Bu kategori içeri‐sinde Sınıf öğretmenliği (%6), Matematik

(%5), Sosyal Bilgiler (%4.3) ve Türkçe (%3.7) ile metafor kullanan bölümler olmuşlardır. Okul Öncesi ve Kimya Öğretmenliği bö‐lümleri Sembolük Özellik kategorisinde metafor kullanılmayan bölümler olmuştur.

En az oranda (%2) metafor kullanılan kate‐gori ise Tutum kategorisi olmuştur. Bu ka‐tegoride sadece Türkçe öğretmenliği (%7.4) ve Sınıf Öğretmenliği (%3) metafor kulla‐nan, eğitim teknolojilerini tanımlamada tu‐tum ifadesi (sevme, hoşuna gitme vb.) kullanan bölümler olmuştur.

Öğretmen adaylarının eğitim teknolojisi kavramına yönelik yapmış olduğu benze‐timlerin bölümlere göre farklılaşması Mcdermott’un (2003) mesleklerin metafor‐lar üzerinde belirleyici etkisi olduğu yö‐nündeki bulgusu ile açıklanabilir. Eripek (1998)’te metafor oluşumunda eğitsel de‐neyimler ile geçmiş yaşantının önemli olduğunu vurgulamaktadır. Kabakçı ve Tanyeri (2006) tarafından ortaya konan ve eğitim teknolojisi konusunda önemli bir görevi bulunan öğretim teknolojileri ve materyal geliştirme dersi ile ilgili araştırma bulgusu da bu bulguları desteklemektedir. Bölümlerin yapısındaki farklılık nedeni ile eğitim teknolojisi olarak bazı bölümler bil‐gisayar teknolojilerini ön plana çıkarırken, bazı bölümler ise gerçek eşya ve modelleri ön plana çıkartmaktadır. Bu nedenle öğret‐men adaylarının eğitim teknolojisi kavra‐mına yönelik algıları da farklılaştırmakta‐dır. Bir başka ifade ile öğrenim görülen bö‐lüm yani alınan alan bilgisi yönündeki eğit‐sel deneyimler ile geçmiş yaşantının farklı metaforlar üzerinde etkili olduğu söylene‐bilir.

4. Sonuçlar

Eğitim teknolojilerinin öğretmen adayları tarafından nasıl tanımlandığı konusunda yapılan araştırmalarda, öğretmen adayları‐nın eğitim teknolojisi kavramını tam olarak tanımlayamadıkları bulgusu ortaya kon‐


Number 28, 2009 181

muştur (Ayvacı ve diğerleri, 2007; Yıldırım ve diğerleri, 2007). Araştırmacılar tarafın‐dan tanımlama konusunda yaşanan soru‐nun öğretmen adaylarının bölümlerine göre eğitim teknolojilerindeki farklılaşma‐dan kaynaklandığı ifade edilmiştir. Kabak‐çı ve Tanyeri (2006) de yaptıkları araştır‐mada bu bulguyu destekleyecek şekilde öğretmen adayların eğitim teknolojisi kav‐ramına yönelik algılarının farklılaştığını, bu farklılıkta bölümlerin etkili olduğunu belirtmişlerdir.

Bu araştırma öğretmen adaylarının eğitim teknolojisi kavramına yönelik algılarını ve bölümlere göre bu algıların farklılaşıp fark‐lılaşmadığını belirleyebilmek amacıyla ya‐pılmıştır. Bu amaçla metaforlar kullanıla‐rak veri toplanmıştır. Katılımcılardan elde edilen metaforlar ve metaforlardan oluştu‐rulan kategoriler doğrultusunda araştır‐manın sonuçları şu şekilde belirtilebilir: 1. Öğretmen adayları eğitim teknolojisi kavramına yönelik çok sayıda (83 farklı) metafor kullanmıştır. Benzer bir çalışma olan Erdoğan ve Gök’ün (2008) yapmış ol‐dukları “Sınıf Öğretmeni Adaylarının Tek‐noloji Kavramına İlişkin Algılarının Meta‐for Çözümlenmesi Yoluyla İncelenmesi” isimli çalışmada 287 katılımcının 82 farklı metafor üretirken, bu çalışmada veri elde edilen 143 katılımcının 83 farklı metafor kullandığı dikkate alınırsa, aynı metafor kullanım oranının düşük olduğu söylene‐bilir. Öğretmen adaylarının algılarının farklı metaforlarla ifade edilmesi onların farklı eğitsel yaşantılardan gelmiş olmaları‐nın bir sonucu olarak görülebilir. 2. Öğretmen adayları eğitim teknolojisi kavramını ifade etmede beş farklı özelliği dikkate alarak benzetim yapmışlardır. Bun‐lar “işlev/rol”, “yapısal özellik”, “uyarı”, ”sembolik özellik” ve “tutum” başlıkları ile ifade edilmiştir. 3. Öğretmen adayları eğitim teknolojisi kavramını daha çok “işlev/rol” özelliğini belirtecek şekilde metaforlar kullanmışlar‐

dır. Bunu sırası ile “yapısal özellik” ve “uyarı” metaforları takip etmiştir. Az sayı‐da öğretmen adayı ise eğitim teknolojisini tanımlamada “sembolik özellik” ve “tutum” belirten metaforlar kullanmışlardır. Bir baş‐ka ifade ile öğretmen adaylarının büyük bir çoğunluğu eğitim teknolojisi kavramını işlev/rol yani önem içeren metaforlarla ta‐nımlamışlardır. 4. Öğretmen adaylarının eğitim teknolojisi kavramına yönelik kullanmış olduğu meta‐forlar öğrenim gördükleri bölüme göre farklılaşmaktadır. Bu farklılıkta Mcdermott (2003) tarafından ifade edilen mesleklerin ve Eripek (1998) tarafından ortaya konan eğitsel deneyimler ile geçmiş yaşantıların metaforlar üzerinde etkisinin önemlidir. 5. Tüm bölümler eğitim teknolojisi kavra‐mını kullanmada en çok “işlev/rol” katego‐risini kullanmışlardır. Ancak kimya öğret‐menliği “işlev/rol”, sınıf öğretmenliği “ya‐pısal özellik”, okul öncesi “uyarı” katego‐rilerinde sahip olduğu yüksek oranlarla eğitim teknolojisi kavramına yönelik ta‐nımlamalara farklı bakan bölümler olmuş‐lardır. 6. Sadece sınıf öğretmenliği ve Türkçe öğ‐retmenliği bölümleri tutum ifadesi içeren metaforlar kullanmışlardır.

Araştırma kapsamında elde edilen bulgular doğrultusunda “eğitim teknolojisi” kavra‐mına ilişkin algıları ortaya koymada benzer bir çalışma yapmak isteyen araştırmacılar farklı üniversiteler ile bu çalışmayı gerçek‐leştirebilirler. Çünkü Erdoğan ve Gök (2008) tarafından yapılan ve sınıf öğretmeni aday‐larının teknoloji kavramına yönelik geliştir‐dikleri metaforları inceledikleri çalışmada akademik başarının ve teknolojiye erişim olanaklarının metaforların farklılaşmasında etkili olduğu bulgusuna ulaşmışlardır. Ay‐rıca öğretmen adaylarından elde edilecek daha kapsamlı bir metafor çalışması ile eği‐tim teknolojisi kavramına yönelik yapıla‐cak yeni bir tanımın alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir.



KAYNAKÇA

1. AECT. (2004). The Meanings of Educational Technology. Retrieved December 12, 2007, from http://www.indiana.edu/~molpage/Meanings%20of%20ET_4.0.pdf

2. Aubusson, P. (2002). Using Metaphor to Make Sense and Build Theory In Qualitative Analysis. The Qualitative Report, 7(4), pp:1‐14.

3. Ayvacı, H.Ş., Er‐Nas, S., Şenel, T., & Nas, H. (2007). Öğretmen adaylarının öğretim teknolo‐jilerini kullanmaya yönelik düşünceleri ve bu teknolojileri kullanma yeterlilikleri. 7th Interna‐tional Educational Technology Conference, Lefkoşa, KKTC, pp:284–288.

4. Bernard, E. (1987). A union course on new tech‐nologies. Journal of Alternatives, 14(3), pp:8‐12.

5. Çelikten, M. (2006). Kültür ve Öğretmen Meta‐forları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti‐tüsü Dergisi. 21, pp:269‐283.

6. Cisek, P. (1999). Beyond the Computer Metaphor: Behaviour As Interaction. Journal of Consciousness Studies, 6(11), pp:25‐42.

7. Erdoğan, T. & Gök B. (2008). Sınıf Öğretmeni Adaylarının Teknoloji Kavramına İlişkin Algıla‐rının Metafor Çözümlenmesi Yoluyla İncelen‐mesi. 8th International Educational Technology Conference, Eskişehir, pp:1071‐1077.

8. Ergin, A.(2003). Öğretim Teknolojisi ve İletişim. Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme. Editör: F. Odabaşı, Eskişehir: Anadolu Üniver‐sitesi Yayınları.

9. Eripek, S. (1998). Öğrenci Davranışlarını Değiş‐tirme. Eğitim Bilimlerinde Yenilikler. (Editör: Ayhan Hakan). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.

10. Fisher, D. & Graddy, N. (1998). Teachers’ Images of Their Schools and Perception of Their Work Environments, School Effectiveness and School Improvement. 9(3), pp:334‐348.

11. Gillis, C.& Cherly L.J. (2002). Metaphor as Renewal: Re‐Imaging Our Professional Selves, English Journal. July, pp:37‐43.

12. Girmen, P. (2007). İlköğretim Öğrencilerinin Konuşma ve Yazma Sürecinde Metaforlardan Yararlanma Durumları, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.

13. Glucksberg, S. & Keysar, B. (1993) . How Metaphors Work. Metaphor and Thought. New York: Cambridge University Pres.

14. Greene, M. (1994). Epistemology and educatio‐nal research: The influence of recent approaches to knowledge.Review of Research in Education, 20, pp:423‐464.

15. Heylighen, F. & Bollen, J. (1996). The World Wide Web as a Super‐Brain: from Metaphor to Model. Cybernetics and Systems Konferansı. Viyana: Viyana Üniversitesi, Avusturya. pp:917‐922.

16. Howard, P. (1984). Computer Metaphors: Approaches to Computer Literacy for Educators. Weaver of Information and Perspectives on Technological Literacy, 1(2), pp:10‐11.

17. Hoyle, E.&Wallace M. (2007). Beyond Metaphors of Management: The Case for Metaphoric Re‐Description in Education. British Journal of Educational Studies, 55(4), pp:426‐442.

18. Jensen, F.N. (2006). Metaphors as a Bridge to Understanding Educational and Social Contexts. International Journal of Qualitative Methods, 5(1), pp:1‐17.

19. Kabakçı, I. & T. Tanyeri. Öğretmen Adaylarının Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme Dersi Kapmasında Öğretim Araçlarına İlişkin Görüşlerinin Karşılaştırılması, 6th International Educational Technology Conference. Doğu Akdeniz Üniversitesi, KKTC, 2006.

20. Kovecses, Z. (2002). Metaphor: A Practical Intro‐duction, Oxford University Pres, New York.

21. Lakoff, G.&Mark J. (2005). Metaforlar: Hayat, Anlam ve Dil. (Çev. Gökhan Yavuz Demir), İstanbul: Paradigma Yayınevi.

22. Mcdermott, P.K. (2003). Zen and The Art Systems of Analysis: Meditations on Computer System Deve‐lopment. (2. basım). Lincoln: Writers Club Press.

23. Miles, M. B.& Huberman, A. M. (1994). Qualita‐tive Data Analysis (2. baskı). Thousand Oaks, CA: SAGE.

24. Oğuz, A. (2005). Ögretmen Egitim Programların‐da Metafor Kullanma, XIV.Ulusal Egitim Bilimleri Kongresi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi.

25. Roland, A. (1992). Theories and models of technological change: Semantics and substance. Science, Technology and Human Values, 17(1), pp: 79‐100.

26. Saban, A. (2008). İlköğretim I. Kademe Öğret‐men ve Öğrencilerinin Bilgi Kavramına İlişkin Sahip Oldukları Zihinsel İmgeler, İlköğretim Online. 7(2), pp:421‐455.

27. Silman, F.&Şimşek, H. (2006). Türkiye ve Ame‐rika Birleşik Devletleri Okulları ve Merkezi Eği‐tim Kurumlarına Mecazlar Yoluyla Bir Bakış, Eğitim Araştırmaları Dergisi. 23, pp:177‐187.

28. Vadebocoeur, J.A. & Torres M.N. (2003). Cons‐tructing and Reconstructing Teaching Roles: A Focus On Generative Metaphors and Dichoto‐mies, Discourse : Studies in the Cultural Politics of Education, 24(1), pp.88‐97.

29. Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2005). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri (5. baskı), Ankara: Seç‐kin Yayıncılık.

30. Yıldırım, N., Er‐Nas, S. & Ayas, A. (2007). Eğitim fakültelerinin yeniden yapılandırılması; öğretim teknolojileri. 7th International Educational Techno‐logy Conference,Lefkoşa, KKTC, pp:511–516.

Number 28, 2009 183

ANA HATLARIYLA DÜNDEN BUGÜNE KARABAĞ ÂŞIK ŞİİRİ

Seyran QAYIBOV Qafqaz Üniversitesi,

Bakü / AZERBAYCAN

[email protected]

ÖZET XX. asrın doksanlı yıllarından itibaren Karabağ’ın azınlık nüfusu olan Ermenilerin bu toprakların asıl unsuru

olan Türk ve Müslüman nüfusa karşı başlattıkları terör olayları, akabinde Sovyet Rusya’sının desteği ile bu azınlık kitlenin Karabağ’ın büyük bir hissesini işgal etmesi aynı zamanda bölgenin asıl unsuruna ait kültür mirasının da yok olmasına getirip çıkarmıştır.

Bu işgal sonrası yok olan kültür değerlerinden biri de XVI. asırdan beri Azerbaycan âşık şiirine büyük değer‐ler kazandıran Karabağ âşık edebiyatı olmuştur. Bu gün Azerbaycan’ın muhtelif yerlerinde kaçkın hayatı süren birkaç âşık bölgeye has âşıklık geleneğinin yaşatma mücadelesi vermektedir.

Ahahtar Kelimeler: Âşık edebiyatı, Karabağ âşık edebiyatı, âşıklık geleneği.

KARABAG “ASHUG” POETRY ACROSS TIME

ABSTRACT Karabag used to be home for many Azerbaijanis, who then made up an ethnic majority among its inhabitants.

Since the 1990’s, interethnic conflict and terror in Karabag have nearly erased Azerbaijani presence there. As a result, a four‐century‐long folkloric tradition of spontaneous love song performance, Karabag Ashug Poetry was vastly endangered.

Today, “Ashug” poets of Karabag struggle to keep this tradition alive albeit in exile. Key words: “Ashug” literature, Karabag “Ashug” literature, “ashug” tradition.

Sanat anlayışı, yetiştirdiği temsilciler, coğ‐rafi konumu itibari ile Azerbaycan âşık edebiyatının önemli bir kolunu teşkil eden Karabağ Âşık Muhiti, XVI. asırdan başlaya‐rak Sovyet Rusya’sının desteği ile Ermeni‐ler tarafından bölgenin işgaline kadar olan devirde âşık sanatını canlı bir şekilde koru‐yarak devam ettirmiştir. Gence etrafı, İrevan, Göyçe, Dereleyez ve Güney Azerbaycan Âşık Muhitleri ile yakın temas halinde ol‐masından bu muhitlerin Karabağ âşıkları‐nın yetişmesinde önemli bir rolü olduğu bir hakikattir.[1]

XVI. asırda Dirili Kurbani’nın bölgedeki faaliyetleri[2], akabinde Sarı Âşık (17 y.yıl)[3], Âşık Ali Keliberi Karacadağlı (18 yüzyıl)[4], Mücrüm Kerim (18 yüzyıl)[5] gibi sanatkâr‐ların Azerbaycan’ın güneyinden göç ede‐rek bölgeye yerleşmeleri ve yahut Âşık

Valeh’in de ölümünden duyduğu üzüntü‐yü “Ərdəbilli aşıq Mahmud zay oldu”[ 6 ] mısrasıyla özetlediği Âşık Mahmud Erde‐billi’nin (18. asır)[7], Âşık Elesger’in (19. asır)[8] vb. birçok defa Karabağʹa sefer ede‐rek meclis geçirmeleri, Karabağ’ın meşhur âşıklarıyla karşılaşmaları, çırak yetiştirme‐leri vb. bölgede âşık edebiyatının canlı bir hayat yaşamasından haber vermektedir. Diğer taraftan Molla Penah Vâkıf ve Kasım Bey Zakir gibi şiir üstatlarının halk şiiri tar‐zında yazıp söylemeleri, âşık tarzında eser vermeleri, siyası ve sosyal faaliyetlerle be‐raber sanatçılara, edebi mahfillerle yakınlık göstermeleri âşık şiirinin gelişmesine tesir gösteren önemli etkenlerden bir diğeridir.

Bölgede teşekkül eden âşık şiirinin kadim olmasını XVIII. asır Karabağ âşık şiirinin zirve noktası Âşık Valeh “bu torpaqda

Seyran Qayıbov


aşıqlar binası var” mısrasıyla özetler. Ay‐rıca bölge halkı tarafından Kurbani ve Lele gibi âşıkların mezarlarını “pir‐ocak” sevi‐yesine yükseltilerek bu mezarlarının “hak aşığının mezar külliye”si anlamında kutsal mekân gibi ziyaret edilmesi âşık sanatının eskiliğinden, aynı zamanda bu sanata halk nezdinden verilen değerden haber vermek‐tedir.[9]

XVI. asırda yaşadığı bilinen Dirili Kurbani’‐nin, XVI. sonu XVII. asırda yaşadığı düşü‐nülen ve mezarı Fuzuli ilinin Ahmedallar köyü yakınlığındaki Arkalı’da bulunan “Lele” mahlası ile esasen mani/bayatı şek‐linde şiirler söyleyen Mahmud’un, yahut mani/bayatılarında kısmen de olsa Lele’‐den bahseden Sarı Âşık’ın[ 10 ] adları aynı zamanda Azerbaycan âşık şiirinin ilk tem‐silcileri arasında zikredilmektedir. Kurba‐ni’nin bölgeye Azerbaycan’ın güneyinden göç ettiği konusunda bazı mülahazalar olsa da onun aslen bu bölgede doğduğunu söy‐leyenler de vardır.

Adını çağımıza söylediği mani/bayatıları ile duyuran Lele’nin XVI. asrın sonu XVII. asırda yaşadığı tahmin edilmektedir. Böl‐gede âşık şiirin oluşmasında hizmetleri olan Sarı Âşık’ın Azerbaycan’ın güneyindeki Karadağ beldesinden göç ederek “Karabağʹ‐ın Zengezur bölgesindeki Ekeri çayının ke‐narında bulunan Gülebürd adlı köyde sük‐na ettiği” Endelib Garadaği’nin 1857. yılın‐da hazırladığı “Teskireyi Garadaği”sinde bildirilmektedir. Tezkirenin “Âşık Kurbanali veya Sarı Âşık ve Hak Aşığı Denilen Şahsın Seyri Süluku” başlıklı bölümünde Sarı Âşık hakkında verilen bilgiler arasında âşık hak‐kında anlatılan halk hikâyesinin “çekirdek vaka”sından da söz etmektedir. Bilindiği üzere âşık hakkında teşekkül eden halk hikâyesinin konusu onun Maksudlu kö‐yünde Yahşı adlı bir kıza âşık olma hadise‐sidir.[11] Edebiyat araştırmacısı Behlul Behcet 1936 yılında yazdığı bir makalede (iki yıl sonra kurşuna dizilmiş) Sarı Âşık’ın asıl

adının Sarıca Nebi olduğunu ve Celali is‐yanları dolayısıyla dört arkadaşıyla bera‐ber Anadolu’dan Karabağ’a göç ettiğini bil‐dirir. O, Yahşı’nın aşkı ile yazdığı mani/ ba‐yatılarında “Âşık” mahlasını kullandığın‐dan dolayı “Sarı Âşık” olarak anılmıştır.[12]

Karabağ âşık şiirinin XVI. ve XVII. asır temsilcileri, genel olarak tüm âşık edebiya‐tının bu devir temsilcileri hakkında kay‐naklarda yeterli bilgilerin bulunmamasının sebebini orta çağ tezkirecilerinin divan şairlerine özel ilgi göstermeleri, halk şiirine özellikle âşık edebiyatı ve bu edebiyatın temsilcilerine ehemmiyet vermemeleri ile alakalı olduğunu bildiren araştırmacılara göre devrin âşık şairleri hakkındaki en önemli bilgiler bu sanatkârların şiirleri ve onlar hakkında anlatılan rivayetlerde bu‐lunmaktadır.[13]

Günümüze kadar gelen bu eserlerden Ka‐rabağ âşık şiirinin XVI. asırdan gelişmeye başladığını, XVII asrın ilk yarısında itiba‐ren olgunlaşma sürecini tamamladığını, XVII. asrın ikinci yarısı XVIII. asırdan itiba‐ren ise kudretli temsilcilerini yetiştirdiğini anlamak mümkündür. Bölgedeki âşık şiiri‐nin gelişim sürecini Âşık Valeh şu mısra‐larda özetler:

Mənəm Aşıq Məhəmmədin novbatı, Aşıq Cünun, Aşıq Güllü nabatı[14].

Şiirden anlaşılacağı üzere Âşık Valeh kendi şeceresindeki bir kaç âşığın adını zikret‐mekle kalmaz, aynı zamanda yaşadığı de‐virde Karabağ’da âşık sanatının ne kadar canlı bir hayat yaşamasından da dolayısıy‐la haber verir.

Fakat bu tarz şiirlerde eser müellifi esasen kendine yakın gördüğü âşıkları veya onun yetişmesinde rol alan sanatkârları anlat‐maktalar. Mesela, hayatı ve sanatı hakkın‐da malumat bulunmayan Samet Abdallı hakkındaki bilgilere çırağı Valeh’in şiirle‐rinden haberdar oluyoruz. Bir üstatnamesi ve çırağı Valeh’le olan iki atışması dışında

Ana Hatlarıyla Dünden Bugüne Karabağ Âşık Şiiri

Number 28, 2009 185

eseri bulunmayan Samet Abdallı, Âşık Valeh’i yetiştirdiğine göre üstat bir âşık olsa gerek. Ayrıca Valeh de üstadının başa‐rısını “Usta Səməd sənətdə bir dağ idi”[15] mısrasıyla özetler. Valeh’in eserlerinden, onun çocukluk ve gençlik yıllarının üsta‐dının olgunluk devresine denk geldiği an‐laşılır. Bu şiirlerden Samet’in XVII. asrın sonu XVIII. asrın ilk yarısında yaşadığı tah‐min edilmektedir. Samet Abdallı’nın adının günümüze kadar intikal etmesinin sebebi, daha doğrusu onun şansı Valeh gibi bir çırak yetiştirmesinde olmuştur:

Dünya, səndə Aşıq Səməd var idi, Nəzmü, şeiri‐ləli gövhərbar idi.[16]

Maalesef dönemin bütün âşıkları bu kadar şanslı değiller ve onlar hakkında dolgun malumat edinemiyoruz. Örneğin, Samet Abdallı’nı yetiştiren üstat kimdir, onun Valeh’ten başka çırağı olmuş mudur vb?

Karabağ’da âşık şiirinin gelişim süreci in‐celendiğinde XVIII. asırdan itibaren bölge‐deki âşık edebiyatının sağlam bir yapıya kavuştuğu, âşıkların yetişmesi için zemin ve ananenin tam olarak olgunlaştığı ortaya çıkar. Genel âşık edebiyatı için söylenen te‐mel özellikler; temsilcilerinin ekseriyetinin medreseli olması, dil, üslup ve sanat anla‐yışında klasik edebiyata doğru eğilimin gözlemlenmesi, memurların, özellikle bazı yöneticilerin halk şiirine istek duymaları vb. aynı zamanda Karabağ âşık şiiri için de geçerlidir. Şunu da belirtmekte yarar vardır ki bu dönemde klasik üslupta yazan şair‐lerin ekseriyeti halk şiirine de meyil göster‐mekteler. Mesela 1844 yılında Karabağʹda vefat eden, Karabağ hanlarından Penah Han Cavanşirʹin soyundan olduğunu “Men özüm, övlad‐i Penah aliyem” misrası ile bildiren Mehribanlı Baba Bey, klasik üs‐lupta şiir yazmasıyla beraber Karabağ halk şiirinin önemli temsilcileri arasındadır. “Şakir” mahlası ile genellikle sosyal konu‐ları işleyen Baba Bey, Karabağʹın Rus işga‐linden sonra oluşturulan yönetiminin ka‐

nunsuzluklarına, bölgenin gelişmesine karşı yapılan yapay engellere karşı çıkmış, Rus yöneticilerinin ve onlara yandaşlık eden yerli memurların adaletsizliğine, din adam‐larının bilgisizliğine, halkı aldatmalarına, rüşvete, polis memurlarının halka yaptık‐ları zulmü, hırsızlığı anlatmıştır.[17] Meşhur:

Mən aşığam qara bax, Qara salxım, qara bağ. Tehran cənnətə dönsə

Yâddan çıxmaz Qarabağ, mani/bayatısının müellifi olan XVIII. asrın kadın şairlerin‐den Ağabeyim Ağa da Ağabacı mahlası ile Azerbaycan Türkçesi ve Farsça yazdığı kla‐sik şiirlerle yanı sıra halk şiiri üslubunda önemli eserler vermiştir. Karabağ hâkimi İbrahim Halil Hanʹın kızı, şair Hurşit Banu Natavanʹın halası olan Ağabeyim Ağa 1780‐1781 yılları arasında Şuşa şehrinde dün‐yaya gelmiş, 21 yaşında iken Kaçar Hane‐danını kurucusu Ağa Mehemmed Şah Kaçarʹın yeğeni ve aynı zamanda haneda‐nın ikinci hâkimi Fetali Şah’la evlendirilmiş ve ömrünün sonuna kadar Tahran’da yaşa‐mıştır. İyi bir eğitim almış olan Ağabeyim Ağa Ağabacı’nın Arap, Fars ve Fransız dil‐lerine hâkim olduğu, edebiyat, tarih, felsefe gibi ilimlerde başarı sağladığı bilinmekte‐dir. Özellikle hanedanlığın Rusya, İngiltere ve Fransa ile olan ilişkilerinde önemli rol üstlenmiş olan Ağabacı 53 yaşında, 1832 yı‐lında vefat etmiş, mezarı Kum şehrindedir.[18]

Karabağ âşık şiiri zirve noktasını XVIII. asırda Âşık Valeh’le yakalar. Halen Rus destekli Ermeni işgalinde bulunan Ağdam’‐ın Abdalgülablı köyünde doğan (Ağdam 1722 — Ağdam 1824) Valeh’in köyünün adındaki “abdal” tasavvufi kelimenin mev‐cutluğu arazinin, âşık şiirine kaynaklık eden tekke tasavvuf kültürüne olan bağlılığının en inandırıcı göstergesidir.[19] Yüzyıla ya‐kın ömür süren üstat sanatkârın en büyük arzusu sevenlerinin ona dua etmesidir ve bunu vasiyet ederek mezar taşına yazdırt‐mıştır:

Seyran Qayıbov


Valeh ləqəbimdir, Səfidir adım, Allahı sevənlər, budur muradım. Qəbrim yol kənarında irzillah, Her görən desin bir kulfuallah.

Babası Âşık Muhammed’den ve üstadı Samet Abdallı’dan âşıklık sanatının sırla‐rını öğrenen Valeh, Karabağ’da âşık sanatı‐nın gelişmesi ve yayılması için önemli faa‐liyetlerde bulunmuş, çok sayıda çırak yetiş‐tirmiş, aynı zamanda orta çağ âşık şiiri ile yeni devir âşık edebiyatı arasında bir köp‐rü rolü üslenmiştir:

Ustadım Səməddi, sakini‐Abdal, Onu görən kəsin dili olur lal, Kamalda Hafizə verməzdi macal, Valeh der: mən o əzayam, sən nəsən?[20]

O, Âşık Kanber’in[21 ], Âşık Celal’in, Âşık Ahmed’in üstadı olmuştur. Ama ne yazık ki ismi zikredilen sanatçılar hakkında gü‐nümüze kadar pek fazla malumat ulaşma‐mıştır.[ 22 ] Aynı zamanda Valeh’in kendi ailesi üç asırdan beri Karabağ’da âşık şiiri geleneğinin devam etmesine katkıda bu‐lunmaktadırlar. Örneğin, onun Âşık Zerni‐gar’dan doğma oğlu Âşık Talih, torunları Âşık Mirzalı, Âşık Abbaskulu, kütüğü Âşık Haspolat bu geleneğin devamcıları olmuş‐lar.”[23]

XVIII. asırda ülkenin muhtelif bölgelerin‐den birçok âşığın Karabağ’a seyahat ederek meclis düzenlemeleri, bazılarının ise Kara‐bağ’ı kendilerine yurt seçmeleri ve burada meskûnlaşmaları bu dönemde Karabağ’da âşık edebiyatının canlı bir hayat yaşama‐sından haber vermektedir. Örneğin Erdebilli Âşık Mahmud’un zaman zaman bölgeye sefer ederek meclis düzenlediği halde, Molla Penah Vakıfʹa yazdığı şiirlerinden onun çağdaşı ve aile dostu olduğu anlaşılan Âşık Ali Keliberi Karacadağlı’nın Azerbaycan’‐ın güneyindeki Karacadağʹdan Karabağʹa göç ederek burada meskûnlaştığı bilinmek‐tedir. Doğum ve ölüm tarihi hakkında ke‐sin bilgiler bulunmayan Âşık Ali Keliberi

Karacadağlı’nın şiirlerindeki dil ve üslu‐bun yerli yerinde kullanılmadığından belir‐ten Göçerli, aşığın ilim tahsil etmediğine, ümmi olduğuna kanaat getirmiş, buna göre de onun şair değil âşık adlandırıldığını bildirmiştir.[24] Yine bu dönemde ailesiyle beraber Azerbaycan’ın güneyindeki Kir‐manşah bölgesinden göç ederek Karabağʹın güzide illerinden olan Cebrail’e yerleşen vehayatının sonuna kadar burada yaşayan Âşık Mücrüm Kerim, şair Caferkulu Han Neva’nın himayesine girmiş, onun hediye ettiği arsaya yerleşmiştir. Bivayete göre şu anda Ceferabad olarak adlandırılan belde, o zaman Caferkulu Han Neva tarafından ayrılmış toprak arazisidir ki halen onun adını taşıyor.[25]

XIX yüzyıl Karabağ âşık şiiri konu rengâ‐renkliği, zengin üslubu, kullandığı dil bakı‐mından önceki dönemlerden oldukça başa‐rılı bir seyir göstermektedir. Bu dönem âşık şiirini şu temel özelliklerde kategorize etmek mümkündür: 1. Âşık tarzı şiir geleneği XVIII. asırda gös‐terdiği yükselişini bu asırda da devam et‐tirmiş, hatta klasik şairlerin birçoğunun bu yüzyılda da halk şiiri tarzında eser verdik‐leri görülmektedir. 2. Aynı zamanda XVIII. yüzyılın sonu XIX. asır başlarından itibaren bölgedeki hızlı değişmeler, şehirleşme kültürünün hız ka‐zanması, klasik doğu kültürünün, özellikle tar eşliğindeki makam ve bestelerin hâkim duruma gelmesi halk şiiri tarzında yazan şairleri klasik tarzda eser vermeye itmiştir. 3. Bir önceki asırda olduğu gibi bu yüz‐yılda da yüksek tabaka insanlarının halk şiirine meyil ettikleri görülmektedir. 4. Dönemin en belirgin özelliği XVIII. Asır‐da başlayan şiirle mektuplaşma geleneği; “Şiir mektup” yazma bu yüzyılda artmış, âşık‐şairlerin büyük çoğunluğu bu üslup‐tan istifade etmişlerdir. 5. Bölgede erkek sanatçılara beraber kadın âşıkların sayı oldukça artmış, onlar erkek‐


Number 28, 2009 187

ler sanatçılar kadar başarılı şiir örnekleri vermişlerdir.

6. Ayrıca XIX. asır âşık repertuarlarındaki sosyal ve siyasi lirizmin geniş bir şekilde işlenmesi onları önceki devir temsilcilerden oldukça farklı kılar.

XIX. asır Karabağ âşık şiirinin önemli tem‐silcilerinden biri olan Âşık Valeh’in torunu Abbaskulu ilk sanat imtihanını Âşık Eles‐ger’in Şuşa’da tertip ettiği bir mecliste ver‐miş ve bu tarihten itibaren halk arasında ünü artmıştır. Onun zaman zaman şair Natavan’ın davetiyle “Meclis‐i Üns”te işti‐rak ettiği söylenilir. Abbaskulu, Azerbay‐can halk ve âşık musikisi örneklerini ilk defa plaka yazdıran sanatkârlardandır. 1914 yılında Tiflis’te Almanya’nın “Sport‐Rekort” şirketi, onun ifasında birçok halk ve âşık musikisi örneğini plaka aktarmış‐tır.[ 26 ] Cebrayıl’da doğan Âşık Mahmud Dızahlı (1810 — 1881) XIX. asır Karabağ âşık şiiri geleneğinin başarılı bir temsilci‐sidir. Özellikle şiirlerinde XIX asrın siyasi ve sosyal sorunlarını işleyen âşık, Kara‐bağ’da ki Rus yönetimi ve onlara yandaşlık eden yerli memurların halka uyguladıkları zulmü, rüşveti, kabadayılığı açıktan açığa işlemiştir.[27]

Karabağ’da âşık şiirinin gelişmesi ve yay‐gınlaşmasında büyük emeği olan sanatçı‐lardan biri de Âşık Kurban Ağdabanlı’dır. O, Kelbecerʹde yetişen birçok aşığa üstatlık yapmış, bölge ile komşu olan diğer âşık muhitleri ile özellikle Göyçe âşıkları ile sıkı diyalog içerisinde bulunmuştur. [ 28 ] Aynı dönemde Karabağ’ın başka bir beldesinde, Cebrayıl’da üstat sanatçı gibi tanınan Âşık Mehemmed bazen “Şih”, bazen de “Bağ‐ban” mahlası ile şiirler söylemiştir.[29]

XIX. asır Karabağ Âşık Muhitinin yetiştir‐miş olduğu önemli âşıklarından biri, Azer‐baycan’ın ilk kadın âşıklarından sayılan Maralyanlı Âşık Peri (Cebrayıl 1811 — Şuşa 1847), Feridun Göçerli’nin yazdığına

göre devrinin eğitimli, bilgili, edebi simala‐rından biridir.[30] Otuz altı yıl ömür süren aşığın şiirlerinin birçoğu ona yazılan “şiir mektup”lara cevap niteliğindedir. Feridun Bey Göçerli’nin ifadelerine göre aşığa böl‐genin çeşitli yerlerinden, hatta hanlığın sı‐nırları dışından “şiir‐mektup”lar gelirmiş. Muhammed Bey Âşık, Hasan Mirza, Abdullah Çanizade, Caferkulu Han Neva vb. ile olan “şiir mektup”larında lirizmin hâkim olduğu görülür. Aşığın şiirleri ölü‐münü takiben 1856 yılında Mirze Yusif Nersesovʹun yayımladığı ʹʹMecmuay‐ı Vakif ve Muasirini Digerʹʹ kitabında, akabinde Adolf Berjenin 1867 yılında Leypsikʹte ya‐yımladığı ʹʹEşa’ari‐Şuerayi Azerbaycanʹʹ mecmuasında, Muhammed Ağa Müctehid‐zadeʹnin “Reyazül‐ Âşık in” ve Nevvabʹın tezkirelerinde yayımlanmıştır.[31]

Dönemin diğer kadın âşığı olan Âşık Besti’‐nin hayatı zorluklarla doludur. Rivayetlere göre sevdiği gencin öldürülmesi üzerine ağlamaktan gözleri kör olan âşık, şiirlerini “Kör Besti” ismiyle yazmıştır. Aslen Kelbe‐cer’in Levi köyündendir. Yüzyıl kadar ömür süren (Kelbecer 1836 — Kelbecer 1936) Âşık Besti’nin ümmi olduğu ve âşıklığı Âşık Eles‐ger’in, Ağdabanlı Âşık Kurban’ın vb. Âşık‐ların meclislerine katılarak öğrendiği riva‐yet edilir. Bayatı, geraylı, koşma, ağıt gibi şiir örneklerinde esasen kendi hayatını an‐latmış, ayrılığı, haksızlığı, zulmü konu edinmiştir.[32]

Kaynakların ʹʹKarabağʹın üç büyük kadın şairinden biriʹʹ olarak tanımladığı Fatma Hanım Kemine, aslen Şuşa’lıdır. O, erken yaşta (1842‐1898) vefat etmiş, mezarı halen Rus destekli Ermeni işgalindeki Şuşa şeh‐rindedir. Feridun Bey Göçerli’nin “nadire‐yi zamane” olarak adlandırdığı Fatma Hanım Kemine, “Fena” mahlası ile şiirler yazan Ağa Mirza Bey Babaʹnın kızıdır. Esa‐sen klasik tarzda yazan şairin, halk şiiri tarzında yazdığı örneklerinin sayısı azdır ve bunların birçoğu devrinin âşıklarına yazmış olduğu nazirelerden ibarettir.[33]

Seyran Qayıbov


Bahsedildiği gibi dönemin klasik şairleri‐nin birçoğu, Ceferkulu Han Neva (1780 Şuşa – 1860 Şuşa), Kerbelayi Abdulla İbn Canı (Şuşa 1780 — Şuşa 1839), Karabağʹın Ruslar tarafından işgaline ve Rus yöneti‐mine karşı olduğundan bazı aydınlarla be‐raber hanlık sınırları dışına sürülen Me‐hemmed Bey Âşık (Zengilan ? — Ordubad 1861), Mirza Hasan (Şuşa ? — Şeki 1831), daha çok tezkireci kimliği ile tanınan Mirza Mehemmed Kâtip Garabaği (Şuşa 1833 — Şuşa 1888) eserlerinde âşık tarzı şiir örnek‐lerinden koşmaya, geraylıya, tecnise müra‐caat etmiş, özellikle Âşık Peri’ye ve birbir‐lerine yazdıkları “şiir mektup”larda bu şekil ve türlerden faydalanmışlardır.[34]

XX. yüzyıl Karabağ âşık şiiri birkaç sanatçı dışında önceki yüzyıllara nazaran parlak sanatçı yetiştirememiştir. Âşık Kurban Ağ‐dabanlıʹnın oğlu Şemşir dönemin en önem‐li temsilcisidir. Koşma, geraylı, mani/baya‐tı, halk hikâyesi gibi zengin repertuara sahip olan Âşık Şemşir âşıklığı babasından ve Elesger’den öğrenmiştir.[35] Âşık Şemşir gibi Âşık Elesger’in meclislerine iştirak ederek ondan sanatın sırlarını öğrenen di‐ğer bir sanatçı Kelbecerli Feridun Salah‐zâde genç yaşta vefat etmesine rağmen (Kelbecer 1905– Kelbecer 1945) yazdığı koş‐maları ile ün kazanmıştır. Kelbecer ilinde doğan diğer bir âşık, Bimar Ali (Kelbecer 1904 ‐ Kelbecer 1952), Terterli Âşık Kadir, Muhammed Hamid oğlu (Seferov) şiirle‐rinde sevgisinden, acı talihinden bahset‐miş, şikâyet dolu lirik konulara üstünlük vermişlerdir. Şunu da ifade etmek gerekir ki XX. asır âşık şiirinde lirizmin yanında dönemin şartları gereğince geniş bir şekilde sosyal konular işlenmiş olsa da bu konu‐larda âşıkların lirizmle mukayesede pek fazla başarılı olduklarını söyleyemeyiz.[36]

XX. asır Azerbaycan âşıklarının ekseriyeti için söylenen temel özelliklerinden biri sa‐natı asıl meslek olarak değil, geleneği ya‐şatma adına yapmış olmalarıdır. Bu, Kara‐

bağ âşıkları için de geçerli bir durumdur. Humay Kudretoğlu’nun (Askerov) (işçi), Rüstem Halil oğlu’nun (Halilov) (fabrika müdürü), Zal Cabbarlı’nın (lise öğretmeni), Ekber Bahtiyaroğlu’nun (muhasip, lise öğretmeni), Hosrov Muhammed oğlu’nun (Seferov) (kütüphaneci), Umbay Sadık oğlu’nun (Ahundov) (lise öğretmeni), Adalet Laçınlı’nın vb. hayatlarına bakıldı‐ğında onların birer meslek sahibi oldukları, yüksek tahsil aldıkları, aynı zamanda âşık sanatında başarı sağladıkları anlaşılır.[37]

XX asır Karabağ Âşık Muhiti için önemli olan özelliklerden biri de XVII. ve XVIII. asırda bölgeye göç eden âşıkların tersine olarak, birçok aşığın buradan diğer bölge‐lere göç edip oradaki âşıklık geleneğinin gelişmesine ve yayılmasına katkı sağlamış olmalarıdır. İbrahim Karaçı oğlu (Aliyev), Borsunlu Mezahir ( Ahundov), Ali Hasan oğlu (Aliyev), Salman Uğurlu, Gence’de, Muhammed Çorlu Çıldır‐Ağbaba’da âşık‐lık sanatını icra etmekle kalmamışlar aynı zamanda onlarca aşığın yetişmesi için ça‐lışmışlardır.[38]

Sonuç:

Karabağ âşık şiirinin gelişme seyrini ince‐lerken şunları tespit edebiliyoruz:

1. XVIII. asırdan itibaren Karabağ’da âşık temsilcilerinin birçoğunun muğam sanatı‐nın halk nezdinde daha fazla rağbet gör‐mesinden dolayı bu sanata doğru yönel‐diklerine, XIX asırdan itibaren ise bu eğil‐menin daha da hız kazandığına âşıkların hayatlarına, şiirlerindeki dil, muhteva ve anlatım özelliklerine bakıldığında meyda‐na çıkar. Âşık şiirinin bu istikametteki seyri, zamanla âşıklık geleneğine olan isteğin azalmasına, tedricen bu geleneğin sürekliğini sağlayan usta çırak eğitiminin azalmasının başlıca sebepleri arasındadır.

2. XX. asrın ortaları, 80’li yıllarının sonuna doğru bu günkü Ermenistan sınırları içe‐


Number 28, 2009 189

risinde bulunan kadim Türk toprakların‐dan ahalinin zorla kovulması İrevan, Göyçe, Dereleyez gibi âşık muhitlerinin za‐yıflamasına ve zamanla son bulmasına neden olmuştur ki bu süreç, asırlarca des‐tek sağladığı Karabağ âşık şiirine de tesirini göstermiştir. 3. Karabağ âşık edebiyatının sonunu hazırlayan hadiseler ise XX. asrın doksanlı yıllarından sonra bölgenin azınlık nüfusu olan Ermeniler tarafından bu toprakların asıl unsuru olan Azerbaycanlılara karşı yöneltilen terör olayları, akabinde Sovyet Rusya’sının desteği ile bu azınlık kitlenin Karabağ’ın büyük bir hissesini işgal etmesi, Türk‐Müslüman nüfusun katli ve zorunlu göçe tabii tutması ile vuku bulmuştur. 4. Günümüzde bölgede yetişen âşıklar Azerbaycan’ın muhtelif arazilerinde kaçkın hayatı sürmekteler, fakat onlar bu sanatı halen devam ettirmekteler.

KAYNAKLAR

1 Qasımlı Məhərrəm, Ozan aşıq sənəti, Bakı, “Uğur”, 2003, s. 218, Azad Nəbiyev, Azərbaycan xalq ədəbiyyatı, Bakı, “Elm”, 2006, s. 210.

2 Araslı Həmid, Aşıq yaradıcılığı, Bakı, “Birləşmiş”, 1960, s. 34–39, Kazımov Qəzənfər, Qurbani və poetikası, Bakı, “ADPU”, 1996, s. 70–90, Qurbani (Tərtib edən: Qəzənfər Kazımov), Bakı, “Şərq Qərb”, 2006, s. 4–35.

3 Araslı Həmid, Aşıq yaradıcılığı, Bakı, “Birləşmiş”, 1960, s. 56–60, Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axundov) I. C. Bakı, “Elm”, 1983, s. 89–98, Ustad aşıqlar (Tərtip edən‐lər: Paşa Əfəndiyev, Mürsəl Həkimov, Nəzakət Məmmədova), Bakı, “Gənclik”, 1983, s. 4–48, Azər‐baycan klassik ədəbiyyatından seçmələr, (Tərtib edən və ön sözün müəllifi: Cahangir. Qəhrə‐manov), üç cilddə, III cild, XVII‐XVIII əsrlər Azər‐baycan şeiri, Bakı, “Elm”, 1988, s. 361, Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 356–361.

4 Telli saz ustadları (Tərtip edən: Əhliman Axun‐dov), Bakı, “Azərnəşr”, 1964, s. 27–29, Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axun‐dov) I. C. Bakı, “Elm”,1983, s. 201‐ 219, Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 134.

5 Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axundov) I. C. Bakı, “Elm”,1983, s. 201‐ 219.

6 Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axundov) I. C. Bakı, “Elm”,1983. s.138.

7 Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 253. 8 Aşıq Ələsgər, ((Tərtib edən, ön söz və qeydlərin

müəllifi: İslam Ələsgər), Bakı, “Şərq Qərb”, 2004, səh. 243–256.

9 Qasımlı Məhərrəm, Ozan aşıq sənəti, Bakı, “Uğur” 2003, s. 216–217.

10 Paşayev Sədnik, Azərbaycan folkloru və aşıq yaradııcılığı, Bakı, “ADU”, 1989, s. 42–45.

11 Araslı Həmid, Aşıq yaradıcılığı, Bakı, “Birləşmiş” 1960, s. 56–60, Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axundov) I. C. Bakı, “Elm”, 1983, s. 89–98, Azərbaycan klassik ədəbiy‐yatından seçmələr, (Tərtib edən və ön sözün mü‐əllifi: Cahangir. Qəhrəmanov), üç cilddə, III cild, XVII‐XVIII əsrlər Azərbaycan şeiri, Bakı, “Elm”, 1988, s. 361, Paşayev Sədnik, Azərbaycan folkloru və aşıq yaradııcılığı, Bakı, “ADU”, 1989, s. 42–45.

12 Bəhcət Bəhlul, Sarı Aşığın bayatıları, Bakı, “Səda”, 2006, s. 12‐21.

13 Namazov Qara, “Xəstə Qasım, Azərbaycan aşıq‐larının IV qurultayı qarşısında”, Azərbaycan müəl‐limi qəzeti, 16 mart 1984, Köprülü M. Fuad, Türk saz şairleri, I C, Ankara, “Güven”, 1962, s. 13–15

14 Qasımlı Məhərrəm, Ozan aşıq sənəti, Bakı, “Uğur” 2003, s. 216.

15 Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axundov) I. C. Bakı, “Elm”,1983, s. 138.

16 Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 367‐369.

17 Köçərli Firdun Bəy, Azərbaycan Ədəbiyyatı, I.C. Bakı, “Elm”,1978, s. 318–320.

18 Azərbaycanın aşıq və şair qadınları(Tərtib edən: Əzizə Cəfərzadə), Bakı, “Gənclik”,1974, s. 20–21.

19 Qasımlı Məhərrəm, Ozan aşıq sənəti, Bakı, “Uğur” 2003, s. 215‐ 221.

20 Əfəndiyev Paşa, Aərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, Bakı, “Maarif”, 1981, s.196.

21 Qasımlı Məhərrəm, Ozan aşıq sənəti, Bakı, “Uğur” 2003, s. 215‐ 221.

22 Allahmanlı Mahmud, Aşıq Valehin sənət dünyası, Bakı, “APİ” 1991, s. 108.

23 Qasımlı Məhərrəm, Ozan aşıq sənəti, Bakı, “Uğur” 2003, s. 219, Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 405–406.

24 Köçərli Firdun Bəy, Azərbaycan Ədəbiyyatı, I.C. Bakı, “Elm”,1978, s. 254, Telli saz ustadları (Tərtip edən: Əhliman Axundov), Bakı, “Azərnəşr” 1964, s. 27–29.

Seyran Qayıbov


25 Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axundov) I. C. Bakı, “Elm”,1983, s. 201‐ 219.

26 Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 27‐28, Yaqub Əliyev, “Qarabağ folkloru və onun Gülablı çeşməsi”, Dədə Qorqud jurnalı III (12) Bakı, “Səda”, 2004, s. 86–90.

27 Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 252–253.

28 Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axundov) II. C. Bakı, “Elm”,1984, s. 40‐ 54, Sazım Sözüm, Bakü, 1978, s. 57‐ 59, Telli saz ustadları (Tərtip edən: Əhliman Axundov), Bakı, “Azərnəşr” 1964, s. 152–154.

29 Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axundov) I. C. Bakı, “Elm”,1983. s. 351‐ 355, Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 62–63.

30 Köçərli Firdun Bəy, Azərbaycan Ədəbiyyatı, I. C. Bakı, “Elm”,1978, s.340.

31 Köçərli Firdun Bəy, Azərbaycan Ədəbiyyatı, I. C. Bakı, “Elm”,1978, s 340–342, Azərbaycanın aşıq və şair qadınları, (Tərtib edən: Əzizə Cəfərzadə) Bakı, “Gənclik”,1974. s. 37‐ 47, Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axundov) I. C. Bakı, “Elm”, 1983. s. 220–228.

32 Azərbaycanın aşıq və şair qadınları,(Tərtib edən: Əzizə Cəfərzadə) Bakı, “Gənclik”,1974. s. 111‐ 118, Azad Nəbiyev, Azərbaycan xalq ədəbiyyatı, Bakı, “Elm”,2006, s. 217.

33 Köçərli Firdun Bəy, Azərbaycan Ədəbiyyatı, II.C. Bakı, “Elm”,1981, s.158‐163. Bakı 1981, Azərbay‐canın aşıq və şair qadınları, (Tərtib edən: Əzizə Cəfərzadə) Bakı, “Gənclik”,1974. s. 76‐ 94.

34 Köçərli Firdun Bəy, Azərbaycan Ədəbiyyatı, I.C. Bakı, “Elm”,1978, s. 307– 317, 343‐ 358, Azərbay‐can aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axundov) I. C. Bakı, “Elm”,1983. s. 241–255, Sazım sözüm, Bakı 1978, s. 55–56.

35 Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 389‐390.

36 Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (Tərtip edən: Əhliman Axundov) II. C. Bakı, “Elm”, 1984, s. 367‐ 378, Aşıqlar, (Tərtib edən: Səttar Axundov) Bakı, “Birləşmiş” 1960, s. 169–170, Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 77–79.

37 Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 116, 123‐124, 174, 192‐193, 269, 350‐351, 402,

38 Namazov Qara, Aşıqlar, Bakı, “Səda”, 2004, s. 132‐133, 195‐196, 262‐264, 284‐286, 355‐356.

Number 28, 2009 191

INVESTIGATION of KAZAKH CUSTOMS AND TRADITIONS

Haldun VURAL Qafqaz University, Faculty of Philology

Head of English Language and Literature Department

Baku / AZERBAIJAN

[email protected]

ABSTRACT

It has always been interesting for Turkish litterateurs to investigate the literatures of Turkiye’s brother nations, especially in Central Asia. This has gained acceleration after their getting independence at the beginning of 1990’s. Since the roots of Turkish people lay in Central Asia, Turkish litterateurs have paid special attention especially to folk literature of the peoples of this region. In this work Kazakh folk literature and Kazakh oral literature are investigated. The works of Turkish litterateurs and their translations on this subject are given as samples.

Key words: Central Asia, Turkish litterateurs, folk literature, Kazakh oral literature.

KAZAK GELENEK VE GÖRENEKLERİ UZERİNE BİR ARAŞTIRMA

ÖZET

Türk edebiyatçıları icin Orta Asya’da bulunan kardeş halkların edebiyatı her zaman ilgi çekici olmuştur. 1990’lı yılların başında bu halkların bağımsızlıklarını kazanmalarından sonra bu ilgi daha da artmıştır. Türk halklarının kökleri Orta Asya’ya dayandığı için Türk edebiyatçıları özellikle bu bölge halklarının halk edebiyatına derin bir ilgi duymaktadır. Bu çalışmamızda Kazak halk edebiyatı ile Kazak ağız edebiyatı irdelenmektedir. Türk edebiyatçılarının bu konu üzerine yaptıkları calişmalarından ve çevirilerinden örnekler verilmiştir.

Anahtar kelimeler: Orta Asya, Türk edebiyatçıları, halk edebiyatı, Kazak ağız edebiyatı.

During last ten years Turkish litterateurs began to translate the works of Kazakh oral literature into Turkish language and make comparative analyses of them. This means a lot for both nations’ literatures. It is possible to find many common themes about the lives of Turkish people, especially about their nomad times, while studying the poems of Kazakh customs and traditions. Poems about cradle, laments, domestic animal poems, epigrams, and proverbs are unforgettable values belonging not only past, but also to the future in order to be passed from generations to generations. This peculiarity has an important place in Kazakh oral literature. One of today’s important problems is that Kazakh oral literature must be translated into other Turkish peoples’ languages, so they can

know and study it. It is also Turkish litterateurs’ duty to introduce Kazakh oral literature to mankind, show it to the world as a common heritage of whole Turkish world. This too is obviously a great honor for us, and a great richness. For this reason every civilized people respects its oral literature a lot, and struggles to keep it.

Turkish litterateurs are using their all possible ways, and materials to investigate and translate literatures of Turkish peoples. “Anthology of Literature of Turkish peoples out of Turkiye” can be given as a sample. Ministry of Culture and Tourism of Turkiye initiated for the publication of this work. This work is planned to be 50 volumes, and 27th volume is completely dedicated to Kazakh literature. Short anthology of

Haldun Vural


Kazakh literature is about 60 pages, and starts oral literature and ends with the works of Gumar Karash. The introduction was written by Erkan Mumcu, Minister of Culture and Tourism at that time. Kazakh professor Mekemtas Mirzahmetov’s article “Introduction or Instead of That” comes after minister’s introduction. This article was translated into Turkish language. The book consists of three parts: First part is Kazakh folk literature, second part is literature of old period, and third part is literature of 15th‐18th centuries. People’s oral literature itself includes songs of agriculture and stock‐breeding, songs of Nauruz, poets’ tunes, songs of Ramadan, songs of wedding, songs of games, jingles, puzzles, proverbs, legends, songs of bravery, songs of love, discussion of poets (discussion of girl and boy, satires, riddles, and sample discussions etc.). In the part of “songs of agriculture and stock‐breeding” there are ancient songs only belonging to Kazakh people among whole Turkish world, and Turkish readers are introduced to them for the first time. This is a new thing for Turkish readers. This mentioned work is a very important work to introduce Kazakh literature to Turkish readers, and literary world. It is also important to indicate that this work can be assumed as a new sample in this field.

Turkish litterateurs have been investigating their own folk literature and divided them according to their styles and titles as the following;

1. Songs of children (lullabies) 2. Songs of nature and shepherd 3. Songs of love 4. Songs of celebration 5. Songs of work 6. Songs of gangs 7. Songs of braves

8. Laments 9. Funny songs 10. Songs of special events 11. Songs of dance 12. Songs of history [1, S. 249‐250].

There are similarities and also differences in this categorization with Kazakh folklore. It important to emphasize that here what is called as “song” means “jir” in Kazakh literature. So Turkish “folk songs” means “folk jirs”, that’s to say “jirs of customs and traditions” in Kazakh. Although Turkish and Kazakh songs of customs and traditions are similar because of their common history, each of them has its own characteristics also. Turkish people had conquered a vast part of the region with peoples having different religions and traditions, had lived with these peoples for centuries, and not only taught their own way of life and customs, but also they learned a lot from them, and now they have their own civilization different from they had when they were in their fatherland. These have not been happened in one day of course. Agriculture, trading, sailing, crafting, urban work have left their special marks on Turkish songs of customs and traditions. For that reason although Turkish and Kazakh peoples are brother nations, there are great differences in their songs of customs and traditions.

Well known Kazakh folklorist, professor Sh. Ibirayev divides Kazakh songs of customs and traditions into six types:

1. Craftsman (calendar) songs; a. songs of domestic animals; b. songs of poets; c. songs of agriculture; d. nauruz; e. songs of Ramadan.

2. Songs dedicated to babies: a. songs of cradle;

Investigation of Kazakh Customs and Traditions

Number 28, 2009 193

b. songs of consolation; c. poems of superstition.

3. Songs of wedding: a. starting the wedding; b. finishing the wedding; c. wedding songs; d. bride’s songs; e. consolation; f. opening the bridal veil; g. congratulating.

4. Songs of burial: a. announcing about the dead; b. condolences; c. lamenting; d. praying.

5. Songs of customs and traditions: a. gratitude; b. curse; c. praying; d. greetings; e. farewell; f. meeting; g. missing.

6. Songs of beliefs: a. babbling; b. charming (getting rid of the poison of

snake etc.); c. begging (to the moon, day, cloud,

grass, nature etc.); d. melody of shamans; e. bewitching (to make a person, or

animal to be dependent on something); f. fortune telling; g. interpretation of dreams; h. praying and blowing; i. dismissing with incense; j. calling gin [2, S. 108].

Ferhat Tamir, a professor of Gazi University has published “Kazakh Literature” which

gives deep and detailed information about Kazakh Literature and about the period from Kazakh folk literature till modern Kazakh literature. Its name is “Falcon Flying towards the Sun”. In this book Kazakh folk literature and history of Kazakh literature till modern times are investigated. Texts are given together in both Kazakh and Turkish languages. Kazakh songs of customs and traditions are investigated in detail in this work, and plot and idea of each song, and its purpose are also given and explained in plain words. The following extract can be given as an example: “Songs of customs and traditions: songs among people to be sung in different social events such as birth of a baby, wedding, and death of a person. Birth of a baby is the most popular of these: In ancient times there were three days and nights long celebrations for a new born baby in Kazakh culture. In these celebrations there are songs to express good wishes and intentions for the baby. The themes of these songs are about preventing new born baby and his/her mother from bad spirits.

Songs of wedding: In Kazakh traditions first bride’s house gives food to the guests, and then wedding ceremony starts. This song is sung by a young singer. Customs of wedding are explained, households are praised, and bride is mentioned in these songs. These songs generally end with good wishes and praying.” [1, S. 249‐250]. So detailed information about the times and ways of the songs of wedding, bride’s, opening the bridal veil, farewell, and lamenting are given and explained. The following is given as a sample from Turkish Literatures’ Anthology:

Kazakh in Latin Alphabet

Young Man: Alıp kelgen bazardan Kara nasar, jar‐jar‐av!

Haldun Vural


Kara makpal sevkele, Şaşın basar, jar‐jar‐av! Munda ekem kaldı dep, Kam jemeniz, jar‐jar‐av! Jaksı bolsa kayın atan, Ornın basar, jar‐jar‐av!

Turkish Translation

Yiğit: Alıp geldiğim pazardan Kara ipektir,yar yar! Kara kadifeden başlık, Saçını örter, yar yar! Burada babam kaldı diyerek, Üzülmeyiniz, yar yar! İyi olursa kaynatan, Yerini alır, yar yar!

Kazakh in Cyrillic Alphabet

жігіт: Алып келген базардан Қара насар жар‐жар‐ау Қара мақпал сəукеле, Шашын басар жар‐жар‐ау! Мұнда əкем қалды деп, Қам жемеңіз жар‐жар‐ау! Жақсы болса қайын атаң Орнын басар, жар‐жар‐ау!

[3, S. 51].

Information is cut short in order to shorten the pages of the book. He classifies and shows the songs of customs and tradition as the following; 1) Songs of birth of a baby, 2) starting the wedding songs, 3) wedding songs, 4) bride’s songs, 5) opening the bridal veil, 6) farewell, 7) lamenting. Each of these is investigated in detail and explained in this work.

F. Tamir’s work was published approxi‐mately ten years ago, and some problems of Kazakh literature are investigated. But now it is high time to handle each genre separately and study deeply. Of course the above mentioned work is a good start and a wonderful track to follow for future works.

BIBLIOGRAPHY

1. Tamir Ferhat. Kazak Edebiyatı // Güneşe Uçan Kartal. – Ankara: Tolkun, 2000. – S. 198‐289.

2. Ыбыраев Ш. Қазақ фольклористикасы: кеше, бүгін, ертең // Əлем: альманах: өлеңдер, очерктер, əңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 104‐116 б.

3. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışın‐daki Türk Edebiyatları Antolojisi. Kazak Edebi‐yatı. – Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2004. – S. 511.

Number 28, 2009 195

TÜRKİYE’DEKİ BİLİM VE SANAT MERKEZLERİNDE ÖĞRENİM GÖREN ÜSTÜN YETENEKLİ ÖĞRENCİLERİN BİLİM ADAMI

İMGELERİ

Murat DEMİRBAŞ Kırıkkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi,

İlköğretim Bölümü Fen Bilgisi Eğitimi Anabilim Dalı

Yahşihan ‐ Kırıkkale / TÜRKİYE

[email protected], [email protected]

ÖZET

Fen öğretiminde öğrencilerin bilimsel bilginin yapısını, bilimsel düşünme becerilerinin nasıl elde edildiğini bilmesi ve bunları uygulamaya geçirmesi önem taşımaktadır. Bilimsel bilginin yapısını ve uygulama yollarını öğrenen öğrenciler, çevrelerinde karşılaştığı sorunlara farklı gözle bakabilecek ve çözüm yolları üretebilecektir. Fen bilimlerine yönelik olumsuz tutum ve davranışlar sergileyen öğrencilerin, bu alandaki başarılarının olumsuz yönde etkilendiği ve öğrencilerin gelecekteki meslek seçimlerine olumsuz etkilerinin olduğu araştırma sonuç‐larında ortaya konulmaktadır. Fen bilimlerinin yapısı, bilimsel bilgi ve özellikle bilim adamları hakkında yanlış düşünceleri olan öğrencilerin, bu alanla ilişkili olarak yapacakları çalışmalarda isteksiz oldukları, yapılan araştırma sonuçlarında görülmektedir. Öğrenciler bilim adamlarını, fiziksel dış görünümlerine göre (yaşlı, saçı dökülmüş, önlüklü, tuhaf saç görünümlü vb.) değerlendirmekte, onların yaptığı çalışmaların uygulamaları hak‐kında çok fazla bilgiye sahip olmadıkları görülmektedir. Öğrencilerin bilim adamları hakkındaki düşüncelerinin olumsuz olması, onların gelecekte bu alanda çalışma isteklerinde bir azalmaya sebep olabilecektir. Bu amaçla araştırmada Kırıkkale İli Bilim ve Sanat Merkezi’nde öğrenim gören üstün yetenekli öğrencilerin bilim adamları hakkındaki düşüncelerinin ne olduğunu belirlemek istenmiştir.

Araştırmada, yurt dışı literatürde sıklıkla kullanılan, “Bir Bilim Adamının Resmedilmesi Testi” (DAST‐Draw a Scientist Test) kullanılmış ve öğrencilerden elde edilen çizimler analiz edilmiştir. Ölçekte, öğrencinin bir bilim adamını nasıl gördüğü, kendisinin bir bilim adamı olduğu zaman nasıl davranışlar sergileyeceği ve bir bilim adamı resmederken; nerede, kaç yaşında, ne iş yaparken resmettiği ve çevresinde bilim adamı olarak kimi gördüğüne yönelik sorular yer almaktadır. Kullanılan ölçekten elde edilen veriler nitel ve nicel yöntemler kullanılarak değerlendirilmiş ve Bilim ve Sanat Merkezlerinde fen öğretimine yönelik yapılması gereken etkinliklerin neler olabileceğine ilişkin önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Bilim adamı imgesi, fen ve teknoloji öğretimi, bilim ve sanat merkezleri, üstün yetenekli öğrenciler.

THE SCIENTIST IMAGES OF THE GIFTED STUDENTS STUDYING AT SCIENCE AND ART CENTERS IN TURKEY

ABSTRACT

In science education, it is important for the students to understand the structure of scientific knowledge, to learn how the scientific thinking skills are acquired and to convey these to practice. The students that mastered the structure of the scientific knowledge and the means to translate this knowledge into practice would approach the problems they encounter around differently and might provide solutions to those problems. Evidence indicates that negative attitudes of students towards science education deteriorates their academic success in this field and have negative effects on students’ future selection of profession. Researches also show that students with misconceptions about the structure of science, scientific knowledge and specifically the scientists become reluctant in scientific tasks. Students appreciate scientists with respect to their appearances (old, bald, with white coat, with a weird hair style and so on) and they generally seem to have insufficient knowledge about the scientists’ studies. Because of the negative conceptions of students about scientists, the studentsʹ ambitions to work in this field in the future may diminish. With this purpose, it was intended in this study to determine the scientist images of the gifted students studying in Kırıkkale Province Science and Art Center.

Murat Demirbaş


The study made use of the frequently used and cited DAST (Draw a Scientist Test) and then the drawings obtained from the students were analyzed. The scale consisted of questions such as how the student viewed a scientist, what kind of behaviors he/she would present if he/she becomes a scientist, how the student drew a scientist (at what age, where, in doing what etc.) and who did the student view as a scientist in the milieu? The data obtained from the scale were evaluated using both qualitative and quantitative methods and several recommendations were made on the models of activities that might be used in Science and Art Centers for science education.

Keywords: Scientist image, science and technology education, science and art centers, gifted students

1. Giriş

Fen dersleri ile öğrencilerin bilimsel okur‐yazarlığın geliştirilmesi amaçlanır. Bilimsel okur‐yazarlıktan kastedilen, fen bilimleri‐nin doğasını bilmek, bilginin nasıl elde edil‐diğini anlamak, fen bilimlerindeki bilgile‐rin, bilinen gerçeklere bağlı olduğunu ve yeni kanıtlar toplandıkça değişebileceğini algılamak, fen bilimlerindeki temel kav‐ram, teori ve hipotezleri öğrenerek, bilim‐sel kanıt ile kişisel görüş arasındaki farkı anlayabilme davranışının kazandırılması‐dır. Bilimsel okur‐yazarlığı kazanmış top‐lumlar, gelişmelere daha çabuk ayak uydu‐rarak, yapılacak yenileştirme çalışmaları‐ na önderlik edebileceklerdir (YÖK/Dünya Bankası Milli Eğitimi Geliştirme Projesi, 1997 a, b).

Fen ve teknoloji öğretimi sadece ilköğretim düzeyinde değil, eğitimin her kademesinde etkili bir biçimde uygulaması yapılmak‐tadır. Bu uygulamaların yapıldığı yerler‐den birisi de bilim ve sanat merkezleridir. Bilim ve sanat merkezlerinde öğrenim gö‐recek öğrencileri belirlemek amacıyla, okul öncesi eğitimi çağındaki çocuklar için veli‐ler veya okul öncesi eğitim kurumları öğ‐retmenlerince, ilköğretim çağı öğrencileri için ilköğretim kurumu sınıf ve şube rehber öğretmenlerince, ortaöğretim öğrencileri için sınıf rehber öğretmenler kurulunca aday gösterilmektedir. (MEB, 2009) Birime kabul edilen İlköğretim ve ortaöğretim çağındaki öğrenciler; örgün eğitimlerine akranları ile birlikte kayıtlı oldukları okullarında devam etmektedirler. Örgün eğitimleri dışındaki

zamanlarda bireysel yeteneklerinin farkın‐da olmaları ve kapasitelerini geliştirerek en üst düzeyde kullanmalarını sağlayacak olan eğitim‐öğretim, merkezlerce verilmektedir. Bu birimlerde verilen eğitim öğrencilerin ilgi yetenek ve ihtiyacına göre şekillenmek‐tedir (MEB, 2009).

Öğrencilerin ihtiyaçlarına göre, fen bilim‐leri alanında verilecek eğitimle, öğrenci‐lerin bu alanda daha kapsamlı ve detaylı çalışmalarla, üst düzeyde düşünme bece‐risini geliştirmesi beklenmektedir. Öğrenci‐lerin fen bilimine, fen bilimlerinin yapısına bakış açıları ve bilim adamları hakkındaki görüşleri, onların gelecekteki meslek seçim‐lerine ve o alandaki başarılarına olumlu veya olumsuz etkisi olacaktır. Bu amaçla öğrencilerin bilimsel tutumlarının, fen bi‐limlerinin yapısı hakkındaki düşünceleri‐nin ve bilim adamlarına bakış açılarının sıklıkla çalışıldığı görülmektedir.

1.1. Üstün Yetenekli Öğrencilere Uygulanan Programlar ve Çalışma Sonuçları

Bilim ve sanat merkezlerine kayıt yaptıran öğrenciler ilk olarak uyum programına alın‐maktadır. Bu aşamada öğrencinin birimi tanıması, yapılacak çalışmalar hakkında bilgi edinmesi amaçlanmaktadır. Daha son‐ra öğrenciler, destek eğitim programına alınmakta bu programda öğrencilere yöne‐lik olarak, İletişim Becerileri, Grupla Çalış‐ma Teknikleri, Öğrenme Yöntemleri, Prob‐lem Çözme Teknikleri, Bilimsel Araştırma Teknikleri, Yabancı Dil, Bilgisayar, Sosyal


Number 28, 2009 197

Etkinlikleri içeren çalışmalara yer verilmek‐tedir. Bu programdan sonra sırası ile birey‐sel yetenekleri far ettirme, özel yetenekleri geliştirme, proje üretimi ve yönetimi prog‐ramlarına alınmaktadır (MEB, 2009).

Bilim ve sanat merkezlerinde yapılan ça‐lışmaların her bir aşamasının titizlikle plan‐lanması, onların gelecekte fen bilimleri ala‐nında bir meslek edinme, bu alanla ilgili çalışmalarda bulunma isteğini arttırabile‐cektir. Literatüre bakıldığında, bilim adam‐ları hakkındaki öğrenci görüşlerini belirle‐mek için Chambers (1983) tarafından geliş‐tirilen, “Bir Bilim Adamının Resmedilmesi Testi”nin (DAST‐ Draw a Scientist Test) birçok araştırmacı tarafından kullanıldığı görülmektedir. Fung (2002) araştırmasında “Bir Bilim Adamının Resmedilmesi Testi”‐ni (DAST‐ Draw a Scientist Test) kullanmış ve Çinli öğrencilerin bilim adamları hak‐kındaki düşüncelerinin cinsiyet ve sınıf far‐kına göre nasıl değiştiği incelenmiştir. Araş‐tırma sonuçlarına göre, öğrencilerin genel‐likle erkek bilim adamlarını niteledikleri görülmüştür. Bodzin ve Gehringer (2001) yaptıkları araştırmada, bilim adamlarının genel olarak beyaz tenli, erkek, laboratuar‐da çalışan, gözlük takan olarak betimledi‐ğini belirtmiştir. Bu düşünceyi değiştirmek için, bilim adamlarının sınıfa ziyaretleri et‐melerini sağlanarak, onları çalışırken göz‐lemlemeleri istenmiştir. Balkı, Çoban ve Aktaş (2003) araştırmasında, ilköğretim öğ‐rencilerine açık uçlu sorular yöneltmiştir. Öğrencilerin genellikle bilim adamlarını araştırma yapan kişiler olarak nitelendirdi‐ği görülmüştür. Öğrencilerin bir bilim ada‐mı olduklarında; keşif, icat, buluş türü ça‐lışmalarla uğraşacaklarını ve bir bilim ada‐mı olmanın güç bir iş olduğunu ifade et‐tikleri belirtilmiştir. Jones, Howe ve Rua (2000) öğrencilerin fen bilimleri hakkındaki düşüncelerini, okul dışında yaptıkları et‐kinlikleri, ilgi duyulan fen konularını ve gelecekteki meslek seçimlerini incelemiştir.

Erkek öğrencilerin daha çok, kolay ve çok para kazanabilecekleri meslekleri seçtiği görülmüştür. Ayrıca fen bilimlerinin zor ol‐duğu ve tehlikeli çalışmalar içerdiği, öğ‐rencilerce belirtilmiştir.

Yapılan araştırma sonuçları incelendiğinde, normal okullarda öğrenim gören öğrencile‐rin zihnindeki bilim adamı düşüncesi, olumlu anlamda görülmemektedir. Yani öğrenciler, genel olarak bir bilim adamını gözlüklü, laboratuarda deney veya araştır‐ma yapan, saçı dağınık veya dökülmüş ola‐rak görmektedir. Üstün yetenekli öğrenci‐lerin bilim adamı ve bilimin doğası hakkın‐daki görüşleri, bu merkezlerde yapılacak eğitimini planlanması bakımından önemli olacaktır. Örneğin, Melber (2003) yaptığı çalışmasında, akademik olarak yüksek ye‐tenekli ilköğretim öğrencileri üzerinde, özel yapılandırılmış fen eğitiminin etkisini araştırmıştır. Ayrıca hazırlanan program, araştırma tabanlı aktiviteleri de içermek‐tedir. Araştırmacı tarafından uygulanan ölçekler, bilimsel kariyere ilişkin tutum, bilim ve bilimsel çalışmanın doğasını orta‐ya koyacak şekilde oluşturulmuştur. Öğ‐rencilerin bilimsel çalışma hakkındaki gö‐rüşlerini belirlemek için DAST testi kulla‐nılmıştır. Programa katılımdan sonra, öğ‐rencilerin bilim meslek hayatı algılayışı ve bilimin işleyiş algısında artışın olduğu gö‐rülmüştür. Yine Delcourt, Cornell ve Gold‐berg (2007), yüksek yetenekli öğrencilerin iki yıl boyunca akademik ve duyuşsal de‐ğişimlerini incelemiştir. Öğrencilerin istek‐lerine göre programların şekillendirilmesi gerektiği ve iyi gözlemlenmelerinin önemi üzerinde durmuştur. Hong ve Aqui (2004) çalışmasında, akademik olarak matematik‐te başarılı, matematikte yaratıcı ve normal düzeyde olan öğrencileri bilişsel ve moti‐vasyon biçimleri bakımından karşılaştır‐mıştır. Araştırmada, öğrencilerin kabiliyet‐lerine inanma bakımından bir farklılık göz‐lenmemiştir. Akademik ve yaratıcı yeterliği

Murat Demirbaş


yüksek olan öğrencilerin, matematik yeter‐lilik ve öz yeterliklerinin yüksek olduğu görülmüştür. Gentry, Rizza ve Gable (2001) çalışmasında kırsal ve kentsel bölgede ya‐şayan üstün yetenekli öğrencilerin sınıfta yapılan çalışmalara ilişkin tutumlarını ince‐lemiştir. Kırsal bölgede yaşayan öğrencile‐rin çalışmalara daha az ilgi gösterdiği, buna karşın kentte yaşayanlara göre etkin‐likleri daha eğlenceli buldukları görülmüş‐tür. Hertzog (2003) yaptığı nitel araştırma‐da, daha önce eğitim gördüğü çalışmaların aktif hayattaki yansımalarının nasıl oldu‐ğunu, mülakat soruları ile belirlemiştir. Boran ve Aslaner (2008) çalışmasında Tür‐kiye’de üstün yetenekli öğrencilerin eğiti‐mine fazla önem verilmediğine değinerek, bu merkezlerde uygulanabilecek matema‐tik konularını içeren probleme dayalı öğre‐tim etkinliklerine yer vermiştir. Ataman (1982) ise genel olarak üstün yetenekli öğ‐rencilerin özelliklerinden söz etmiş, öğret‐men, anne ve babalara düşen sorumluluk‐ları açıklamıştır. Budak (2008) çalışmasında üstün yetenekli öğrencilerin matematik ala‐nında ne tür becerilerinin olması gerektiği ile ilgili bilgilere yer vermiştir. Demirbaş ve Bozdoğan (2009) çalışmasında, bilim ve sa‐nat merkezlerinde çalışan fen öğretmenle‐rinin karşılaştığı problemleri belirlemiş ve bazı çözüm önerilerine değinmiştir. Yine Gökdere ve Çepni (2004) çalışmasında ise, bilim ve sanat merkezlerinde çalışan öğret‐menlerin, proje tabanlı öğrenme ve uygula‐maları, modern öğretim modelleri, Bloom taksonomisi gibi konularda eğitim almak istediklerini ve bu alanda yetiştirilmeleri‐nin önemli olduğunu belirtmiştir.

Üstün yetenekli öğrencilerin eğitimi ile il‐gili yapılan çalışmaların sonuçları incelen‐diğinde, bu alanda çok titiz ve kapsamlı çalışmaların yapılmasının gerektiği görül‐mektedir. Böylelikle öğrencilerin daha iyi ve amacına uygun bir biçimde yetişmesi sağlanabilecektir.

2. Araştırmanın Amacı

Fen bilimlerinde, bilisel süreç becerilerini kazanan, bilimsel düşünme ve olaylara bu bakış açısı ile yaklaşan bireylerin yetiştiril‐mesi önemli bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Gelecekte fen bilimlerine ilgisi olan, bu alanda olumlu tutumlar geliştiril‐miş bireylerin yetiştirilmesi, geleceğin ünlü bilim adamlarının doğmasına zemin hazır‐layacaktır. Bu amaçla üstün yetenekli öğ‐rencilerin, bilim adamları hakkındaki dü‐şüncelerinin belirlenmesi ve ortaya çıkacak duruma göre, öğretim etkinliklerinin plan‐lanıp uygulanması önem kazanmaktadır.

Buradan hareketle aşağıdaki alt problem‐lere cevap aranmıştır.

Üstün yetenekli öğrencilerin; 1. Bilim adamlarının genel özellikleri hak‐

kındaki düşünceleri nelerdir? 2. Bilim adamlarının fiziksel özelliklerine

ilişkin düşünceleri nelerdir? 3. Bilim adamı imajını oluştururken etki‐

lendiği faktörler nelerdir? 4. Bilim adamı olarak çevresinde gördüğü

kişiler kimlerdir?

3. Yöntem 3.1. Araştırma Modeli

Araştırmada nitel ve nicel yöntemlerden yararlanılmıştır. Nitel veriler elde edilir‐ken, öğrencilerin bilim adamı hakkındaki düşüncelerini bazı durumlar için resmet‐meleri istenmiştir. Nitel araştırmalarda amaç genelleme olmayıp, çalışılan konu‐nun derinlemesine ve tüm olası durumla‐rın ayrıntılı olarak incelenmesi amaçlan‐maktadır. Tek bir analiz birimi (bir birey, bir okul vb.) olduğu için, araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden Bütüncül Tek Durum Deseni kullanılmıştır (Yıldırım ve Şimşek, 2008). Durum çalışmalarında, veri‐ler analiz edilirken, modellerin çizilmesi yöntemlerinden de yararlanıldığı görül‐mektedir (Büyüköztürk vd, 2008).


Number 28, 2009 199

Nicel verilerin elde edilmesinde, betimle‐me‐survey yöntemi kullanılmıştır. Bu yön‐tem olayların, nesnelerin, varlıkların, ku‐rumların, grupların ve çeşitli alanların, ne olduğunu betimlemeye çalışan araştırma‐larda kullanılmaktadır (Kaptan, 1991). Öğ‐rencilerin bilim adamları hakkındaki gö‐rüşleri 5’li derecelendirme ölçeğine göre oluşturulduğu için bu yöntemden yararla‐nılmıştır.

3.2. Çalışma Grubu ve Veri Toplama Araçları

Araştırmaya, Kırıkkale İli Bilim ve Sanat Merkezinde öğrenim gören toplam 47 öğ‐renci dâhil edilmiştir. Öğrencilerin zihinle‐rinde oluşturdukları bilim adamı düşünce‐sini belirlemek amacı ile literatürde yer alan çalışmalar incelenmiştir. Yapılan çalış‐malarda öğrencilerin bilim adamları hak‐kındaki düşüncelerini ortaya koymak ama‐cı ile “Bir Bilim Adamının Çizilmesi” (DAST ‐Draw a Scientist Test) ölçeklerinin sıklıkla kullanıldığı görülmüştür. Bu amaçla, Song ve Kim (1999) tarafından “Bir Bilim Ada‐mının Çizilmesi” ölçeklerinin yeniden göz‐den geçirerek oluşturduğu, “Bilim Adamı İmgesi” (The Images of the Scientist) ölçe‐ğinin kullanılmasının uygun olacağı düşü‐nülmüştür.

Tablo 1. Bilim Adamı İmgesi Ölçeğinin Yapısı

Maddeler İçeriği Cevaplama Biçimi

1 Bilim adamının zihinsel imajı

5’li derecelendirme ölçeğine göre

2 Bilim adamının fiziksel imajı

Bazı başlıklara göre, bir resmin çizilmesi

3 Düşüncenin kaynağı

Verilen seçeneklerden, seçilmesi

4 Çevremizdeki bilim adamları

Birinin tanımlanması ve nedeninin yazılması

5 Favori bilim adamım

Bir ismin verilmesi ve nedenin yazılması

3.3. Verilerin Analizi

Araştırmanın nicel kısmının verileri analiz edilirken öğrencilerin verdiği cevapların

frekans dağılımları (f) çıkartılmış ve arit‐metik ortalama ( x ) değerlerine bakılmıştır ve buradan yorumlara gidilmiştir. Araştır‐manın nitel kısmına ilişkin sorular ve çi‐zimlerden elde edilen veriler ilgili başlıklar çerçevesinde analiz edilmiş ve farklı araş‐tırmacılar tarafından birbirinden bağımsız olarak tasnif edilerek gruplandırılmıştır. Öğrencilerin vermiş olduğu cevaplardan örnekler verilirken, her bir öğrenci numa‐ralandırılmış ve öğrencilerin ifadelerinin yanında kız veya erkek öğrenci olduğu be‐lirtilmiştir. Gruplanan veriler yorumlana‐rak ilgili literatürle ilişkilendirilmiştir.

4. Bulgular

Araştırma kapsamında, ortaya konulan alt problemlere yönelik bulgular aşağıda her bir madde için açıklanmaktadır. Araştırma‐ya katılan öğrencilerin cinsiyetleri ve sı‐nıfları Tablo 2 ve 3’de verilmektedir.

YAZI QAYDALARI 1. “Qafqaz Universiteti” jurnalı ictimai, siyasi, iqtisadi, təbiət və texniki elmlər sahəsində əvvəllər heç bir yerdə nəşr

olunmamış orijinal tədqiqat əsərlərini və icmal məqalələrini qəbul edir. 2. Məqalələr Azərbaycan, türk, ingilis və rus dilində yazıla bilər. 3. Məqalələr A4 kağızının bir üzündə, üç nüsxədə kompüter yazı səhifəsində, müəllifin imzaladığı ərizəsi ilə birlikdə

göndərilməlidir. 4. Yazılar IBM uyumlu kompüterin Microsoft Word yazı programında, CD-də göndərilməlidir. 5. Göndərilən əsərlər bu bölümlərdən ibarət olmalıdır: başlıq, müəllifìn adı və soyadı, ünvanı, xülasə, açar sözlər, mətn və

qaynaqlar. 6. Başlıq ortada, qara və böyük hərflə yazılmalıdır. Başlıq həm türk, rus və ya Azərbaycan dilində, həm də ingilis dilində

olmalıdır. 7. Müəllifin adı başlığın altında (ortada olmaqla) yazılmalı, ünvanı və varsa e-mail bildirilməlidir. 8. Xülasə yüz sözü keçməmək şərtilə, 9 punto yazı tipi böyüklüyündə ingilis, türk, və Azərbaycan dilində olmalıdır. Açar

sözlər üç dildə verilməklə ən azı üç sözdən ibarət olmalıdır. 9. Şəkil, rəsm, grafik və cədvəllər çapda düzgün, aydın çıxacaq vəziyyətdə olmalıdır. Şəkil, rəsm və grafiklərin yazıları

onların altında yazılmalıdır. Cədvəllərdə isə başlıq cədvəlin üstündə yazılmalıdır. 10. Mənbələr mətn içərisində kvadrat mötərizə daxilində göstərilməklə məqalənin sonunda mətn daxilindəki sıra ilə düzül-

məlidir. Mənbələr 9 punto yazı tipi böyüklüyündə olmalıdır. 11. Səhifə ölçüləri: üstdən 2.8 sm, altdan 2.8 sm, soldan 2.5 sm və sağdan 2.5 sm olmalıdır. Mətn 11 punto yazı tipi

böyüklüyündə, Palatino Linotype yazı tipi ilə və tək simvol aralığında yazılmalıdır. Paraqraflar arasında 6 punto yazı tipi aralığında məsafə olmalıdır.

12. Orijinal tədqiqat əsərlərinin tam mətni 10 səhifədən artıq olmamalıdır. 13. Məqalələr jurnalın redaksiya heyətinin qərarı ilə çap olunur. Redaksiya düzəlişlər etmək üçün məqaləni müəllifə qay-

tara bilər. Yazıya görə bütün cavabdehlik müəllifin üzərinə düşür. 14. Jurnalda dərc olunmayan məqalələr geri qaytarılmır.

YAZIM KURALLARI 1. Qafqaz Üniversitesi Dergisi, Sosyal ve Fen Bilimlerde, Mühendislik sahasında daha önce yayımlanmamış orijinal

çalışmaları ve derlemeleri kabul etmektedir. 2. Makaleler; Azerbaycan, Türk, Ìngiliz ve Rus dillerinde yazılabilir. 3. Çalışmalar A4 kağıdının tek yüzüne, üç nüsha bilgisayar çıktısı alınarak, yazarların imzasını taşıyan bir ön dilekçe ile

birlikte gönderilmelidir. 4. Yazılar IBM uyumlu bilgisayarda Microsoft Word yazım programında dizilip CD’de gönderilmelidir. 5. Gönderilen makaleler şu şekilde düzenlenmelidir: Makalenin Adı, Yazarın Adı, Adresi, Çalışmanın Özeti, Anahtar

Kelimeler, Metin ve Kaynaklar. 6. Makalenin adı ortada, siyah ve büyük harfle yazılmalıdır. Başlık hem Ìngiliz hem de Türk/Azerbaycan/Rus dilinde

olmalıdır. 7. Yazarın adı başlığın altına bir boşluk bırakılmış şekilde, ortaya, adres ve e-postayla birlikte, yazılmalıdır. 8. Özet yüz kelimeyi geçmeyecek şekilde, 9 font büyüklüğünde hem Türkiye Türkçesinde (veya Azerbaycan Türkçe-

sinde) hem de İngilizce olarak yazılmalı, her iki dilde de en az üç anahtar kelime belirtilmelidir. 9. Şekil, Resim, Grafik ve Tablolar baskıda düzgün çıkacak nitelikte olmalıdır. Şekil, Resim ve Grafiklerin yazıları alt

kısımda yer almalıdır. Tablolar’da ise başlık, tablonun üst kısmında bulunmalıdır. 10. İstifade edilen kaynaklar, metin dahilinde köşeli parantez içerisinde numaralandırılmalı, aynı sırayla metin sonunda

gösterilmelidir. Kaynakların büyüklüğü 9 punto olmalıdır. 11. Sayfa ölçüleri; üst: 2.8 cm, alt: 2.8 cm, sol: 2.5 cm, sağ: 2.5 cm şeklinde olmalıdır. Metin 11 punto büyüklükte

Palatino Linotype fontu ile ve tek aralıkta yazılmalıdır. Paragraflar arasında 6 puntoluk mesafe olmalıdır. 12. Derleme hariç, makalenin tamamı 10 sayfayı geçmemelidir. 13. Makalenin yayımlanmasına, Hakemlerin görüşleri doğrultusunda Dergi Danışma Kurulu karar verir. Hakemlerden

gelen rapora bağlı olarak gerek görüldüğü takdirde makale düzeltme için yazara geri gönderilebilir. Çalışmanın her türlü ilmi ve yasal sorumluluğu yazarına aittir.

14. Yayıma kabul edilmeyen yazılar iade edilmez. 15. Azerbaycan dışından gönderilen ve yayımlanacak olan makaleler için, 30 ABD Doları veya karşılığı TL, T.C. Ziraat

Bankası / Üsküdar-Ìstanbul 0403 0050 5917 No’lu hesaba yatırılmalı ve makbuzu üniversitemize fakslanmalıdır.

INSTRUCTIONS FOR AUTHORS 1. The Qafqaz University Journal accepts original unpublished articles and book reviews in the following fields: - social sciences,

humanities, sciences and engineering. 2. Articles can be written in any of the following languages: - Azerbaijani, English, Turkish or Russian. 3. Articles should be submitted in triplicate, typed on one side of A4 white paper. A submission letter, signed by the author of the

article, should accompany the submission. 4. The submission should also be accom-panied by a CD file compatible with IBM PC formats. File format should be compatible

with Microsoft Word. 5. The submitted article should follow the following format: - Article title, author's name, address, article abstract, list of key

words, article main text and references. 6. The article title should be centred on the page and in bold capitals. The title should be one or the other of these, English and

Azeri, English and Russian or English and Turkish. 7. The writer's name should be centred on the page under the article title with one space between the two, followed by the author's

address and email. 8. The abstract should be written in 9 point type size and not exceed 100 words. The abstract and key words should be written in

either of the following: - English and Azeri, English and Russian or English and Turkish. 9. Figures, pictures, graphics and tables must be of publishing quality. Figures, pictures and graphics should be captioned

underneath, tables should be captioned above. 10. References must be numbered in the in article to refer to a endnote. The reference list at the end of the article must be in

numeracal order. These should be in 9-point type size. 11. The following margin sizes should be used: - Top 2.8 cm. bottom 2.8 cm. left 2.5 cm, right 2.5 cm. The article main text should be

written in Palatino Linotype 11 point type size single-spaced. Paragraph spacing should be 6 point. 12. The maximum number of pages for an article should not exceed 10 pages. 13. The decision to publish a given article is made by the Journal advisory board through recommendations taken from referees.

The referees may ask the author of the article to make amendments to the article prior to publication. Publication of the article will be dependant upon the relevant amendments being made by the author. The scientific and legal integrity of the article is the responsibility of the author.

14. Unpublished articles will not be returned to the authors. 15. Articles submitted from outside Azerbaijan, which are published, carry a publishing charge of 30 American dollars. This

payment can be to one or other of following bank accounts: - T.C. Ziraat Bankasi / Üsküdar-Istanbul 0403 0050 5917 Proof of payment should be faxed to the university.

ПРАВИЛА ДЛЯ АВТОРОВ 1. Журнал «Journal of Qafqaz University» публикует оригинальные, ранее нигде не опубликованные научные статьи и

обзорные работы авторов, посвященные актуальным проблемам науки. 2. Статьи могут быть представлены на азербайджанском, турецком, английском и русском языках. 3. Рукописи, напечатанные на одной стороне листа стандартного формата А4, представляются в трех экземплярах и

сопровождаются заявлением, подписанным автором. 4. Рукописи должны быть набраны на компьютере типа IBM в текстовом файле Microsoft Word. Копия статьи должна

быть представлена также в электронной форме на CD. 5. Представленные статьи должны содержать следующие разделы: заглавие, инициалы и фамилию автора, адрес,

аннотацию, ключевые слова, текст и список цитированной литературы. 6. Заглавие статьи пишется заглавными буквами, жирным шрифтом и располагается по центру. Заглавие должно быть

на турецком или азербайджанском, а также английском языках. 7. Инициалы и фамилия автора размещаются под названием статьи (по центру) с указанием почтового адреса и

электронной почты. 8. Аннотация статьи должна содержать не более ста слов, набранных шрифтом 9Pt на русском, турецком или aзер-

бaйджанском, а также английском языках. Ключевые слова не менее трех слов должны быть представлены на каждом языке.

9. Рисунки, картинки, графики и таблицы должны быть тщательно и четко выполнены. Подписи к рисункам разме-щаются под рисунком, картинкой или графиком. Название таблицы пишется над таблицей.

10. Ссылка на использованную литературу дается в тексте цифрой в квадратных скобках. Список цитированной литера-туры, набранный шрифтом 9pt, располагается в конце статьи в цифровом порядке.

11. Размеры страницы: сверху 2.8 см, снизу 2.8 см, слева 2.5 см и справа 2.5 см. Текст печатается шрифтом Palatino Linotype, размер шрифта 11Pt, интервал - одинарный. Параграфы должны быть разделены расстоянием, соответ-ствующим интервалу 6 Pt.

12. Полный обьем статьи не должен превышать 10 страниц. 13. Статьи публикуются по решению редакционной коллегии журнала. При необходимости статья может быть

возвращена автору для исправлений. Автор несет ответственность за материалы, содержащиеся в статье.

14. В случае отклонения статьи рукописи не возвращаются.

Documents

Journal of Qafqaz 28 Designed