Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANAT! ve KÜLTÜREL MİRAS! KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLİKLERi

'K underground ~";V

ispanya Yeraltı Makedonya Arkeoloji Arkeoloji

Birliği Derneği

ltalya Bilim Adamları

Birliği

~ © J~l MiRAS

Konya K~ltürel Se!9uk Üniversitesi Büyükşehir Mırasın Turk El Sanatları Belediyesi Araştırılmasına Araştırma ve

Destek Uygulama Merkezi Derneği

15-16-17 Mayıs (May) 2014

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜL TÜRÜ, SANA Ti ve KÜL TÜREL MİRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLİKLERİ

(Vlll. INTERNATIONAL TURKIC CUL TURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART

ACTIVITY)

Editörler: Osman KUNDURACI-Ahmet AYTAÇ

~

Konya-TÜRKİYE/30 Aralık 2015

Vlll. ULUSL..ARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANA Ti ve KÜLTÜREL MİRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLİKLERİ

XVI. YY. İSTANBUL ÇİNİCİLİGİ VE USTA HABİB ATÖLYESİ

(16TH-CENTURY İSTANBUL ART OF TILE-MAKING AND THE MASTER HABiB WORKSHOP)

Funda YEŞİL YURT' ABSTRACT

in the great and long-surviving empires, art groups in the court created their own styles. While Cairo, Bagdat, Damascus, Tabriz, Meraga, Samarkand and Bukhara were centres of islamic art and culture until the middle of the 15th century, İstanbul became the centre of scholarship and art of Turkish and lslamic world after the second half of 15th century. During this period, reconstruction activities gained momentum in İstanbul , which attracted a great many adept architects, artists and craftsmen from different geographies to the city

Tiles were heavily used during the reign of Süleyman the magnifıcent (1520-1566). Operating f?r Ehl-i Hiref organization, Habib workshop made the tiles of many buildings in lstanbul. The most striking feature of the tiles made in this workshop was apple green and lemon yellow. it is stated in the accounting books dated 1527-28 that the buildings were covered with tiles made in the workshops of Master Ali (Acem-persion- Ali). Acem Ali was the second master overtaking the workshop after the death of Habib. it is not stated in which part of lstanbul the workshop of Acem Ali was but a document dated 1568-69 dealing with the Kırıkçeşme and Kağıthane water canals points out that a Kashihane provided water by the old palace in Tekfur Palace existed.

The tiles employed in the buildings from the late 151 O to the early 1550 were made in the workshops in İstanbul and most likely in the workshops of Master Habib. Coloured secret technique was used in all the buildings constructed between 1520-1550, except for the Valide Mosque in Manisa. The last building in İstanbul on which the secret techique was used was the Kara Ahmad Pasha Mosque constructed near the castle walls of Topkapı Paface.

GİRİŞ istanbul'un fethinden sonra başlayan imar faliyetleri, mimar ve sanatçı ve

zanaatçiler için istanbul'u bir cazibe merkezi durumuna getirmiştir. Genellikle Tebriz ve Horasan' lı olan gezici Çiniciler; Bursa ve sonrasında Edirne'de ki yapılarda çalışmış, yeni yapılarda çalışmak üzere istanbul'a gelmişlerdir. özellikle Topkapı Sarayı'nın inşası başladıktan sonra Sarayın çinilerini yapmak için bir çini atölyesi kurulmuştur. XV. yy duvar çinileri, lran'dan gelen sanatçı lar ve onların çalıştırdıkları yerel sanatçılar tarafından yapılmıştır. Fatih Sultan Mehmet'in, Çinili Köşk'ün yapımında çalışmak üzere Horasanlı bir çinici grubu davet ettiği bilinmektedir (Necipoğlu , 1990:138).

' Arş.Gör., Atatürk Üniversitesi , Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü, Erzurum, yesilyurtfunda@hotmail.com ·

375

vııı. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI ve KÜLTÜREL MİRASI KORUMA SEMPozyuMUISANAT ETKİNLiKLERi

lstanbul'da mimari yapılardaki en eski çini, Fatih Camii (1462-1470) son cemaat yerinde karşılıklı iki pencere alınlığında görülmektedir. Sır altında dört renk kullanılan çiniler Edirne'deki Üç Şerefeli Cami'nin dış avlu çinileri ile aynı özelliktedir (Kırımlı, 1982:96). il. Mehmet'in külliyesi bittikten sonra Tebrizli ustalar, İstanbul'dan ayrılarak muhtemelen Cem Sultan Türbesi'nin (1499) yapımında çalışmak üzere Bursa'ya geri dönmüştür (Necipoğlu, 2004:138).

Fatih'ten sonra 1473 ile 1506 arasında yaptırılan yapılarda çini kullanılmaması Tebriz'li ustaların atölyelerinin gerilemesine ve kapanmasına bağlanabilir. 1472 tarihli Çinili Köşk'ün yapımında kullanılan çinileri yapan "Kaşitraşhan-ı Hasani'nin", çini yapımında yaşadığı zorlukları ve para almadıkları sürece yeni bir iş yapmayacaklarını beyan ettikleri Topkapı Sarayı arşivindeki bir belgede görülmektedir. Bu belge, büyük olasılıkla Çinili Köşk'ün yapımında çalışan ustaları ifade eden bir belgedir (Raby, 1989:89).

Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) döneminde yoğun bir çini programı uygulanmıştır. 1527-28 tarihli Topkapı Sarayı'nda kapsamlı yenileme ve inşa çalışmalarının kaydedi1diği defterde, çini işleriyle ilgilenen Habib atölyesinden Usta Ali'nin adı geçmektedir (Carswell, 2006:58). Habib atölyesinde, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman dönemi lstanbul'daki birçok yapının çinileri hazırlanmıştır (Kürkman, 2005:51 ).

Habib, Şah Kulu gibi 1514'de Yavuz Sultan Selim'in Safavilerle yapılan Çaldıran savaşından sonra, 1521 yılında Abd el Rezzak, Burhan ile birlikte "Ser Kaşigeran" olarak istanbul'a getirilmiş (Raby, 1989:96) ve 1520-1550 yılları arasında lstanbul'da bulunmuştur (Parter, 2008:102).

1526 tarihli Ehl-i Hiref defterine kayıtlı olan "Cema'at-i Kaşigiran" , "Habib Tebrizi"dir. "Sanat birle cihet olunub, haliya mezkur deftere ilhak olunmuş fi gurre-i rebiü'I -ahir sene hicri 929 (1422-23) ber- mucib-i ruzname" şeklinde kaydedilmiştir (Uzunçarşılı, 1986:60). 1525'de İstanbul'da serbest çalışırken yeteneğinden dolayı alındığı, önceleri maaşını, hassa harcından aldığı belirtilmiştir (Atasoy, 1989:.32; Kırımlı, 1982:98). Tebrizli Habib lran'dan, Trabzon'dan ve Balkanlar'dan gelen dokuz çırağı ile bir atölye kurmuştur (Raby, 1989:62). Ehl-i Hiref defterine çırakların isimleri, yevmiyeleri, devşirmeden geldikleri de belirtilerek kaydedilmiştir. Bu isimler; Ali, Timurhan, Trabzonlu İskender, Trabzonlu Hasan, Üsküplü Hüseyin, Perisbeli Mustafa, Nevrekoplu Mustafa, Dramalı Ahmet, Trabzonlu Hızır'dır (Atasoy, 1989:32).

Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde bulunan 1528-31 tarihli ve Kamil Kepeci tarafından tasnif edilen "Masraf-ı Şehriyari Defterleri"ndeki 7097 numaralı defterde kaşihaneye alınan çamur hazırlama, süsleme ve fırınlama için kullanılacak malzemelerin listeleri verilmiştir. Kaşiger olarak Usta Ali'nin ve çıraklarının ismi geçmektedir. Belgede saray nakkaşlarıyla birlikte çalışıldığı ve onlara da yevmiyelerinin verildiği belirtilmiştir (Kürkman, 2005:63). Bu alınan malzemeler Habib Atölyesinde yenileme çalışmaları esnasında yapılan

binalarda kullanılmak üzere hazırlanan çinilerin malzemeleridir. Habib Ustayı, Bursa'daki Muhammed El Mecnun ustanın renkli sır ekolünden ayıran en belirgin özellik; Mecnunun eserlerinde hamur renginin kırmızı, Habib'in çinilerindeki beyazın hakimiyetidir (Kırımlı, 1982:98).

376

Vlll. ULUSL.ARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANAT! ve KÜLTÜREL MİRAS! KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKiNLİKLERİ

Habib; yanında usta ve çırakların çalıştığı çini atölyesi sahibi olup, hem serbest piyasada iş yapan, hem de Saraya bağlı çalışan bir zanaatçıdır. saraya bisküvi halinde formları vermiş, saray nakkaşları tarafından bezenen formların sırlama ve pişimlerini yapmıştır. Aynı zamanda çinide kullanılan boyaları hazırlayarak nakkaşlara tedarik etmiş olmalıdır. Yapılar için hazırlanan desenlerin seri üretimi yapılarak yerine uygulama işleriyle de ilgilenilmiş olması muhtemeldir.

Habib atölyesinede çini üretimi, Yavuz Sultan Selim (1522) Camii'nden başlayarak Topkapı Sarayı Arz Odası cephesi, Haseki İmareti (1559), Şehzade Mehmet Türbesi (1543), Topkapı'daki Kara Ahmet Paşa Camii (1558) (Kırımlı, 1982:98), 1557'de tamamlanan Süleymaniye Camii'ne kadar bütün hükümdarlık çinili yapılarından sorumlu olmuştur (Raby, 1989:96).

Kanuni'nin babası için yaptırdığı 1522 tarihli Yavuz S.ultan Selim Camii'nde (Resim 1) renkli sır tekniği ile yapılmış (Kırımlı, 1982:97), rumi, hatayi, palmet ve lotusların kullanıldığı, büyük geniş yapraklı' ve çin bulutlu kompozisyonlar görülmektedir (Aslanapa, 1965: 18). 1548 tarihli lstanbul Şehzade Camii haziresindeki Şehzade Mehmed Türbesi'nde iç mekanda, kubbe kasnağına kadar renkli sır tekniği ile yapılmıştır (Yetkin, 1988:479). Sürükleyici bir renk senfonisi ile rumi ve palmet motiflerinin arasında büyük nar çiçekleri, güller, uzun ve geniş yapraklar, çin bulutları ve rozet çiçekleri göz al ı cı güzelliktedir (Aslanapa, 1965:19).

1525 tarihinde Topkapı Sarayı, yeniçeriler tarafından yağmalanmış, Tebriz'den Yavuz Sultan Selim döneminde getirilen ve Kanuni Sultan Süleyman döneminde baş mimar olan Acem Ali (Mimar Alaeddin) denetiminde onarımlar geçirmiş, yeni binalar eklenmiştir. Binaların duvar çinilerinin yapımı Habib atölyesinde ustabaşı olan Usta. Ali gözetiminde gerçekleştirilmiştir. Belgeler Bağdat köşkünün yerinde, 1633 'de yanan Kanuni Sultan Süleyman'a

377

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜL TÜRÜ, SANA Ti ve KÜL TÜREL MİRAS! KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLiKLERİ

ait bir köşkten geriye kalan çinilerin 1641 'deki yenileme çalışmalarında Sünnet Odası (Resim-2,5) ve Hırka-i Saadet duvarlarında (Resim-3,4) kullanıld ığını

belirtmektedir. (Bakır,2007:287) Özellikle sünnet odası dış cephesinde XVI. yy.'ın ilk yarısına ait olduğu anlaşılan çinilerin baş nakkaş Şah Kulu yönetimindeki nakkaşhanelerde tasarlanmış ve uygulama, sırlama ve fırınlama işlemleri için Habib usta atölyesine gönderilmiş olduğu düşünülmektedir.

378

Vlll. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANAT! ve KÜLTÜREL MİRASI KORUMA SEMPOZVUMU/SANAT ETKİNLiKLERi

SONUÇ lstanbul çini atölyelerinde yapılan renkli sır ve mavi-beyaz üslup, bir

süre sonra demode olmuş, 1550' li yıllarda birden bire İznik çinileri rağbet görmeye başıan:ııştır. lra~·ı~ tuğla ~a_zlı . mi~a~isin?e ma~i-yeşil-sarı renk kullanıldığı renklı sır teknıklı duvar çınılerı yerını, Mımar Sınan'ın ışıklı, taş işçiliği içeren beyaz taş ve mermer kaplamalı binalarıyla daha çok uyum sağlayan, Timur etkisinin görülmediği yerli ü_retim, çok renkli sır altı çinilere bırakmıştır (Necipoğlu, 1990:156). Çiniciliğ in lznik'e taşınması ile İstanbuldaki atölyelerin faliyetleri sonlanmış, dolayısıyla Habib atölyeside kapanmıştır. Bu dönemden sonra yapılarda kullanılan çiniler, lznik'deki atölyeler tarafından üretilmiştir.

KAYNAKÇA Aslanapa, Oktay (1949), Osmanlı Devrinde Kütahya Çinileri, lstaribul: İstanbul üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 426, Sanat Tarihi Enstitüsü. Atasoy, Nurhan (1989), "Osmanlı Belgelerindeki İznik Seramikleri", İznik Seramikleri, (Ed. Nurhan, Atasoy- Julian, Raby), Landon: Alexandria Press, Türk Ekonomi Bankası Yayınları, 25-36. Bakır, Sitare Turan (2007), "Osmanlı Sanatında Bir Zirve lznik Çini Ve Seramikleri': Anadolu'da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, (Edit. Gönül öney-Zehra Çobanlı}, Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları,279-305. . Kürkman, Gara (2005), Toprak, Ateş, Sır Tarihsel Gelişimi, Atölyeleri ve Ustalanyla Kütahya Çini ve Seramikleri, lstanbul: Suna inan Kıraç Vakfı Yayınları. Kırımlı, Faik (1987), "lznik Çinileri ve Cenova Çini Tüccarları", Antika, Yıl:3, Sayı:27, lstanbul: Mısırlı Yayınları, 50-54. Necipoğlu, Gülru (2007), 15 ve 16. Yüzyıl Topkapı Sarayı Mimari Tören ve iktidar. İstanbul: Y.K.Y. -----(1990), "From lnternational Timurid to Ottoman: A Change Of Taste in Sixteenth-Century Ceramic Tiles': in Muqarnas Vll, An Annual On lslçımic Art And Architecture': Oleg Grabar (Ed.). Leiden: E.J. Brill, 136-170. ------- (1987), "The Occount Book Of A Fifteenth- Century Ottoman Royal Kiosk", Raiyyed Rüsumu Essasey Presented To Halil inalcık On His Seventieth Birthday By His Colleagues And Students, Journal Of Turksh Studies, Volum 2, (Ed; Şinasi, Tekin -Gönül, Alpay Tekin), Harvard University Print, 31-44. Raby, Julian (1989), "1560-1650 lznik Seramiğinin Olgunluğu ve Bozulması", lznik Seramikleri, (Ed; Atasoy Nurhan- Ra.by Julian), Alexandria Press, Landon: Türk Ekonomi Bankası Yayınları, 218-288. Uzunçarşılı, İbrahim H. (1986), "Osmanlı Sarayında Ehl-İ Hiref (Sanatkarlar) Defterleri", Belgeler, Xl(15), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 23-76.

379