JUGOSLOVENSKA STUDIJA PREKURSORA … studija prekursora...Milijana Simonovic, Savo Stanisljevic, Durica Stojsic, Vasilios Thanopoulos, Ljubisa Tikic, Zorana Vasiljevic, Brankica Vasic,

JUGOSLOVENSKA STUDIJA PREKURSORA ATEROSKLEROZEKOD SKOLSKE DECE 1998-2003.

IZDAVAC:

Medicinski fakultet Univerziteta u Beogradu

CIBIF - Centar za izdavacku, bibliotecku i informacionu delatnost

RECENZENTI:

Prof, dr Bosiljka Vujsic-Tesic, Medicinski fakultet, Beograd

Prof, dr Durica Stojsic, Medicinski fakultet, Novi Sad

Odlukom Naucnog veca Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu br. 3350/6 od 06.07.2005.,delo pod naslovom ,,JUGOSLOVENSKA STUDIJA PREKURSORA ATEROSKLEROZE KODSKOLSKE DECE (JUSAD)" glavnog i odgovornog urednika prof, dr Srecka Nedeljkovica, glavnogistrazivaca prof, dr Slavka Simeunovica, i direktora naucnog projekta i programa dr Milije Vukotica drsci, ispunjava uslove da bude stampano kao naucna monografija Medicinskog fakulteta.

Clanovi Naucnog odbora:

Mihailo Popovic, raniji predsednik Naucnog odboraMilica Bajcetic, Slavica Cankovic, Svetlana Cecevic, Dara Savic-Bozovic, Vukosava Diklic,Dusan Dimitrijevic, Slavko Dunjic, Branisa Dordevic, Ljubisa Zivkovic, Ida Jovanovic,Bratimirka Jelenkovic, Jasmina Jelic, Vladimir Kanjuh, Radojka Kolundzic, Nada Majkic-Singh, Andreas Margitakis, Dragomir Marisavljevic, Biljana Marjanovic, Melita Markovic,Zeljka Milincic, Milorad Mirkovic, Relja Nedeljkovic, Bozidar Nesevic, Ljubica Nikolic,Ivana Novakovic, Mladen Novitovic, Miodrag Ostojic, Trifun Pantic, Miroslav Pavkovic,Mirjana Pavlovic, Bozidar Petrovic, Tomislav Petrovic, Slobodan Popara, Jasmina Rankovic,Milijana Simonovic, Savo Stanisljevic, Durica Stojsic, Vasilios Thanopoulos, Ljubisa Tikic,Zorana Vasiljevic, Brankica Vasic, Vera Vujovic, Srdan Vukasinovic

Glavni i odgovorni urednik: Srecko I. Nedeljkovlc

Glavni istrazivac: Slavko D. Slmeunovic

Direktor izdavackog projekta: Mllija R. Vukotic

Lektor: Svetlana Dimitrijevic

Dizajn korice: Doc. dr Ivana Novakovic

Tehnicki urednik: Ljiljana Stanic i Vera Topuzovic

ISBN 86-7117-154-X

CIP — Kaxajiornsamija y ny6jiiiKamijnHapo/iHa GiiGnHoxeica Cp6nje, Eeorpafl

616. 13-004.6-02-053.5(497.11) (082)

JUGOSLOVENSKA studija prekursoraateroskleroze kod skolske dece / glavni iodgovorni urednik Srecko I. Nedeljkovic. -Beograd : Medicinski fakultet Univerziteta,CIBID, 2006 (Beograd : Grafoskop). - 898str. : graf. prikazi, tabele ; 24 cm

Tiraz 1.000. - Str. 7-8: Predgovor / SreckoI. Nedeljkovic, Slavko D. Simeunovic, MilijaR. Vukotic. - Bibliografija uz vecinuradova. - Summary.

ISBN 86-7117-154-X1. He/iejLKOBHli, CpeliKO H.a) AxepocKJieposa - UlKOJiCKa aeua - Cp6iija —

COBISS.SR-ID 128299020

Stampa:

"GRAFOSKOP", Beograd

Tiraz: 1000

Prekursori ateroskleroze u JUSAD studiji

KVALITET ISHRANE SKOLSKE DECE U JUSAD STUDIJI

Mirjana Pavlovic, Agnes Kadvan, Milija Vukotic,Srecko Nedeljkovic, Slavko Sumeunovic

UVOD

Optimalna ishrana skolske dece predstavlja jedan od najvaznijih faktora za pravilanrast, razvoj ishranjenost i dobro zdravstveno stanje. Nepravilna ishrana i neadekvatan unospojedinih nutrienata je potencijalni nutritivni faktor rizika za pojavu malnutricija i razvojhronicnih masovnih nezaraznih bolesti (HMNB), a posebno kardiovaskularnih. Smatra se daodnos pojedinih nutrienata u odnosu na ukupnu energetsku vrednost hrane ima najveci uticajna nastanak hronicnih bolesti, kao i kardiovaskularnih (KVB). Faktori rizika u nastankuateroskleroze i KVB su mnogobrojni i imaju kumulirajuci efekat (1,2,3).

Svetska zdravstvena organizacija (SZO) naglasava da su urbanizacija,industrijalizacija, globalizacija trzista i ekonomski razvoj u poslednjoj dekadi uticali na naglepromene stila zivota i ishrane u smislu povecanog konzumiranja hrane velike energetskegustine i velike potrosnje masti, narocito zasicenih, a nedovoljni unos ugljenih hidrata uzsedentarni nacin zivota i manji energetski rashod znacajno doprinele porastu HMNB (1,2,4).

Prema stavu SZO potencijalne nutritivne faktore rizika za razvoj ateroskleroze ikardiovaskularnih bolesti predstavlja ishrana sa suficitom energije u odnosu na energetskirashod, zatim velika kolicina ukupnih masti, zasicenih masnih kiselina, trans-masnih kiselina,holesterola, animalnih proteina, rafmiranih ugljenih hidrata, kuhinjske soli i alkohola, uznedovoljan unos kompleksnih ugljenih hidrata, dijetnih biljnih vlakna, polinezasicenihmasnih kiselina i antioksidativnih elemenata. Rasprostranjene navike ovakvog nacina ishraneu razvijenim zemljama, ali u poslednje vreme i u zemljama u razvoju doprinose epidemijskojpojavi ateroskleroze i KVB (1,2).

Dosadasnji rezultati pracenja kvaliteta porodicne i drustvene ishrane stanovnistva unasoj sredini ukazuju na cinjenicu da je ona neadekvatna i neuravnotezena, uz prisustvopotencijalnih nutritivnih faktora rizika, sto je povezano sa pojavom nutritivnih i zdravstvenihporemecaja i bolesti nepravilne ishrane, kako kod odraslih, omladine, tako i dece. Nepravilnaishrana uz neadekvatan nacin zivota utice na pojavu vecine faktora rizika KVB u sve mlademuzrastu. Vecina faktora rizika koji su u vezi sa ponasanjem kao sto su ishrana i stil zivota,sticu se i ustaljuju u detinjstvu i imaju perzistirajuci karakter (tracking fenomen), sto ukazujena veliki potencijal za prevenciju i potrebu preduzimanja programa primarne prevencije ipromocije pravilne ishrane u sto ranijem uzrastu (5-23).

Cilj ispitivanja je bio da se utvrdi kvalitet i nutritivna vrednost porodicne ishraneskolske dece, kao i nutritivni faktori rizika i njihova distribucija kod ispitivanih porodica deceskolskog uzrasta 10 i 15 godina u reprezentativnom uzorku u JUSAD studiji tokom 1998. i2003. godine.

262 - JUSAD STUDIJA


METODOLOGIJA

Kvalitet porodicne ishrane skolske dece uzrasta 10 i 15 godina u Jugoslovenskojstudiji prekursora ateroskleroze kod skolske dece (JUSAD) analiziran je metodomkonzumnoanaliticke ankete ishrane u trajanju od 7 dana. Tokom 1998. godine je obuhvaceno1319 porodica skolske dece iz 13 ccntara: Arilje, Beograd, Gradiste (Republika Srpska),Despotovac, Zajecar, Kraljevo, Knjazevac, Pristina, Podgorica, Uzice, Nis, Pozarevac iSubotica. Tokom 2003. godine anketnim ispitivanjem je obuhvaceno 960 porodica (458devojcica i 502 decaka) skolske dece uzrasta 15 godina u 10 regionalnih centara JUSADstudije (Arilje, Beograd, Bor, Despotovac, Knjazevac, Kraljevo, Pozarevac, Subotica, Uzice,Zajecar).

Scdmodncvna konzumnoanaliticka anketa ishrane je tokom 1998. i 2003. godineevaluirana pomocu softvera "Porodicna anketa ishrane" u cilju odredivanja encrgetskog inutritivnog unosa i nutritivnih faktora rizika porodicne ishrane skolske dece (24,25).Evaluacija nutritivnih faktora rizika vrsena je u odnosu na aktuelne populacionc ciljcvcishrane (Population nutrition Goals, Svetske Zdravstvene Organizacije) i preporuke dnevnogunosa energije i nutrienata za odredeni uzrast (RDA) (1,26,27,28,29).

REZULTATI

Prosecna potrosnja pojedinih grupa namirnica po jednoj osobi tokom dana i godisnjesa procentualnim ucescem u odnosu na prosecnu energetsku vrednost porodicne ishraneskolske dece uzrasta 10 i 15 godina u JUSAD studiji tokom 1998. i 2003. godine prikazanaje u tabelama 1.12. Analizirajuci procentualno ucesce razlicitih grupa namirnica u prosecnojdnevnoj energiji tokom 1998. godine hleb i zitarice su bile zastupljeni sa 33,79%, mleko iproizvodi sa 10,19%, meso, jaja i mesni proizvodi 15,08%, a riba samo 1,04%, masti i ulja sa13,35%, secer i slatkisi sa 8,35%, povrce i proizvodi sa 4,51%, vocc i proizvodi 7,85%,leguminoze 1,64%, jezgrasti plodovi 2,81% (tabela 1; grafikon 1).

Tabela 1. Prosecna potrosnja pojedinih grupa namirnica sa prikazom procentualnogucesca u odnosu na ukupnu energetsku vrednost u porodicnoj ishrani skolskedece u svim centrima JUSAD studije tokom 1998. i 2003. godine

Grupa namirnica

Mleko i proizvodiMeso, jaja i proizvodiRiba i proizvodiHleb, zitarice, testeninePovrce i proizvodiVoce i proizvodiSecer i slatkisiMasti i u l jaJezgrasti proizvodiLeguminozeNapici -alkohol, caj, kafaZaciniUKUPNO

1998. g.

g/dan

316,42197.4926.87

364,78307,19403,20

69,0749,4514,0815,7653,69

6,111824,11

% energetskevrednosti

10,1915,08

1,0433,79

4,517,858,35

13,352,811,641,280,10

100,00

kg/god.

115.4972,08

9,81133,14112,12147,1725,2118,055,145,75

19,602,23

665,799

2003. g. (prosck za oba pola)

g/dan

282,23203,29

32,21329,26221,69435,76

68,2737,4627,1125,6931,48

7,821702,27

%energetskevrednosti

9,8017,32

1,3531.74

3.408,209.559,615,572,810,500.15

100,00

kg/god.

103,0174,2011,76

120,1880,92

159.0524,9213,679,899,37

11,482,85

621,33

JUSAD STUD1JA-263

Prckursori ateroskleroze u JUSAD studiji

Graflkon 1. Procentualno ucesce pojedinih grupa namirnica u odnosu na prosecnudnevnu energetsku vrednost ishrane skolske dece uzrasta 10 i 15 godina

u svim centrima JUSAD studije u toku 1998. i 2003. godine

Zacini f O j>>1 5

Napici (alk., caj, kafa)

Leguminoze

Jezgrasti proizvodi

Masti i ulja

Seceri slatkisi

Voce i proizvodi

Povrce i proizvodi

Hleb i zitarice

Riba i prozvodi

Meso i proizvodi

Mleko i proizvodi

0

,5,57

2^TT

J87

4,51

'7,85

313,3),55

31,74

1.351,04

9,810,19

3|9

10 15 20 25 30 35

Analizirajuci procentualno ucesce pojedinih grupa namirnica u prosecnoj dnevnojenergiji za oba pola uzrasta 15 godina tokom 2003. godine, hleb i zitarice su bile zastupljenesa 31,74%, mleko i proizvodi sa 9,80%, meso, jaja i mesni proizvodi 17,32%, a riba samo1,35%, masti i ulja sa 9,6%, secer sa 9,55 %, povrce i proizvodi sa 3,40 %, voce i proizvodi8,20%, leguminoze 2,80%, jezgrasti plodovi 5,57% (tabela 1; grafikon 1).

U tabeli 2. je prikazana prosecna dnevna potrosnja pojedinih grupa namirnica udnevnoj ishrani decaka i devojcica uzrasta 15 godina posebno prema polu tokom 2003.godine. Grafikon 2. daje prikaz procentualnog ucesca pojedinih grupa namirnica u odnosu naukupnu dnevnu energetsku vrednost tokom 2003. godine kod decaka i devojcica uzrasta 15godina. Komparacijom procentualne zastupljenosti pojedinih grupa namirnica kod deceuzrasta 10 i 15 godina u posmatranim godinama 1998. i 2003. godine sa preporukama ucescapo piramidi ishrane istice se mala zastupljenost povrca svega 4,51% i 3,40% u odnosu napreporuke 15-25%, kao i voca 7,85% i 8,20% u odnosu na preporuke od 10-15%, zatim mastii secera 21,7% i 19,20% u odnosu na preporuke od 5% (grafikon 3).

Prosecna dnevna energetska vrednost porodicne ishrane skolske dece uzrasta 10godina u JUSAD studiji tokom 1998. godine u okvim svih centara bila je 2981,96 kcal, gde suproteini bili zastupljcni sa 14,76%, masti sa 40,08% i ugljeni hidrati sa 45,16 %. U odnosu naukupnu energetsku vrednost obroka, masti animalnog porekla cine 23,35%, a biljne masti16,73%, zatim, 7,99% animalne belancevine i 6,77% biljne belancevine. Zasicene masnekiseline cine 11,35%, polinezasicene 7,76%, a mononezasicene 9,76% u odnosu na ukupnudnevnu energetsku vrednost. Prosecni dnevni unos holesterola bio je 226,69 mg (76,01mg/1000 kcal), a dijetna vlakna 16,46 g/dan (5,51 g/1000 kcal), (tabela 3).

264 - JUSAD STUDIJA


Tabela 2. Prosecna dnevna potrosnja pojedinih grupa namirnica sa prikazomprocentualnog ucesca u odnosu na ukupnu energetsku vrednost (EV) uporodicnoj ishrani skolske dece uzrasta 15 godina tokom 2003. godine premapolu

Grupa namirnica

Mleko i proizvodi

Meso i proizvodi

Riba i proizvodi

Hleb i zitarice

Povrce i proizvodi

Voce i proizvodi

Secer i slatkisi

Masli, ulja

Jezgrasti proizvodi

Leguminoze

Napici (alkohol, caj, kafa)

Zacini

UKUPNO

g/dan

Decaci

309,28

211,70

31,61

352,13

219,10

446,25

72,24

38,58

26,73

27,74

30,04

7,80

1773,19

Devojcice

255,05

195,85

33,15

307,08

226,49

426,07

64,50

36,55

27,76

23,67

33,33

7,91

1639,41

%EV

Decaci

10,08

17,26

2,16

32,46

3,16

7,99

9,62

9,41

5,23

2,89

0,5

0,14

Devojcice

9,45

17,39

1,49

30,86

3,69

8,46

9,46

9,86

5,97

2,71

0,51

0,17

Grafikon 2. Procentualno ucesce pojedinih grupa namirnica u odnosu na prosecnudnevnu energetsku vrednost ishrane skolske dece uzrasta

15 godina prema polu tokom 2003. godine

Zacini

Napici (alk., caj, kafa)

Leguminoze

Jezgrasti proizvodi

Masti i ulja

Secer i slatkisi

Voce i proizvodi

Povrce i proizvodi

Hleb i zitarice

Riba i prozvodi

Meso i proizvodi

Mleko i proizvodi

S 0,17Po,i4

3 0.510,5

1?«Q

I 3»3,16

==*, 1,49

— * 1.26

— 5,97

p52S'

a• '

_ 1

69

• v B-

9,86

,41

',62

10,081

nto

1

D Devojcice

O Decaci

i

, . ^ . . .

30,86

•Mii'iT.illl.p-^-T

%

10 15 20 30 35

JUSAD STUDIJA - 265


Tabela 3. Prosecna energetska vrednost i sadrzaj makronutrijenata u porodicnojishrani skolske dece u svim centrima JUSAD studije tokom 1998 . i 2003.godine (ukupno dnevno i na 1000 kcal=Nutrient density index) sa % ucescemu odnosu na ukupnu energetsku vrednost

Energy a/ nutrijenti

Energetska vrednost(Kcal)Ukupne masti (g)

- zivotinjske (Z) (g)

- biljne (B) (g)

Ukupni proteini (g)

- zivotinjski (Z) (g)

- biljni (B) (g)

Ugljeni hidrati (g)

Zas.masne kiseline (Z) (g)

Polinezas.masnekis.(P) (g)

Mononez.masnekis.(M) (g)

Holesterol (mg)

Dijetna vlakna (g)

- rastvorljiva (g)

- nerastvorljiva (g)

1998. g.

Dnevno

2981,96

128,53

74,87

53,66

107,42

58,16

49,26

328,45

36,38

24.90

31,30

226,69

16,46

8,00

8,46

Na lOOOkcal

-

43,10

25,11

17,99

36,02

19,50

16,52

110,15

12,20

8,35

10,4976,01

5,51

2,68

2,83


-

40,08

23,35

16,73

14,76

7,99

6,77

45,16

11,35

7,76

9,76--

--

odnos P/Z=0,68; Z/B masti=l,39;Z/Bproteini=l,18

2003. g. (prosek za oba pola)

Dnevno

2881.2

129,1

75,47

53,66

109,9

59,08

50,90

335,50

37,59

22,02

32,94

229,4

16,07

7,62

8,45

Na lOOOkcal

-

44,82

26,20

18,63

38,17

20,50

17,67116,44

13,04

7,64

11,43

79,61

5,57

2,64

2,93


-

39,67

23,18

16,48

14,89

8,00

6,8945,44

12,13

7,10

10,63--

--

odnos P/Z=0,58; Z/B masti=l,4;Z/B proteini=l,16

Grafikon 3. Zastupljenost pojedinih grupa namirnica (%) u ukupnoj dnevnoj energijiporodicne ishrane u odnosu na preporuke piramide ishrane

kod skolske dece uzrasta 10 i 15 godina tokom 1998. i 2003. godine

Preporuke

1998

Hleb i Povrce i Voce i Meso i Mleko i Masti, ulja izitarice proizvodi proizvodi proizvodi proizvodi secer

D1998 D2003 • Preporuke

266 - JUSAD STUDIJA

Prekursori atcroskleroze u JUSAD studiji

Prosecna energetska vrednost porodicne ishrane skolske dece uzrasta 15 godina za obapola tokom 2003. godine bila je 2881,2 kcal, gde su protein! bill zastupljeni sa 14,89%,masti sa 39,67% i ugljeni hidrati sa 45,44%. U odnosu na ukupnu energetsku vrednost obroka,masti animalnog porekla cine 23,18%, a biljne masti 16,48%, zatim, 8,00% belancevineanimalnog porekla i 6,89% biljne belancevine. Zasicene masne kiseline cine 12,13%,mononezasicenc 10,63%, a polinezasicene 7,10% energije. Prosecni dnevni unos holesterolabio je 229,4 mg, (79 mg/1000 kcal), a dijetna vlakna 16,07 g/dan (5,57g/1000 kcal), (tabela3). U tabeli 4. je prikazana energetska vrednost i sadrzaj makronutrienata u dnevnoj ishranidecaka i devojcica uzrasta 15 godina, posebno prema polu tokom 2003. godine.

Tabela 4. Prosecna dnevna energetska vrednost i sadrzaj makronutrienata u porodicnojishrani skolske dece uzrasta 15 godina prema polu tokom 2003. godine(ukupno dnevno i na 1000 kcal=Nutrient density index) sa % ucescem uodnosu na ukupnu energetsku vrednost

Energetska vrednost (Kcal)Ukupne masti (g)- Zivotinjske (Z) (g)- Biljne (B) (g)Ukupni proteini (g)- Zivotinjski (Z) (g)- Biljni (B) (g)Ugljeni hidrati (g)ZMS (g)PNMK (g)MNMK (g)Holesterol (mg)Dijetna vlakna (g)- rastvorljiva (g)- nerastvorljiva (g)

Prosecni odnos

De£acix/dan

3019,39134,2779,6454,62

115,3161,9953,32

353,3439,4121,9533,76241,016,377,738,64

x/1000Kcal

-44,4726,3818,0938,1920,5317,66

117,0213,057,27

11,1879,825,422,562,86

%EV

-39,3923,3616,0214,918,026,90

45,7012,146,76

10,39----

P/Z =0,55Z/B masti = 1 ,4Z/B proteini = 1,16

Devojcicex/dan

2755,0124,6471,5653,08

105,1056,4048,70

318,8935,9222,2932,34218,715,877,568,31

x/1000Kcal

-45,2425,9819,2738,1520,4717,68

115,7513,048,09

11,7479,385,822,743,02

%EV

-40,0122,9717,0414,877,986,89

45,1212,127,52

10,19----

P/Z =0,62Z/B masti = 1,35Z/B proteini = 1 , 1 6

Prosecni sadrzaj mineralnih materija i vitamina tokom 1998. i 2003. godine prikazanje u tabelama 5. i 6.

Poredenjem sa populacionim ciljevima ishrane utvrdena je ucestalost porodicaskolske dece sa nekim nutritivnim faktorima rizika. Tokom 1998. godine kod dece uzrasta 10godina utvrdeno je da 67,07% porodica unosi ukupne masti >30% dnevne energetskevrednosti (EV), 60,73% porodica koristi namirnice iz grupe secera iznad 10% ukupne EV,53,32% porodica konzumira zasicene masne kiseline iznad 10% energetske vrednosti. Dnevniunos soli iznad 6 g je utvrden kod svih porodica skolske dece, a dijetnih vlakana < 20g/danutvrdeno je kod 96,41% porodica, a holesterola iznad 300mg/dan kod 20,47% i P/Z odnosispod 0,45 kod 74,18% porodica (grafikon 4). Tokom 2003. godine kod dece uzrasta 15godina prema polu je utvrdena sledeca ucestalost nutritivnih faktora rizika kod porodica:holesterol iznad 300mg/dan kod 19,21% devojcica i 23,71% decaka, masti iznad 30% EV kod62,66% devojcica i 63,15% decaka, namirnice iz grupe secera iznad 10% EV kod 54,8%devojcica i 58,37% decaka, zasicene masne kiseline iznad 10% EV kod 56,37-56,58% dece,nepovoljan odnos izmedu P/Z ispod 0,45 kod 60,96-67,25% porodica skolske dece. Potrosnjakuhinjske soli iznad 6 g/dan i dijetnih biljnih vlakna ispod 20g/dan je prisutna uglavnom kodsvih ispitivanih porodica skolske dece uzrasta 15 godina (grafikon 5).

JUSAD STUDIJA-267

Prckursori ateroskleroze u JUSAD studiji

Grafikon 4. Ucestalost nutritivnih faktora rizika u porodicnoj ishrani kod skolske deceuzrasta 10 godina tokom 1998. godine

DIJETNA VLAKNA < 20 g/dan

P/Z < 0.45

ZMK > 10% EV

NaCl> 6g

SECER > 10% EV

MASTI> 30% EV

HOLESTEROL > 300mg/dan

0%

J 96,41%

74,18%

53,32%

100,00%

J 60,73%

I 67,07%

20,47%

20% 40% 60% 80% 100% 120%

Tabela 5. Prosecni unos vitamina i mineralnih materija u porodicnoj ishrani skolskedece uzrasta 10 godina u svim centrima u toku 1998. godine

Nutrient! X/dan X/lOOOkcalRDA

10 god.MINERALNE MATERIJE

Kalcijum (mg)

Fosfor (mg)

Gvozde (mg)

Natrijum (mg)

Kalijum (mg)

Magnezijum (mg)

Cink (mg)

Jod (fig)

1210,32

1656,08

20,41

5042,05

4357,99

416,85

13,06

159,88

405,88

555,37

6,85

1690,85

1461,45

139,79

4,38

53,62

800

800

10

-

-170

10

120

V1TAMINI

Vitamin A (jagRE)

Vitamin D (jig)

Vitamin E (ngja-TE)

Vitamin C (mg)

Vitamin Bl (mg)

Vitamin B2 (mg)

Vitamin B6 (mg)

Niacin (mg)

Vitamin B12 (fig)

Folna kiselina (ng)

Vitamin K (jig)

471,36

4,34

28,06

125,17

2,67

2,64

2,41

33,95

4,99

252,83

37,45

158,07

1,45

9,41

41,98

0,89

0,88

0,81

11,38

1,67

84,79

12,56

700

10

7

45

1,0

1,2

1,413

1,4100

30

IndexNa/K:l ,16

268 - JUSAD STUDIJA


Tabela 6. Prosecni unos mineralnih materija i vitamina kod skolske dece uzrasta15 godina 2003. godine u JUSAD studiji

Nutrienti Skolskadeca prosek

DeCaciX

x/lOOOkcal RDAdecaci

15-18 g.

DevqjciceX

x/lOOOkcal RDAdevojcice15-1 8_g.

M i n e r a l n e m a t e r i j eCa (mg)Mg (mg)Fe (mg)Zn (mg)Jod (ng)P (mg)Natrijum (mg)Kalijum (mg)

1120,66391,4820,0115,11

190,521701,925473,723786,57

1197,12403,08

21,0215,03

198,921782,665724,623884,82

396,47133,49

6,964,97

65,88590,40

1895,951286,62

1200400

1215

1501200

1046,65382,20

19,0815,33

182,981628,285246,523711,94

379,90138,72

6,925,56

66,41591,021904,31347,3

1200300

1512

1501200

V i t a m i n iVitA(ngRE)Vit. D (ng)VitE(nga-TE)Vit. K (pg)Vit. C (mg)Vit. Bl (mg)Vit. B2 (mg)Niacin (mg NE)Vit. B6 (mg)Folnakis. (jag)Vit. B12(ng)

454,664,73

26,54192,64134,75

2,682,56

28,222,29

261,785,48

471,345,02

26,56187,04132,35

2,842,71

29,372,37

270,655,82

156,101,668,79

61,9443,83

0,930,899,720,78

89,631,92

1000101065601,51,820

2,02002,0

440,354,44

26,76200,45138,55

2,532,42

27,202,23

254,345,15

159,831,619,71

72,7550,29

0,910,879,870,80

92,311,87

800108

55601,11,315

1,51802,0

Grafikon 5. Ucestalost nutritivnih faktora rizika porodicne ishrane skolske deceuzrasta 15 godina prema polu tokom 2003. godine

Dijetna vlakna <20g

P/Z < 0.45

ZMK > 10% EV

NaCl > 6 g/dan

Secer > 10% EV

MASTI > 30% EV

HOLESTEROL > 300mg/dan

1 95,82| 97,38

1 1| 60,96

| 67.25

1551 51

58,77

100100

1154,1

8,37

|63,15| 62,66

|23,71

1 19,21 %

20 40 60 80 100

D Devojcice D Decaci

JUSAD STUDLJA - 269


Grafikon 6. Ucestalost porodica skolske dece sa deficitom energije, proteina inckih nutrijenata u odnosu na RDA za decu 7 -10 godina

(<90% RDA) u toku 1998. godine

EUKUPNO

Dvit

Kvit

C vit

B12

B6

B2

Bl

A vit

Zn

CA

Fe

Ca

TELN

GIJA

... . -^ x;XxXxXxXxX::xX:XxX::x;x:X;::x;x;x;xw

-mr, ™— 10,76%

^,97%

•:'X.:.x.x.x-x-x-x.x.x.x.x-x.x-x::

l l 1.

'ttffffl 5,16%

, 1 4 °vX-X'XvX'X'X.X-X'X-X-l

1A S•X-X-X-X-X-X-X-X-X-X':':;!

..................................................! 37

o/1

«

0%

.07%

7,39%

, 1

^wwfW^Mtmm-^

99,92%

99,85%

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120%

Komparacijom prosecne energetske vrednosti i unosa nutrijenata dece uzrasta 10godina 1998. godine sa preporukama dnevnog unosa (RDA) za decu 7-10 godina, velikiprocenat porodica skolske dece je imao nedovoljan unos. Ispod 90% RDA energetskevrednosti utvrdena je kod 14,93% porodica, proteina kod 5.16%, kalcijuma kod 15,54%,gvozde kod 3,79%, jod kod 37,07%, selen kod 99,92%, cink kod 34,50%, vitamin A kod99,85%, vitamin D kod 99,92%, K-vitamin kod 57,39%, vitamin B! kod 1,97%, B2 vitaminkod 2,96%. vitamin Bf, kod 10,76%, B^ vitamin kod 3,11% i E vitamin kod 3,56% porodicaskolske dece (grafikon 6). Prosecna energetska vrednost i unos nutrienata tokom 2003. godinedecaka i devojcica uzrasta 15 godina je kompariran sa preporukama (RDA) za uzrast 15-18godina. Komparacijom prosecne EV i unosa nutrijenata sa preporukama dnevnog unosa(RDA) za decu 15-18 godina, veliki procenat skolske dece je imao nedovoljan unos, i tonarocito magnezijuma, cinka, selena, joda, vitamina A, D, K. Ispod 90% RDA energetskevrednosti utvrdena je kod 22,7-24,1% dece, proteina kod 2,7-4,3% porodica skolske dece,fosfor kod 12,7-16,8%, cink kod 45,4-58,6%, magnezijum kod 15,9-19,4%, jod kod 38,4-41,9% dece, gvozde kod 10,50 % decaka i 24,60% devojcica, kalcijum kod 34,0-47,8%porodica skolske dece (grafikon 7). Ispod 90% RDA vitamina prikazana je na grafikonu 8.Najveci deficit je utvrden kod D vitamina (85,2-88,2%), zatim K vitamina (56,9-60,5%) ivitamina A (79,9-87,6%).

Procentualno ucesce pojedinih nutrijenata iz razlicitih grupa namirnica u porodicnojishrani skolske dece uzrasta 10 i 15 godina tokom 1998. i 2003. godine, prikazano je u tabeli7.18.

270 - JUSAD STUDIJA


Tabela 7. Procentualno ucesce nekih nutrijenata iz razlicitih grupa namirnica uporodicnoj ishrani skolske dcce u svim centrima ukupno u toku 1998. godinc

Nutrienti

Proteini (Z )Proteini (B)Masti (Z )Masti (B)UgljenihidratiHolesterolZMKPNMKMNMKMgFeZnCaPCuMnJSeVit.AVit.DVit.EVit.CVit.BlVit.B2NiacinVit.B6FolnakiselinaVit.KDVRDVN

1

26,85-

29,88-

3,99

31,2235,89

2,6518.0111.01

1,7421.4943.5922.91

0,000,00

20.960.79

19,2854.19

1.441.844,80

24,321,75

12,97

11,20

29,550,000,00

2

62,26-

43,95-

0,38

55,7221,4710,2732,90

8,2016,8524,79

1,9420,88

5,293,840,322,27

27,258,941,38

14,4219,0219,6630,2630,03

4,36

0,000,000,00

3

8,52-

1,43-

0,00

3,890,250,560,551,431,570,002 243,990,030,000.130,000,12

25,590,480,000,761,581,991,03

0,24

0,000,000,00

4

2,310,08

24,5947,36

0,20

8,6324,6963,7037,900,230,400,670,200,370,230,032,540,004,279,44

63,600,011,000,440,720,37

0,10

0,000,000,00

5

-63,46

--

53,19

0,006,292,360,57

20,2544,8820,1228,7824,8012,1534,830,006,892,101,85

14,820,03

51,1333,3132,17

8,86

46,40

0,0116,233,88

6

4,150,06

11,180,15

13,87

0,547,940,433,962,382,140,484,143,42

64,6130,52

0,210,000,220,001,180,091,712,700,890,38

0,54

2,150,400,00

7

-10,20

-1,64

28,80

0,000,291,200,41

13,1811,485,287,866,216,75

13,422,210,11

35,550,002,79

51,678,516,207,58

18,75

20,59

66,7329,4433,04

8

-3,92

-1,91

16,48

0,000,550,820,269,485,592,083,613,265,078,840,21

81,976,940,003,05

31,255,016,023,27

21,03

11,36

0,0036,4844,72

9

-0,39

-0,23

0,14

0,000,050,300,042,431,320,390,500,420,240,00

73,000,004,130,000,010,512,453,120,570,13

0,00

0,002,770,00

10

-7,15

-0,47

2,48

0,000,080,790,056,865,383,402,384,202,240,000,000,260,130,001,250,002,810,981,173,58

0,00

0,008,64

15,67

11

-5,55

-14,71

0,58

0,002,50

16,935,348,462,82

20,512,304,852,907,800,427,710,000,00

10,000,172,820,912,282,80

5,22

0,006,042,68

12

-5,11

-0,00

0,72

0,000,000,000,00

16,095,850,782,464,700,500,720,000,000,000,000,000,000,000,75

17,350,06

0,00

1,560,000,00

Legenda: 1. Mleko i proizvodi, 2. Meso, jaja i proizvodi, 3. Riba i proizvodi, 4. Masti i ulja, 5. Hleb i zitarice, 6.Secer i slatkisi, 7. Povrce i proizvodi, 8. Voce i proizvodi, 9. Zacini, 10. Leguminoze, 11. Jezgrastiproizvodi, 12. Napici (alkohol, caj, kafa); ZMK-zasicene masne kiseline, PNMK-polinezasicenemasne kiseline, MNMK-mononezasicene masne kiseline, DVR-dijetna vlakna rastvorljiva, DVN-dijetna vlakna nerastvorljiva.

S obzirom da je broj evaluiranih anketa veoma vanjabilan od jednog do drugogcentra, pa je cak u nekim centrima ispod neophodnog minimuma za optimalnu evaluacijukvaliteta ishrane tog podrucja, podaci prikazani u narednim tabelama za one centre samanjim brojem anketa se moraju ipak uzeti u obzir sa rezervom sto se tice njihoveinterpretacije. Prosecna potrosnja pojedinih grupa namirnica u porodicnoj ishrani skolske dece1998. i 2003. godine prikazana je po pojedinim centrima u tabelama 9. i 10, a procentualnoucesce u odnosu na ukupnu energetsku vrednost u tabelama 11. i 12. Procentualno ucescemakronutrienata u odnosu na ukupnu energetsku vrednost dnevne ishrane po pojedinimcentrima je prikazana u tabelama 13. i 14. Sadrzaj pojedinih nutrienata ukupno i na 1000 kcal("Nutrient density index") prikazan je po centrima u tabelama 15,16,17,18. Ucestalostpotencijalnih nutritivnih faktora porodicne ishrane skolske dece po pojedinim centrima jeprikazana u tabelama 19. i 20.

JUSADSTUDIJA-271


Grafikon 7. Ucestalost porodica skolske dece uzrasta 15 godina prema polu sa deficitomenergije, proteina i mineralnih materija u odnosu na RDA

(<90% RDA) tokom 2003. godine

Energija

Proteini

P

Zn

Mg

J

Fe

Ca

11 22,7

^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ 24,1

53"1 16,8

§^§^^^^^^12,71

1 45,4

1^^^^^^^

15,99,4

124,6

^^^^^^^^ 10,5

~|41,94

147,

..

10 20 30 40 50 60

SDecaci DDevojcice

Grafikon 8. Ucestalost porodica skolske dece uzrasta 15 godina prema polusa deficitom vitamina u odnosu na RDA

(<90% RDA) tokom 2003. godine

vi tC

vitD

vitK

B12

B6

B2

Bl

vit A

Mac in

Folna kiselina

f=t

Ill 1ZS

^^B.5.4515.9

.9.S

BBafflaaatalo f.1 11.7

munwiwwffl^ ^ „

20.5

0 10 20 30

1 ?6.

lk.1

I s

i 2

,6

40 50 60 70 80 90 1C

D Decaci HDevojcice

272 - JUSAD STUDIJA


Tabela 8. Procentuaino ucesce nekih nutrijenata iz razlicitih grupa namirnica uporodicnoj ishrani skolske dece u svim centrima ukupno u toku 2003. godine

Nutrienti

Protein! (Z )Proteini (B)Masti (Z )Masti (B)Ugljeni hidratiHolesterolZMKPNMKMNMKMgFeZnCaPCuMnJSeVit.AVit.DVit.EVit.CVit.BlVit.B2NiacinVit.B6Folna kiselinaVit.KDVRDVN

1

24,29-

27,61-

3,8228,5032,862,90

16,1810,39

1,5816,7142,8620,610,000,00

19,371,71

17,7441,18

1,261,474,15

21,891,76

11,259,694,530,010,00

2

60,91-

50,60-

0,5057,3026,9013,9739,31

8,5018,9518,332,13

19,903,804,170,267,79

33,9413,28

1,3415,5523,0223,6235,0330,44

5,570,000,000,00

3

10,26-

1,81-

0,005,890,451,120,941,612,110,003,705,030,060,000,100,000,11

33,930,720,000,882,183,171.240,420,000,000,00

4

4,350,07

19,4827,59

0,297,16

17,8239,7125,950,450,661,080,240,570,290,034,440,003,757,85

44,940,001,870,811,700,780,150,000,000,00

5

-56,64

-19,8352,090,005,234,651,30

22,1439,3416,7824,6822,3511,5629,45

0,0716,752,283,75

13,351,22

41,8427,413!, 63

8,7442,39

0,0019,180,63

6

0,206,190,50

20,2113,07

1,1411,020,675,143,824,310,636,014,69

58,1228,100,590,000,320,002,030,073,244,321,732,620,760,390,490,00

7

-7,28

-1,546,140,000,311,380,41

10,108,493,316,374,394,529,201,310,22

27,790,002,15

32,105,944,756,61

14,0316,4394,3819,5418,82

8

-4,29

-2,14

18,120,000,601,200,70

11,095,801,814,853,58

11,0213,650,01

19,247,200,003,66

48,625,066,794,37

21.2912,650,00

33,5846,06

9

-0,87

-0,000,350,000,000,000,003,041,110,160,520,830,290,350,000,000,000,000,000,000,000,163,650,030,000,700,000,00

10

-0,49

-0,350,250,000,040,510,063,211,950,440,710,500,200,00

73,080,006,650,010,010,743,254,260,900,100,000,004,110,00

11

-12,72

-0,794,150,000,121,320,07

12,239,914,914,397,194,000,000,001,060,200,001,980,004,971,762,345,770,000,00

13,3624,18

12

-11,45

-27,54

1,230,004,63

32,569,99

13,445,79

35,823,53

10,376,13

15,060,78

53,240,000,00

28,580,235,782,067,103,71

11,950,009,734,31

Legenda:!. Mlcko i proizvodi, 2. Mcso, jaja i proizvodi, 3. Riba i proizvodi, 4. Masti i ulja, 5. Hleb i zitarice, 6.Secer i slatkisi, 7. Povrce i proizvodi, 8. Voce i proizvodi, 9. Zacini, 10. Leguminoze, 11. Jezgrastiproizvodi, 12. Napici (alkohol, caj, kafa); ZMK-zasiccne masne kiseline, PNMK-polinezasicenemasne kiseline, MNMK-mononezasicene masne kiseline, DVR-dijetna vlakna rastvorljiva, DVN-dijetna vlakna nerastvorljiva.

Tabela 9. Prosecna potrosnja pojedinih grupa namirnica (gr) u porodicnoj ishraniskolske dece uzrasta 10 godina u JUSAD centrima tokom 1998. godine

Grupe namirnica

Mleko i proizvodiMcso, jaja iproizvodiRiba i proizvodiHleb, zitarice,testeninePovrce i proizvodiVoce i proizvodiSecer i slatkisiMasti i uljaJezgrasti proizvodiLeguminozeNapici (alkohol, caj,kafa)Zacini

•DCQL.SDOWoa

288.05

173,90

27,19

300,83

243.36321,9748,5640,6614,4414,74j

49,12

5,64

u>H

229,72

142.26

17,35

297,08

213,72313,44

58.4641.4514,8917,97

30,68

5,57

Poz

arev

ac

313,48

219,05

42,23

393,84

266,69403,34

59,5051,1315,0417,31

59,85

6,62

*n0.

379,14

175,25

27,75

375,31

299.09475,06

60,7437.5322.7315,11

36,53

5,61

Podg

oric

a

307.30

139.58

33,83

308,19

238,45317,9146.0633.3711.0711,21

33,18

4.32

o>•o

f322,95

184,80

18,98

375,23

292.90224,82

91,8975,0111,5215,37

57,20

5.49

oo0.ft•SJa

195,10

165,73

28,88

413,68

212,19310,26

54,6541,4114,2520,45

75,07

9,08

ucsi>

'c5

257,25

151,24

13,28

492,97

322,17365,01

74,0453,7210,9615.26

139.55

6,55

L.

'5°si

369,96

238,22

38,51

414,30

457,99655,72

92,1755,2417,2616,91

43,54

4,69

0

283.41

155,01

18,47

261,39

214.40326,45

50.9535,3112,4813,78

37,47

4,95

Gra

dis

ka

267,74

169,12

18,95

371,83

196,74150,26

77.1169.60

9.1823,15

1 , 1 1

8.56

J—

359,76

180,38

22,03

361,36

286,84289,19

72,7540,5111,9315,56

89,31

8.35

Subo

tica

253.83

175,16

15,92

254,77

211.51279,7546,6634,84

9.8110.98

40,17

5,83

JUSAD STUDIJA - 273


TabelalO . Prosecna potrosnja pojedinih grupa namirnica (gr) u porodicnoj ishraniskolske dece uzrasta 15 godina u JUSAD centrima u 2003. godini

Grupe namirnica

Mleko i proizvodi

Meso, jaja i proizvodi

Riba i proizvodi

Hleb, zitarice,testenine

Povrce i proizvodi

Voce i proizvodi

Secer i slatkisi

Masti i ulja

Jezgrasti proizvodi

Leguminoze

Napici (alkohol, caj,kafa)

Zacini

Subo

tica

332,06

194,95

26,74

296,53

204,02

350,40

56,60

29,47

18,62

13,21

29,60

8,23

•o2enooca

317,15

168,94

27,09

279,05

207,99

481,29

53,46

28,11

20,82

19,94

10,99

9,80

wu>s3

249,95

140,13

22,63

303,07

224,33

270,61

73,95

36,40

17,03

16,01

76,57

4,22

Poza

rcva

c

319,97

176,59

42,10

321,83

209,35

314,06

44,46

36,55

15,70

18,82

45,42

7,86

L.C3

>u.""a"SJ

286,46

207,90

38,94

333,52

220,70

381,82

64,52

48,29

13,53

20,67

43,87

7,45

u••^*C<

257,17

151,81

40,75

309,02

262,46

296,40

69,26

50,07

17,89

17,83

31,02

8,96

u«>ooCL.3Q

201,99

187,37

20,87

312,04

236,74

363,25

65,07

37,33

15,52

27,53

45,36

8,41

L.0

CQ

265,97

167,73

31,06

305,93

201,71

337,82

74,79

41,57

22,15

24,65

17,12

10,54

Knj

azcv

ac

237,05

246,90

36,08

383,54

239,32

615,14

82,29

40,93

46,43

44,19

26,24

6,78

0>u•—a

2•j£

282,21

177,23

28,76

236,09

280,98

452,08

100,67

36,44

19,80

10,65

26,86

6,35

Tabela 11. Procentualno ucesce pojedinih grupa namirnica u odnosu na ukupnudnevnu energetsku vrednost ishrane dece uzrasta 10 godina u JUSADcentrima u 1998. godini

Grupenamirnica

Broj porodica

•o

ocoas

85

,5i>N

74

CJ

o

>NO0.

63

eae

ft.

32

u

o•aoc_

70

o

ca

*

104

a0

o

Q

38

uca

a

*90

a^

SI

302

™

<

27

•ocso

37

Z

30

'•Co.O

367

*- ft

g =u —._ =i/3 3

1319

GRUPE NAMIRNICA

Mleko i proizvodi

Meso, jaja iproizvodi

Riba i proizvodi

Hleb, zitarice,testenine

Povrce i proizvodi

Voce i proizvodi

Secer i slatkisi

Masti i ulja

Jezgrasti proizvodi

Leguminoze

Napici (alkohol, caj,kafa)

Zacini

10,88

15,83

1,26

33,52

4.11

7.67

7,41

12,56

3,47

1,85

1,32

0,12

10,01

12,95

0.89

34,20

4,00

7,97

9,06

13.59

3,75

2,33

1.12

0,12

9,75

16,15

1,63

35,46

3,76

7,19

6,81

13,48

2,94

1,78

0,98

0,08

11,08

13,36

1,08

35,65

4,25

9,75

7,25

10,30

4,66

1,61

0,92

0,09

11,97

12,31

1,53

36,11

4,99

8,45

7,32

11,58

2,87

1,52

1,31

0,04

11,34

12,53

0,65

32,98

3,97

4,06

10,10

19,19

2,15

1,47

1,50

0,07

7,34

13,40

1,21

42,09

2,92

6,33

7,16

12,31

3,10

2,27

1,77

0,10

8,16

9,63

0,51

41,62

4,44

6,72

8,01

13,74

2,01

1,43

3,61

0,13

10,07

15,64

1,19

31,09

4,95

10,54

8,97

12,33

2,85

1,46

0,93

0,08

13,81

13,50

1.00

32,30

3,99

8,17

8,13

12,95

3,21

1,92

0,95

0,06

9,58

11,56

0,77

36,80

3,76

3,33

9,47

20,29

1,92

2,43

0,03

0,04

11,54

13,96

0,87

35,19

4,34

6,05

10,34

11,70

2,52

1,75

1,61

0,13

9,97

18,89

0,91

32,32

4,95

7,14

7,76

12,57

2,64

1,55

1,17

0,12

10,19

15,08

1,04

33,79

4,51

7,85

8,35

13,35

2,81

1,64

1,28

0,10

274 - JUSAD STUDIJA


Tabela 12. Procentualno ucesce pojedinih grupa namirnica u odnosu na ukupnudnevnu energetsku vrednost ishrane dece uzrasta 15 godina u JUSADcentrima u 2003. godini

Grupe namirnica

Broj porodica

Subo

tica

301

•o2

32

ou

49

Poza

rcva

c

60

>u0*

if58

o

*C

36

u

o'oa,tr.

O

21

uo

CO

93

Knj

azcv

ac

299

o

"aL.

11

It960

GRUPE NAMIRNICA

Mleko i proizvodi

Meso, jaja i proizvodi

Riba i proizvodi

Hleb, zitarice, testenine

Povrce i proizvodi

Voce i proizvodi

Secer i slatkisi

Masti i ulja

Jezgrasti proizvodi

Leguminoze

Napici (alkohol, caj, kafa)

Zacini

11,26

18,77

1,40

32,15

4,13

7,67

9,12

8,88

4,32

1,64

0,51

0,16

12,16

16,00

1,32

31,21

3,46

10,21

8,82

8,53

5.01

2,52

0,21

0,53

10,14

14,30

1,18

34,82

3,47

6,34

9,79

11,91

4,23

2,10

1,66

0,06

11,80

15,56

1,82

35,07

3,66

7,06

7,10

11,12

3,73

2,35

0,62

0,12

10,61

17,27

1,62

32,56

3,36

7,36

8,01

12,95

2,80

2,32

1,00

0,12

9,84

13,11

1,71

31,88

4,13

8,17

10,03

14,32

3,97

2,08

0,62

0,15

9,02

16,62

1,04

33,30

3,51

7,45

9,42

11,92

3,58

3,35

0,68

0,10

10,40

16,08

1,36

31,60

2,93

7,29

10,77

11,18

4,94

2,90

0,38

0,15

8,02

17,65

1,19

30,70

2,87

9,18

10,04

8,16

7,77

3,94

0,32

0,15

11,02

17,43

1,29

25,55

3,79

9,58

13,90

10,80

4,78

1,36

0,45

0,05

9,80

17,32

1,35

31,74

3,40

8,20

9,55

9,61

5,57

2,81

0,50

0,15

Tabela 13. Prosecna energetska vrednost i ucesce makronutrienata u odnosu na ukupnudnevnu energetsku vrednost ishrane dece uzrasta 10 godina u JUSADcentrima u 1998. godini

Nutrient!

Broj porodica

•oauMo

03

85

^o>N

74

Poza

rcva

c

63

Pris

tina

32

Podg

oric

a

70

Kra

ljcv

o

104

Dcs

poto

vac

38

Knj

azev

ac

90

L.cao'?SI

302

O

27

Gra

disk

a

37

*—

30

Subo

tica

367

g =± g"> -<:

t/3 =

1319

MAKRONUTRIENTI

Ukupne masti(%EV)

- zivotinjske (%EV)- biljne (%EV)

Ukupni proteini(%EV)

- zivotinjski (%EV)

- biljni (%EV)

Ugljeni hidrati(%EV)

Zasicene masnekis.(%EV)

Polinezas. masnekis. (%EV)

Mononezas. masnekis. (%EV)

Ukupna energetskavrednost (Kcal)

38,96

21,9916,97

14,90

8,28

6,62

46,14

11,72

8,20

9,84

2472.68

37,74

20,57

17,17

13,82

7.12

6,69

48,45

11,45

8,33

9,91

2393,29

39,03

21,71

17,32

14,85

8,34

6,52

46,12

10,97

8,59

9,55

3050,80

36,00

18,34

17,66

14,44

7,58

6,86

49,46

10,70

8,14

8,80

2910.45

36,08

19,11

16,96

15,01

8,20

6,81

48,91

10,62

7,50

8,20

231952

41,96

25,37

16,59

13,50

7,19

6,31

44,54

12,93

8,89

11,45

3235,30

35,67

18,9316,74

14,22

6,81

7,41

50,11

10,14

7,97

9,21

2786,99

34,48

17,73

16,75

13,19

5,35

7,84

52,33

10,33

7,41

8,73

3288,61

37,83

23,12

14,71

13,76

7,61

6,16

48,40

11,52

7,14

9,81

3601,48

38,68

21,5717,11

14,78

8,53

6,25

46,54

12,64

8,28

10,19

2284,61

40,65

23,3117.34

12,46

6,35

6,11

46,90

12,08

9,83

11,36

2864,80

37,88

19,16

18,72

14,49

7,76

6,73

47,63

8,74

5,89

7,78

2815,18

39,59

24,32

15,27

16,64

8,42

6,22

46,78

11,17

7,52

9,94

2197,87

40,08

23,3516,73

14,76

7,99

6,77

45,16

11,35

7,76

9,76

2981,%

JUSAD STUDIJA - 275


Tabela 14. Prosecna energetska vrednost i ucesce makronutrienata u odnosu na ukupnudnevnu energetsku vrednost ishrane dece uzrasta 15 godina u JUSADcentrima u 2003. godini

Nutrient!

Broj porodica

cs_o0

aVI

301

TSaStl

CO

32

349

u

oe_

60

uaoaN

58

"•"»

<

36

aooa,

Q

21

£93

o>N«

299

o<u

jz*

11

L.

a g8 a

CO 3

960

M AKRONUTRI ENTI

Ukupne masti (%EV)

-zivotinjske(%EV)

- biljne (%EV)

Ukupni proteini (%EV)

-zivotinjski (%EV)

- biljni (%EV)

Ugljeni hidrati (%EV)

Zasicene mas.kiseline(%EV)

Polinezas. mas.kiseline(%EV)

Mononezas.mas.kiseline(%EV)

Ukupna energetskavrednost (Kcal)

39,33

23,90

15,43

14,99

8,61

6,38

45,68

11,82

6,89

10,15

2528,30

39.05

21,33

17.72

14,87

8,07

6,80

46.08

12,49

7,21

10,63

2480,16

39,09

22,06

17,03

14,55

7,15

7,40

46,36

11,49

7,36

9,07

2377,74

38,46

22,95

15,51

15,42

8,80

6,63

46,11

12,39

7,47

10,60

2498,00

39,84

24,51

15,34

15,31

8,81

6,50

44,85

12,54

7,58

10,82

2797,32

38,91

22,36

16,55

13,99

7,69

6,30

47,10

12,24

6,46

11,18

2681,75

39,30

21,62

17,68

14,67

7,96

6,71

46,03

11,38

8,40

10,04

2569,61

41,21

24,13

17,08

14,22

7,50

6,73

44,57

12,75

7,57

10,78

2651,81

39,73

22,56

17,17

15,01

7,54

7,46

45,27

12,14

6,94

11,02

3552,38

42,23

25,53

16,70

14,10

8,52

5,58

43,67

13,07

7,53

10,57

2461,62

39,67

23,18

16,48

14,89

8,00

6,89

45,44

12,13

7,10

10,63

2881,2

Tabela 15 . Prosecna energetska vrednost i sadrzaj makronutrienata u porodicnojishrani dece skolskog uzrasta 10 godina u JUSAD centrima u 1998. godiniX/DAN

Nutrient/EV

Ukupne masti (g)


- biljne (B)(g)

Ukupni proteini (g)

-zivotinjski (Z) (g)

- biljni (B)(g)

Ugljeni hidrati (g)

Zasicene mas. kis. (Z)

(g)Polinezas. mas. kis.(P)

(g)Mononezas. mas. kis.

(M) (g)

Holesterol (mg)/dan

Dijetna vlakna (g)/dan

- rastvorljiva (g)/dan

- nerastvorljiva (g)/danUkupna energetska vrednost

(Kcal)

•aauSJD

8CO

108,37

61,17

47,20

93,99

52,25

41,74

291,08

31,18

21,82

26,18

201,02

13,46

6,45

7,01

2473,68

ov;s

101,63

55,39

46,24

84,41

43,52

40,89

295,94

29,48

21,45

25,51

175,66

14,35

6,66

7,69

2393,26

Poza

reva

c

133,54

74,29

59,25

115,29

64,71

50,59

357,95

36,00

28,18

31,34

238,83

14,85

7,03

7,82

3050,80

Pri

stin

a

118,33

60,28

58,05

107,67

56,53

51,14

369,51

33,48

25,48

27,55

211,97

19,30

9,57

9,73

2910,45

Podg

oric

a

93,86

49,73

44,13

88,59

48,40

40,19

288,64

26,50

18,73

20,43

183,29

12,49

5,83

6,66

2319,52

O>-u

"ra

•2152,19

92,00

60,19

111,07

59,12

51,95

366,43

45,00

31,26

39,85

256,15

12,63

5,47

6,16

3235,30

CJn>o'oa.inuQ

110,33

58,54

51,79

99,73

47,76

51,97

351,60

30,40

23,89

27,59

1 84,48

14,12

7,14

6,98

2786,99

Knj

azcv

ac

125,07

64,32

60,75

108,54

44,02

64,52

430,59

26,52

26,20

30,89

195,64

16,39

8,44

7,95

3288,61

L.n

>uQJns;

153,46

93,80

59,67

126,61

69,98

56,63

445,36

44,62

27,66

37,98

269,04

25,83

12,99

12,84

3601,48

<U

*C<

99,45

55,46

43,99

86,19

49,75

36,44

271,46

31,06

20,34

25,03

198,35

12,40

5,22

6,18

2284,61

Gra

diSk

a

134,46

77,11

57,35

93,56

47,62

45,83

351,85

38,21

31,11

35,94

214,50

10,74

4,83

5,91

2942,22

Vfl

Z

123,49

60,31

58,93

103,48

55,40

48,08

340,13

26,46

17,82

23,54

181,88

10,65

4,96

5,69

2915,73

Subo

tica

97,82

60,10

37,72

82,51

47,65

34,86

256,58

26,41

17,77

23,50

181,72

10,67

4,97

5,70

2197,87

276 - JUSAD STUDIJA


Tabela 16. Prosecna energetska vrednost i sadrzaj makronutrienata u porodicnojishrani skolske dece uzrasta 15 godina u JUSAD centrima u 2003. godiniX/DAN

Nutrient/EV

Ukupne masti (g)

- zivotinjske(Z) (g)

- biljne (B) (g)

Ukupni protein! (g)- zivotinjski (Z) (g)

- biljni (B) (g)Ugljeni hidrati (g)

Zasicene mas. kis. (Z) (g)

Polinezas. mas. kis. (P) (g)

Mononezas. mas. kis. (M) (g)

Holesterol (mg)/dan

Dijetna vlakna (g)/dan

- rastvorljiva (g)/dan

- nerastvorljiva (g)/danUkupna energetska

vrednost (Kcal)

Subo

tica

112,51

68,3744,14

97,26

55,88

41,38

296,45

32,14

18,74

27,62

210,70

12,91

6,25

6,66

2528,30

•ocsL.6DOii

CO

110,20

60,20

50,00

95,15

51,66

43,49

294,96

33,32

19,24

28,36

204,36

16,01

7,86

8,15

2480,16

oo>N3

104,59

59,02

45,57

88,28

43,39

44,89

281,38

29,3818,84

23,21

178,75

13,336,09

7,24

2377,74

Poz

arev

ac

108,15

64,54

43,61

98,36

56,10

42,26

294,10

33,29

20,08

28,48

216,77

12,90

6,24

6,66

2498,00

k.ea>o_u

'«*SI

124,07

76,92

48,15

108,98

62,70

46,28319,34

37,74

22,80

32,57

243,70

14,72

6,93

7,79

2797,32

_OI

°t-<

117,48

67,51

49,97

95,7952,66

43,13

322,52

35,32

18,64

32,26199,47

14,97

7,10

7,87

2681,75

Des

poto

vac

113,58

62,48

51,10

96,13

52,15

43,98

301,74

31,47

23,21

27,75

210,95

16,10

7,58

8,52

2569,61

L*Oea

123,35

72,24

51,11

96,57

50,89

45,68

302,59

36,37

21,59

30,74

216,10

14,48

6,98

7,50

2651,81

Knj

azev

ac

159,66

90,65

69,01

136,8168,78

68,03

412,71

46,38

26,53

42,13

265,21

21,14

9,87

11,27

3552,38

o>.""au*

117,35

70,94

46,41

88,88

53,72

35,16275,24

34,62

19,95

27,99229,39

14,63

6,717,92

2461,62

Tabela 17. Prosecan sadrzaj makronutrienata X/1000 kcal (Nutrient density index) uishrani skolske dece uzrasta 10 godina u JUSAD centrima u 1998. godini

Nutrient!

Ukupne masti (g)


- biljne (B) (g)

Ukupni proteini (g)


- biljni (B)(g)Ugljeni hidrati (g)

Zasicene mas. kis. (Z)(g)

Polinezas. mas. kis. (P)(g)

Mononez. mas. kis. (M)(g)

Holesterol (mg)

Dijetna vlakna (g)

- rastvorljiva (g)


•O

enoCQ

43,81

24,73

19,08

38,00

21,13

16,87

117,67

12,46

8,72

10,46

80,34

5,37

2,57

2,80

2

42,46

23,14

19,32

35,27

18,18

17,08

123,65

12,15

8,84

10,51

72,41

5,92

2,75

3,17

ff3

c»

>N

O.

43,77

24,35

19,42

37,7921,69

16,58

117,33

11,79

9,24

10,27

78,28

4,86

2,30

2,56

ac

c_

40,66

20,71

19,94

36,9919,42

17,57

126,96

11,14

8,48

9,17

70,55

6,41

3,18

3,23

u'Coen•oe_

40,46

21,44

19,02

38,19

20,87

17,331 24,44

11,26

7,96

8,68

77,89

5,31

2,47

2,84

oCJ

*47,04

28,44

18,60

34,33

18,27

16,06

113,26

13,78

9,57

12,19

78,41

3,55

1,67

1,89

u«>ooQ.oQ

39,59

21,00

18,58

35,78

17,14

18,65

126,16

10,62

8,35

9,64

64,45

4,92

2,49

2,43

1S3

"Z?

X

38,03

19,56

18,47

33,01

13,39

19,62

130,93

11,14

7,99

9,43

59,70

5,00

2,58

2,43

uffl

«SI

42,6126,04

16,57

35,15

19,43

15,73

123,66

12,35

7,65

10,51

74,46

7,14

3,59

3,55

<

43,53

24,28

19,25

37,73

21,7815,95

118,82

13,59

8,90

10,96

86,82

4,98

2,28

2,70

«_£>(«

•o03

O

45,70

26,21

19,49

31,79

16.19

15,58

119,59

12,63

10,29

11,88

70,93

3,54

1,60

1,95

Z

42,35

21,42

20,93

36,76

19,68

17,08

120,82

12,03

8.10

10,70

82,68

4,83

2,25

2,58

auo&C*3

44,51

27,34

17,1637,54

21,6815,86

116,74

12,01

8,08

10,69

82,68

4,84

2,25

2,59

JUSAD STUDIJA - 277


Tabela 18. Prosecni sadrzaj makronutrienata X/1000 kcal (Nutrient density index) uishrani skolske dece uzrasta 15 godina u JUSAD centrima u 2003. godini

Nutrients

Ukupne masti (g)

- zivotinjske(Z) (g)

- biljne (B) (g)

Ukupni proteini (g)


-b i l jn i (B)(g)

Ugljeni hidrati (g)

Zasicene mas. kis. (Z) (g)

Polinezas. mas. kis. (P) (g)

Mononezas. mas. kis (M) (g)

Holestcrol (mg)

Dijetna vlakna (g)

- rastvorljiva (g)


Subo

tica

44,50

27,04

17,46

38,47

22,10

16,37

117,25

12,71

7,41

10,93

83,34

5,10

2,47

2,63

•oauOUOo>

09

44,43

24,27

20,16

38,37

20,83

17,54

118,93

13,43

7,76

11,44

82,40

6,46

3,17

3,29

o>^w>N3

43,98

24,82

19,16

37,13

18,25

18,88

118,34

12,36

7,92

7,76

75,18

5,60

2,56

3,04

Poza

reva

c

43,30

25,84

17,46

39,38

22,46

16,92

1 17,74

13,33

8,04

11,40

86,78

5,17

2,50

2,67

ua>uo

"3*SI

44,1]

27,50

17,21

38,95

22,41

16,54

114,16

13,49

8,15

11,64

87,12

5,26

2,48

2,78

4*

'H<

43,70

25,17

18,63

35,72

19,64

16,08

120,27

13,17

6,95

12,03

74,38

5,59

2,65

2,94

Dcs

poto

vac

44,20

24,31

19,89

37,42

20,30

17,12

117,43

12,25

9,03

10,80

82,10

6,26

2,95

3,31

uo03

46,51

27,24

19,27

36,42

19,19

17,23

114,11

13,72

8,14

11,59

81,49

5,46

2,63

2,83

Knj

azev

ac

44,95

25,52

19,43

38,41

19,36

19,15

116,18

13,05

7,47

11,86

74,66

5,85

2,78

3,17

o>.""3£47,67

28,82

18,85

35,11

21,82

14,29

111,81

14,06

8,10

11,37

93,19

5,95

2,73

3,22

Tabela 19. Procentualna ucestalost porodica sa nutritivnim faktorima rizika uporodicnoj ishrani kod skolske dece uzrasta 10 godina tokom 1998. godineprema centrima*

JUSAD centri

Beograd

Uzicc

Pozarevac

Pristina

Podgorica

Kraljevo

Despotovac

Knjazevac

Zajecar

Arilje

Gradiska

Nis

Subotica

Svi centriUkupno

Holesterol>300 mg

%9,52

9,59

25,40

12,90

4,35

28,00

10,81

8,89

33,55

7,41

11,11

10,71

6,81

20,47

Masti> 30%EV

%80,95

64,38

77,78

70,97

69,57

94,17

56,76

68,89

75,75

74,07

91,67

71,43

75,20

67,07

Secer> 10%EV

%66,67

73,97

63,49

74,19

73,91

71,84

56,76

73,33

71,43

81,48

75,00

75,00

64,85

60,73

ZMK> 10%EV

%57,14

52,05

49,21

54,84

46,38

80,58

37,84

50,00

62,13

74,07

66,67

60,71

50,41

53,32

P / Z 0,45

%77,38

72,60

87,30

90,32

81,16

90,29

76,68

82,22

63,12

74,07

86,11

75,00

70,03

74,18

B V < 2 0 g

%98,81

98,63

98,41

93,55

100,00

100,00

94,59

100,00

90,70

100,00

100,00

100,00

100,00

96,41

* Kod svih ispitivanih porodica unos NaCl je bio iznad 6 g/dan.

278 - JUSAD STUDIJA

Prekursori ateroskleroze u JUS AD studiji

Tabela 20. Procentualna ucestalost porodica sa nutritivnim faktorima rizika uporodicnoj ishrani kod skolske dece uzrasta 15 godina tokom 2003. godineprema centrima*

JUSAD centri

Subotica

Beograd

Uzice

Pozarevac

Zajecar

Arilje

Despotovac

Bor

Knjazevac

Kraljevo

Svi centriUkupno

Holesterol>300 mg

%

15,67

6,67

6,12

13,33

24,14

11,11

14,29

20,43

33,77

18,18

21,56

Masti> 30%EV

%65,33

70,00

65,31

71,67

70,69

72,22

66,67

59,14

66,89

72,73

64,17

Secer> 10%EV

%60,67

60,00

67,35

66,67

58,62

66,67

57,14

48,39

62,91

45,45

56,04

ZMK>10%EV

%

57,00

70,00

61,22

68,33

53,45

58,33

61,90

54,84

63,25

63,64

56,25

P / Z 0,45

%66,67

66,67

67,35

61,67

63,79

55,56

85,71

60,22

61,92

54,55

63,96

BV < 20 g

%99,00

93,33

100,00

100,00

96,55

100,00

100,00

95,70

92,72

100,00

96,56

*Kod svih ispitivanih porodica je utvrdena povecana potrosnjaNaCl > 6 g/dan.

DISKUSIJA

Skolsko doba je period kada su povecane potrebe za nutrientima i energijom zbogintenzivnog rasta i razvoja i obaveza u skoli. To je period kada se sticu navike ishrane i stilazivota koje se nastavljaju i u odraslom dobu. Stoga je unapredenje ishrane u skolskom uzrastuneophodno za dobro zdravstveno stanje, optimalnu ishranjenost, prevenciju nutritivnih faktorarizika i bolji kvalitet zivota u odraslom dobu.

Neadekvatna zastupljenost pojedinih grupa namirnica u porodicnoj ishrani skolskedece tokom 1998. i 2003. godine u odnosu na preporuke, moze predstavljati potencijalnifaktor rizika ateroskleroze. Tako je u JUSAD studiji ucesce voca i proizvoda (7,85-8,2%),kao i povrca i proizvoda (3,4-4,51%) izuzetno malo u odnosu na preporuke 10 - 15%, tj. 15 -25%. Zastupljenost zitarica je na donjoj granici preporuka sa 33.79-31.74%, dok je ucescemesa i proizvoda (20,57-24,74%), kao i masti, ulja i secera (19,2-21,7%) znatno iznadpreporuka koje su 10%, tj. 5% (grafikon 3). Ovakva struktura ucesca namirnica u porodicnojishrani moze se povezati i sa velikom ucestaloscu nutritivnih faktora rizika u vidu suficita,odnosno deficita pojedinih nutritivnih materija.

Nedovoljna potrosnja voca i povrca kod skolske dece predstavlja potencijalninutritivni faktor rizika ateroskleroze. Analiza Svetske zdravstvene organizacije (SZO) oglobalnoj tezini bolesti i doprinosnim faktorima rizika za nastanak HMNB i KVB u Evropiutvrdila je da su medu deset vodecih faktora rizika pusenje, konzumiranje alkohola, gojaznost,hipertenzija, poviseni holesterol, nedovoljno konzumiranje voca i povrca, fizicka neaktivnost iishrana sa povecanim unosom zasicenih masti (2).

Istrazivanja navika ishrane kod skolske dece i omladine u Srbiji uzrasta 7-19 godinaukazuju da su prisutni faktori rizika u vidu nedovoljnog konzumiranja voca i povrca (samo46% konzumira svakodnevno), zatim beli hleb konzumira preko 60% ispitanika, a mastizivotinjskog porekla koristi za pripremu hrane oko 40% ispitanika. Potencijalni nutritivni

JUSAD STUDIJA - 279

Prekursori ateroskieroze u JUSAD studiji

faktori rizika kod dece skolskog uzrasta 10-18 godina u Severnobackom okrugu srecu se uvidu neurednog ritma obroka u toku dana i neadekvatnog konzumiranja namirnica. Oko 24%dece izbegava dorucak, zatim svakodnevno konzumira sveze voce samo 43% ispitanika, apovrce samo 21%, dok su grickalice zastupljene cak kod 28,5%, slatka bezalkoholna pica kod39% dece, a dosoljavanje jela kod 15,6% dece. Bitno je istaci da samo 23,4% dece razmislja ozdravlju pri izboru hrane, a svega 37,2% ispitanika zeli promene u sopstvenoj ishrani (30,31).

Prikazane navike i kvalitet ishrane skolske dece moze se povezati i sa pojavomdislipidemija i drugih zdravstvenih poremecaja.

U okviru JUSAD studije kod skolske dece uzrasta 10 godina u 13 centara tokom1998. godine kod 2989 decaka i 2845 devojcica utvrdene su povisene vrednosti ukupnogholesterola (> 5,2 mmol/L) kod 11,94% decaka i 13,53% devojcica, snizene vrednosti HDL-holesterola (< 1,2 mmol/L) kod 23,59% decaka i 27,45% devojcica, povisene vrednosti LDL-holesterola (> 3,01 mmol/L) kod 27,87% decaka i 31,11% devojcica, a povisene vrednostitriglicerida (> 0,92 mmol/L) kod 21,95% decaka i 27,45% devojcica (19).

Posmatrajuci distribuciju rizicnih vrednosti lipidnih parametara, kod dece skolskoguzrasta 1 0 - 1 8 godina u Severnobackom okrugu utvrdene su povisene vrednosti ukupnogholesterola kod 11,9% skolske dece i to kod 10,7% decaka i 13,2% devojcica, zatim, snizenevrednosti HDL-holesterola kod 16,0% dece, tj. kod 17,7% decaka i 14,2% devojcica.Analizirajuci relacije izmedu rizicnih vrednosti lipidnih parametara i karakteristika ishraneskolske dece u Severnobackom okrugu utvrdena je statisticki znacajna povezanost izmedubroja konzumiranih obroka i povisenih triglicerida (p < 0,05), a visoko statisticki znacajna sasnizenim HDL-holesterolom (p < 0,01). Poviseni trigliceridi su statisticki znacajno povezanisa ucestaloscu konzumiranja slatkih bezalkoholnih pica (p < 0,05), a snizeni HDL-holesterolsa konzumiranjem slanih grickalica (p < 0,05), dok je poviseni LDL-holesterol statistickiznacajno povezan sa izborom konzumiranih namirnica (p < 0,05) (30).

Potrosnja zasicenih masnih kiselina i holesterola u velikoj meri utice na nivoholesterola u krvi kod odraslih, ali i kod dece. Komparacijom ucesca zasicenih masnihkiselina u energetskoj vrednosti u razlicitim zemljama utvrdeno je da je u Finskoj najvisi nivo(17,7%), slede Holandija (15,5%), SAD (13,5%), Gana (10,5%), Italija (10,4%) i najnizi je naFilipinima (9,3%), a nivo holesterola u krvi decaka uzrasta 7 - 9 godina 4,9 mmol/L u Finskoj,zatim u Holandiji (4,49 mmol/L), SAD (4,13 mmol/L), Italiji (4,11 mmol/L), Filipini na (3,8mmol/L). U odnosu na potrosnju zasicenih masnih kiselina dobijeni podaci su slicni onima izItalije, po unosu holesterola kao u SAD i Finskoj, a ukupni holesterol u krvi decaka nizi odvrednosti u Holandiji, a visi od onih u SAD (32).

Period skolskog uzrasta je doba kada se navike ishrane i stila zivota sticu, ali i menjajupod uticajem razlicitih faktora kao so su skolska sredina, roditelji i porodicno okruzenje, zeljaza idealnom telesnom masom i losa sopstvena procena idealne konstitucije, konzumiranjehrane van kuce sa vecom energetskom gustinom i vecim porcijama, snazan marketing hrane ikonzumiranje namirnica nepoznatog nutritivnog sastava zbog nedeklarisanih proizvoda, nivoznanja dece i roditelja o znacaju pravilne ishrane i stila zivota, prisustvo tradicionalnih navikaishrane, socioekonomski status, materijalno stanje porodice, dostupnost razlicitih namirnica iproizvoda na trzistu, cene namirnica, kao i mnogi drugi faktori. Stoga je skolsko doba iskolska sredina najprihvatljivija za edukaciju i promociju pravilne ishrane i stila zivota jer sena taj nacin osim skolske dece ukljucuju i roditelji, prosvetni radnici, kao i zajednica u celini(33, 34, 35, 36, 37).

Istrazivanja u Americi ukazuju na cinjenicu da je porast broja gojazne dece povezan isa izmenom nacina ishrane dece u smislu konzumiranja veceg broja obroka u restoranima,zatim stalne dostupnosti hrane i vecih porcija, konzumiranje grickalica i slatkih bezalkoholnihnapitaka uz neuredan ritam ishrane tokom dana u vidu izostavljanja pojedinih obroka (35).

280 - JUSAD STUDIJA


Studija SZO "Health Behaviour in School - aged Children (HBSC Study)" sprovedena2001/2002. godine u 35 zemalja u svetu kod 162,306 dece uzrasta 11,13 i 15 godina,potvrdila je da je konzumiranje voca i povrca kod dece veoma malo. Samo 30% decaka i37% devojcica konzumira voce, a samo 28% decaka i 34% devojcica povrce svakodnevno. Uvise od 16 zemalja u Evropi vise od 25% dece i omladine konzumira voce 1 nedeljno ili rede.Sa uzrastom se ovaj broj povecava (38).

Slatka bezalkoholna pica konzumira svakog dana vise od 40% ispitanika u Izraelu,Malti, Holandiji, Sloveniji i Skotskoj, dok je u Grckoj i Ukrajini oko 10-20%. Takode oko 1/3ucenika konzumira jedan ili vise puta u toku dana slatkise i cokolade. Osim toga je zapazen ineuredan ritam obroka, jer svakodnevno doruckuje samo 69% decaka i 60% devojcica.Utvrdene navike ishrane skolske dece mogu se povezati i sa prisutnim mnogobrojnimzdravstvenim problemima ove populacije. Nezadovoljstvo sopstvenim izgledom i tezinom("body image") potvrdilo je 36% devojcica i 22% decaka u ovoj studiji, sto u velikoj meriutice i na navike i kvalitet ishrane skolske populacije, te se stoga oko 7-9,2% dece pridrzavanekih dijetetskih preporuka. Stoga je skolsko doba period kada su deca sklona razlicitimdijetama koje nisu preporucene od strane strucnog osoblja pa na taj nacin dovode do pojavebolesti neadekvatne ishrane i niza zdravstvenih poremecaja (38).

Osim adekvatnog unosa energije i nutritivnih elemenata, bitan je pravilan ritamobroka. Utvrdeno je da postoji povezanost izmedu nivoa holesterola u serumu i konzumiranjadorucka kod skolske dece. Deca koja izbegavaju dorucak imaju obicno visi nivo holesterola uodnosu na one koje doruckuju, a u grupi onih koji konzumiraju dorucak najnize vrednostiserumskog holesterola su kod onih koji doruckuju cerealije (39).

Imajuci u vidu cinjenicu udruzenog prisustva vise faktora rizika kod dece i odraslih uzpotencijalne nutritivne faktore rizika, sto povecava mogucnost razvoja i raniju pojavuateroskleroze u sve mladim uzrasnim kategorijama, SZO je proklamovala 21 cilj za 21. vek(25).

SZO je u ciljevima za 21. vek u evropskom regionu, kao osmi cilj navela smanjenjemorbiditeta, invalidnosti i prevremene smrti od vodecih hronicnih nezaraznih bolesti.Narocito je zacrtan cilj koji se odnosi na redukciju mortaliteta od kardiovaskularnih bolestikod osoba mladih od 65 godina za bar 40%, narocito u zemljama sa visokom stopom. Ovajcilj je moguce postici u svim evropskim zemljama uz implementaciju programa promocijezdravlja ("Health Promotion") i prevencije bolesti uz ucesce cele zajednice. Statistickimindikatorima kao sto su mortalitet, incidenca i prevalenca od masovnih nezaraznih bolesti postarosnoj strukturi, bolnicki troskovi zbog masovnih nezaraznih bolesti, prevalenca glavnihfaktora rizika u populaciji kao sto su hipertenzija, hiperholesterolemija, nedovoljna fizickaaktivnost, pusenje i neadekvatna ishrana, moze se pratiti efikasnost preduzetih preventivnihmera (40).

Epidemioloske studije su dokazale da male promene u faktorima rizika na nivoupopulacije u smislu izmena navika ishrane, stila zivota, smanjenja krvnog pritiska iholesterola u krvi i gojaznosti mogu doprineti sprecavanju pojave cak oko 80% koronarnihbolesti i oko 90% dijabetesa tip II.

Prikazani rezultati pracenja kvaliteta porodicne ishrane skolske dece u nasoj sredini,ukazuju na cinjenicu da je ona neadekvatna uz prisustvo velikog broja nutritivnih faktorarizika. SZO u okviru 11. cilja ("Healthier living') navodi da bi do 2015. godine trebalo dastanovnistvo u evropskom regionu usvoji navike pravilnog nacina zivota, narocito u oblastiishrane i fizicke aktivnosti, uz obezbedenje i dostupnost zdravstveno ispravnih i bioloskivrednih namirnica. Sve zemlje clanice SZO su jos 1992. godine potpisale i usvojile "Svetskndeklaraciju i plan akcije za ishranu"vi Rimu na internacionalnoj konferenciji ishrane, gde sesve zemlje obavezuju da na nacionalnom nivou ucine maksimalne napore u dostizanjupostavljenih ciljeva. Po preporuci SZO bi bilo potrebno promovisati pravilnu ishranu i fizicku

JUSAD STUDIJA-281

Prekursori ateroskleroze u JUS AD studiji

aktivnost sa narocitim naglaskom u skolama "Health Promoting Schools" (40,41). U tornpravcu bi bilo neophodno preduzeti i u nasoj zemlji aktivnosti na unapredenju ishrane izdravlja stanovnistva na nacionalnom nivou. Neophodno bi bilo preduzimanje preventivnihmera kod dece sa utvrdenim rizikom uz dalje pracenje, a takode i prevencija na nivou celeskolske populacije, jer su efekti preduzetih mera u ovom uzrastu najefikasniji (42,43,44).

Analiza kvaliteta ishrane dece i omladine u 23 evropske zemlje, koja je obuhvatila oko80 razlicitih studija lokalnog, regionalnog ili nacionalnog nivoa, ukazala je na velikivarijabilitet izmedu pojedinih zemalja i unutar iste zemlje. U okviru ove analize uzeti su uobzir i rezultati i iz JUSAD studije iz 1998 godine. Validnost podataka dobijenih putemanketnog ispitivanja, kao i interpretacija rezultata, mora se uzeti sa rezervom zbogmogucnosti gresaka nastalih prilikom evidencije kolicine konzumiranih namirnica (45,46).

Slicna konstatacija se moze izvesti i za analizu kvaliteta ishrane skolske dece uJUSAD studiji. Stoga bi ubuduce bilo neophodno osim unapredenja ishrane skolske decestandardizovati i metodologiju pracenja kvaliteta ishrane na nacionalnom nivou u sklopuakcionog plana i nacionalne strategije ishrane (33,41).

S obzirom da je nedovoljna potrosnja voca i povrca jedan od deset vodecih faktorarizika u cilju prevencije HMNB, i to prvenstveno KVB i malignih SZO i Food andAgriculture Organization (FAO) su 2003. godine pokrenule inicijativu za promociju voca ipovrca u ishrani stanovnistva, a narocito kod skolske dece, na radnim mestima i kod zena("Fruit and vegetable promotion initiative") (43). Ova inicijativa je deo aktivnosti u sklopu"Global Strategy on diet, physical activity and health" koja je usvojena 2004. godine iobavezuje sve zemlje clanice da na nacionalnom nivou izrade i implementiraju strategiju (47).

Na osnovu rezultata ove studije moze se konstatovati da su u nasoj sredini, vec uranom skolskom uzrastu prisutni jedan ili vise faktora rizika, koji se mogu povezati sanepravilnom ishranom i neadekvatnim nacinom zivota. Udruzeno prisustvo vise faktora, uzduzi period delovanja povecava mogucnost razvijanja tezih oblika i raniju pojavuateroskleroze u sve mladim uzrasnim kategorijama.

ZAKLJUCCII PREPORUKE

Porodicna ishrana skolske dece karakterise se sa relativno visokim sadrzajem masti,zasicenih masnih kiselina, secera, soli, a sa malom zastupljenoscu povrca, voca, dijetnihvlakana i nekih minerala i vitamina, sto moze predstavljati potencijalni nutritivni faktor rizikaza nastanak ateroskleroze.

Utvrdeni kvalitet porodicne ishrane skolske dece, pored uticaja ostalih faktora zivotnesredine moze se povezati sa nepravilnom ishranjenoscu, velikom ucestaloscu gojaznosti,hiperlipoproteinemija, hipertenzije, ateroskleroze i kardiovaskularnih bolesti.

S obzirom na utvrdeni kvalitet porodicne ishrane neophodno bi bilo ubuduceobezbediti optimalni skolski dopunski obrok u cilju korekcije kvalitativnih deficita porodicneishrane i unapredenja zdravstvenog stanja skolske dece.

U cilju blagovremenog preduzimanja adekvatnih nutritivnih interventnih ipreventivnih programa po preporuci SZO neophodno je kontinuirano pracenje kvalitetaishrane skolske dece, izrada dijetetskih preporuka i implementacija nacionalne strategije iakcionog plana hrane i ishrane, a posebno za vulnerabilne kategorije. Angazovanje kompletnezajednice uz multidiscipinarnu aktivnost i monitoring i evaluacija postignutih rezultataunapredenja ishrane i zdravstvenog stranja su osnova za implementaciju programa i akcionogplana.

Prikazani potencijalni nutritivni faktori rizika kod skolske dece, kao i visoka ucestalostrizicnih vrednosti lipidnih parametara, gojaznosti i hipertenzije uz prisustvo ostalih udruzenih

282 - JUSAD STUDIJA


aterogenih faktora rizika i visokog mortaliteta i morbiditeta od KVB ukazuju na potrebupreduzimanja preventivnih mera vec u decijem dobu, uz paralelno sprovodenje strategijevisokog rizika i populacione strategije u vidu promocije pravilne ishrane i zdravlja u skladusa populacionim ciljevima ishrane i preporukama prevencije SZO - "Global Strategy on diet,physical activity and health" (47,48,49,50,51).

LITERATURA

1. WHO Technical Report Series 916, Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Report of theJoint WHO/FAO Expert Consultation, Geneva Switzerland, World Health Organisation, WHO, 2003.

2. Robertson A, Tirado C, Lobstein T, Jermini M, Knai Cecile, Jensen JH, Ferro-Luzzi A, James WPT. Foodand Health in Europe: a new basis for action. WHO Regional Publications, European Series 96 2004.

3. Pavlovic M. Ishrana i stil zivota kao faktor rizika hronicnih masovnih nezaraznih bolesti-Preporuke zaprevenciju. Hrana i ishrana, 2004; vol 45, 1-2:26-31.

4. 5th Report on the world nutrition situation, Nutrition for improved development outcomes. United Nationssystem, Standing committee on Nutrition (SCN), 2004.

5. Pavlovic M. Faktori rizika kardiovaskularnih bolesti dece skolskog uzrasta. Univerzitet u Novom Sadu,Medicinski Fakultet Novi Sad, 1994, Doktorska disertacija, p. 183.

6. Pavlovic M. Jugoslovenska studija faktora rizika ateroskleroze kod skolske dece (JUSAD). U: Pavlovic M.(eds): Zdravstvena zastita stanovnistva Severnobackog okruga u 1998. godini sa uporednim prikazom stanjaod 1994. godine. Zavod za zastitu zdravlja, Subotica, 1999., p 205-218.

7. Pavlovic M, Bolits Z, Rapic D, Kadvan A. Nutrient intake and precursors of atherosclerosis in 10 yearschoolchildren in Subotica. In: Szamosit T. (eds), Current trends of the prevention of aterosklerosis inchilhood 3, Convention Ltd, Budapest, Hungary, 1999., Proceedings of the 2 nd Conference of theInternational group for Prevention of Atherosclerosis in childhood, October 30-31, 1998, Budapest, Hungary,p!46-149.

8. Pavlovic M. Epidemioloske karakteristike hiperlipoproteinemija i ishrane kod dece. Zbornik sazetaka VIIJugoslovenskog simpozijuma o hiperlipoproteinemijama, Novi Sad, 8-10 maj 2000; 15.

9. Pavlovic M, Bilbija V. Kvalitet porodicne ishrane dece uzrasta 10 godina kao faktor rizikahiperlipoproteinemija. Zbornik sazetaka VII Jugoslovenskog simpozijuma o hiperlipoproteinemijama, NoviSad, 8-10 maj 2000. godine, str. 170.

10. Pavlovic M, Vukotic M, Kadvan A, Nedeljkovic S, Drazilovic S. Kvalitet porodicne ishrane skolske dece uJugoslaviji. U: Pavlovic M., Reinicke C., Vujnovic M., (eds) Zbornik sazetaka II Konferencije o hrani iishrani sa medunarodnim ucescem, Subotica, 17-18 novembar, 2000; Zavod za zastitu zdravlja, Subotica,2001, 24.

11. Pavlovic M, Majkic-Singh N, Bolits Z, Kadvan A. Eating behaviour and prevalence of overweight andobesity among schoolchildren. 11th European Congress on Obesity 30.May - 2. June 2001. Vienna, Austria,Inter J Obesity 2001, 25, suppl 2, S61.

12. Pavlovic M. Kvalitet ishrane stanovnistva i faktori rizika za kardiovaskularna oboljenja. U: Duric D, OstojicM, Kanjuh V. (eds) Zbornik sazetaka I Jugoslovenski kongres o aterosklerozi sa me|unarodnim ucescem -Satelitski simpozijum: Faktori rizika: Ishrana i ateroskleroza, Subotica, 11.-12.05.2001. godine, Beograd -SANU, 14-16. jun 2001, 294.

13. Pavlovic M, Majkic SN, Bolits Z, Bjeloglav D, Kadvan A. Ishrana kao potencijalni nutritivni faktor rizikaateroskleroze. Jugoslov Med Biohem 2001; 20: 107-115.

14. Pavlovic M. Potencijalni faktori rizika porodicne ishrane dece. Med Pregl 2001; LIV (3-4): 172-177.15. Pavlovic M, Kadvan A. Nutritive value of cereals in family nutrition of school age children. Proceedings of

XIV International Congress "CEREAL BREAD" 2000, Faculty of technology Novi Sad, 2001, 234 - 236.16. Pavlovic M, Kadvan A. Participation of cereals in family nutrition of school children in Subotica.

Proceedings of XIV International Congress "CEREAL BREAD" 2000, Faculty of technology Novi Sad,2001,261-263.

17. Pavlovic M, Kadvan A, Vukotic M. Nutritive risk factors in schoolchildrens diet. 17 th InternationalConference of Nutrition, Vienna, Austria, Avgust 27.-31. 2001, Ann NutrMetab 2001; 45 (suppl 1): 564.

18. Pavlovic M, Grujic V, Nedeljkovic S. Nutritive risk factors within population, 1st International Symposium"Food in the 21st Century" Book of Proceedings, Subotica 14-17 November 2001. Scientific Institute foragriculture and vegetables 2003; 474-481.

JUSAD STUDIJA - 283


19. Pavlovic M, Simeunovic S, Bolits Z, Rapid D, Kadvan A. Time for action in prevention by nutrition andhealth promotion interventions in schoolchildren. Book of abstracts 9th World Congress on ClinicalNutrition Evidence Based nutrition in Care, Performances and Prevention, London, UK, June 24 - 26th2002, 169.

20. Pavlovic M, Simeunovic S, Vukotic M, Bolits Z, Kadvan A, Rapic D. Nutritive and cardiovascular riskfactors in schoolchildren. In: Peter Raspor (eds) Tehnology - food, nutrition and health, Book of abstracts,1st Central European Congress on Food and Nutrition, 2nd Slovenian Congress on Food and Nutrition,Ljubljana, Slovenia, 22-25 September 2002., 135.

21. Pavlovic M, Kadvan A, Vukotic M, Nedeljkovic S. The nutritive value of family nurition in schoolchildrenin Serbia. Book of abstract 5th International Conference on nutrition and fitness, June 9 - 1 2 2004., AthensGreece, pi 16.

22. Pavlovic M, Vukotic M, Nedeljkovic S, Simeunovic S, Kadvan A. Kvalitet ishrane dece skolskog uzrasta uJugoslovenskoj studiji prekursora ateroskleroze. Drugi kongres udruzenja za aterosklerozu Srbije i CrneGore sa medunarodnim ucescem, Beograd, Srpska akademija nauka i umetnosti 12-15.decembar 2004.godine, Zbornik sazetaka, 165.

23. Pavlovic M, Bilbija V. Kvalitet porodicne ishrane dece uzrasta 10 godina kao faktor rizikahiperlipoproteinemija. Zbornik sazetaka VII Jugoslovenskog simpozijuma o hiperlipo-proteinemijama, NoviSad, 8-10 maj 2000. godine, 170.

24. Pavlovic M. "Porodicna anketa ishrane"- Evidencija, analiza i pracenje kvaliteta porodicne ishrane naosnovu konzumno-analiticke metode. Deponovano u Zavodu za intelektualnu svojinu Beograd kao autorskodelo pod rednim brojem 432 na osnovu prijave A-177/02 gde je kao autor naznacen podnosilac prijave Drsc.med.Mirjana Pavlovic-potvrda o autorskom delu.

25. Pavlovic M, Kadvan A. Evaluation of a food intake questionnaire by a computer program. Abstracts of theThird International Conference on Dietary Assesment Methods, Arnhem the Netherlands 6-9 May, 1998,European Journal of clinical Nutrition, volume 52, Supplement 2, May 1998. p 515.

26. European Dietary Guideline For Children and Young People (7-18 yrs ) WHO, Europe Copenhagen 2004(draft).

27. Food and Nutrition Board, National Research Council, Recommended Dietary Allowances, 10th edition,National Academy Press, Washington D.C. 1989.

28. National Cholesterol Education Program. Report of the Expert Panel on Blood Cholesterol Levels inChildren and Adolescents. Pediatrics 1992;89: (Suppl 3) 525-577.

29. Williams CL, Hayman LL, Daniels SR, Robinson TN, Steinberger J. AHA Scientific Statement,Cardiovascular health in Childhood, A Statement for Health Professionals From the Committee onAtherosclerosis, Hypertension, and Obesity in the young (AHOY) of the Council on Cardiovascular Diseasein the Young, American Heart Association. Circulation 2002; 106: 143-160.

30. Jakovljevic D, Pavlovic M, Sente R. Zdravstveno stanje stanovnistva, zdravstvene potrebe i koriscenjezdravstvene zastite. Zavod za zastitu zdravlja Subotica, 1999.

31. Zdravstveno stanje, zdravstvene potrebe i koriscenje zdravstvene zastite dece i omladine u Republic!Srbiji,Glas Inst zast zdr Srb 2002,76,3-4,179-216.

32. Knuiman JT, Westenbrink S, van der Heyden L. Determinants of total and high density lipoproteincholesterol in boys from Finland, the Netherlands, Italy, the Philipines and Ghana with special reference todiet. HumNutr Clin Nutr 1983,37 C:237-254.

33. Food and nutrition policy for schools, World Health Organization Copenhagen 2004 (draft).34. Healthy Nutrition: An Essential Element of a Health Promoting School, WHO Information Series on School

Health, Document Four, WHO 1998.35. Nicklas AT, Baranowski T, Cullen KW, Berenson G, Eating Patterns, Dietary Quality and Obesity, Journal

of the American College of Nutrition, Vol. 20, No.6, 599-608 (2001)36. McBean LD, Miller GD. Enhancing the Nutrition of America's Youth. J Am College Nutr (1999); 18, 6,

563-57137. Preziosi P, Galan P, Deheeger M, Yacoub N, Drewnowski A, Hercverg S, Breakfast Type, Daily Nutrient

Intakes and Vitamin and Mineral Status of French Children, Adolescents and Adults, J Am CollegeNutrition (1999); 18,2, 171-178.

38. Candace Currie et al.(eds)Young peoples health in contenxt.Health Behaviour in School-aged Children(HBSC) study: International report from the 2001/2002 survey,WHO 2004.

39. Resnicow K. The relationship between breakfast habits and plasma cholesterol levels in schoolchildren. JSchool Health, 1991,61:81-85.

40. Health 21, The health for all Policy for the WHO European Region - 21 Targets for the 21th Century WHORegional Office for Europe, Copenhagen, 1999.

41. The First Action Plan for Food and Nutrition Action Policy WHO European Region 2000 - 2005 WHOEurope Copenhagen 2001.

284 - JUSAD STUDIJA


42. Hayman LL, Williams CL, Daniels SR, Steinberger J, Paridon S, Dennison BA, McCrindle BW.Cardiovascular Health Promotion in the Schools. Circulation 2004; 110:2266-2275.

43. Fruit and vegetable promotion initiative, A meeting report, 25-27.08.2003., World Health Organization,Geneva, Switzerland 2003.

44. Lambert J, Agostoni C, Elmadfa I, Hulshof K, Krause E, Livingstone B, Socha P, Pannemans D, SamartinS. Dietary intake and nutritional status of children and adolescents in Europe, Brit J Nutr 2004, 92, Suppl.2,S147-S211.

45. Prentice A, Branca F, Decsi T, Michaelsen KF, Fletcher RJ, Quesry P, Manz Friedrich, Vidailhet M,Pannemans D, Sanartin S. Energy and nutrients dietary reference values for children in Europe:methodological approaches and current nutritional recommendation. Brit Nutr 2004; 92, Suppl. 2, S83-S146.

46. Livingstone M B E, Robson P J, Wallace W M. Issues in dietary intake assessment of children andadolescents, Brit J Nutr 2004; 92, Supp 2, S 213-S222.

47. World Health Organisation, Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health WHA 57.17., 2004.48. Pavlovic M, Kadlecikova M, Canon M, Demes M, Pocza I. World food day celebration network in

European countries for healthy nutrition and physical activity lifestyle promotion. Book of abstract 5thInternational Conference on Nutrition and Fitness, June 9 -12 2004., Athens, Greece, pi 15.

49. Pavlovic M, Kadvan A. Primena programskog paketa za planiranje ishrane. Pavlovic M., Subotica, 1997.50. Diet nutrition and prevention of chronic diseases. Report of a WHO Study Group, WHO Technical Report

Series 797, 1990.51. Prevention in childhood and youth of adult cardiovascular diseases: time for action. Report of a WHO

Expert Committee, Technical Report Series 792 WHO, Geneva, 1990.

JUSAD STUDIJA - 285

Documents

JUGOSLOVENSKA STUDIJA PREKURSORA … studija prekursora...Milijana Simonovic, Savo Stanisljevic, Durica Stojsic, Vasilios Thanopoulos, Ljubisa Tikic, Zorana Vasiljevic, Brankica Vasic,