- 1 -

- 2 -

- 3 -

ZIAKTU THUHMAHRUAI

Kum 2000-a ka lehkha bu hmasa ber atána KaHmangaih Ka Rawn Zawng Zêl Che tih Mizoram PublicationBoard \anpuinaa ka tihchhuah a\ang khân , kum tin lehkha bupakhat tal buatsaih ka tum ril ru a. 2001 khân MizoramPublication Board-in Nun hluiten KIR AN REL LO tih minchhuahsak leh thei ta hlauh mai bawk a. Chu chuan min tiphurzual zêl a. A pathumna atán he lehkha bu tihchhuah a ni leh tahi ka lâwm takzet a ni. Heti'ang ziak leh chhuah theia minenkawltu Pathian hnênah làwmthu ka sawi a ni.

14.02.2002(Valentine's Day) khân a thawnthu ruangâmka din a, 24.02.2002-a ka han ziah \an tak tak hnuah chuan aruangâm ka din ang chu ka zui hlei thei chuang lo va, rilruathil awmte zeh vek a remchan loh avàngin 'Ka hmangaih, karawn zawng zêl che -II ' tih nèn ka ziah chhâwk zak zak reng a.12.09.2002 Zànlai dár 12 : 00 khân ka ziak zo thei hram a.Mizo \awng ziah hi ka ziah nasat a, ka zir nasat deuh hnu hiana har zia ka hre chhuak telh telh mai !

Ka kut ziak chhiar harsa ve tak chu Zote Publication,Aizawl Venglai-ah ka pe a, anni'n a thim a vâr pawh thlu lovin,hlâwkna lam pawh um lovin min chhutsak a. Ka duh ang tâwkinan Computer min la hmantîr lehzêl bawk a. A neitu \hianpaJ.H.Lalpáwlliana-te nupa chungah làwmthu ka sawi mawlhmawlh a ni.Tin, ka lehkha bu chhuah theihna tùra sul min sutsak\hîntu Pu R.Lalrâwna (Gilzom Offset) chungah làwmthu sawisèn loh ka bá; ani vànga he lehkha bu hi chhuak thei a ni.

He lehkha bu-a hmun, mihring hming leh thil thlengreng reng hi phuahchawp a ni a.Chuvàngin, heti'ang hmingpûte an lo awm a nih pawhin chû'ngte nèn chuan inzawmna anei lo va, inngaih bel chi pawh a ni lo vang

Dated Aizawl Venglai

The 30th Oct.2002 (ELLIS H.PACHUAU)

B-22/1

- 4 -

BUNG 1

Thu dik ni thei tùra ka lo ngaih ngai loh;mahse thu dik nitlat si chu. Ka hriat rengna hi a \ha khawp a; ka theihnghilh theirêng rêng si lova.Naupan têt a\anga ka lo nghahhlelh ve \hin, nihka lo châk êmêmOfficer chu ka ni ve ngei a, ka tlangvál chho va,nupui fanau neih ve ka lo châk êmêmpawhnei tawhin fanau nènkan awmve diah tawh a.

Chhûngkua pawh a huho chuan kan hlimna a sáng viautawh a. Dik tak chuanMizoram Civil Service (MCS)-a ka luhhnuanupuinei,minbeiseitutezîngakaduhberka thlanvengat chunupuiah ka nei a. Hmêlah nà nâ na chuan tû han khum chi-ah karuat bîk lo va; engtin ngemiin an ngaih ve tih chu ka hre hauh lo.Kanupui lakahchuan :heti zâwkhiannise, heti deuh tal hi chunisehan tih leh chuang tùr ka hre hran lèm lo va.

Sum leh pâi lamah nise nei êmûmchu kan ni lèm lo na a,chhûngpui / in-pui luahtukannihavàng lehpâfa-a sorkarhnathawkkan nih avàngin rual kan awt zawk zawkbîk lo.

Keimahchauhva kaawmchânghianengemawkanunahhian thil kim lohi a awmtlat a.Chhûngkuakanhlimviauemawtihpawhhianhlimna tluantlingchupawhphâkve thei tlat lonihiankainhriaa.Chhûngkawnun\haneihhi thil pawimawhberpakhatniinka hre \hîn a.Chhûngkawnun \ha lo hian thil \ha lo nghawng thuitak tak a nei \hîn tih hrechiangtu pawhka inti a.Nupa inkawp remlo leh chhûngkaw hlimna famkim lo hian fâte a nghawng a,chhûngkaw keh chhia (broken family) a siam \hîn a. Chu chuanKohhran , khawtláng leh ram thlengin hlet a chhuah a, nun a tinuamlo \hîn tihpawhhrechiangtukanika inti ve \hîn.Mahsechutichungchuanmahni chauhvavawnvengvengchi, harsatna rûk lian

- 5 -

ve takmahni inthiamlohna chukanei a ni si a.

Chhûngkawhlim thei ve tak kanni a, amaherawhchukanhlimna a sosan poh leh ka rilru nawm lohna a zual a.Eng emawhuna ka ngaihtuah deuh châng phei chuan ka nupuiinmin lo kohharh a ngaih châng pawh a awm \hîn a ni.Nupui ka neih hmaa kalo suangtuahve rauh rauh \hinKristianChhûngkaw\ha takkandinchuan keimahni chhûngkuamaiin a hlâwkna kan têl lo vang a,kohhran leh khawtlángin a hlâwkna an tel ve theih bâkahmimalthleng pawhin a zâr an zo ve theih dàn tùrte leh Ramin a chhawrbâwk theih dàn tùrte chu suangtuahna-ah a thâmralmai dáwn taniin ka hria a.

Hansawi tûr tingchuankasakruangahhianchhinchhiahnakan ti dáwn nge ni ?Eng emawhi chu a awmngei rêng a. Chumilah chuawlsam takakhawih theih ani bawksi.Chu thil chukabekding lama ser awmhi a ni a. A ser hi a lian vak lo na a, a ser nungtlat thung a ni. Thingtlánga seilian tih takah kan taksa-ah hian serchu a awm neuh neuh a. Mipa khûp ser lo phei chu 'a tuai' tepawhkan intifiamvêl \hîn rênga.Mahsehe ser zet hi chu ser nungdang ang lo takin \hang lian ve lèm lomah se hun a rei telh telh a,a ser zawng a lo nung telh telh ta zâwk a nih hi !

Reingial chuka tánpawimawhnaaneihran lèmlo.Mahseengtik lai emawa\angkhânhriat chhuahnamèninkahrechhuak lothei ta lo va.Darthlalanga ka inen chângte hian hmuh a awl phianmaibawksi a.Lûhan tuai ila , khawih fuhaawlhlemai bawknèn.Darthlalangaka inhmuhchângte hianngai awhzawhhi a harsa kati \hîn a.Kakutakakhawih fuhchâng lahinka \imdeuh sung sung\hîn a.Chumai chuni lovinka thinlungahhian chu ser chuannasatakin thua rawnsawi a, keimahinka tuar tlawk tlawka, ka inthiamlo chang pawhni lovin inten deuh hluah hluah châng pawhka nei\hîn.Mahsemahnihanintenlehngawt\hinchuasawng-saw-hlawt-na a awm chuang si lo va: 'Min ngaidam rawh aw' ka ti rilrumawlhmawlhmai \hînzawnganihhi !

- 6 -

Zah pawh dáwn zo lovin nupui fanaute leh tlâng hriatahkeima chanchin chu ka han puang zâr dáwn a ni.

BUNG 2

Minthlahtutechanchinkachhuineuhneuhchânghianvanneika inti \hînhle a.Pi lehpûtenaanduh loh \hinmin thlahtute zîngahhiankutkèmnei, tlêma\awngthlahdahdeuhlehmipathmeichhiatnalamkawnga insum-kàrna nei lo lamchi hi an awmlèm lova.

Ka pû hi pasal\ha,mi tlâwmngai, zaidam tak, khawtlánghuappawhaparàwntlingania.Lainatnaangahinmiteakhawngaihthei hle a.Buha thlo chhuak theiinkumtinkhama thar ve \hîn.Mitaimarumrûtmai, enghnamah thawhhrehneingai rêngrêng lomiania.Mizawmthaw,mi thatchhiate tánakiangah lungâwinahmuhtùraawmlova,mitaimaleh\hatluantlingtánlochuanmihlauhawma ni thung. A sual avànga hlauhawm ni lovin a nun chuan zah ahlawha,mi zawmthaw tán a nelawm loh ani.

Ka pâ hi hman lai páwl ruk a ni a; Primary School HeadTeacher a ni nghe nghe a.Mahni chantâwka lungâwi ve thei takmai hi a ni a, kan naupan deuh lai kha chuan a hlawh tam thu chukan hnênah a sawi duh lo na-in, tlêma kan leikàn ve deuh hnu-ahchuan a hlawh lâk \hin chu tama tih \hin zia chu a sawi fo \hîn.Atam han tihah hian a pawisa chu a tam viau e, tih lam aiin achantâwkah a lungâwiin, ama chan bilah a làwmhle tihna lam akawk. Ka pâ chuan Pathianinmin dahna lehmin hunna apiangalungâwi zêl tùrinmin chah chamchi \hîn a.Amahna-ah hian a tuiêmêma, "Engpawh thawk ila, kan thawhna apiangah rinawmlehfel takin, theihtâwp kan chhuah tùr a ni a, kan hnathawh apianga\ha taka kan thawhhi kan tih tùr dik tak, kanmissionary-na hmunani," tih thuhi a sawi fo \hin.Paduhamlo tak, lainatnaakhathiniinkahria a, chumia loneih theihnachuapianthar \hat emvànganiinka hria a.

- 7 -

Khaw khata pa invawngfel páwl tak, pa ràwn ve tak, mitamtakina thuanngaihchanve \hinanibawka.Pathianah làwmnanasa takneiinKohhranUpapawhani vehial rêng a.Chhûngkuaamawhphurtu ber a nih hi a inhrechiang hlein ka hre \hîn.'Chhûngkuaa mawhphurtu ber chuan chhûngkaw thu a rêl fel\hîn tùr a ni' tih hi a pawm thlap a, chutiang taka rêl fel pawh chutumin a ko-ah a nghat tlat \hîn a.Chhûngkua hi a ngai pawimawhhle \hîna, chhûngkuaaPathianbiakhonaneih tamhi aduh \hînhlea, Pathianhriatna leh zahna chukan thinlungah chi anga tuh a tumtlat \hîn.

Kanuhinu \awng tamzawkzawklo takmaiania.Lehkhathiam sáng zawng ni lèm lomah se nu nih tling takmai a ni. Tunhnua ka han chhût lêt neuh neuh hian ' ka pâ a lo hlau thiam awm\hînmang e aw ' ka ti \hîn. Chumai chu ni lovin pasalte zahthiammi tak , a kawi a ngîla pasalte thu zawm thiammi a ni. Rotekáwlasepà angmaia rohran rêl tummiani lèm lova, chuvàngpawhchua nimai thei ka pà nèn hmai sen khawpa an inhnial hi tun thlengpawhhiankan lahmungai lo.Nu\awngtam, tlâwmhreh lo,pasaltezah lo bak-saka titu ni se chuanhmaisenin an inhnial fo awmsi a.

Ka nu chu a piangthar \ha-in, a phâk tâwk ang chinah atheihtâwpaPathian rawngbâwl duhmi a ni a.Kapâ rawngbâwlnapawh a thlâwp thiamin a \anpui \ha hle \hîn a ni. Fâte tána a nunhmangzomi a ni a, a rîla rah te chu \awng\aisak a thlahthlamngailo. Sikul kan kal dáwnte hianmin \awng\aisak \hîn a; zànah kanlehkhazirnaahmin\hutpui reng\hîn.Zànmutnaahhiankristiannun\ha chanchinmin hrilh keuh keuh \hîn a; a ngaihnawmkan ti \hînhle a, kanngaithla kham thei ngai lo.

Kanuchuanmihring inlaichinna leh inkungkaihdànhranghranghi angai pawimawh\hînhle a.Hmeichhe thuneihnachin tùrleh an dinhmun tâwk tùr thliar thiammi tak a ni a. Pathianinmipaleh hmeichhia hi intlukin a siam tih nimah se dinhmun inangdiakdiak tùr chuan a siam lo tih hi ka nu pawm dàn a ni \hîn. Hemi

- 8 -

a\anghian tun laia ramchangkangahmeichhe tam takin dinhmunchuhzawnga thil ankalpui tavakmai \hîntepawhhi in\henan tamphah niin a hre ve tlat a ni.

Ka nu himi piangthar \ha tak a ni tih ka hriatna \hin chuthuhnuairawlhna leh inngaihtlàwmnaanei nasahleinkahria a.Kapâ lehkeimahniminhmangaiha,minngaihsak \hindànah te , \henleh rual hui khâwmchungchângahpawhkanuaawmlohhi chuankanhodeuh riaimai \hîn.Krista nei lotute chuan thuhnuairawlhnaleh inngaihtlàwmnahianannunahhmunachanglova;mahsekanununaherawhchuanhe'ngangnunhiaawmtlat a,heihikeini thlengthlengpawhakanvanneihnani pawhinkahria.

Ka nu leh pâte hianmin hmangaih êmêma, kan unau, anrîla rahteminhmangaihdànhichhût thamatling.Kandamchhûngakan retheih loh nán lehmi kan an ve theih nán thu \ha tinrengminfah a, nun dàn \ha tinreng min khawhmuh \hîn.Ka nu leh pâte hichuankanunauhianPathiankan \ih lovang tihhi anhlau \hînhlea,an thu kan awih loh hi an hlau êmêm \hîn.

Biblepawhinnulehpâthuawihchunihlawhna,hming\hatnaleh dam reina a ni tih min hrilh rêng a. Nu leh pâte thu pawmazàwmtutechumivanneianniin, andingchhuak\hînani tih thuteinmin fuih sauh sauh \hîn a. Chhûngkuaa inzirtîrna \ha hi apawimawhzia an hai lo va, naupan laia enkawl dàn leh kaihhruaidàn chu a puitlin chhoh dàn tùr a nih an hai hauh lo.

Anmahni laka rinawm tùr hianminbeisei tlat a; chu chu achhan bul ber chu nu leh pâte laka rinawm lo chu Pathian lakahpawhan rinawmthei lo tih hi anpawmdànani a.Nu lehpâte lakarinawmlo,hel \hîn,an thuangakalduh lo,mahni thu thuaankawngzawhtùrmahnia thlang\hînhotechuannuna tluang lovin,harsatnaan tâwk bîk a, an nun pawh a tawi phah nge nge \hîn tih hi anzirtîrna lian tak a ni a. Tun laia kanmi thiamte lehmi chhuanvawrber berte hi nu leh pâ thuawih, Pathian \ihmite an nih zia an sawiuar \hînhle a.Nu lehpâte thu chuahrehawmdeuhemaw, zawma

- 9 -

har deuh emaw, a lo buaithlâk deuh emaw a nih pawhin zàwmhramhramtùrinminbeisei a.An thuzàwmtute chudinchhuahnaanihziateminzirtîr nasahle \hîn.

Kanu lehpâte hian chhûngkuahi sikul pawimawhhmasaber a nih hi an hrechiang hle a. Chhûngkua inkawmngeihna lehinhmangaihnahianchhûngkawnuna tinuamin, thununnakawngahrah \ha a chhuahin a thununnghet ber \hîn a ni tih hi an pawmdànani a. Pawn lammite thununna chu eng emawchenahhlawhtlingangin langvebawk \hînmah se, rah \ha a chhuah tak tak lo fo \hînniinanngai tlat \hîn.

Nu leh pâ tam takin nî tin sikula zirtîrtu leh Sande Sikullama zirtîrtute kutah naupang andahnghet lutuk \hîn chu \ha an tilova.Nî tin sikul a\angtehianhriatna leh thiamnakawng tamtakahandawng \hîn tih chuphat rual ani lova, in chhûngkhura inzirtîrnachu a tluk chuang lo, sikul chu in chhûngkhur inzirtîrna tuihnihnalekah an ngai a ni.

|awng thu chhe lovah kan unau hi kan \hahnem ve dihdiah a. Ze inang lo lo tak tak, hmel inang lo tak takte kan ni nukhlawma.Chutiang a ni chungin ka nu leh pâte hian kan unauza himin enkawl dàn tâwk an thiam riau hian ka hre \hîn. Chumi chu iduat bîk, chumi chu i duhsak lo bîk, min lainat lo êmmai, minkhawngaihve loêmmai tiahanvuinuaihnuaih thamtehmeuhkanni chungin nu lehpâte enkawlna-ahvuina tùr tumahin kanhre lo.

Vannei kan intihna deuhmai \hin chu ka nu leh pâte nènhian kan innêl êmêma, \hian ang tehmeuhhian kan innêl tawn a.Thu eng emaw harsatna deuh kan neih chângte leh kan hlim lehlawmna pawh kan thlen bawrh bawrh \hîn chângte ka ngaihtuahhian a ropui ka ti \hîn. Kan chhûngkua hian kan hlim \hîn khawpmai a; khawlaiakanhan lènvedeuhtepawhhian in lamkanngai a,a lèn pawhkan lêng rei peih lèm lo. In chhûngnuamkan ti êmêmmai\hîn.Pawnlamahhlimnaahranazawnangai lova, inchhûngahlawmna famkimchukan temani.

- 10 -

Nu leh pâ-ah lungâwina kimkan hmu a, an thusawi hnialngam tùr khawpin an inthlahdah lo va. Nun kawng sual zawh lotùraminfuihpawhinanmahnientawnatánaninserhhranga:ruihhlo,zûk leh hmuam chungchângah pawh an ngaih ve lohna chuanengamahminngaihtîr lohphaha,annunhiankankawngnasa takina \ha záwnginmin lo sialsak a lo ni.

BUNG -3

Ka nu leh pâten ka sikul kal lai an sawi hi chuan nuam titakin hahîpin kan páwla a thiam ber zînga ka awm \hin thu hi ansawi \hîn.Ansawihmaihngai loh thil chusikulkal rualkanihhmaami sikul kal kangên tlat \hîn te,mi sikuluniformka awh tlat \hînteleh uniform hâk ngèna ka \ah thu hi a ni \hîn.

Chutiang sikul lût rual pawhka nih hmapawha sikuluni-form hâk châk ta rêng rêng,mi pencil leh pen te awt fo \hîn ta chusikul ka han luhmeuh chuan nuam pawh ka ti \hînin lehkha zirpawhka taimakhawpmai a.Ka chhûngten lehkha zir tùramin turkangâi ngaimiah lo.

Páwlhniamlamahchuankanuhianmin \hutpui \hîna.Kalehkha zir dáwn hian ka nu hi a \awng\ai \hîn a. Ka la hriat rengpakhat chu : 'MinsiamtuchuPathianani a, ama takanni a, hriatna,thiamna leh finnate zawngzawnghiPathianhnêna\angachhuakani a, chuvàngin, lehkha kan zir hmain Pathian hnênah kan inhlanhmasa tùr a ni' tia a sawi chu, kamitthlâah a sawi lai hmêl a châmreng a, ka bengah hian ri hi a châm deuh veng veng hian ka hre\hîn.Páwlhniamzualpuikanihchhûngchuanmin \hutpui \haviauva,mahsetlêmakaloleikangchhovedeuhtihah chuanmin\hutchilhrengbîk lèm lova.Minvil reng tawh lèm lomah se lehkha zir hunpangngaiah chuan lehkhaka zir zat zat \hîn a; \henawmnau te anglo takin 'zir rawh' tih ka ngai ngai lo a ni.

Sikul ka luh tirh a\angin lehkha thiam thei takmai ka ni a,

- 11 -

kanpáwlahpakhatna emawpahnihna emawaia hniamahka awmngaimiah lo.Primary sikul kan kal lai chuan kum tâwpahFare-wellkan nei \hîn a, Farewell-a ei tùrin ar hi a nei neiin kan thawh\hîn a, chutah pawh chuan nu leh pâte pawh an inhawngzau \hînhle a, ar hi chu farewell-na tùr hianminpawmchhuahtîr deuhngeingei \hîn a ni. Chumi hunah chuan promotion result hi an puang\hin a.Kan zirtîrtute hian anpuanhmahian ,'' Tungepakhatnaniain rin ?'' tia zawhnaan siampawhhiankahminghi an lamri venaknak\hîn.Mahniinpakhatnanih lo inringvedeuh\hînmahilachutiapakhatna tùra ka hming anhan lam tâknaknakah chuanka zakve\hîn khawpmai a. Sawi tùr a váng \hîn si a: ' ka ni lo vang ' han tihvak lah a ni chiah si lo va, ka hawi tawi tak tak a, ka sen \ân \ân fomai .Result chu an han puang \hîn a le : Pakhatna chu ka lo ni lehnge nge \hîn a.

|umkhat chu kanZirtîrtu hian kan páwl zawng zawnghieng nge nih kan tum tih amalmalinmin zâwt \heuhmai a (Hei hipáwl thumkannih kumani awme). |henkhat chuanDriver an tia, \henkhat chuan 'Zirtîrtu' an ti a. thenkhatin 'HomeGuard' te anti a, \henkhat chuan 'Inspector' (Inspector of School) an ti a,\henkhat erawhchuan tummumal pawhannei lèm lova, annenekualvêl a.|henkhatte chuansipainihan tumruhhlea.Kasawihuna thlengvea, ring lauhhianA.O(AdministrativeOfficer)ka ti lauha, kan zirtîrtu pawh a nui deuh var var mai a. A.O. hi kan hmuhphâkah chuan an lal êmêmmai a, tin,officerhan tih a tel khânkanngai ropui thîn khawpmai a, keimahni khuaah chuanA.O. chu anawmchiah lo va;mahse kan khuaah chuan kan hre lar riau a, kanngaisáng\hînêmêmani.Chumianihavàngpawhchuanimai theiA.O. nih hi ka tum fan fan \hîn.

Páwlaha thiamberte zîngamikanihavànginkanzirtîrtutepawhinminduhsak\hînhlea.Ansikul tihming\hatukanihanbeiseia, chumi ni thei tùr chuanmin fuih sauh sauh \hîn. 'Miin an tihtheih chu tih theih loh neih miah loh tùr, mi tih theih chu kan

- 12 -

ti ve thei a ni tih hriat tlat tùr' ti tein kan zirtîrtute chuanmin fuihve nasa \hîn a ni.

Naupan zual laia ka nuinminhrual dànkhaka thinlungahhian a lian \hîn hle a. Lehkha ka zir dáwn apiangin tawitê talinPathian hnênah ka \awng\ai \hîn. Kan ekzam lai pawh nisePathiannîchuanlehkhakazirngai lova;amaherawhchuBiblemilemlehBible thu chhiarna nî-ah ka hmangve thung \hîn.Kan têt zuallaiakanu lehpâinchawlhnî serh tùramin tihdànangchuzawmlohchi-ahkanngai lova,keiniunauzahichuan\hianten lehkhazirmahse kan châwl hmak thung a. |hiante lo infiambawkbawkmah seinfiamna lampawhkankhawihduhngaimiah lo.

SandeSikul lamah pawhkal kim làwmmanvawi tam takka la ve a. Sande Sikul kal hi ka phûr thei hle a, Pathiannî kanghahhlelhchhanpawhani \hîn.Kanzirtîrtuhi an tui êmêmmaia,tun hnua ka han ngaihtuah lêt leh hian hmangaihna nèn takmeuhmeuhinminzirtîr a, an rawngbawlnakhaahrechianghleinkahria.Kan tána an inpêkna a thûk \ha hle a; keini pawh khan kan hmuzirtîrtuhliahhliah \hînani.

Sande Sikul ekzam làwmman pawh ka la ve \euhmai a.Ekzamhi nuamka tihzáwng takmai hi a ni a, chu lo rêngahnu lehpâtenmin tuipui êmêma,Pathian thukan zir hi kanhriat loh hi anhlau \hin êm êmmai a ni. Tlaiah chhûng inkhawmkan neih hianSandeSikulzirlaiahengngekanzirhiminzâwtngeingei \hîn.Chuchuan kan nunah Sande Sikul hlutnamin pe a, Sande Sikul kal a,hawhunanu lehpâte zawhna chhang thei tùra han inbuatsaih chunuamtakani.Minhanzâwtngeimai a, kanhanchhângzungzungmai a. A nuam hi kan ti êm êmmai a ni. Kan zirlai hriat loh kanhlauh \hinêmavàngchuanSandeSikul-ahkanharhvehman lova,Zirtîrtute thusawikanngaithlakarmai \hîn.Zirtîrtu timaimai leh titak tak chu naupang tê mah ni ila kan hre ve \hîn khawp mai.Zirtîrtu kan neih fuh deuh phei chuan Sande Sikul kal hi kannghâkhlel êm êm a;mahse zirtîrtu tlâktlai lo deuh kan neih \um

- 13 -

erawhchuanphûrna lamaiin tlingtlâkvehramhramduhnaa lian ani chauh \hîn.

BUNG - 4

Lungdelh loh thing delh loh nafamchuka lo seilian chhove zêl a.MiddleSikulte zir zovin HighSikul-te hial ka kal ve ta a.Kanpáwl te thiam lohvàngnge ?Ngekeimahka thiamhrimhrim? Nge Pathian malsawmna ka dawng zâwk ? A enga pawh chunise,hengzîngahhianPathianmalsawmnakadawntih loh rual anilova; a chhanchuPathianavànginkannungkanche, kanawmanisi a.Páwl tinah thiamberte zîngahka la tel phavezêl a.A lehlamahchuanmitenengtinngeminngaihang tihchukahrechiah lona'nginpáwl tina a thiam ber pâwla ka awmpawh chu ka thawh rah chuPathianinminsengtîr niinkahria a.Pathianmalsawmnadawng tùrpawhhianmi, engpawh ti se, a thiltih apianga rinawmtaka a tih a,taima taka a thawh a \ûl tlat ni hian ka hre ve \hîn. Heti a nih rualhianPathianmi ruatdeuhbîkhi chuanawmani àwmmangeaw...chu ka ti \hîn.

Naupangtêkannihlaiakanuinlehkhakanzirdáwnapianga\awng\ainaminneihsak \hinte lehkeimahniin kan theihve achinalehkha kan zir dáwn apianga kan \awng\ai \hin pawh ka lo chîngdawk lak tawh hle a. Pathian hnênah ka zirlaite ka hlan a, a kutahka inkawltîr thlapzêl a, lehkhakazir dáwnhi chuanPathianhnêna\awng\aihmasakhichu thil ziak râng tùrin thaiangai tihhriat tlukinkahre tawha.Tun thlenghiankha'ng \awng\ainaka loneih \hintekhan eng thil pawh ti dáwn ila Pathian hnêna tlûkluh phawt apawimawhzia, amahnêna inhlanhmasakapawimawhziaminhriatchhuahtîr \hîn.

Kan sikulah hianMorningDevotion kan nei \hîn a, engemawrokhawlhna lian tak a awmanih lèm lohchuan inkhâwmnakan neih deuh ziah \hîn a; chutah chuan Secretary pawh ka ni venghenghea.KanzirtîrtutepawhinKohhranUpa fapakanihvàngahechanvohimin ruatngeannihanga,keimanuna\angin ruat àwm

- 14 -

takhmuhinminhmuzâwknge tihte kangaihtuahvenasa \hîn.Mitamtakhizawngnu lehpâtenihnachawimawi lohikan tamrênga,thler tinmaiah hian : 'A pa chu kohhrana a kûl a tâia \ang \hîn a niasinmawle;mahseanunhiaulukloêmani.Nulehpâtetimualphotuzawng a ni e, tih tùr hi kan kat nukmai rêng a.Mi tam takmahninun uluk tâwk loh avànga nu leh pâte pawh bel \ha ngam tawh lokhawlaia ui chuangvahavâk tamaimai pawhkan awmnual rênga nih hi !Mi tam tak chu nu leh pâte a\anga inzîrtirna \ha dawngtawklohrimhrim,mikhawngaihthlâktaktakanawmlaiin, \henkhaterawh chu zilhna \ha tak tak, inenkawlna \ha tak hnuaia seilianpawhmahni lum luma luma, pawngpawsapa talmaimai an awmbawka.Thuràwn \haanpawmduhmiau si lohchuannu lehpâ tánzawnga luhai thlâkngawt angchu.

Nu lehpâ tam takin fa \ha tak takneih anduh \heuh laiin tumahinsual tùrinanzirtîrina rinawmlohva.Thenkhat chuanmahnifâte lainat tak lehhmangaih takaanenkawla,Lalpa lakaan rochanhluber anih anpawmthlap laiin \henkhat chuanan laiking faneihvêl vemaimai bawka.Ui hi ranmâwl tak nimah se, a enkawltu azirin ran fing ber lehmihring \hian \ha ber a ni thei a;mahse tifingtùra zirtîrna a dawnmiau loh chuan a fing bîk chuang lo. Fâte ankalna tùr awmkawnga hrilh a, an upat hun thleng pawha an thlahloh tùr nun dàn \ha leh awmdànmawi hi nu leh pâ ká a\ang hianchhuak se. Insawisel tùr pawhawmchuang lovamahni ngaihdàndàna kal a, mahni so so a pawng paw so bulh bulh ngawt hianawmzia a nei lo tih hriat hi thil pawimawh tak a ni. Nu leh pâ tamtakchumahni fâtesualnapawhhaungamlokhawpanuninthlahdahan awma; chuti'angmite fâ chumi vanduai tâwpanni.

Mi fâte chan ka han en hian vannei ka inti \hîn.Ka nu lehpâmaini lo, pi lehpûte a\anginnundàn \ha tinrenga fuihnakawnghranghrangpawhkadawnghnemhle a.Nundàn \ha ka hriat tamtakte chu nun chhuahpui thiamchuni phei ila keimahah hian sualbet tûr a awm lovang tih tùr a ni. Mahse mihring hi zawng kan

- 15 -

famkim thei lova, kanchènnahi famkim lokhawvêlnimiauhek i.

Kanu lehkapâte \hatna zar zovaduhsakna leh àwmtihnakanzirtîrtute rilruput dànpawhchu loni tehrêngpawhnisevanneika inti lo thei lo.Nu leh pâ chhuan tùr nei lo, nu leh pâ \enghnengtak an tamzia lah chuhai rual a ni si lo.Nu lehpâte felna leh \hatnaavànga heng chanvo hi chelh ka nih chuan a lawmawmrêng rêngmai.Chuti ni lovakeimanunin a zir vehrimhrimavàngazirtîrtutepawhinhechanvohiminpeanihchuan thil lawmawmtakani angchu.

|hiante hianMorningDevotion Secretary-a ka awmchumin thîk vàng nge ni ? |awng awmze nei tak tak hianmin fiamchamchi a. ' Lal-inti-Kris-a' te min ti thul. A nih loh lehmin tihthinriman tumphet \hîn a.Tlar hnung lama \hute hianmin chhaihthinrim tuminkaUniformkawrvârahte an thai chamchi \hînbawka. Ka awm \ha hle hle te himin su léng nawk duh tâwk lah an bochuangnahek lo.Mahsekanu lehpâtenmipawisawi lo tùr lehmiti thinrimlo tùraminzilh \hintechuka thinlung takinkapawmthlapa,mualpho lo chuan ka tluanchhuak thei ta a.

Kanchungahhianmilungawilolehthinrimdeuhtechuawm\hînmahsekanchhûngril nun takaanmahni chunga rilru chhia lehhuatnatekanneih lèmlohva,kanchhân lêt lèmlohchuan tumahhikanchungahan sualin an lungawi lo reng thei lovang tihngaihdànkanei tlat \hîna.Chungaihdànchu tun thlengpawhhianadikhiankahre tlat \hîn.Mi tupawh, a thiamna-ah ani emawa thiamlohna-ahaniemawmiinachungahlungawi lohnanei mahse tlâwmzâwknih a hreh loh phawt chuan buaina zakhua sei tùr chu a pumpelhthei a ni tih ka zir chhuah phah ta zâwk a ni.

Kan zirtîrtu pakhat hianmin chhuang der ve \hîn hle a.ASubject ah hian ka tui zual bîk a,Class a rawn lâk tawh hi chuaneng emaw tal chumin zâwt ve ngei ngei \hîn.Class room-ah tehianhunremchâng laiahhianminfakve lehzauhzauh\hîna; lawmve \hîn viau e ti lo chuan ka zak ve ram ram \hîn. "Ani hi chu kan

- 16 -

sikul tihming\hatu tùr,Officer a lani anga...." a ti \hîn a.Zirtâwpnîchawhnulamakuthnakanthawhchângtehian,"Anihizawngchumikhami tùr a nia..."min ti zoh zoh \hîn a.Naupanga thu chang : nihve ka in ring ve rum rum \hîn a;mahse khuarei a ngai si a.

Kanzirtîrtutehianmihlawhtlingtechanchinhiminhrilh\hîna. Tuna nuam taka khawsaten an dinhmun luah tùra an beih nasat\hin ziatemin hrilh \hîn a. Chu chuan ka nunah hna nasa takin athawka,hlawhtlinnahi taihmâkna te, beihhramna te, thuawihna te,tumruhna te, tuarchhelnate infin khâwmin a neihtîr thei a ni tih kahriattechuankanunkawngzawhmêkahnasa takinmin \anpui \hîna ni.Engkimah hian hlawhtling tùr chuanmahni indahsâng lehinhmu\habîkchuang lova,mahni inrintâwknaneiha,miinan theihchu ka thei ve ngei tùr a ni tih rilru pu chunga theihtâwp chhuah a\ûl hle dáwnniin kahria a.Mi \henkhat erawhchu engmahni si lohianmahni hi kan intichangkanga,miten a suala an sual chhuahahkut kuangkuah chunga khâwmkan tum lawi a.Mi taimate thawhrah seng chu kan îtsîk fo lehnghal a !

Sikul hmunkhatakal \heuh \heuhhikanzia ahrangnuka:zirlai ni ve simahni zirlai ngaihsakmiah lo, zirlai nih chhuan lamachhûngten hna thawh tùr \ûl an sawi chânga an zirlai chhuanlamathawk peih chuang rêng rêng lo te, mahni zirtîrtute duh bîk lehngainat bîk leh huat bîk nei tlat te,mihomework tihsa lachhâwngmaimai tâwk te, lehkha zir hun laia zir \ha peih lo leh thatchhe êmêm , rizal chhuahdáwnnî a lo hnai telh telh a, \ang telh telhmâi te,mahni zirlaia thiam loh pawhhre lo khawpa thiam lote,passngailèmlo,pawngpawkhauphâr thawvenhle ringawtmai te, intithiamve êm êm ekzamna a ti \ha ngai miah lo te, zirlai nih inhre ran,mahni zirlaia bur ngar ngar tâwkte kan awmnukmai a; zirtîrtu tánpawhmizehranghrangawmkhâwmhanhrût rual chuaharsa \hînawmngawtinkahria.

HighSikulakakaldáwn\antirhpáwl riat ni tùraadmissionka tih nî hianPen ka ken theihnghilh hlauhmai pek a. Kan sikul

- 17 -

Office Assistant chuan, "Office dawr rêng rêngin pen ken ngeingei tùr, pen keng lo chuanOffice an dawr ngai lo," a lo ti a. Azahthlâkka tih rualin a tihngaihnadang a awmder si lo va; ka chalsamka tuai ka tuai ta ringawt a! Chumai ni lovinadmission formminpe chhuak a, ka la dahkhat thiam lo lehnghal a !OfficeAssist-ant chuan min dah khahsak a, chu chu ka \hiante pawhin an laentawn ve lat lat a. Middle sikul kan kal ho lai a\ang tawha'intithiama' kan tih \hin hian admission form kan lâk chhuah chuamahin a lo dah khat ve vêl a; kan theh lût leh a, Office Assistantchuan a lo endiknghal a, kan 'intithiama' thil dahkhah chu a lo diki-khaw lo mai a;Office Assistant chuan a pawm duh ta lo nghenghe a.Tunhnuakangaihtuah leh neuhneuhhianOfficedawr tùrpawh hian thil kan thiamsa emawkan hrechiangsa a nih lèm lohchuan intihthiam ngawtmai chu a \ha lo va, thiam loh ang angadawr tawpmai a, thiam lohhrehhauh lohvamidawr tawpmaihi alo fuh ber awmmang e, ka ti \hîn.Office-a thawkte pawh hianintithiam, intihria : thiamsi lo, hrebawksi lo ai chuanmahni nihnaanganga langngammite chupuihpawhanchâkdeuhni te hiankahria a.

Primary sikul kan kan laite,Middle sikul kan kal laite lehHigh sikul kan kal \an chhoh tirh lai thleng pawhin a ni.Matricpasshi kanngaisángêmêmmai \hîn a. P.U.;B.A., tih te ai pawhinkanngai ropui zâwk \hîn a.Lêh, kan chênnahmun lehkanboruakhap phâk chinin a zir tâwk loh avàng pawh animai thei.Ni e, khatih hun lai kha chuan kan hmuh phâk chinah zirlai páwl sáng takkha an tam lo êmbawka.Ngaisang àwmrêngpawhkan lo ni.Keichang ka ni bîk lo va, midangte pawh an ni ve tho va. Nge ni,keimangaih dàn leh thlir dàn ang khanmiten an thlîr ve vek tùrahka lopuh thlu zâwkni ?Keimahmai chuankangaisângbîk êmêmchuan ka hre lèm lo.Matrichi zawng a lo rahkâ ve êmbawk a ni.

Têt tê a\angakan lo ngaihsan lehnih kan châk êmêm\hinMatric chu kan han zir ve ta ngei a.Matric kan han zir ve chuankanngaihsananghehu lehkan lo thlir angchua loni lèmbîkhlei lo

- 18 -

va.Sikul khatapáwl sángberkannihnaaherawhchuanHigh sikulluh hlimte ai chuan kan inlasáng deuh hlek a. P5wl hniamzâwktepawhinmin chung-en ta deuh bawk nèn, a nuam pawh kan tiin,sikul pawhkan in-ti-ta-tu tawhviauva.Thiamna lamah tak chuanmahni aia páwl hniam zâwkte pawh kan kum zât ang kum ve sekeini aimahin an thiamang tih tùr hianmin chung-en lo thei bîk lova.Mizo zia hrimhrimah aia upate zahna a lian a,mahni aia kumupa chu sawi loh anni aia páwl sáng zâwka kan awmavàng khânmin thlir dàn pawhdanglo thei bîk hek lo le.

Kan páwlah khân kum sawm leh pali a\anga sawm lehpasarih inkár kan awmdeuhber a.Kan zînganaupangber pawhinngaihzáwngchungaihtuahêmêmlomahsemitlehmihanintawnfuhdeuhchânga zahna tùr tâwkvêl hriain,mihringinkanpianken chuhre lo tawpa chhah chu kan awm tawh lèm lo va. Inngaihzawnawmzia te,mipa lehhmeichhia chu inhip tawnkannihzia chukanhai lo tlánghlawmniinahriata.|henkhatchuanngaihzáwngbulfûktak takte an neih tak tak tawh kárah hmangaihna tak tak pawhpàwhpha lèm lova in hmêl duh satliah pawhan awmnuka.Mipalampawhin hmeichhe ngainat deuh bîk leh kawmnuam ti ve taktak, a bul han \an dáwn tak taka la ngam chiah si lote pawh kankat nuk a.

Kei tak phei chuanhmel\ha han tih lehhannel deuhte chunei ve \hînmah ila, hanngaihzawnngawihngawih ang chi chukanei lèm lo va.|henkhatten lehkha pawhzirmumal loh phah nánangaihzáwngte anhmanmêk laiin, hmel\haka lo tihvedeuhteka loral khat star deuhte nèn pawhmit leh mit han intawn deuh sakchuan tihdanglamdeuhin awmve \hînmah ila, chû'ngmite chuanminhmusitmai ang tihhlauvinFailhlauêmêminka \anphahnasamai \hîna.Hmangaihna takchuanmizêmâ lèmlova,mahse \hianang zawngpawhni lo hian hmeichhe han ngaihsakna rilru chu kapu deuh ni chuan ka hria a.Mahse han ngaihzawn teh vût a, hanngaihtuah zui veng veng tùr chu ka nei lèm lo va.Hmeichhe laka

- 19 -

han chêt chhiat deuh lehpawrdeuh taka awmchuzahthlâk chukati ve \an viau va.

Naupan zual laiin bialnu kan thlang \hîn a : nula hmel\hakan tih deuhte chu kan thlang ve nak nak \hîn a, keimahni rualpuilek lek pawh kan inthlang ve fova; amaherawhchu boruakah athâmralve thuaia,khâ'ngbialnukanthlantekhankanthinlungpawha luahkhat nahek lo. Inhiptàwnna a awmlèm lova, a awmpawhaawmthei kher lomai thei.

Mahse taksa lama lo \han len a, rilru lampawha lopuitlinchhoh ve zêl chuan a hlutna te, Pathian thilsiam ropui a nihziatepàwhphâk chiah lomah ila, thil awmzia chu aia rual û zâwk te titîa\angin kanmanve thuaimai a.High sikul kan zâwhdáwnhnaihtak takahpheichuankanpáwlpui \henkhattepheichu inngaihzawntak têa ingaizáwngte pawh an awm nual rêng a. Mahse chû'ngngaihzáwngnei bulfûk deuhte erawhchuanHighSchool LeavingCertificate (HSLC) ekzam an paltlang zõ ve ta hlawm lo va.

Sawi tawh angin hmangaihna awmze dik tak pawhpawhpha lèmlovinHigh sikulkazir zo thei a.High sikulkanhanchhuahhnu chuan kei pawhka inti tlangvál ve viau tawh a, rual û zâwktehnungzuiinnula ka rimve fova,mahse râwltharhawk lakchhovetih takah hmel\ha kan tih deuh avànga kan va ngaihzawnte an nichauh va, Love Letter-te pawh kan han inthawn tawn ve zak zaka, hmangaihna tak takman phâk chuang lovin 'ka hmangaih berche i ni' te kan han inti ve vêl a. An bula awmte pawh nuam kanhan ti veviauva;mahsehmangaihna tak takni lovin inhmêlduhnaleh innelna leh lèn tihnawmnasatliahmaimaizawngaloni.Mikârarem leh rem lo vamit han intawn deuh chuan kan zak a, in hmuchâk viau e ti lo chuan kan inhmu \ha ngam lo lawi a. Thinlungchhûngrila inpawhna tak takawmlèmlovinkan lo inngaizáwngvemaimai a loni.

- 20 -

BUNG - 5

Mihring thinlung chhûngahhian thil eng emaw tak, \hiankawmchâkna a awma,mipa chuanhmeichhekawmchâkna aneia, hmeichhia pawhinmipa kawmchâkna a nei tlat \hîn. Chu chumihringpangngai tlingchinahchuanaawma ,chuti'angneive lèmlo nia insawite an awmanih chuandâwt an sawi a nih loh pawhinmahni anpuite ît chi pawhanni hialmai thei. Tupawhhianmahnimipatpui emaw,hmeichhiatpui emawtenaminngaihsak lohna lehminuksakvak lohnaai chuanmahnimipatpui lehhmeichhiatpuiniloteminngaihsak lohna lehuksak lohnachukan lanâzâwkfo \hîn.

He'ng ngaih dàn leh rilru lo inthlâk hun hi mihringpangngaiahchuanmipathmeichhiatnalamalopuitlin\antirhlaia\anghian a lo in\an a tih theih awm e. A tlângpui thuin he'ng hun kantawnhmahi chuan anpui kawmkanduh zâwk \hîn a ni.Heti'angamipat hmeichhiatna lamakan lopuitlin chhohve \anhianmipa lehhmeichhiate hian inhip tàwnnakannei a, thil hriat thiamawl-âi lotak pawh a ni. Mi tin mai hi mifing saa piang kan awm si lo va,heti'angdinhmunhanthlenhianmi tamtakpawhanchi-aia,zirtîrna\ha pawh anmamawh rêng a ni. Pathianinmipa leh hmeichhiatechunga a lo dah ngei hmang hian zirtîrna \ha dawng lo chuan anhman sual phah fo rêng a ni.

Mahni cho tâwk rual lek lek chukanhan rimkual chhovea, ngaihzáwng te bulfûk lutuk lo chuan kan han nei chho ve zêl a.Thil hlu tak, a hlutna pawh pàwh pha chuang lèm lo chuan kanbuaipuivea.Engti'angchiahinngemihringnunahhianhlutnaaneiha, engti'angapar chhuahtîr tùr nge tih lampawhkanngaihtuah lèmlo.Hmel\hakantihchhûngzawngkanngaizáwnga, thinlunga\angachhuakhmangaihna leh lainatna tak tak tel lochuanminthlunzawmrei lèmhlei lo va.Hriat lohnahianmi a ti â a, chu tak chu zirtîr kanngaihnapawha loni.

- 21 -

Ngaihzáwngkahannei chunu leh pâte hrilh ngam lèm lomah ila, a tawna tawng tawh an nih avàngin ka khawsakzia-ahchuan an hai lo ni tùr a ni. Hunin a hril a, ka thuamhnawngainatzâwngte a lo danglama, intihfai lampawhka inthlahdah lo bawknèn , ka hla sak duhzáwng chenin a lo danglam lo thei lo va,tihdanglama awmin chênna ngai loh ramka fang \an a ni tih chuhmangaih takakannun leh chezia zawngzawngmin thlîr rengtutechuan han hmuh \helh reng ngawt thu a awm lo rêng a. Thinlungchhûngril lamin a àwn tawhchupawn lamhian apuangchhuak lothei lo va, zia a thup sen hleih theih lo va, thup bona tùr a awm lova, buichhia laih lohin chetziain ka inpuang lo thei lo a ni ber e.

Keimahnimihringpiankenanihmiauavàngin inhauhsimchi ani lova, inkhuahkhirh tlat avàngakiam thei ani lova, phurpuitâk avànga pung ta hluai a ni hek lo. Kawng pêng \huam a ni a,zawh sual erawh a hlauhawm.Chu tak chu ka nu leh pâte pawhinanhaihauh lo.Kawngdik lochukalsana,kawngdikzâwkzawhtîrmin tum ran a.Ngaihzáwngte ka hanngaihtuahve tâkah chuankahan ar khaw thim dai vawnawk nawk a;mahse ka kal thui hmanlèmlo.Fâtenunkawngtùrngaihsakmi taknulehpâkaneihavànginhringnunkawng chhuk chho zawh chhove zèl ka nih avàngin kaldànmin zirtîr \hîn a.Ngaihzáwng chungchângah pawhkeimahinka pâwngpawpal chhoh vel vemaimai tùrah ka inngai a.Mahsehmangaihtu nu leh pâte chuan hma lam hun an lo thlîr thiam a,ngaihzâwngneiha\angdaihhianKristianchhûngkuabul\ana\ulziachumin hrilh \hîn.Ngaihzáwng neih hrimhrimhi sual a ni lo va,mihring pian ze ken ve a ni a; amaherawhchu, ngaih dán dik lo aawmtheihavànginhumsual dai theih anih thuteminhrilh \hîn a.

Zànkhat chuengmahpawhengtonei êmêmlochuankaninchhûngahchuankavei kavei a.Chutiakavei kavei lai chuankapâchuananmutpindan lamahminkoa, chutiamutnapindan lamaminhanko teh tlat chumakka ti ang rengkhawpmai a, a ngaihnapawh ka hre lo hle a. Khawiah emaw chuanmin tîr dáwn chu ni

- 22 -

maw? tichunginmin kohna lamah chuan ka pan vemai a.Mahseka rin lohdeuhmai chuan, 'Thuhrilh lawk tùr chekanei a nia,' a timai a, zánin a taka 'thu hrilh tùr che ka nei' a ti chumak ka ti angreng khawpmai a.Min hau dáwn ta nge ni ang a, tiin ka rilruin kangaihtuahnauhnauha.Mihhau tùrnise thil ka tihsual awmrêngkahre bawk si lo va; mahse, 'thu hrilh lawk tùr che ka nei a nia' a timiaumai bawk si a.

Pindanahchuankanpahnihchauhinkan \hu rana.Eng lamhawingeminhrilhdáwntihkahraitmiau lohavànginrilru lamahaninbuatsaihvakngaihnapawhkahre lova.Mahse, rinngaihnapawhhreheklole.MahserinngaihnapawhkahriatmiahlohNgaihzáwngneih lehmipathmeichhiatnachungchângminzirtîr aduhhia lonia.Hetiang lam thil hi \hiante nèn chuan lo sawi ho fomah ila, nu lehpâte kiangah kher kher chuan ka lo zêp ve \ang \ang a.Mahse kapâ chuan a bul a \an ta zâwk si a.Hetiang hian thumin hrilhmalhmalha: "Ngaihzáwngte inhre \ana, ngaihzáwngneihhi amahmaichuan sual a ni hran lèm lo va; mahse fimkhur a \ûl a ni.Mi tamtakin ngaihzáwngan thlan sual \hin avàngin harsatna namen lo antawhphah \hîn a.|henkhat phei chu annunnahialin a tawrhphahani. Inngaihzawnnaa\anginhmangaihnaa lopiangzêla, chuchuanmipa lehhmeichhiatenupaa insiamduhnahial a loawmphah\hînani.|henkhat chuanngaihzáwngte an thlan fuh loh \hin avàngin aninchhir a, inchhir a sâwt tawh si \hîn lo va. Thlirna thui tak neih apawimawha, tunhunhlimna leh lawmnamaikan thlîr tùrani lova,kan hma lamhun thui tak kan thlir lâwk a \ûl a ni.

Zirlai ilania,ngaihzáwngneisuhkati lochea.Amaherawhchu lehkhazirna lamina tlâkchhiatphahkhawphialangaihzáwng ibuaipui anihchuana fel lovang.Lehkha i zir chhûnghi chuanneihloh theihhi thil \haberni chuana langa, i nih tùr ang i nih theih lohphah thei a, i tum loh kawng pawh loh theih loh avànga zawhtîrtheitucheani. Iduh thlannangeiina tinuamina tirethei thei cheanitih i hriat a \ûl hle a ni.

- 23 -

A thuhrimah ngaihzáwng kan nei dáwn a nih pawhin aremchângkantawnfuhapiangkanthlangngawt tùrani lo.Hmanlaimizo pi leh pûte chu an fimkhur hle \hîn a. Chhûngkaw thlahtutezîngah hri chhe lo vei tawh te emaw, piansualna lam lo nei tawhawmnate chu duh lovin, chhûngkaw zîktluak \ha an indap hramhram\hîna.Pi lehpûte tihdànchuzawmdiakdiakchua \ûl lèm lomai thei.Mahse \halai fingzâwkchuankawnghranghrangahchîktakin kan in zawn a pawimawh a ni.Mihringah hian duhthusamzawngkaninhmulomaithei;mahsepáwngpawzawlbûkthingnawifawmve ngawt tùr chu a ni si lo.

Ngaihzáwng lehduhzáwngneihhi sual ani lova, chutiangnei thei tùra siamkan ni zâwk a. Thianghlim tak, dik tâwk tak lehzahawmtakaawmmaidànkan thiamapawimawhhle.Hetianghianihmêklaiin thluaklehthinlungnei loangmaia tisachâknalehmitlerhna ringawt um ruak ruak tùr chu kan ni hauh si lo.

Hmêl\ha leh zei deuhte himi tinmai hiankanduhzáwngani deuhveka; amaherawhchuhmêl hi chu engemawavànga chhethut thei,zànkhat thil thuaengemawavàngachuai theianihavànginenpui berahkanneih loh a \ha.Nupui hmê\ha tak, fel chuang si loneite ai chuan 'mi fel' neite hi an hlim zîktluak zâwk châwk a ni.Nula hmêl\ha deuhte chu annulat laiin rimtu anngah a, tlangváltechhainaan lodawntamavàngin inchhuanna leh induhnaannei lianduhhle a. Inneihhnuahpawhchutiang takangaihsakbîkna chuanpasalte lak a\angin an beisei duh deuh châwk \hîn.

Mi\henkhatchuanngaihzáwnganhanneihhiannupuipasaltùrin an êmnghal ngùr \hîn a. Anmahni ngei pawhin an thinlungchhûngril takapawhanupuipasal neihhun la inti lo tennupuipasalan nei \hîn a.Mahni pawh inchawmzawhhma, chhûngte chawmhlawm ringawtin nupui pasal an nei ngawt \hîn hi a fuh ber lo.Ngaihzáwngneihhi nupui pasal zawnnána rahbi pawimawh takanih vàngin kan ngaihthah tùr tihna chu a ni chuang lo va;mahniinnupui pasal atána tlâk tùr nia kan ngaihte chauh ngaihzawn hi a

- 24 -

finthlâkber fo.Mi \henkhat chuanngaihtuahchiang lèmhlei lovintawnsabawp takmeuhmeuhtehi anngaizáwnga, chuchu thil \halo tak a ni.

Mipa tánchuanmahniaia rualûzâwktengaihzawnhia \haber lèm lo va, hmeichhiain mipa chu a chung en zâwk tùr a nihavàngin aia upa neih chuan harsatna a awm thei a, nupaa insiamanihhnuahkárlovahinlanupathleihtheihanihvànginbuainazakhuaa sei thei tih hriat reng fo a \ha a ni.

Nupuipasalneihtepawhhihmanhmawhchi ani lova, a loberahmipa tánchuankumhanbithliah theihchiahchuni lomahsekum 25-30 inkàr vêl aia hma-ah hi chuan neih loh a \ha ber a,chumihmalamahchuannupuineihhi tumloha,sawichhuaklèmlomah ila, keimahniah tum fel tak neih a ruahman lâwkhi a fuh ber\hîn.Rilru leh taksa lampawha lapuitling lèmlo innei anawmhianfahrah an tamphah a, thil pawi tak a ni tih hriat a \ûl hle a ni. Sumlehpâi lamahpawhmahni inchawmzawhhmachunupuineihhi atuma tummiah loh tùr a nia.

Ngaihzáwngkan neih rêng rêngin kan ngaihzáwngte chuan zia chiang taka kan hriat mi an ni tùr a ni. Inhriat chianmanghleih lohvapawnginngaihzawnvengawtchuzedik tak inhriat tawnhnuahabuaithlâk \hîna, inngaihzawnhmainkanngaihzáwng tùrtechu kan belchiang hmasa tùr a ni.

Ngaihzáwng tùr chu ahriselna lam thuahpawha tlángpuithuin inthlah chhâwndànpawhngaihtuah tel a pawimawhkhawpmai. Thlahtute a\anga \hat tâwk lohna : hriselna lam thu-ah emawrilru lam thuah emawpawhnise tlêma duh tui deuh chu a sual lo.Hetiang lama harsatna neite hi miin a tawn chuan lainatna lehkhawngaihna a lo awmve thuaimai a; mahse, mi kan hriselna a\hat tâwk loh emaw rilru lamah harsatna kan tâwk emaw a nihchuan nupaa insiam loh theih loh a nihin nupamaiin an tuar lo va,fâte thleng pawha nghawng \ha lo awm thei a nih avàngininngaihzawna, inhmangaih tak takhmaarilrusiamfelchuafinthlâk

- 25 -

zâwk a ni.

Tin,chhûngkhat lainahnairêngrênghichungaihzawnmiahlo tùrani.Thlahte-ahmiânzân lohnateaawmduhbâkahPathianina ruahmandàn pawh a ni lo hrimhrima ni tih hriat tùr a ni.

Nula chu amah ngaihsanna te, a pianpui finnate leh a thilngaih dànte ngaihsanna i neih bawk si loh chuan thui tak kalpuipawha finthlâk lêmlovang.

Zirlai i lani a,Pathianin rema tihchuanStatedangahpawhlehkhazirin i la awmmai thei a.Hnamdangkárah in lakhawsaanga, chû'ng hunah pawh chuan hnamdang ngaihzawn loh nachângpawh hriat a \ha hle ang. |awng thuhmun hman loh hian kawngtam takah harsatna a thleng thei \hîn a ni. Pakhat zâwkin pakhatzâwkhriatthiampuive loh\awnghmana\ûl fochuanthilabuaithlâkfo \hîn a ni. Chu lo rêngah pawh inthlah pawlh fâte chuan dànnaranin harsatna tam tak an tâwkduhdeuh châwk \hîn.Ramdangmi neite phei chuan harsatna tam tak an tâwk fo va; khua a lo reihnuahchuanan inchhirin ban a chen leh si \hîn ani. Fahrah tamnachhan tamtakpawhhihnamdangnèna inneihpawlhvànghiani fomai.

Tin, páwl hrang leh rin dàn hrang neuh neuh pawh thilpawimawh tak a ni a; Biak Ina inkhawm dàn te, Baptismachungchângahte pawh kan thlir thui a \ha hle. A \ha ber chu a tihtheihhauh lova,mahni rinna \awmpui theimi thlan thiama\ûl ani.Ngaih dàn inan lohna a awmin thil a buaithlâk zo vek \hîn a ni.

Mahni phû tâwk hi zawn thiam a pawimawh hle bawk.Hmêlah te, thiamna leh chhûngkaw khawsakah te hnathawh leheizawnnakawngahtepawhmahnimilpuideuhchuzawnthiama\ûlhle bawk a ni. Inneih hma chuan zau taka men tùr an ti \hin a,chu chungaihzáwngneih lai hi a nimai a, thil pawimawh tak ani.

Nupui pasal nei tawh,mi tam takte hian hmangaihte neihchuahluan tih rual rualinminhmangaihtuteneih tlukahlu aawm

- 26 -

lo an ti a; duhthusamerawhchu inhmangaih tawnvevete inneihhiania. Ihmangaihtengawt imelh tlata, ihmangaihangaahmangaihve si lohchechuanharsatna a awmthei \hîn a, ngaihtuahna fîm takhman thiamapawimawhhle ani.

Mipa tamtakhiananngaihzáwngtehimipathmeichhiatnahmanpui phet an tum \hîn a.Hmeichhia ngâi thei nih hi pà nihna angai tlat an awma.Hmangaihna tizualtu-ah an ngei vemai bawk\hîna.Mizotenmipathmeichhiatna thil kan thlir dànhrimhrimhiadik tâwk lodeuh \hîn a.Mipat hmeichhiatnahimalsawmnaangnilovin, a rûka nawmchenna emawkan ti a, a dik lo hle a ni. Pathianmalsawmna leh ro \ha angin thlîr ila, chu rohlu chukanvawnhimloh chuan kan chhiat phah dáwn a ni tih hriat fuh a \ûl a ni.

InngaihzawnnatehiPathianin inhip tawnnamipêkavàngalopiangani a,Pathian ruat ani.Nupanihhmaa inngaihkher tumnahi Setana ruat a ni thung a, a hun hmaa kan hmang a nih chuanPathian zah lohna a ni. Pathian hre chiang apiangten mipathmeichhiatna thil zahawmzia anhria a, a hmandànah an fimkhurhle \hîn.Mi fing leh fel tak pawh nisemipat hmeichhiatna lamasihhnipviaumaisi chuPathian thua\anga thlir chuanmimâwl takani ang. Pathian thil thlàwn pêk anga pawm a, Pathian thununnahnuaia fing takahmananihngatchuanmihringduhangtihpuitlinnasángber a ni thei a.Adik lo záwngahmanerawhchuanmihringtedinhmunhnuaihnûngberahruai lûttu ani thei bawkani.

Nulaemawtlangválemawmahningaihzáwngtechetsualpuituma veh \hum \hum \hin chuan a hmangaih tak tak lo tihna a niang. I lakahmi an inphal êmavàngkhân a hmangaih hle che tihnapawhani lo.Nawmsipbawlpuimaimaiah ahmangduhche tihnapawhani thei.Chû'ngmitechuhmangaihtuderanni.Hmangaihnalantîrnánachetsualduhkhertutehianan thiltihanchhûtchiang \hînloani.Hmangaihna lantîr ahnehinmualphona lehzahnaa thlenzuia, hmêlma anga inen pawh an awmphah thei a ni.

Kan taksa hiPathian in a ni a, keinin inngaihna hmanga

- 27 -

kan tihbawlhhlawh chuan Pathianinmin la tikhawlo ve dáwn tihBible pawhinmin hrilh a ni.Mi tin hnênah chhia leh \ha hriatna adah \heuhva, a hmang sualtute chu anvanduai a, a hmangdiktutechumivannei annimai.

Tleirawl laia mipat hmeichhiatna hman khaw loh hiandamchhûngachumilamainsumtheihlohnaathlenduhhlea.Kawnghranghrangahanih tùr a nihphâk lohphaha.Hmeichhia lehmipaawm\ha duh lote pawhhi hemi a\anga zahthläk taka piangsual hian ni duhkhawpmai.

Nulât tlangval laiamipathmeichhiatna lamasihhnipdeuhtechunupaaaninsiamhnuahpawhankhingpuiteengengemawhlekahan ringhlel a, nupa tual a chhe hmâ bîk êm êm a ni.Mite hriatpuimanghleih lohin hahna leh rumna an ngah a, thîkthu a chhia a, aninring tawn lova, in\henpawhan tamduhbîkani.Chuti'ang nupachuanKristianChhûngkua \ha tak an din hlei thei \hîn lo va, thilpawi tak a ni.

A thuhrimah natnamaksak tak takte a tam tawh a,mipathmeichhiatnahmana\angainkaichhawnawltakmaiAIDSpumpelhnánpawhhiannupaa insiamhmachu inngaihna suala tlûk lohhi ahimber fo a ni.

Thiantenawrluihtheihmihringnihhipuitlin lohnaliantakani a,mipat hmeichhiatna hman avànga hmangaihna lantîr kher hinûpaa insiam hma chuan a \ha lo va, a dik tâwk bawk hek lo.Inngaihna neih avàngamihring hi lo fing ta thut leh pà ta thut anawmchuang lo.Film \ha lo en leh lehkhabu \ha lo chhiar hi hriatlohhlanakannun hruaikhawlotuania,chînchiani lo.Ruihtheihthillehmipathmeichhiatnathilhi inkaihhnawihtakannia,ruihhlochuanengmahpawisak aneih loh avàngin inthiarfihlimapawimawhêmêmani. Inun ihmanchhohzêlah fimkhurangaihleanihchu,"minlo ti a

Zirtîrtu tih takah ka pain nun kawngmin han zirtîr chu a

- 28 -

sawi chiang fek fawk a, rilru-ah pawhvawna awl khawpmai.Kapâtemutna pindan ka chhuahsan hnu chuan keimamutna pindanlamka pan a,mu chungin ka ngaihtuah chhunzawmvengveng a.Vannei ka inti tawlh tawlh a, nu leh pâ tam tak fâte nunkawng \hapawh zirtîrna pe ngai lo an tam awm si a, chû'ngte chan ka hanngaihtuah chuanka lawmnaa zual êmêmmai a.

BUNG 6

Kan khua hi a lian lutuk lèm lo va; in kaw-kipa chhiarinzahnihawrhani chauha.Sorkarhnathawkbâkchumihausa fâl anawm lèm lo.Ami chêngte pawhkan in hrechiang ve hlawmviauva, han inla sánga, han induh tùr bîk tumah an awmchuang lo va.Chuti anih rualinvêng tlafual lamahte chuan rethei bàkberhve takte, fâte nei kawi ve dih diah, fâte sikul luh hun lehKrismashuphurh ve tak pawh an awm ve nual a. Pahmei chhûngkua,naupang dul kiar râng rik rek, chaw-tlang dawmchungamuthlubâwkbâwk leh nute hnamhrui chaih lauh lauh leh awmtupawh nei mumal lo va, naupang tê tak tê tê \henawm pitarnauawmnaa tei kual vêl vemaimaite thlengin, khawsak sáng lovetak takte nèn kan inpawlhsawp nuk a.

Khawtláng nun erawh chu a nuam a, \anpui ngaiteindawmkângin, \henawmkhawvêngte inîtsîkin hmun a chang lova, hmeithei rethei berte tán pawh thlamuan thlâk khawpin miharsaten lainatanhlawha.Chhiatnî \hatnînise inthliarnaawmhauhlovin tu pawhin ngaihsak an hlawh a. Làwmna lambîkah pawh aneituberangmaiinkan inchetpuibawrhbawrha.Chhiatnî-ahpawhmi lungngaihna pawhkan in\awmpui thiam tawnhle a, zo-ziadiktak hi a hun takah par chhuahtîr a ni \hîn.

KanHighSikul kalna pawhhi pa vengva deuhten rual anawt a; khaw khat ve reng ruangHigh sikul nei lo renga awmchu

- 29 -

thil fel loniinanhriaa,khawtlànghruaitutehnênahthlenindinzaianrêl a.Khawtlánghruaitute (VillageCouncil /Court) lampawhin a\ûlna te chu hmuh thelh lovin vantláng inkhâwmhial kohinHighsikul neih dàn tùr an rêl a. A bawhzuitu tùrte indinin hma an langhala.

Atir takah chuanMiddle sikul zirtîrtuGraduate-te lehkankhuaaGraduatehmasapahnihte nèn, anvaiinmipali zirtîrtu annia, sikul inpawhneihanih lohavànginMiddle sikul chuan \àwma,kumhnihkhat chuzîngahsikul ankal \hîna.Chumaichu thil theihreng a nih si loh avàngin sikul pawhkhawtlángin an sa ta a ni.

Chhûngkawtina\anginhnatlângtùrinruatchhâwkinahmuntùr pawh an lai zâwl lauh lauh \hîn a. In sakna châk vêl tùr pawhSchool Managing Committee, Village Council Presidentkaihhruaina hnuaia awm chuan chhûng tinte intumsem tùrinruahmanna an siam a. Chhûngkaw \henkhatin Banpui tùr te,Bangrel tùr te, a bang tùr dâp te, a chung tùr dî te, thingtuai mar\ha tum tùrte, kawngkhar tum tùrte nèn lam intùk a ni a. Châk lâkkhâwmngahanihhnuah sikul tùr chuhnatlângin an sa leh ani.

Thawktute hlawh tùr lam pawh thil buaithlâk tak a ni a;chhûng tinte hnênah thla tina pek tùrBudgetpawh intùknimah sea zawnga za chuanpêkvek theih ni hek suh.A \henin sum lehpâian nei lo a nih pawhin an buh thar chhuahte an pe a, \henkhatinthain an rul tlauh tlauhmai bawk \hîn a.A châng chuan hlawh tùrpawh anneihmumal loh châng pawh a awmfo \hîn a ni.

Zirtîrtu-ah pawh tualchhûngmi leh sa dik tak, khawtlánghmangaih tak takan\anavànginzirlaitehmakhuaanngâi \hînhlea.Theihtâwp takmeuhmeuh an chhuah \hîn a ni.Khawtláng nu lehpâte pawhin an chungah rinna an nghat ngam tâwk a; nu leh pâtenèn pawh thawhhona \ha tak an nei \hîn a, chu chuan naupangahrah \ha nasa takin a chhuah phah a, sikul lama zirlai bumai ni lo,nundàn \ha thlenginanzirtîr a, nunkawng tinrengahanzirtîrte chuhmâ an sawn a,mi nun \ha pawh an chher chhuak nasa hle a ni.

- 30 -

Private-in hun eng emawti chhûngchu awmmah seHighSchool LeavingCertificate-ah result an neih \hat êmavàngin kârlovah sorkar pawhinDeficit grant -in- aid- ah a hlangkai ta thuaia. Zirtîrtu hlawhte leh sikulamamawh tam takte leh sikul saknathlenga sorkarin a \anpui ve tâk avànginkhawtlángnu lehpâte tánpawh a lo zangkhai ta hle a. Deficit hnuaia an awm avànginkhawtláng hruaitute ( SchoolManagingBoard tihna a nimai angchu) thuhnuaiahan laawmthova, inlungrual takinsikulchuenkawlchhunzawmzêl a ni ta reng tho va.

Keini aia û zâwkte hunah chuanHigh sikul kan khuaah ala awmve lohavànginmi tam takchuankhual khuaa anawmhrehavàngin sikul an bansan a. |henkhat erawh chuan chhûngte belhtùrmumalanneih lohavàngin loh theih lohnaasikulanbansana \ûlphah a. Páwl sáng lo tak tak zirna chawlhsan an awmnukavànginkhawtlángboruakthlenginachhiatphahthei rênga.Chû'ngavàngtechuanHigh sikul din chu a \ûl a ni rêng a.High sikul kan hanneihchinah chuan khawtláng boruak pawh a kang chho lampan chhozêl niin nu leh pâ tam tak chuan an thlîr a ni.

Zirlai \henkhatchumi inaawmkualin lehkhaanzira,khualkhuaahanawma,nu lehpâte thlazarhnuaiaanawmtâk lohavànginzalèn taviauahan inngâi a;mi tam takchuananzalènnaanhmangsual fo rêngani.Ankuma lanaupanga, rilrupuitling takan laneihlohavànginnu lehpâte thununna lehkaihhruainaang tak takchuaninkaihhruaina leh thununna \haaawmhleih theih si lohavànginmitam takinanchhiat phah \hînani.Mizia inhriatchian tak takhmâinkhualkhuaahchuan lo chiau-auhmasatudeuhtekawmanawl \hîna.Duh rêngvàngpawhni lovin \hian sual thlan fuhhlauh theih ania. |hian kawmte an lo fuh lo a nih hlauh chuan nun kawng zawhpelhna leilawn \ha tak a lo ni a. Chu chumi tam takin an chhiatphah \hîn.Mahni duhthlannahi thil pawimawhber chunimah se,duhthlanna fel tak neih theih tak takhmahian rah-pelh a awmtheia.|hiansualkawmhianminhruaikhawlo thei thuaimaia.Rilrubul

- 31 -

bâlnei lo chuan rualpawlnán \hiante tih ang tihveduhna rilruneihmai hi thil awl tak a ni a;mi tam tak bo-na a ni \hîn.

Mi nun \ha lo kawm fuh a, ruihhlo lama tlân chi an lo nihphei chuanchuchuanani lo lamahakaipênga, zirlai nihduhvesi,mahse lehkha zir peih bawk si lo an awmphah \hîn a. Zirna lamatlâkchhiatna chuannuna ti nguai a, a \ha lamaiin a chhe lamahmiahruai chakzâwkbawksi a,mibeidawng,mi tlâk tlai loan chhuahphah \hîn a ni.

Nu lehpâ tamtakhianmahni fâte sualhai der a,mahni fâtehi \ha tùra ngai tlatmi tam tak an awm \hîn a. An chhiatna leh anchak lohna lam tuamdam thuai duhna lam aiin thupsak chîng anawm \hîn a. Chu chuan fâte a hruai khawlo va, thil a chhe lamzáwnga a nih tùr ang ang a nih hnuah 'keimah vàng a ni' ti lehhnuhhnawhankatnuk\hîn.Mahni fâtenungchang, zia lehhawiherthlithlai peihmiah lo leh anachângpawhhre tlat lo an awm\hîn a.Mahni fâtekhawsakdàn\hat lohdeuhtehmangaihtuteaw-káa\angadawnanihpawha 'tihhmingchhiat duhnavàngmaimai ani ang' tiduh tâwk lek nu leh pâ himi tam tak an awm\hîn a ni. Se bo hnuasekawngkharngaipawimawhlehhlesihianahunlaiinanngaihventâwk \hîn lo va, buaina zakhua a sei phah \hîn a ni.

|henkhat chuankhual khuaa an fâte awmchuduat namenlovin an duat a, an thu a kawi a ngîlin an páwngpaw zawm vengawt \hîn bawk a.Khual khuaa an awmnaahmi dang an hrawnhian rethei ta lua-ahanngai a,mahni inchhûng lumaanawmlai aianasaa duat uchuakin, sum leh pâi lamah an duhsak a, an hmannatûr \ûl thilte ngaihtuahpui hauh lo va an dil apiang pemai an awmbawka.Chu chuan sual kawngahnasa takin a hruai kâwi thei \hina ni. Sum lehpâi lamamahni fâte duhsakvakvak chîng, lainat lehhmangaih tih avànga sum leh pâi vur vak vak chîng hian an tisualchâwk \hîn a ni.

Keini hunah chuan khawtláng nu leh pâte thawhrim rahkan seng a.Middle sikul kan zir zawh hnuah khualkhuaa kalmai

- 32 -

lovinmahni in luma\angngeiin Highsikulkankal theia.|henkhaterawhchuanmahninu lehpâte thlazarhnuaiaawmchungin lehkhapawh an zir \ha peih chuang lèm hlei lo va. Kan khuaa tlêmaintichangkangdeuhtechuanhmalamhunthlîrinanfâtechukhawpuilama sikul \ha zâwkah an luhtîr tho va. Sikul \haa lût nge nge chuan thiamtheihan ringa, anmahnihma lamhunpawhaêngdeuhvinanhria a ni.Kanu lehpâte ngaih dàn erawhchu chutiang lamchuanihauh lova.Nu lehpâteángchhûngakanawmtheihchhûngchuan hnêna awm reng tùrinmin duh tlat a. Anni ngaih dànah chuanfâten puitlinna zia an neih tak tak hmaami dang enkawlna hnuaiaawmtûra dahngawt chu \ha an ti lo a ni. Zirna sikul \haa luh chu atluk chu a awm lo va, zirtîrtu \hate hlei hlei chu a duhawman ti a;mahsezir thiamnakawngahchuanmahni apawimawhber thuminfah uar hle \hîn. Lehkha zir thiam tak taka fâte chhuah chu an tumanihrualinthiamnasatliahni mai lo,mipuitlingdiktakaminchhuahloh hi an hlauh ber a ni. Nu leh pâ tam tak chuanmahni fâte kumnaupang tê têa an dah bo \hîn pawhmak tiin hahîpin an sawi \hîn.Hma lamhun in thlirpuinasat luat tukah leh fâtepuitlintîr an tumnaluatahfâtenunanhlohphaha, inchhirasawt tawhsi lova,nawmsaktumna luatah \ahna a tamphah \hîn a ni.

Kan khawHigh sikul hmingaHigh School LeavingCer-tificatekanhanekzamzawhhnuchuannulehpâtenengti'angchiahinnge ka zir zawmzêl dàn tùr an ngaihtuah ang tih pawhngaihtuahchang lèm lovin ekzamchawlh kan han hmang a.Tláng lo-te chukannei ve takna a, chhûngkawdangte ang êmchuankanvalh zaulèmlova, thlai rah lehchawhmeh ilovêlhmun lehbuhhmunzîmtehi kan nei ve \hîn a, chu chu ka nuin a vêng rawt a. Ka pâ hiansikul chawlhchângin a fehpui ve \hîn a.

Kan ekzam chawlh lai tak chu chapchar awllen lai a nihlauha; lo lamahchuanthawhtûraawmlèmlova.Zîng\iana\anginsavakanveh \hîna,nghawngnaerhurhinkandâkmai \hîn.Chhûnlamah thing tuah tùrte kan theih ang tâwk tâwkin kan la khâwl ve

- 33 -

\hîn a, hun remchâng laia lui kal pawhanuamkan ti \hîn hle.

Zàn lamah pawh |halai Inkhawmna lamah pawh kaninkhâwmve\hîna;Zaipawlinhlakanhanzirchângtehian theihangtâwk leh phâk ang tâwk tâwkin kan bass ve bai bai \hîn.Mahniphâk tâwkang tê têinhruaitutenchanvominpeve \hîna, hlimawmtak a ni.

Zàn âwl remchângah thianzahovin nula kan rimve \hîn a.Rual û zâwkte kan zui loh va, \hian inkawm rual lek lek kan nihhlawmchuannula ina lûthmasaber tùrkan inhnawnlauh lauh\hîn.Kan la thutak vak lèmhlei lo va; a nuamchukan ti ve \hîn dar darkhawpmai. Chawlh lai nà nâ na chuan lehkha zir lam pawh kanàwn lèmlova, sikul luh laia \hiankawm\hahman lova lehkhakanzir \hinavàngin lehkhazir laminminkapmiah lochunga \hiankanhan kawmchu a nuamkan ti khawpmai.

- 34 -

BUNG 7

Hun a kal zêl a; hlim taka ekzam chawlh kan hman laiinkan result chu a lo chhuak ta a. Vanneih asiaminHigh SchoolLeavingCertificate pawh chuDistinction-ah ka pass a.Ka làwmhlea, keia làwmnaaimahinkanu lehpâte làwmnachuasángzâwkmahin ka hria a.

Ka resultkanhriat tlaiahchuanchhûngkuainPathianhnênalàwmthusawi \awng\ai rualnakanneia.Pathianhnênahkan lehkhazirte kan hlan a,mi tam takin hrisel lohna avàngin zirna pawh anchhunzawm \hat hleih theih loh laia dammawh hritlan tê tê bâktâwk lo leh lehkha \ha taka zir thei tùramin enkawlnate ropui kantiin, kan làwm êm êm a. Chu mai chu ni lovin Pathianin kan\awng\ainaminngaihthlâksakamin chhânghi kan làwmêmêmani.Pathianhnênaha \anpuinadîlinkan \awng\ai chamchi a, lehkhazir taimâknateminpea,hriselna \hateminpea,kanhanhlawhtlingta cheng a, keimahni theih tak emaw ti tâwk hi kan awm fo \hîn.Pathian hnênah kan duh tinreng kan thlen kûr zut a; mahseminchhânna lamkanngaihtuah \ha lehpeih lèmlova, kanduhdànangdiak diakamin chhâng tùrin kan beisei tlat \hîn a, chu chu ngaihdàn fuhhlel takani.Pathianhnêna thil dîl peih tak làwmthusawinachâng hre leh si lomi tam tak kan awmani.

Mi fâte chuan degree sáng pui pui lo neih tawhmah sekeini chhûngkaw tán chuan thil thar a ni. Ka nu leh pâte pawhinminlawmpui thiamêmêma;chutakchukatánpawhthil làwmawmtak phurna nasa takamin siamtu a lo ni. Keima pual liau liaua armin talhsakte chu thil hlu tak a ni. Fâte lehkha zirna lama hlawhtlingte hlawhtlinnakanphâk tâwkchin ang zêla lawmpui thiamhithil hlu tak a ni rêng a.Nu leh pâ tam tak chuan fâte hlawhtlinnatelawmpuivemahse, \awngka leh thiltiha lawmpuizia lantîrnachâng

- 35 -

hremiah loanawm châwka :ni tin sikul ankal ve \awn \awna, anzirlaiteanpasschuananduhtâwk êmêma, tihphur tumnalehchonasiampawhan tum lèm lo.Mahsemi tu pawhhian eng thil pawh tiila, kan thiltihakanhlawhtling anih chuankan lawmêmêm\heuhva, lawmpuituhmelhmuhpawhnuamkantiêmêm\hîn.Lawmpuituhmêl hi a dawngtu tân chuan thil thlir nuamber a tling \hîn.

Kan sikul a\ang hian tumahinHigh School LeavingCer-tificate,Distinction-ah an lapassngai lo va, kan zirtîrtute pawhinmin lawmpuiêmêma;chutih rualinkeimahtakpawhka inchhuanglek lek zâwk a.Kan zirtîrtute pawhin thinlung takinmin lawmpuitakmeuhmeuhinkahria a, a chhanchuan sikul a\anga distinctionpass hmasa ber ka nih vemiau avàngin a ni. Anni tán chuan anzirlaite \ha takapass tlukachawimawinaaawmlèmlo.Anzirtîrtenan tih \hat chuananhming\hatna leh ropuinapawhani.Zirtîrtu tánchuan zirlaite hi darthlalangpawimawh tak an ni.

Khaw tin, vêng tian hrang hrangah hianmite làwmnî lehhlimlainîtehianan lawmnalehhlimna\awmpui thiamlo, \awmpuiahnêkaîtsîkru tlathianawm\hîna,Tawngká lehchetziaa lawmpuiveàwmtaka lan tumsi;mahse lemchanhizawngahlimthlâmaianisi a.Rilru fim taka thlîrtu tán chuan han hai rual a ni thîn si lo.Mi\henkhathi chumitechhiat tawhnikhuapawhin tawrhpui leh lainatber emaw tih tùr, a lang sar lai laia inlan;mahse a rûk taka chawhti rilruvawngvawngpawhanawmchâwkani.Famkimlokhawvêlachêng kan ni miaumai si a le. Ka passmin lawmpuitute zîngahpawhchuankahmêl anhmuhavàng leh thilmawi lehhawihhawmnih duh vàng satliah a : ' ka lawmpui lutuk che a...' ti liamvemaimaipawhanawmnuknihiankahria a.Thil kahriat chhuahveniakahriat chu làwmnî hi chuan lawmpuitu an tamduha;mahsekanlàwmnamin \awmpuitutenazawnghimin lainataminhmangaihtuan ni ber lèm lo tih hi a ni.

Mite làwmnaa lawmpui thei,mitevanduaina tawrhchângatuarpui theihianawmila;chu tini lova,mite làwmnate îtsîk ranmai

- 36 -

leh thîkdeuh tlata awmchumahni lehmahni intihrehawmnamai ani a,mahni bâkhiankan tuar lèmchuang si lova, làwmte lawmpuithei, \ap te \ahpui theimihringnih chuvanneihnachi khat ani ngeiang.|ûl lèmhlei lo-ahmite avànginmi tamtakchuan tuhriat hleihlovin hrehawmkan tuar \hîn a ni.

Zàn khat chu kan khawtláng hruaituten 'PASSLAWMINKHÂWM' an ko va; chutah chuan khawtláng nu leh pâ, zirlaizawngzawngte kohkhâwmvekanni a.Apui a nawia inkhâwmanih avànginhunhmandànpawhaboruakhlimawmthei angberinan ruahmana, \halai lamtecheninkalpawhan\hahnemhlea.Zirlainu leh pâte phei chu nu emawpâ emaw tal chu kal ngei ngei tùrangen anni nghenghe a.

Vantláng inkhâwmko tu takte chuVillageCouncil /Courtlam an ni na a, ruahmanna tak tak chu kan khaw chhûnga Páwlhrang hrangte nèna an neih a ni a; a bul tumtu erawh chuVillageCouncil /Court lamanni lo thei lo a.Khawtlángin zirna lamahmaa sawn theihnán tiin, kankhawchhûngapáwlhranghranghruaitu: Village Council / Court, Young Mizo Association, MizoramHmeichhe Insuihkhawm Pawl, Mizoram Upa Pawl, Educa-tionalWorkers Association, Students' Union lehKohhran hranghrang a\angin aiawhpathum\heuh inhmukhâwmchuancommit-tee an din a, a hmingah ' Village EducationCommittee ' an vuaha.Village Education Committee chuan zirna lamin hma a sawntheih nán theihtâwpin hma an la \hîn a. A chunga tarlante bâkahhiankhawchhûngamihming\ha lehparàwnmipahnih telin, páwltinin aiawhpahnih \heuh an inruat \hîn a,VillageCouncil/Court-aPresident chuChairman a ni a,High School Headmaster chuMember Secretary a ni a.Assistant Secretary-ahMiddle SchoolHeadmaster an ni sa a, a bâk erawh chu invuah chawp a ni \hîn.

VillageEducationCommittee chuan zirna hmasawn nántheihtâwp a chhuah \hîn a. Zirtîrtu kawhmawhbâwl deuh zilh te,zirtîrtu leh zirlai nu leh pâte inkára boruak \ha siam te, zirlai harsa

- 37 -

zual, zirlaibu lehuniformnei zo lo \anpuite, zirlai naupanghuaisarzual deuh zilhte, zirlaite tána harsatna awm thei chi hrang hrangbengchheng leh ruih theih thil lam, zûk lehhmuam thlengakhaptelehzirlai ti\hate chawimawichuanhmalâkna tlángpui ani \hîn a.

Kum tin vawi khat zirlaite mahni zirnaa hlawhtlingtechawimawina anei \hîn a.ZirlaiteSessiona inan lohnual avànginHSLC result chhuah hlimin neih a ni \hîn a. Chutah chuan páwlhniamber a\angaa sângber thlenginchawimawi \hînanni.HSLCleh a chunglam pass ten Pár\hî, a lem ni lo, pangpár tak tak anawrh \hîn a, chu bâkah páwl tina pakhatnain pár\hî an awrh bawk\hîn. Tin,Board lehUniversity hnuaia ekzamhlawhtling zawngzawngin certificate mawi tak an dawng vek \hîn bawk a. Adawngtu tán chuan phurna nasa tak petu a ni \hîn.

YMAkutah lawmpuina pár\hî siam chu dah a ni a.Passlawmneihdâwnnîhi chuankhawtlánganulahohianpangpár\hî anbuaipui sup sup \hîn.Zirlai naupangte, nula leh tlangvál chenin hehunhiannghâkhlelhle \hin.

Chumi zàn chuanmipui pungkhâwmpawhkan \hahnemhle a.Zirlaite puala inkhâwmbuatsaih ani bawka, zirlaite chuminhlut thiambawka, nuamkan ti hlawmkhawpmai.Kumdanga antih\hindànangbawkinthupuipawimawhtaktak:Zirnaahlawhtlingtùra zirlaite mawhphurhna te; Nu leh Pâ mawhphurhna te,khawtlánga boruak siam pawimawh dàn te,Career Awarenesste,Zirtîrtupawimawhna te, zirlaite leh ruihhlo chungchângapaperziahsa chu chhiar chhuah a ni a; hunkár lakah zaithiam tak tak zaingaihthlâkanibawka.Fiamthu thiam teanchebawka.Hlimawmtak a ni.

Hruaituinzirlaimahnizirnaahlawhtlingzawngzawngtemindintîr vek a. Chuta ding ve lote chu an fail tih a chiangmai a, anhawi dâng lâwp lâwpmai a, pass lawmpui nánmipuiin kut anhanbêng hluah hluahmai a.Pass nih a nuamin pass ve lo tán chuanzahthlâk tak tùr a ni.Mi nuih ruala nui a, kut an ben ruala kut bêng

- 38 -

ve theingei tùramahnizirna lama\anlâknachànghre lozirlaite chuanhawihai khermai !Mi din ruala dingve lo nih chumi tam takinan zak êm êm a, chu chuan zirnaahmi a ti \ang a, PASSLAWMINKHAWMneih leh hunami din ruala ding ve thei ngei tûrin \anan la sauh sauh \hîn rêng a ni.

Páwl tina pakhatnate dawhsan lamah an han ko chho va,anding tlarpût a; chutih lai chuanPár\hî siamtunulatechuanpár\hîhlan thei mai tùrin an pár\hî an lo la chhuak a, khawkhata nulahmel\hadeuhdeuh, zahpuiawmlo tak takinpár\hî anhan lek suausuaumai chuhlimawmtakani.

Dingchhuak tepár\hî awrhtîr tùr chuannulahochuanhankochhuaka.Ding tlarte zawnahzêl andinga, anchhuahchhûnginmipui laminkutanlobêngrual \hup\hupbawka.Nulahoanchhuahkimhnuchuanpár\hîanhlantùrtezawnahanding\heuhva,hruaituinchhamngaite a han chhamzawh rual chuan pár\hî chu a rualin anhlan ta dial a.

Keini hun a thlengve ta a. Pár\hî bâkah chawimawina lehlawmpuinaCertificate dawng tùr kan nih avàngin kan hmaamitetih dàn ang lo takin amalmalin kan kal thung a.Nula hleitling lehnalh tak chuan kawrchei hain, puanchei a bih a; kan certificatedawn tùr chu a keng a. Pár\hîmin hlan tùrte pawh chumi kiangahchuan an lo ding ve zêl a. Pár\hîmin hlan zawhhnuinCertificatechumin hlan a ni. Kut bêng ri tluar tluar kára han chhuah chu anuamduhin, a phur theihkhawpmai.

Pár\hî lehCertificatekahandawngchuka lei damchhûngnî ka hman tawhaka chan san ber \uma la nih avàngin ka ngaihluhle a.Village EducationCommitte-in hetiang ngaihtuah chhuahnachâng an hria chu ka lawm êm êmmai a. Tu pawh hi zêp neimiah lovasawichuan fak lehchawimawina làwmmiah lomihringchu a awm theih awm lo ve. Kan nihna bâk bâkah miin minchawimawi thiam phei chuan keimahni-ah min fakna leh minchawimawi anduhna rilru ang taka awmduhna rilru kannei thuai

- 39 -

mai rêng a.Mahni boruakhapphâk chin azirin kan lawmnapawhahniamin a sáng \hîn a ni.

Khawtlángnu lehpâ,hruaitutenkanzirlaimin tuipuiinminhlutsak a, kan pass hial an han làwm chu zirna lamah pawhphurtharnaminpein, zirlai nih anuamêmêmani.

KankhuaahHigh sikulbâkawmta lochuzir zawmlehzêlka tum a nih si chuan khawdanga ka awmchu a \ûl dáwn a ni tihchukahrevenaa;mahsekazirzawmzêlna tùr lamchukangaihtuahlutuk lèmlova, chutih laiinkanu lehpâtechuankhawiiCollege-ahnge ka kal ang a, eng subject nge ka lâk ang a, tu inah nge kakhawsakang tih lamchuan longaihtuahnasahle chuniin.Kei lahchu khaw chhûngahmahni tlat phâkna chianah chuan ka lo khauphar thawvenve hle ringawt a.

Hun leh tui lianchuan tumahnghâkhek lo le.Nuamti takaka lên vena kan khua chu chhuahsan a lo \ûl ta a. Lungsi takatuallai ka lènna, panlai hun hlu zawng zawngka hmanralna, tlángtin,mual tinka lo fanve \hinkapiannakhua, kadamchhûnga 'Kankhua' ka tihve tùr;mahsekankhua tichungrengsia leidamchhûngakaawmnghehnani theingai tawh lo tùr.Mahsechutiangngaihtuahphâkmiah si lo chuan ka chhuahsan a \ûl ta si a. Khual khua angleka ka tlawhve zeuh zeuh tùr, khual pâng zin ang leka ka hawvena tùr khua a la ni ang tih pawhka ring phâk lo. In ti khawchhuakhlemah ila,khawtualmiinminhmuhmikhualhuntea la thlengangtih pawh ka ngaihtuah phâk na hek lo. Zirna kan chawlh chângachawlhhmannán chuankahmangdáwnani tih chuhmuvephâkmah ila, a bâk ka ngaihtuah thleng lo.

Kadawn tawi luatah ka vannei zâwkphian. Longaihtuahthui thiam ni ila: kan khua ka han chhuansan tùr vêl pawhmittuinèn, lungchhe takin ka chhuahsan angai ang a, nu lehpâ tánpawhhmunhranakaawmtùrchungaihtuahanâin, thil hrehawmtakaniang.Naupangtê kannih lai : Sephungkan laih te, zànaperhpawngchirî kan hup \hin te, kan inbihruksiak te, kan pawnto zawng

- 40 -

zawngte, kan thangkam te, lui kan kal te, \hianzahova hlim takasava rahtlan kan chân \hin te, tawlailir kan chuan zawng zawngtelehthildangtamtakkantih\hintechukakaldáwnzàninkangaihtuahchhuakani awmsi a.Kakal dáwnzàninmuhil thei lovinpawnpuihnuaiah ka let ka let ang a, hla pawh -

1. Hlimtêa laitual ka lènna vangkhua,

Tawn leh châng ni her leh ang maw ?

Ka dawnin lung rêng a âwi nem maw !

Auh ruai ruai ka nuam e : nun hlui zawng kha.

2. Zàntiang chhawrthlàpui eng ri riai hnuaia'n,

Lenrualte nèn tual kan chai za;

Pawnga zaithiam lamtual mawi kha,

Senmei chawi chung zêlin khau ang kan vuan.

3. Zolêntu chhâwl hnuaiah ram tin fangin,

Sîrva kan veh, lui tin kan zawh;

Rah tin kan lawr, zâr tin kan zawh,

Nau ang kan nuiza : eng dang rêng dáwn lovin.

4. Ka tán a chul dáwn maw nau ang ka nuihna,

Kir leh hian a mawi si lo maw ;

Hun kha leh chen min chawitu kha maw,

Ka ngai bang lo'ng e dar ang ka lênna.

tiin kaphuahhialmai thei a ni.

A nih nih a ni zo ta.Huninmin daih ta lo va.Mahni khawnawmnachupawhveviaumah ila, hma lamhunkeima thlir thiambâk bâka ka nu leh pâtemin thlirpui dàn suangtuah chungin, chu

- 41 -

lamchuanminbûkhneha.Phur takinkankhawchhuahsan thei tùrchuan ka inbuatsaih ta sauh sauh a.

Kankhuakanchhuahsanhmazànchuankanchhûngte lehkan sikula zirtîrtute pawhan rawn lêngvenaknaka;mahse zin tùrsatliah phur phurin ka la phur a, \hiante nèna lêng tùrin ka chhuakta daih a.

Thiante inah inthlahna tekanhanneivea, inthlahnanei e tilo chuan lungngaih lâwkzâwkawmtakhikanhlim tlângêmêma;mahsekhuareiakangaih tùr a lani ang tihkadáwnphâk rêng rênglo.

- 42 -

BUNG 8

Kan khua ka chhuahsan tùr nî chu a lo thleng ta a.Hmeichhianànânachukanulungachhehlemaia.Inkanchhuahsandáwnachhûnginkhâwmkanneihzawhakanhaninchibaikualpawhka nu chu a insum zo lo \ep rêng a.Mahni fa, hmangaih tak, kehthei dawm takamin dawmin engtikah nge kan inhmuh leh ang tihpawhhriat loh inhmuh lehnî pawh lo inher pawhnise damtlánginnge kan inhmuh leh anga, lungchhiat thlâk takin tih pawhhriat nihek suh le.

Kan in kan han chhuahsan a, ka \hian \henkhatmin thlahtùra lo kal ten ka ipte ah tùrmin ah sak a; ruakin ka kal a. Kan inkan han chhuahsan chiah chu rin aiin a lunglèn thlâk duh khawpmai.Ka unaute leh ka nutenmin lo thlîr reng a, kan inhmuh theihloh dáwn \epah kan in bye bye lauh lauh a. Kan kal liam zui ta a.

Kan khawkawtchhuah thleng ka \hiante chuanmin thlaha, kan in\hen tùr ka ipte ah tùr ka han lâk zawh hnua kan haninchibai chiahchukanghilhdeuhdupinkahria a.Kankal a,min lothlîr reng a, kan kal liam dawnin kan in bye bye lauh lauh a. Kanhan liam chiah chu a hrehawmka ti khawpmai.Ka pâ nèn chauhkankal a, ni danginkan inpawh \haviau \hinnaachutahzet zawngbiak tùr ka awm lo; ngawi rengin a hnungah ka kal hnak hnak a.

Kan pafa chuan kan kal hnak hnak a. Ka pâ chuankhawpuia nun dàn tùr te, mi ina khawsak dàn phungtemin hrilhmalhmalha.

Kapâ chuan, "Nu leh pâ thlazar hnuaiah hunhei leh cheni khawsa a,matric in hanpassve tawhhi chuannu leh pâte chuanmipuitlingkhatahkan inchherve tawhahkanngai a, khual khuaah

- 43 -

kanhmuhphâk lovah i awmdáwnani a, i nun ihmanchhohdànahnangma kutah , nangma duhthu-ah ngei a innghat lian hle a ni.Puitlin i zir a pawimawhhle ang, zirlai i nih i in hriat reng fo a \haang.Mi tamtakchunu lehpâtehmuhphâk lohaanawmhianzalènta viau-ah an inngai a nun kawng \ha lo an zawh a, a tâwpahanmahnimaipawhni lo, an chhûngkaw tán lungngaihna leh \ahnaan siama, inchhir a sawt tawh si lo va, thil pawi tak ani \hîn.Nangpawh inun i hman fîmkhur a \ûl hle ang.Keimahniminhmuphâklomahla, i sènlaia\anga tun thlengaenkawltuche :Pathianinahmureng \hîn che a ni tih hre reng ang che. Pathianmit hmuha thil sualtituten amalsawmnaanbeisei thei lo. Pathianmalsawmnadawngtlâkin i nun i hmang ang a; khawiah pawh awmmah la, kohhran ibel tlat tùr a ni.

Tin,mi inaawmhimi tamtakinan thiam\hîn lo.Mi inanitih theihnghilh a,mahni in angaduhthâla khawsak tum tlat \hîn anawma.Mahni ina thil tih \hinpangngaipawhhimi inanihdekdekchuan thawk nasa leh hah ta bîk riaua inngai tlat hi an awm \hîn.Eng emawan han thawk a, in neitu zâwk te kut a lo awl chângteami kut âwl hmu thei riau hi an awm tlat \hîn a.Mi in a nih chuan,kan in a ni lo a ni tih hriat reng fo tûr a ni. Retheih huama, engkimthawhhuamami ina awmchuan tu inmahhi hrehawmaawm lo.Thawhhrehhi nei lo ila,miduh loh \ha \hapawh thawk ila, kan tihtùr leh kan tawn tùr a ni tih thinlung takin pawmthlap ila, chu chua hahdam thlâkmai. |hat leh \hat hi a inlawm tawn theih a, kanchungamian \hat a, an felviauchuan tumahinanchungahhleikanlen ngai lo.Mi tu pawhan thuhnuaia kan awmpeih chhûng chuankan chungah \hat an chhuah lo thei \hîn lo. A thu hrimahmi inahchuannawmsaklutukhi tummiah loh tùrania,chuti lochu lungawilohnaneuhneuha tamduh," tih teminhrilh a.

Aizawla ka awmna tùrte chhûngkawzia te ka zawt a,minchhângzêl a, ka awmna tùrte pawhkanchhûngte annih tho avànglehkapâinmi inakhawsakdàn tùrteminhrilh nasat avàngin chutitakinkahreh lèm lova.Amaherawhchu,mi inaka la awmngai loh

- 44 -

avàng leh nu leh pâ bulah ngawr ngawr awm \hîn ka nih avànginkei lehkanu lehpâtepawhinmi lungka tihawi lohmawlhkanhlauhle a.Mika tihlungawi lohmawlhchukeipawhinkahlauh rûkberchu a ni rêng a.

Khawvêlfinnateasanrualrualin,sualpawhinmihringnunahbu a khuar nasa ve zêl a. Sualinmihring, chhûngkua , Kohhran ,Khawtláng leh ram nun a ei chhemêk a. Hrilêng ni si lovin , hriangin a lêngani bermai a.Chhûngkaw tam takan \ahna, nu lehpâtam tak an rum tawhna khawvêlah kan chêng a. Nu leh pâten anfâte sual ti tùrin an zirtîr ngai lo nachungin, sual kawng an zawhmiau mai si a. |hian kawm te fimkhur a \ul viau rualin mahniduhthlannaapawimawhhle ani.

Chutiang boruakkára nu leh pâte hmuhphâk lo va ka hanawm tùr chu ka nu leh pâte pawh an buaina ber a ni ve rêng a.Kapâpawhin ruihhlo lakaka inthiarfihlim theih lohpawhahlauhle a.Ruihhlo \hat lohzia pawhmin hrilh nasa hle a. Zûk leh hmuamlamahpawh insûm thei tùrinmin fuihnasahle a. "Zûk lehhmuamhian : Zû, meizûk, sahdah, khainî, kuhva, tuibur, zarda-te hi ahuamvek a.Hêngte hian kawng hrang hranginmihring taksa-ahchhiatnaa thlena.Meizûk lehVaihlo a\anga siamzûk lehhmuamei chin hiCancer awmtîrtu a ni a.Meizûkbîk hian chuap a tikhawlo va, áwmná , khuh benvawn, thaw-hah a siam thei a; chu chuanlung-ná leh lungphuchâwl te a awmtîr thei \hîn. Pum-ná,kawchhûng-náte leh thil dangte a thlen thei a.Mit a tifiah lovinthluak a tichak lo thei bawk a. Zirlai tán phei chuan khawihmiahloh tùr a ni. Mit a fiah loh va, thluak a chak bawk si loh chuanlehkha zir ngaihna awmloani.

Kuhva pawh hi thil \ûl hlei lo va sumkhawhralna satliahmaimaiani.Kachhûnga tibal a, hrawk,chawkalkawng, thâwknadâwtahte harsatna a thlen duh a. PumpuiCancer hial pawh thlenthei a ni. Khaini te , Sahdah te, Zarda ei leh Tuibur-al hmuampawhhi chutiang tho chu a ni . Chin loh a finthlâk ber fo.

- 45 -

Zû lah himihringte zahawm lovamin siamtu a ni a, taksalehnun tichhetuanihmaibâkah thlaraunun thlengahawlhbuai theia ni.Ruih anihhianhriatnahlohani fova, thil tihmaimai-na, sualtinrengbul ani, " tihte pawhminhrilh a.

Zûk lehhmuam lamahhiannaupan têt a\anginnu lehpâtethu zawmin ka la fihlim ve zêl a. Mahse boruak tharte ka tawndáwnavàngpawhani ang, ka pâ chuanmin zilh ngunkhawpmaia. Ka pâ chuan, " Damdawi ruih chîng mi tam tak an awm a,damdawihidamna tùra siamani a, ruih tùra siamani lo.Damdawiruih chîngte nunkhua chu a chêp a, taksa leh rilru tán hmelma liantak a ni. Thisen zâma tichhia a, thluak a buai a, thluak a buaimiauchuan ât bâk hmabâk a awm lo, zirlai tánmausamngei ngei tùr ani., " a ti bawk a.

Tin,Ganjazûkhiât awlsamtakaniin,Pathiana\angchauhlo chuanGanja avànga buai tawh \ha chhuak an awm theih tawhngai lohthuminhrilhbawka.Tihdamaiininvèna\hatzâwkavànginruihhlo, zûk lehhmuamchi hranghrang laka fihlim tùrinmin fuihnasa hle a ni.

Kanpâfachauhvakalkanninaa,kankhuakanpelh \antirhbâk chu kawng tluanin kan \awng deuh reng a. kan titi a, eng engemawkan sawi kual duah a.Rei lo tê-ahBus Service-na khua kanthleng ta a.

Bus ticket kan lâk sa avàngin han buaipui tùr teh vak aawmlèmlova.Thingpuikan ina,kanhahdamdeuhhnuchuankanbungruateBus-ah kan dah fel a.Kan \hutna tùrah kan \hu zui ta a.Zirlai ,Aizawl lama lehkhazir tùrtepawhan loawmvenual a.Buspawh chu kan khat tlat a. Aizawl lam panin kan kal ta vuah vuaha.Kawng a rualrem zat lo bawk a, kan insawi thla nawk nawk a,kawngbumbohzual laideuhahphei chuana \hapinmin \haphi anibermai a.

Tlai nî tlâkdáwn ruaiahAizawl tlángkan thleng ta a.Kum

- 46 -

thumchuang laiAizawlkakal tawh lova.Aizawlkhawpuipawhalo danglamhmanviaumai a.Ka kal hnuhnûn ber \umnèn ka hankhaikhin \hîn a : \hang chak hi ka ti êm êmmai a. In-chhâwngpawh a lo tam tawhin, ka kal hnuhnûn bera inchhâwng sáng langlurh \hînte pawh a tlum tamai emaw tih tùrin a kiang vêlah chuanin-chhâwngdang a lo dingkhingveuaih tawha.

Ka khawsakna tùrte chu 'Patea' tia ka koh tùrte an ni a.Ka pu leh Patea pâ chu unau an ni a. Anni chuMizorambuai laiaAizawl-a an tla thlà chu an awmhlen ta a.Keini chhûngkua pawhhi kan tla thlà ve tho nain, ka pu hian kan khua a ngai tlat mai a,bual zualpui a reh a,mahni khuaakir leh theih anihkhânankir lehta a ni. Atirah chuan ka Patea-te pawh hi ka pu chuan, "An âmaimai , chhûngkhat chu awmdarh vak tùr a ni ngai lo , chhiat \hattawh nikhuain a buaithlâk duh, chhûngkhatte dawmhlumpawhhlawhlohiananlaboralmaimaiang,"ati tlat\hina.Amaherawhchu,hetiaAizawl-aawmhmunan lobêngbelhmasahian fâte tánmainilo, keini thleng thleng pawhin a zâr kan zo phâk ve ta a nih hi.

Ka Patea-te chhûngkua hi an chhûngkua an rual vak lèmlova. Fapali :mipapahnih lehhmeichhia pahnih annei tawha.Fala neih lehzêl pawh an duh a;mahse patea nupui chu a hri-hrai a\hat zat loh avàngin a insiam a \ûl tlat si a.Ka patea chuan insiamtih vêl hi chu a han ngaisáng lo ang reng khawpmai a, "Mizorammihring tlêmtê,vairamkhawpui liankawtthlerpakhatamihringzatpawh la awmmang lo hianFamily Planning (BirthControl) kanbuaipui ve khanglang a,Bible-ah hian hianFamily Planning kahmu lo rêng rêng," a ti ve ngal ngal \hîn. an fâte pahnihbâkahhianpatea nau tlangval hi a awmbawk a.An zavaiin pasarih an ni a.

Tin, an in \henawm chiahah hian an unau zînga upa berhian in hrang a chang ve bawk a.Anni erawh chu an puitling vektawha.Unauzanànâna zawng inhmungai lèmlomah ila, kanhaninhmuchukan inngainahlemai rênga.

Kapa chuan chawlh a neih rei loh avàngin a châm rei thei

- 47 -

dáwn si lo va, ka College kalna tùr lam kan buaipui nghal charchar a. Vanneihthlâk takmaiin kaCollege kal châkna takmaiahchuan ka lût thei dáwn hlauhmai a.Mi \henkhatte chuan admis-sion pawh an ti hlei thei lo va, admission ti tùr pawh EntranceTest anneih a lo ngai a.Kei erawhchu chutiangneih chu angai velo hlauhmai a : HSLCDistinction-a ka lo pass avàng khânFirstDivision chin chunglam chuEntrance Test neih ngai lovin an loadmit thei nghal chuniin, chumi avàng chuanvannei pawhka intihlemai a.

KapâchuanachamchhûnginAizawl-akanchhûngteawmzawng zawngmin tlawh-chhuahpui vek a. Tin, Aizawl-a hmunpawimawh \henkhattemin fanpui nual bawka.Abengvarthlâkinmit pawh a tlai duh khawpmai.

Chawlhnei tam ta lo chuni rei lo tê hnuahkapâchuankankhaw lamah chuanmin hawsan a \ûl ta si a.Ka pâ haw tùr chu kangaingam lo ang rengkhawpmai a;mahse awmreng thei a ni si lova le. Ka pâ haw dáwn zàn chuan \hiante lehkhathawn tùr pawhkaziaknghal a.An inhmingkiminka \hiante lehkhathawn tùr chuka ziak theuh va; ka pa ipte pêngah chuan ka thun raih a.Mahnithua awm a ni si lo va, ka pâ chuanmin hawnsan ta a. Awm bongai rêng rêng lo chuan nun bul ka \an chho ve dáwn ta a.

- 48 -

BUNG 9

Class kan han \an a.College ka han kal ve ta chu a ni a.TleminHigh sikul-akankal laite ai chuana lozalèndeuha.Mahsea zalèndeuh thuhi chukapâ-inminhrilhdaih tawhavànginka tánthil thar a ni lèm lo.College chinah chuan zirlaitemawhphurhna asáng lehzual tawha,mipuitlingangaih annihve tawhavàngin \anlâk a ngaih tùr thu pawhmin lo chah diam tawh a. He'ng zawngzawnghi ka tán thil thar engmah a awmhran lo.

Amawngphahahkanawma,mahnikhuaahchuanzir sángpáwl kan nih ve laia, amawngphaha han awm leh chu hniam taviauainngaihpawhaawlhlea;mahsekeimahlehkeimahkainhnemve \hîn a.Keini aia páwl sáng zâwkte chu an kumang zat ka kumni ve se, anni ai pawh hian ka zir sáng zâwk thei a, anni ai hian kathiamzâwk thei ve tho. An kuma lo tamdeuh tawh avànga páwlsángzâwk,zir sángzâwkvemaimaianni ti teinka inhnemve\hîn.

Atirahchuanhmelhriatkaneihmiah lohavànginhrehawmka ti \hîn khawp mai a. Kan khuaa ka awm laiin \hian ka pawlnasat laiberanisia.Hmelhriatpawhawmhleih lohnachuhrehawmka ti êm êmmai a ni. Amaherawhchu, ka awm rei ve deuh hnuchuan \hian kawm tùr pawh ka nei ve chhawm ta zêl a. Ka \hiankawmhmasak ber erawh chu kawp rei chi a lo ni lo va.

Kan inkawmnel vedeuhhnuahchuanka \hiankawmchukan inah ka hruai a.Mahse ka chhûngten an lo chîk deuh nge ni ?

- 49 -

Ahmêlah khân an rin zawng hmêl a lo pu lo deuh a ni ang chu :inkawprei lo tùrinmin ti tamai a !!Keimahpawhka inthiam lohlemai a;mahse ka \hian hmuhhmasak ber chu a ni lawi si a. Chutiaka chhûngten kàwm lo tùra min han tih chuan - ' ka pâ thu minchah ' kahriat chhuahphahnghenghea.Mi tam takchuan \hiananthlan sual avàngin annunanhlohphaha, chu chu thil pawi tak anirêng a ni. Ani chuanCollege kal dáwnte hianmin sâwmpeih êmêmmai si a; han thlah ngawt pawh chu a harsa ka ti hlemai a.

Kachhûngtenanmil lohêmavàngin thlah loh theihni heksi lo le.Class kal tùramin sawmchángte hian chhûngten, "Akaltawh ," an tih loh leh ,"A la hman lo, lo va kalsanmai rawh," an tithul. Chhûngkua pawhmin ti \angrual phian mai a ! A tâwpahzawngkan inthlah fel thei ta hrama.

Zakdeuhmah ila,Kohhranbelha \ulniakahriat avàng lehkapâ-inKohhranbel tlat tùramin tih avàngin ka inkhâwmve \hîna.Chhûngte rualinPathiannî-te chuankakal vemai \hîn a.Tin, kaunau dangte rualin|halai inkhâwm tih vêlah chuan ka kal vemaibawk a.Mahse chu ngawt chu a lo ni bîk lo va. Unau nimah ila,rilrua thuhmundiakdiaksi lohavânginnuamka tih tùr angpawhinnuamka ti thei rih lova.Hunengemawti chhûngchu \hiankàwmmumal lovin ka awma;mahse remchâng takmaiinKohhranUpafa hian inkhâwm tùr hianmin rawn sâwm \hîn a . Ani nèn pawhchuankanrilrupawhaloinmila,kanngainatzâwngpawhathuhmundeuh zêl a. Ani nèn chuan kan inkawp deuh chawt a ni ta ber a.

Hun a lo rei deuh a.Ka \hian chhar thar hmasak chanchinpawhkahre chhove zêl a :drugskhawih a lo chîng chuniin !Kaninkawp chhûng rei lo tê-ah khân kekawr fual deuh deuh a ha a,kawr bántlawn a ha deuh hnè reng a, damdawi khawih a lo chinvàng lekani ang tihkahrethiamzui a; ka lo thlahhmapawhchukalawmhlemai a.|hiantehiananduh rêngvàngpawhni lovamianhruai kawi theihdànpawhzirtîrnadawng lokani lo.Chumiavàngtak chuan a ni : ka lo thlah hma pawh ka lawmna chu.

- 50 -

Kaawmhlim lama nî rei ka tih \hin tehrêng nèn, kár khatchhûngte hi a rei ka ti ngawih ngawih \hîn a. Ka hawi vêl apianghian ka hmuh theih apiangmai hian ka lung a lèn \hîn kha a ni a.Mahse ka rin ai daihin hun a lo kal chak a.Ka pâ thawhpuite hianthlà tharahhlawhan lâkapianghianmin rawn tlawhve \hîna..Mintlawh loh chângpawhin an awmna / thlenna kapan \ang \ang \hîna.Tin, kankhuaa ka awmlaia ka biak ngai lêm lohte pawhAizawlan rawn kal chuan ka ngai hlurmai a. Ka tán chuan kan khawmitawh phawt chu, a tu-a-pawh nise hmuh hi an nuam a, lunglènnaleh khawharna zawng zawng pawh a reh phah ve duak \hîn.

Ka rin aiin hun a kal chak daih ka tih kha. Atir lamah nîreiinhreviau \hînmah ila, kaawmreideuhhnuchuana rei pawhinkahrechuang lèmhlei lova.Kan lunglèndeuhnî lehkan lungngaihlaihiannîchureiinkanhriaa,kanhlimnî leh lawmlainî chuannîhia tawi kan lo timaimai niin ka hre ta a.

Kazirna lamahpawhka tui chhoviauva.HighSikul lamathlûrhranghrangkanzirduahangkhani tawh lovin, tlêminsubjectkan thlur bing ta bawk , ka nuam tih zawng takmai subject ka lâkavàngin a nuampawhka ti viau va,Collegekal pawhkaphur \hînêm êmmai a. Ka páwlpui \henkhatte class-a awm \ha peih lo,periodneih laia tlanboanawmfomai chuamakka ti tâwp thei lova. Tûk tin College kal tùrin chhuak ve ziah \hîn mah se kumtâwpaAttendance-a tla ve ziah, period neih laia restaurant lamalo inhnawhpuar vêlmaimai leh engengemaw lobuaipui tâwkanawm tlatmaite chu thil ni theia ka ngaihmiah loh,mahse lo ni tlatsite a ni a. Chhûngtena hahîpa an sawi ve \hin : kan fanu / fapachuanCollege a kal ve tawh a.... tiin chhuang takin, hmai uangtakin an sep-raw-tui ve tak si \hîn a le.Mahse zirlai nihnuamti siinkan zirna pawh kan ngaihtuah \ha peih mang lo a ni bawk si a.Chhûngtenaminrindàn lehminbeiseidànangaawmphâk lo,zirlaisang tam rual kan awmnul'h nul'hmai si a.

Mi \henkhatte lah chuan an thuamhnaw thar neih entîrna

- 51 -

hmun emaw ti tâwk an awm bawk a. Incheina ngaisáng êm êmmai, engtinngemawapeihêmêmle tih tùrkhawpa inuluk;mahseauluk tùr zâwk thinlung lam\hatnangaihthah tlat site ankat nuka.Pathianinmin duan dàn pawha lungawi tum rêng rêng lo,mahnisiamchawpamawi leh nalh kan tum bawk si. Abîkin hmeichhelamah a ni lehzual a.Mahni zirna lamaia silh leh fen lama rilru penasazâwk,zirnahunaia intihnalh tumnánahun inpe tamzâwknènlam kan inpawlhsawp nul'hmai a. A lehlama thlir chuanmi kanchikimviau lawi a. Students'Union lamaphephemai, páwl ngaiasu nawnchhen te, politicskhelh zirna atánaStudents,Union lamainrawlh thûk tlatte nèn lamkan lâwi za a.Mi \henkhatte erawhchumahnizirnasenso\ûlzawngzawngtemahni lehmahni intumchawptum ran a, rilru nei taka awm te pawh an awma.A in-an loh theihkhawpmai.

Mahni in pangngaia awmka ni lo na a, kan ina awmangtluk deuh thawka nih avàng pawh a ni ang, hrehawmka ti lèm lobawk a.Eng emaw chângin \hiante leh chhûngte chu han ngaiinlunglengviaumah ila, hrehawmtih tlawk tlawknei lèm lovinkumsûl khat chu ka hmang liamdawn ta rengmai a.

Kankhawlamahawchhuah lehhuna lohnaih leh takviausi-ah chuan, chu chuanminpawt nahlemai a. Tih tak taka sawiahchuanmumang lamah pawhmahni khua bâk chu kan la hmuhleithei lo zawng a ni a. Haw theihna tùr lam kan han ngaihtuah lehmeuh chuan châknainmin uai thlu hneh bawk a, rilru a luah duhkhawpmai a, calendarhi kan en zîngdupmai a, nî hi a kalmuangkan ti leh êmêm \hîn.

Collegekanhanchâwl chiah a,mawngahawlh angmai hika ni tawh a; ka za chung tawh mai a. Zirlai ka nih pawh kaintheihnghilhdáwndawna.Khual pángzin satliahmaimainiawmtakinzirlaikanihnainminkàpthei lova,ka thinlunga luah thei tawhhek lo. Ka zauthau a, ka ni deuh hui'h tawh a ni.

Haw tùrin ka inbuatsaih a.Krismas thuamhnaw thar neih

- 52 -

chu ka lo tih \han ve tak a nih avàngin, thuamhnaw lei turinBazarlam ka pan a. Aizawl Bazar pawh a tawt tawh mup mup hle a;mipui kan innêk nul'h nul'h tawh a.Chutih kárah chuanmi sual\henkhatmipawisa rûk tuma lo in-zep tepawhanawmveani angchu :Aurinnaaauvin ,"Mi tin fimkhur tùr,mahnipawisauluk takavawn theuh tùr," tihte an au ul ul a. Kristian rama chutiang au angai chuazahthlâkka tiin, inhmeh lohika ti khawpmai a;mahsea\ûl chuanimiaumai si a le.Kan inenfiah thar lehdeuhchua \ulhlenin ka hria a.Heti'anga kan ramah sualnain bu a khuar chho va,mipui kanhim lo anih chuankanunahKristiankannihna chukanlantîr tâwk lo a ni tih chu a lang rengmai.

Ka haw-na tùr nî chu a lo thleng dáwn ta a. A hma zàntechukahelh-hawlh tawhnèn, kamumumal pawhinkahre lo va.Anî a lo thleng ta a.Kumsûl khat dáwnkahmuh tawh lohkankhawlama haw leh tûrin phûr takin ka chhuak ta a.

- 53 -

BUNG 10

Mahnikhaw tualah, nu lehpâte thlazar hnuaiahchuannunhi a lo hahchâwl ngeimai. Ka awmnate an sualin hrehawmka tiviau tihna ni lovin nu leh pâ kiangah chuan thla a lo ngamsiai siaingei mai.Mi ina awm laia hmabâk nei deuh rùna kan inhriatnazawngzawngpawhhnâra hlît phawi anghuai a ni tamai a.Mi inaka awm laia kim lo nia ka inhriatna chu nu leh pâ kianga ka hanawmchuanaboduaka.Nu lehpâhlutnapawhminhriat chhuahtîrkhermai.

Nu leh pâ te, chhûng leh khat te, unau leh \henrual \haterala khata an bula awmka châk aiin an kianga ka han thlen chiahchuan anngaihawmzual a, ka thlâkhlelhna chu anasa zual êmêmmai a.

|hiante nêna kan han lêng ho leh pawh a hlimawmduhkhawpmai.Dik tak chuan ze inhriat chian lutuk loh, eng ang rilruchiahngeanput a, annu lehpâte zedik takengngeni ang tihpawhhriat loh, inzuizinavànga innelchawpa\hiankawmngawtaichuan: nu leh pâte a\ang pawha chiang taka zia inhriatpawh tawh,chhûngkawkhawsakphungzawngzawngpawh inhriatpawh tawntawhte nèna kan inkawmchu dang tak a ni.Eng emawharsatna,lungngaihnate,hlimnîlehlawmlainîtepawhhianrilruinpawhtawnna\ha tak nei chunga \hian kawmte chu an hlu bîk \hîn. Khawsakphung lehpian lehmurnapawhinang lo lutuk inkawmchuharsatnaa rûk takin a awma, \hian hlutna a langmawh \hîn.

Lungsi takamahnikhuaahanawmvengvengmaichunuam

- 54 -

ka ti hlemai.|hiante nèn chawlh remchângahnula kan rimvedardar \hîna, \hiante chuankhawtualahngaihzâwnganneivekmai a.|hiante chuan tuemawber chu ngaizâwng tùrinmin tur ve deuhrengmaia. Eng tehvakahkangai lèmlova;mahse \hiantenanhantih deuh chhen tâkah chuan ngaihzáwngneihmai pawh chu ka lohnial lèmlova.Mipangngaiverengruang, tlangvâl intive tawhsiinngaihzáwngnei lovahanawmrengmaichufelhleldeuhvahriatnatepawhkanei thuaimaia.Mahse \hiantenaan thlirdàn :mahnikhuaahawnchânga lèn tihnawmnán, tihvêlmaimai amihanngaihzawnngawt mai chu ka rilru a dam thei dáwnin ka hre tlat lo mai a.Ngaihzáwngkanei anih rau raupawhin, thluak leh thinlungnei loangmaia tisa châkna lehmit lerhna ringawt um ruak ruak ngawtmai chu ka duh hauh lomai a.Mi puitling ve khata in ngaih tawhchuanngaihzáwngneihchuthilsualpawhniinkahrelova.Pathianinmihringte nihphung tùra a ruat dàn pawh niin ka hria a. Mahsengaihzáwngnei tùrahkahan indahchuankazirna lamina tuar anga, ka chhiat phah zâwkmai ang tih ka hlau hlemai a.

Chutiakarilrua insualbuaivêl laichuankhawtlánginchhiatkan tâwk hlauhmai a.Mitthi lumen ngai hi kan nei ta a. Ka intitlangválve tawhbawka, lumenna-ahpawhchuankan\hianzahovinkan tel vea.Khawharhlapawhka la thiam tlêmhlemai a,mite sakrual pawhin ka la phun sual deuh reng a. Intihsiakte a ni lèm lobawk a, kan zai tlaivâr ve thei ta tho va.

Ruang thlâkzànakhawharkanhan lenpui lehchu, in a lianlèm lo nèn, \hutna pawhkan inrembit viaumai a. Zaipâwl zai tûrangmaia intlar \hup laha remlèmlova. Inchhùnga lenghnemtheitùr angberin \hutnapawhbuatsaih ani a.|hiantekan insawmkualnèn, kan lûtmai hrehbawknèn, tlar hnung lamahan lo inremkhathmuah tawhmai si a, loh theih lohvin inhawi tawnnabulhnai takahchuan kan \hut a \ûl ta tlatmai a. Tlar hmasa ber dawtah hian kan\hu a.Kan hma tlar ruak chu rin-ai daihinmi'n an rawn luah khatharphianmaia.Mirawn\huthmapheichuan\hungîlchungpawhin

- 55 -

kan zai \ha ngam lo va, lei lam bih deuh ngàrin kan zai hlawma.Kanhma tlar ruakan rawn luahkhahhnuaherawhchuankan sawichhuak chiah lo nain kan thla amuanghuai a.

Chutih laiin kan ep chiah tlar hmasaber hi a la ruak a.Kaninhmu thei rengdawnsi a, kanhuatzáwngdeuh lehkanngaih theihloh deuhte hi an \hu ang a, kan inhmu lo thei dáwn si lo va, kaninmelh tawn rengmai ang tihkahlau rilruhlemai a.Chuta \hu tùraduhhan thlan tùr pawhkanei azengchuani chuang lova.Rilru-induhthuka lo samvêlmaimai a : ' tu emaw, tunge zawngkahre lo,nula chhe lo tak rawn \hu hlauhmai se, tiin, rilru pawh a vâk thuihman viau mai a. A rûk tak chuan tu pawh hian \ha tih rilrûk,ngaihzawn rilrûk tak chukannei duhviau a;mahse chutiangahansuangtuah rilrûk ve deuhte pawhchuka hawi kual vêl khânhmundangahan lo awmtawhbawksi a, khawhar lenpui e ti lo chuan thildangah ka rilru chu a vâk nasa hlemai a.

Nakindeuhahchuantleirâwlpahnihlehtlangválphanchangdeuhhlek tawhhi an rawn \hu a. Tleirawl ka'n ti naa, khawhar inakal ve tawh lèm chu tleirâwl tih chu an duh bîk miah lo ang a.Keimahaiakumtlemtêanaupangannihavànginka'n sawi tleirâwlvengawt ania, khawhar inahphei chuankeimahaiin ankal hmasazâwkin, kei aiin ankal zîng tawhzâwkdaih thunga.Lehkha zir anbansana,|halai lehkohhranahan inhmangzuia, annula thei thuaimai lah tak a.

Chutia an rawn \hut tâkah chuan engtin tin emaw hianphuisui ta riau hian ka inhria a. Phuisui khata inhre chung siin kakânglang deuh tlat thung a.Chutah hmeichhe pakhat zâwk chunidanga eng tehvakakangaihngai rêng rêng lohkha, chumi zàn takmai chuan ka zah deuh tlat mai a ! A hmêl êng pawh ka hmu \hangam rêng rêng lomai a! Chutih nâk alai chuan ka hawi chhuah\umhiana lohawi chhuakvea, kan inhmudeuhziahmai lehnghala !Mit lehmita kan intawng chiah chu kan hawi sawn thuai thuaimai a. Inhmatawn reng ta nà nâ na chu a lo hawisawn reng theih

- 56 -

bîk si lo va.Amahah engti'angin nge hna a thawh ang tih pawhkadawnpui thiam lona a, chutia kanmit lehmit a han intawng fomaichu kan inkárah eng emaw tak, sawi thiam hleih theih si loh hi aawmdeuh tlat hian ka hria a. Kan \in dáwn hnaihah phei chuan ahmêlhmuchakviaue ti lo chuan kahmu\hangambar lova, akunlai chang rêng rêngin ka awm a. Ka han hawi chhuak a, a lo kunchuan rawnhawi chhuak se ti rilru chungin ka han thlîr na a, rawnhawi chhuak sela, ka zak leh pek a ni awm si a.

Khawhar lenpuikanhan\ina, tlangval \henkhatinanmutbute \henawmte in lamahan lo chhawp lâwka, keini \hianhochuanatu amahin kan chhawp lâwk lo va, pawnthuah la tùrinmi \in rualchuan kan han \in ve a.Khawhar in kan han chhuahsan a, \hiantehriatpuimang hleih lohvin chu nula chu kamitmei ru reng a.Kanhma-ah nge a kal a, kan hnung lamah tih ngaihtuah rêng rêngin\hiantedawnpui loh lekinka thlithlai a.Mitmei reng tanachuankárlovahkahmu thuai a; amahzawng ru renge ti lo chuankahanhmuta chêng a, ka pawhngam leh chuang lèmhlei lo va.An hnungahkan \awng a hriat phâk tùr chinah kan kal a. A rûk tak chuanchutia a hnungakanhankal a, kanhanchhawmdeuh titih chuminbe chiah lomah se ka hlim ru angreng hlemai a. Kal rualpui lawlawa, an in thlenghan thlah chuka châk rilru khawpmai a;mahseka \hiante chuan chu ka rilru chumin hriatpui der si lo va. Minhraitpui nise chu, suangtuahnamai chuan a thâmral lo tawp ang.Kan nula hruaite an ni lèm lo bawk a,min sâwmte a nih bawk lohchuan tlangvál zuitu an awm lo pawh ani lèm lo bawk a, châk takchunginkan thlah ta chuang lova.Kanmutbukan la a, khawhar inlamkan pan zui leh ta a.

Khawharinkanhanthlenlehchuanmidangtepawhinmutnaan lo siamsapsapa, rilru takchuanakil lamahmu thei ilaka ti rilruneuhneuha.Mahsekeiniaiainvawmlûthmaanloawmnualavàngina kil lamah chuan an inphah khat deuh dal tawh a. Thianzahovamuttlan kan duh si avàngin a kil lamah chuan kan leng ve ta lo va.

- 57 -

Hmun ruak la awmchhun a nih avàngin kawngkapui bulah chuankan inphah ve ta a. Kan \hianzaho chu kan inmelh deuh ralh ralhhlawma, tumahkan \awng lèm lona a, ' tu nge a sîr berahmuang' tih kan inzâwt deuhhlawmin, a tua pawhin a sîr ber, kawngkapuihnaih berah chuanmut kan hreh deuh vek niin ka hria a.

Hmun ruak dang awm lo ta chu châk lèm lo hlemah ila,kanmut chu a ngai dáwn tho si a. A thuhrimah tlawmngaiin mikhawhar hnem tùrin kan in lum lehmutna nuampangngai kalsankanni hrimhrima.Nuamsa tùr lehnuamtawl tùrakal pawhkannibawk lova,mizonunzemawi lantîr a, khawharhnemtu tùrkannihintheihnghilhdeuh \haka rilrumaimaipawhaduhka lo thlangchuka inthiam lo hlemai a.A rûk tak chuan a sîr beramut chu châk lomah ila, tlawmngaih a \ûl a ni tih ka hre mai a, a sîr bera mu tùrchuanka insiama.

Inkhat tlatinkan riaka,vâlupa laminminuap \haang rengbawka, sahâwkdeuhvakngamanawmlobawka, a hmazànkanlo tlaivár bawknèn riak ho chu anmuhil thuaimai lawma.Kei veerawh chu kamuhil thei rêng rêng lomai a! |hiante an hnar kûkkûk lai chuan nghate rêp angmaiin kameng karmai a.Mahni lomaha khawhar in chu hlauhna / \ihna rilru neih len ve nâk alaiinkawngka bul hnaiah ka mu bawk nèn rilru a vâk kual nasa duhkhawpmai. |hiante hnar kûk kûkmai chu ka thîk a, ka hawdeuhhlurmai a.Hnár kûkkûkhochuanhnár pensak fawk fawkmai kachâkdeuh rumruma;mahsekangaihtuah chianga, kahmaka sialvàng vek a lo ni si a.

Muhil thei ta lo chu ka let ka let a, ka pang a kham zungzungmaia, thawmhanneihngamvakani tawhbîksi lova.Thil chihrang hrang pawh ka ngaihtuah nasa hlemai a.Ngaihtuahna vâknasa tanànânachuankahunhmanchhohdàntekangaihtuahkualzêl a. Kamitthlâ-ah lah chuan ka hmaa \hu chu a lang deuh rengmaia.Thil danghanngaihtuahkualka tumchungpawhinahmâwrbawknán ka hmang leh \hîn a.

- 58 -

Chutianganih tâkzêlahchuankangaihtuahchhunzawmtazêl a.A, zànin atak chu chutiang taka ka rilru a luahmai chumakpawhka ti hle a.Ni dangahpawhkan inhmu fo a;mahse engtik laimahinkangaihtuahchhunzawmngaipawhani si lova.Ngaihtuahchhunzawm tùr pawhin kan inkárah engmah a awmbawk si lo.Ngaihzáwngneih ka hnial lo va, ngaihzáwngnei dáwn ila, chunuchu ka rilru-ah pawh ka lo ngaihtuah thlen phâk loh bermai a nilehzêl bawk si a. Thilmak takmai zawng a ni ! Ani hi engti'angtakin nge ka tán a la pawimawh ang a, engti'ang takin nge kathinlungahhianhmuna la chan lendáwn tihphei chukahrehek lova, chhui pawhka chhui thiamhek lo.

Ngaihzáwngmumal lo,ngaihzáwngsatliahchuka loneive\hîn tawh na a; mahse ani ang taka nula ka thinlung khawihdanglamtuhi ka la tawng lohrimhrimmai a.Eng lo ani, engdangmahani lo, ka rin lohkárinka longaizáwngni taberinkahria.Chubâk chu han puh tùr ka hremawlh lo.

Nulaani a,kei tlangválkanibawka, inngaizáwngpawhnisi lo, eng emawharsatna bîk emawhmingthangbîk a neih avàngangaihtuah zui pawhka ni bawk si lo va. Thil eng emaw inhrilh tùrnei ni ila, inhrilh lohna tùrkhawpahunchêp lehharsakan tâwkanibawk si lo va. Puh tùr dang a vâng khawpmai.

Keimahinkabuaiviaua, \anpuitumamawhviausiin,miin,ka \hiantengawihngawihpawhinanhriat kahlau ru ang rengviaulawi si a. Pen khat tê pawhhan pen belh dàn tûr kawngka hre hleithei bawk si lo.

Hetiang takaka rilru kàptu chuka tánkhuarel a ni thei angem?Ka tán rel loni ta se, hmanhmana\angkhânamahhrilh chiahlo pawhin ka lo ngaihven ru viau awmsi a !Mahse chutiang awmmiahsi lova, zànkhat thil thuakahanvei taêmêmmaichukhuarela ni zâwk awmmang e aw tiin ka rilru pawhin ka nemnghet viauthunga.

Muthilh ka tumpawhin kamut a chhuak dermai si lo. A

- 59 -

hmingtepawhmawika ti thar êmêmmaia.Lalremsângi (Maremi)tiinkahansawi rilru \hîna.HmuiphuninMaremi,Maremi,Maremka ti mawlhmawlhmai a. Chutih lai chuan ka \hianpa hi a rawnthaw seng seng a, amit a tuai nawknawk a, a rawnmeng ta hlawlmai a.Mite hriat hlau takin kahanko sap a;mahsemin chhâng tùra loawmlo;amuhilzui leh tamaia.Kahmuiphunvêlniaka inhriatsatliahkhaka lo \awng ri palh anga, chuchuana tiharhani ang tihka lo ring rilru hman khawpmai a; mahse a lo ni lo chu ka thawhuaimai a.

Maremi chu a hmêl pawh a \hain, \hiante bulah pawh, "Heihi kannuania, " han tih atánpawha iai-awmlohleinkahria a.Avun rawngango in, a hleitling \habawka.Asamhi a sei nghiaua, a \awn loha a thlah châng hian a dar a vaw siau a. Amitmengpawhngaihzawn thamtakani ve rênga.Amengchiai han ti dáwnila, ameng chiang kâk lawi si a.Amithmul pawh lungkuai tâwklekin a er deuh a.Ahnár ngul pawha sâng \ha-in,Mistiri-in thiamtaka an thil siam an chuktuah fuh ang deuh hi ka tehkhin a. A hapawh a vâr \ha-in, a rual \ha êm êmmai a, a han nuih zawng hianlang \hut ni si lovin a heh sen vam \ha takmai chuan a khuh pheichiai a.Ahannuih záwngaabiangsumlangdeuhkâkchuan thlir atinuamzual êmêmmai a.Abiang ruhkual pawha invuah fuhviauva. A khabe, zum pût ni si lo, bial deuhmet pawh ni lo, a ka rehzau dànmil tâwk chiahmaia tlêma dawh deuh lek lek, phîr deuh\heihmai chuhmuh anuamkhawpmai rêng lah tak a.

Hmangaih biahthute hanhlan ve ta ila engtin tak ngai angmaw?A\hutpui tu zâwkzâwkemawnènkhânan lo inngaizáwngrengmai ang a.Anih loh pawhin ngaihzáwngbulfûk deuh hi a lonei reng ang a, eng teh ualahmah hianmin lo ngai lomai ang a, titeinkangaihtuah thul.A \hutpuitepawhka thîkdeuh rumrummaia. Tunge a ngaihzáwngâwmni ang tiin kankhaw tlangvâl chukahanngaihtuahvêl a.Ka rindeuhtenènkahanngaihbelvêl a;mahseinngaizâwng tak tak tùr chuan ka phal lo va, an lo ni tak takmai

- 60 -

ang tih ka hlau hlemai a.

Hmangaihbiahthuhlan ta ila,min loduh teh rêngpawhnise la, thil thui tak thlir a \ûl niin ka hria a. Kan chhûngkawkhawsakzia leh an chhûngkawkhawsakziate ka han chhui kual a.Sumlehpâichungchângahpawhkandinhmuna inthlauh leh thlauhloh chungchângte ka ngaihtuah a. Hma lam hun han thlirin avawrtâwppawh thlengdáwn ila, ka tán a \haber ang em?Ani nènhian inkawp rem pawh ni ila , chhûngkaw ze inpersan lutukahharsatna kan tâwk ang em? tih thlengin ka ngaihtuah a.

Ahawiher vêl pawh \hiante bulahte ka la zahpuimai theihchite ani em?Lehkhazir sâng lua lomahsela,mi inzirmi ani em?Fâte enkawl tùrin a sitawmviau ang em?Fâte entawn atán a hunhmandàn leh a zia chu a tlâk ang em?Mahni thuduhmi, pawisakpawhnei lèm longe anih ang a,mi zai-zâp thiam tak, thuràwn \hapawma, nundàn \ha lote paih bo thiama, nundàn \ha zir hreh lèmlongeanih ang?Mahni indahsâng larmingeanih a, inngaitlâwmleh thuhnuairawlh takmi?

A hriselna thu-ah pawh ven uluk ngai nge a nih a, hriseltluang \ha pangngai ? Fâ hrisel nei tùr chuan a hringtu ber abawrhsawm si chuan a ngaihna a awmdáwn si lo va.Tin, chu lorêngah, hriselna a tlâk hniamchuankawng tam takah nun a tibuai\hîn si a.

Tin, rinna thu-ahpawhmahni lumlumapáwngpawlumvengawt chi nge a nih a, rinna nghet nei, Pathian \ih tlat mi tihtengaihtuah loh theih loh a ni a. Kristian chhûngkaw dik tak,ChhûngkuaaKristaLalnaChhûngkua dinpui ka duhve àwmsi a,ka dinpui tùr berin Pathian a \ih tlat si loh chuankawng aping a nihrimmai dáwn si a.

Akhawsakzia lehnunphunghrimhrimahpawh fâte loneiila, ani khawsakangchiahhiankhawsavedáwnse a lungawithlâkangnge , insiam\hat angai ang?Mahni thuduhni si lovinmahniin

- 61 -

ngaihdànasiamthiamin, siamnachângteahriaangem?Engthilahpawh ' Pa-a ' ti deuh reng mai chi nge a nih ang tih thlengin kangaihtuaha.

Hmêlahchuankalungawiviauva; tehnadangdanghmangaka han teh pawhin duhthusamzan chu ni lomah se, ka pawm theiviauva.Khawvêl damchhûnghianduhthusamhi zawngkanhmudawn lo, a \hen laia \ha êmêmsi,mahse \henkhatah lâk tlâkmiahloh an awm thova.Maremi aia han thlan tùr bîk an awminka ringlo va.

Engtinngeka inbarhluh theihanga, engti'anginngebulkahan \an ang aw tiin ka ngaihtuah veng veng a. Ka mit a hahtawngkhawng a ni ang; ka lomuhil ve ta a.

BUNG 11

Hun ka neih dàn ka han ngaihtuah a, ni rei lo tê chauh kanei tawh si a.Chuhun rei lo tê chu a zai thei angbera hman a \ûl tasi a.Ka inhnawhchêp lutukanga, ahunhmainkadai buaang tihkahlau ru hlemai a. A tih ngaihna tak pawh hriatthiam har ka ti hlemai a.

Zàn khat chu \hianteho nen lêng tùrin kan chhuak \ham\ham a. An rin loh takmaiinMaremi te ina lèn chu ka rawt ta a !Makpawhan ti khermai !Ka \hianpapakhat chuan, "A fuhdáwne, ngaihzáwngte pawhneih tûr ka tih kha, nangmahin i rawtna-ahchuan kan lêng ngei ngei tùr a ni. Saipui pawh lo awmmah se la,kan tawn tlang hrim hrim ang," tiin a'n nui zui a. Ani hi chuan\awngkam bungrua hi a hmang mak thei ve rêng rêng a, keini\hianzahomin tihlimtuber lehmin tinui tamtuber pawhani a. Saichu a rawnkal dáwn lo va, a awmdáwn lo tih pawh thil chiang saani a;mahseani'n a'n sawihi chuanasawi remthluamzêlmai \hîn.

Ani chumi thil chîkmi tak, thil hre thei êmêmmai hi a ni

- 62 -

bawk a. Thil hi a hre lo emaw tih pawhhi a lo hre hman zêlmai a.ChutiaMaremi te ina lèn ka han rawt tâkah chuanMaremi-te inpanakankalmêk lai chuanmin fiamzauh zauh a. " I rawt har ka tirilru rênga'h.Hmanzàna inhma tawnakan \hutkhân in inmelhdânkha, pafa inmelhangchuan in inmelh lodeuhniinkahredeuh rêngah.Hawnkawngahpawhkhânkan ringkan fandeuhchuani lo'mni? " I duh nà nâ na chuan kár khatah zàn riat pawh kan lêngmaitùr alawm." a'n ti a. Kar khatah zan riat riat awm ta lo chu kannuihpui bawkbawk a.

EngtinngemawhmanzânakanmitmeilehhawhnuaMaremikazawngrilrupawhchualohriat rêngrêngniawkatia.AlehlamahchuanMaremihminghansawingawtpawhchuankahlimrilruviaumai a.

Maremi te in kan han thleng a; kan han lût chu tlangvál\henkhat pawh an lo lêng ve \iai a. Ngun takinMaremimitmengchu ka lo thlîr ru reng a. Khatia kan han lêng lût ve ta kha a hmêlengtin emaw takin a danglam a, a awmdàn pawh a lai deuh huihniin ka hria a. Nge ni keima rilru anga awmtîr ka lo tummaimaizâwkni ?

Inlêng dangtemitmei pawh ka han chîk deuh a,Maremihanngaizáwnga, inti tatu deuhawmmitmengkahmu lèm lova; alawmpawhka lawmrilru viaumai a.Eng emawhan sawi chângaMaremipawhinahanventhawndeuhawmtethlenginkalongaihvenhle a. Inlêngte zîngahngaizáwngtu an awmloni pawhinkahria a.A tua pawh thlei bîk nei lovin a be- lum-lam thiam vêl vek a. Alehlamahchuanminngaizáwngtavekemniawtihtùrinminchhawnchhaih dànah chuan a lungawi thlâk hlemai a.Chuti'ang kára hanbekbawr bîk nih pawh chu a zahthlâk dáwn hlein ka hria a.

Kahunneihdànkangaihtuaherawhchuanmidangtezahpahlek lova, hanbekbawrdeuh sar sar chuka châkinkahmanhmawhru hlemai a.Mahse kawng a ping viau lawi si a.

- 63 -

Inlêng dangte an \în a, keini \hianzaho erawh chukan luhtlai deuh avàngin inlênghmasate chhuah rualin kan chhuaknghalmai lova.Chuhuntawi têchuhunrangkachakania, tumthuhmunalêng \hiante mitmei ven hun a ni tawh lo va, mahni tàna chakaikhawrh hun dik tak a ni ta.

Maremi bulah chuan ka insawn a. |hiante pawhin ka telve rem lohna takmai titi amawi tâwkin an vawrh a, chu hunmitkhap kâr lek tê chu ka tán hun hlu : Maremi chuanmi lo duh lopawhnise,mipakanihnaangaka rilru lehkaduhnaka lantîrnahunremchângchua loni ta a.Zahahun tawh lova, \awngkamchuangliamhmanhun lah ani tawhhek lo.

Zawi deuh sap hian, "Marem," ka han ti a. Chutia ka tihzáwng pawh chuan ka thin hi phu deuh dawt hian ka hria a. Anichuanminmelhdeuh ralh a; a hmadeuha\ang tawhinkan inkáraheng emaw tak a awm tawh ka tih kha. Thinlungah sawi tùr pai\euhe ti lo chuan sawi tùr kahre lawi si lova !Engemawti chhungchu kan en ngai kan han en dun leh rih a.An ina kan lèn dáwnvêlleh, an in kan thlen hnu pawhin sawi tùr ka ngah a. Chumi khamichu ka sawi ang a,min chhân dàn azirin chutiang khatiangin ka tileh zêl anga ka tih pawh chu a bo ta duak a. Ka lo ruahman lâwktawhdànnên chuan inang lo tak ani.Ka rilru a chawmawlhvek a.\hu nghet viau e ti lo chuan ka kâng deuh huihin ka hria a. Ka kálah chu a chih deuh tlatmai bawk si a.Min hanmelh deuh chuanka bîng deuh chûk chûkmai a.

"Marem,"kahan ti leha, kahanngawi leh rih a.Ka \awngngaichânginminhan thlêka, engmah lahchukasawibawksi lova;hnuai lamamelh leh ran rana.Chutichuankahanchhunzawmtaa."Sawi awm lo pawh i timai thei a, i pawimai pawhni lo,mi pawipawhka sawi tel ang tih ka hlau hle nachungin' ka han ti deuhdêkdêk a, phâwkdeuhin "Engngepawi ?" a rawn ti a.Chuchuanmintih phur deuh rualin min ti lai lek lek a. Thaw a rang duhin nulahmaa thawkhan lâk huk huk chu ka hreh ve bawk si a, ka tawt up

- 64 -

upmai a !

Hmanzànakhawhar inakankal a, kan inhmuha\angkhânka thinlungahhiannang lochuanengmahinhmunachang ta lo rêngrêng a. Ka thinlung hi hliamin a awm a; keimahmaia tuam damtuminkahanbei ngial naa , ka thinlunghliamchuapûn ta telh telhmai si a. Chu ka hliam damna tùr chu nangmah chauh hi niin kahria.Zak thei lomin ti anihpawhinkademhauh lochea,mihringtechuanngainatzáwnglehduhzáwngtechukannei\heuha;midangahrilru i longhat tawhteanihpawhin inchhuankhumlovahkan ti anga; amaherawhchu chu chu ka hlauh ber mai a ni thung a. Nguntakin thil tam takkangaihtuah a, ka thinlung i lâk pennasat zia te,mi tána pár tùra ka han dah chhin che pawhin ka thinlungin a phallohzia te,nangnènhianhan lêngdunve thei ilakahlimdàn tùrte lehthil chihranghrangkangaihtuah \hîna.Chu thil chuupbet zo lovinzàninah pawh ka rawn lêng a," ka han ti a.

Maremipawhinka ti takzet ani tih ahriat avàngin a \awngpawha fimkhur hle a.Ahmêl a\angpawhin chutia kahan ti tamaichumak a tiin a lâwmruve hle a ni tih a hmuh theihin ka hria a.

"Engpawhnisela, intihluihchipawhani lova,nangpawhinngaihdànfel taki neingeiangtihpawhkaringa;nangmaduhthlannathiang tak chu tihbuaisak che hi ka tummiah lo va, i ngaih dànchiang tak erawh chumin hrilh ve ngei ka beisei tlat a ni," ka'n tihchhunzawmleha.

Achezia-ah lehamitmeivêla\angchuanminngainavehletihchuhriatmahsechawplehchilhangaihdànhansawinghal chûkchûkchu thil tih chi-ah angai lo a ni ang chu.Awdam thlaphian,"Venthawn tùrte phei zawng an awmhauh lo va, nangni tena keinitehlulmin loduhderveanihchuan thil làwmawmtakani angchu.Mahsemipatamtakhizawngin\awngkamhianui lova,anthinlungchhûngril tak nèna inpersan tak tak hi an chhâk chhuak fo va," ahan ti hman chauh va.Kei chuan,"Min ringhlel tihna emni ?" kahan ti thuai a.Ani chuan,"A... ringhlel tihna lampawhani chuang

- 65 -

lo va, thil nihphung \henkhat ka han sawi vemaimai a nia.Chutialungloha lâk tûr chi pawhvani suh.Mi tam takchuanngaihzáwnghi lèn tihnawm nán te, nun tikalhkimtu atánte an hmang \hîn a.Mahse kei chu chuti'angmaimai chu ka ngaih dàn a ni ve lo va.Pathianinmipa lehhmeichhiatehi inhip tawn thei tùraasiamchunimahila, tihmaimaihikaduh lova,ngaihzáwngneidehduahtepheichukangaihdànhi ani lovehrimhrima,hmangaihnahlankur zutte phei chu ka tum chhin ngai lo rêng rêng a. Chumi a nih avàngchuannangpawhini rilru takzeta isawianih lohchuankanpahnihinlendun a remchâng tùrah pawh ka ngai lo va, keiin lo aw e vengawt ila, i thu i zûk leh si chuan keia tán nunkhaw chhiatna a nidáwnsi a.Aengapawhnise, tun thut thuta i duhzáwngte tipuitlingnghal tùrahchuanminbeisei lo la,hunengemawti chhûngchuminhanpevephawt la, hundangahkan la sawi dun lehdáwnnia," tiinmin chhâng ta a. Rin aiin zàn a lo rei hman a; kan \in ve ta a. Kangaihtuahamin chhândànpawhapuitlingka ti hle a.

Ka han mu a, ka ngaihtuah chhunzawm veng veng a.Maremi rilru dik tak chu hriat ka châk et et a. Rilrumumal tak neitawhsiin, báwmchhûnga thil ei theih, siampeihsa diam,mahse lahawn lohangdeuhtehiankahanngai a.Ni takmaw?Muthmunahchuan ka han ngaihtuah lêt a.Maremi chunga ka thusawiah pawh\awnguchuak lehka rilrubâkengmahsawikaneiinka inhre lova.Maremi thil thlir dàn leh a ngaih dàn \hen \hen a sawite chuan karilru a hnehin kanngaih dànpawha inzûl \ha dáwnhlein kahria a,chu chuanMaremi chungaka rilru put pawha tinghet zual sauh a.

Engtinngeminchhânanga,engti'angchiahinngekachungahrilruaput anga,kaawmchhûnghun rei lo têpawh lungngaihna-ahnge a chan ang a, ka tána \awngkammawi ber chumin hlan zâwkdáwn tih ngaihtuah rêng rêng chuanmuthilh harsa ka ti hlemai a.Nula fingchuanmi tamtakan tilâwma,beidawnginansiamduh lova, an \awngkam \ha satliah pawhhi tlangvál tam takin a umin anûm ruak ruak \hîn a ni si a.Maremi pawh chuan \awngkam \hain

- 66 -

min thlah ve satliah ang a, engtik khaw tikahmah sawi dun lehnaremchâng hi a awm tawh lo tawpmai ang tih hlauhthawnnate kanei rum rumbawka.Chuzawnga tak thleng lul lo se tih zawngkaduhthusamani si a.

BUNG 12

Ka \hiantena thuràwn min pêk ' Lèn tihnawm nánngaihzáwngneive rawh 'min tih laimêkinkáraharsatnaawmlovinMareminènchuantudîprual lohinkaninzuichhotazêla.|hiantenalèn tihnawmnánangaihzáwngnei tùramin tih chukeia tán zawnglèn tihnawmahnehin, ka rilru zawngzawngkapevek tihmai tùr ani a.Maremichetlavêl :hmunhran lehdinhmunhranghrangah teatheih chinah chuan inrawlhbuai lutuk si lovinka lo thlîr ru ve reng\hîn a. A ze \henkhat chu hmuh kân lui duhmiah lovin a nih dàntakin ka suangtuah \hîn a, duhthusamchubeisei tùr zawng a ni naa;mahse, a nihnadik tak chukil tin a\anginhlauhna tel hauh lo lehinbumna tel hauh lo va en chu a \ûlin ka hria a.

A nungchangah ka han bel chiang a, mi a hîp zual deuhdeuh a. Pathian \ihmi tak a nihnate chu a hlu zual hian ka hria a.Maremi tánchuankatheihtâwpinkainbuatsaiha,a tánkainpumpêka, amaha thiltihtheihna awmangang chu tiphuisui tùrin ka inpeihreng a. Ani hmakhaw \hatna tùr lam chu ka ngaihtuah hmasa lothei ta lo va. A rei telh telh a, ka duhna chu a zual telh telh a.

Nula ta nafam chu tlangvál dangin an rîm lo thei lo va.Amaherawhchu eng emaw phût leh han hauh bîk angin chet zaipawh ka rêl hran lo va. Amahah chuan rinhlelhna hi ka nei ngai

- 67 -

miah lo va, thîkthu pawh han tihchhiat vak ngaihna pawh ka hremiah lomai a.Ka ngaih hi a ngamêmêmmai a, chutih rualin anihmuhchukangaihthahhauhchuang lova.

Engemawhan inbàkkaih chângte awmve \hînmah se, kahmangaihnachutihmihrualanilova,thilpawimawhlutuklo,inhmuhthiam lohna satliahah chuan chu ka hmangaihna chuanmi pawmzamtîr thei \hîn ani.

Lèn tihnawmnasatliahangaihzáwngneihka tumvechuanhmangainadik awmzia chuminhmuhtîr ta zâwka.Thil nihphungpangngai chu a ni na a, ka tán chuan thil thar a ni a, ka tán amak ani.

Hun a kal duak duak a.Hlim taka kankhuaa ka awmmêklai chuankhawpui lama lehkha zir chhunzawmleh tùrin ka liama\ûl leh ta si a.Kankhuaahchuanchamhlenmaihikanâpa.Maremihun rei tak ka hmu lo tûr chu ka ngai ngam lo khermai a.Mahsezirlai ka la ni bawk nèn lehkhazir pawh tihpuitlin loh ngawt chu\hain kahre thei thlawt si lo va.Mareminènakanpahniha tánhleihlei chuan lehkha zir zawmchua \ûlin kahria a.Lunglènte chumipawhin an tuar ve tho va, keini kan nih avànga tuar thei lo tùr bîkkanni lo tih chu inhnemnánahmanginkankhuachukachhuahsanta nge nge a.

Kaawmnangaihahka laawmchhunzawmvelehnawnawa. Hun engemaw ti chhûng chu lehkha zirna lamah pawh tui aharin, khawvêl hi ruak ta deuh huai hian ka hria a. Phêngphehlepthlâwkdunrial rial lehchawngzawngkaninbulvêlaanhaninchhaihkualvêlmaimaipawhchuan lunglèna tizual a.Chû'ngtepawhchuka thîk deuh rum rum a !

|umkhat phei chu tukverhahhianchhùnni sensahnuaiahhian ka dâk vang vang a. Kan derhken kungte chu ka en vêl a.Nakinah chuan khawivah hi a rawn thlâwkvê vê a, a pár vuai sentawhchuabàwma, aduhkhawpahmuzo longeni ?Akiangapár

- 68 -

dangah chuan a insawn leh \hîn a. Chuti chuan a pár vul \ha laiawmta lochua thlâwkkual ta chhenmai a.Chukhuaipawhchuanni danghundangpawhinderhkenpárahchuanhlimna leh lâwmnaa zawng \hîn a. Chu derhken pár chuan a tán hlimna leh lâwmnachu a siamsak \hîn a. Mahse tunah chuan hun dang, ni danga ahlimna \hîn kha beidawnna siamtu mai a lo ni ta ! A tán chuanderhken pár chuan hlutna a nei lo va, beidawnna thlentu a lo ni tahlauh zâwkani.

Chukhawivah têpawhchuanka rilru chumin \awmpuiveniin ka hria a.Ka lainat ve hlemai a.Mahse chu chuan ngaih dànminsiamtîr thiamtahle zâwka.Duhzáwnghmuhchâng te, hlimnaleh lâwmnahmuhchângte chuaawma;mahse chungei pawhchubeidawnnamin siamtuani ve thei \hîn tihhi.

Kan khuaa ka awm laiin hun a kal chak duak duak \hîntehreng nên, khual khuaah ka han awmchiah chuan nî hi a rei katiin, zànkhuahi a sei ka ti ngawihngawiha.Calendarhikaenzingtlutmai a.Mahsehunzawngakal chakphahchuang lèmhlei lova;a kal dàn pangngaiin a kal ngut ngutmai si a. Kar hla di zuna uaimeuh zawng tuar thiamzawnga lo har ngei e.

Lehkhapawhkaninthawntawnrenga,hunâwlremchângahlehkha ka ziak chamchi a, lehkhathawn dawn a nuam ka tih angthovin ani pawhinnuama tih ve thoka ring a.Lehkhathawndawnkhat deuh chuan ngaih a \ha duh lo ang reng khawp mai a.Hmuhkhat deuh laia kan han dawn lahin chhiar châk viau \hîn e ti lochuankan rin lohdeuhhi animai anga ti rêng rênginahawn lamahkimki lehhi a awlphianmai lehnghal a !

Mumangah te hian khaw hranah awmdaihmah ila, kankhaw lam ringawtmai chu kamang \hîn a.Maremi ka hmuhngatpheichuan lunglènhia tharduhêmêmmaia.Tihvakngaihnadangchu a awm lèmhlei lo va.Mumangmaimaimah nise rilru lamahngaihtuahnaa tam lehzual phahkhawpmai.

- 69 -

Din zai rêl ta lo chu hun pawh a kal ve zêl a, a sár-hu laiakangaihtuahnate pawhchuhunchuana rawnpawlhdal ve tial tiala.Nunhlui ngaiha sâwt lova, tunhunhman \hat a \ûl zâwkzia chuka hre thar zêl a.Maremi chu ka theihnghilh ta e tihna ni lovin kazirna lamah chuan ka theihtâwpka chhuah ta zâwk a.

Huna lo kal ve zel a, rin aiinmahni tihna lama tui taka thiltih chuanhuna liamchakhleinkahria a.Kanekzamahnai a, zirnalam beih ngawrh a \ûl hle a. Ekzam chawlh ka nei thuai ang a,Mareminèn intawn lehnahun remchângkanei thuai dáwn tih chukahre reng a.Kahelh-hawlhhi a ni bermai a.Kaphur êmêmmaia, chu tak chu remchânga lâk dàn ngaihtuah thiamhar ka ti hle a.Hmanhmawhinawmzia anei lo tih lahhai rual lohin a lang tawha.Phur takamahni zirlai zirmai chu a finthlâk hlein ka hria a, phurtakin ka zir chho ta a.

Kanekzampawha thla a thla nimah sekan zove tamai a.Ekzamchawlhhmangakankhawlamahawtùrchuanka inbuatsaiha. Remchâng hmasa berah ka haw leh ta a.

Kan inhmuh lohna a rei ve ta bawk a,Maremi nên chuankaninngaidunhlea.Chutiakanhaninhmulehchulunglènnazawngzawng chu a reh ta duak a. Tudangkan ngai lo va, a zui pawhkaninzui nasahle rênga.

Kanawmhran laiakan thil tawn\henkhattekan inhrilhdun\hîn a. Kan awmhran dáwn laia kan huphurh dun dànte kan hanngaihtuahlêta, in\henhlen tùrang thawthángkhânngaihtuahnakannei dun a.Mahse kan han awmhrang chu keini tánmalsawmnazâwk, Pathianin kan \hata tùramin lo relsak vek hi a lo niin kanhria a.Kanhan awmhranvangvangkhân inmamawh tawnna lehinngaih tawnnakanneih zual phaha, kan inkárahhmangaihnachutihngheh zualin a awma, kan inkára hmangaihna chu a thûk phahêmêma lo ni.

Inzui nasa viau e ti lo chuanMaremi nèn chuan chetsual

- 70 -

lam rêng rêngkanngaihtuahngaimiah lo va.Mipat hmeichhiatnalamkawngahchuankanngaihdànpawha inzûl hlemai a.Kahawhlimhunremchânghmasaberakanawmhranchhûngzawngzawngakan lunglènnatephuba lâknaanghrimakan infawpngawihngawihbâkchuhan infawhpawhkan timeuh lova.Achhanchu infawhhihmangaihna leh inngainatna lantîr nán chuan \ha viaumah se la,nulât tlangvalhunchhûnghi chuanhman tamloh tlukaawmlova.Hmeichhia lehmipa intawh fo hian ngaihtuahna \ha lo tak tak asiamchhuak thuai a, chuchuanatira tumrêngvàngpawhni lovinahunhmaamipathmeichhiatna lohmankhawlohnaa thlenduh \hîntlat a ni.

Hman laiakanmizopipûtengaihdànmawl tak,Pialral kaldáwnaPawlasaihlauhvànganulaintlangválngaihlohlehtlangválinnula theih an tumhun lai khawvêl chu tlansanin kal pel tawhmahila, tlangvál tamtakchu tlangvál thianghlim,nula langai lo (virgin)nih hi zak tam tak an awm\hîn a.Mi tam takin pà-na emawan ti a,hmangaihna lantîr nána a kungpui emaw an ti fo va, tisa châknatihpuitlin kher hi hmangaihna lantîr nána a vawrtâwp emaw ti anawm tlat a, mahse chutiang ngaih dàn chu kan ngaih dàn nèn ainpersanhlauh thunga.

Pathian a\anga chhuak hmangaihnain a hrin chhuahhmeichhia lehmipate inngaihzawnnachua thianghlima, a \haberinduhsak tawnna a nih avàngin Pathianinmihringa a ro phumrûkhmangaihnachu rinawmleh thianghlim takanunpuiin, a chemawilo lo va,mahni hma a sial hek lo va, sual lamangaihtuah chang lova, fel lohna lamrêngrênga lawmmiah loani.Pathianinmihringteinlaichinnahmanruaminpêkahhian inpâwlnahia thûkberzawngani ngei a, hman thiampawh a har ber bawk an ti \hîn a.A hun leha hmundika hman anih chuanmihring inlaichinna thûk zâwk lehhlimna zual zêl thlen thei khawpa hmanraw pawimawh a ni a. Ahunlovanawmchennaatánakanhmanerawhchuanhlimpuiahnêkinrilru lampiansualna thlentuani thei thunga.

- 71 -

InngaihzawnnatehiPathianin inhip tawnnaminpêkavàngalo piang a nih avàngin sual a nih loh rualin mizote hian mipathmeichhiatna chungchâng kan thlir dàn hi a kun deuh ngaih a, arûka inngaih phet kan tum a, malsawmna ni lovin, a rûkanawmchenna emawkan ti a, hei hi thlir dàn dik lo tak a ni.

PathianLehkhabuThianghlimkanchhiarchuanHlaThlanKhawmbung riat changkhatna-a a landànin :mipat hmeichhiatnalama tisa châkna tihhlawhtlin hi nupakára hman tùr chauhvaminpêkania.Ahun lova,nulât tlangvalnawmchenna thilakanhmanga nih chuan Pathian ruat dàn kan bawhchhia a, Setana remruatnakanzawmtihnaani \hîn.Nawmchenna tùr ani lova, inpumkhatnavawnhimnán te, inhmangaihna tihtharnánnupakárahchauhhman\hîn tùr a ni.

Hmangaihna dikami thlîrtu chuan hringnuna Pathian rophumrûk hmangaihna chu Pathian leh ama anpuia a siam, amihringpuitechungasual tihnánahmangduh lova,he rophumrûkhmang hian a ngaihzáwng chu a nupui / pasal a nih hma chuanhmangaihna lantîr nánahmana tumngai hek lo.

Mi tam takin hmangaihna awmzia leh a nihna pawhphâktaktaksi lovininngaihzawnnahihmangaihnaemawtiinantlûkchhiatphahfo\hîn.Chuhmangaihnaniavuahtutechuanaduhna tipuitlingtùrin tisa thil a inîtna , tituaimawina lehhmêlthatna chua la thupuiber a,mipat hmeichhiatnahmana tîm lova, tisa châknapuitlin chumamawh inphuhrûksakna, hmangaih lantîr theihna sángberah lehavawrtâwpniinanngai \hîn.Ruihchilh tanachuharhfîmhek lo le,hmangaihnakawngbozawhin sualnakhurpui lamanpanzêl thîn.Inngaihzawnnaa\anghianhmangaihnachua lopiangchhhuak theitehmeuhmai a.Mahse inngaihzawnna hi hmangaihnaa kan ngainghal a nih erawh chuan kan ngai sual a ni \hîn. Inngaihzawnnangawt hi chuan adaih rei lo va , tisamawina leh hmêlmawina a lochuai rual rualin a liamvemai \hîn.

Keini chuannupaakan insiamhmachuan inngaihna suala

- 72 -

tlûk chu kan tum lo dun hlemai a.Kan inkárah zêp \hen a awm lova, kan pahniha kan inkawp rem thei zêl a ni a, inneih hial kan tlinthei a nih pawhin ' DànThianghlim' ngeia inneih kan tum tlat a.Mi\henkhatchuahunhmain lo inngai tawhmahsemiinanhriat lohphawtchuan 'DànThianghlim' theiah/pha-ah aninngaia,mihringtezawng bum theimah ila, Pathian kan bumdáwn chuang der si lova. Dàn Thianghlimin a kawh chu nupaa insiam hmaa mipathmeichhiatna kawnga la intibuai tawn lo, a rûk pawha inngaihnasuala la tlu lo ve ve te chauh a huap a. Intihropui nán leh sual thupnánahmangniawmtakatlinlèmlotepawhinPathianlehaKohhrantehmaa, 'DànThianghlimngata tiam tlat e ' tih ve satliah ngawt chuawmzianeiinkanhre thei tlat lo.KanhansawidunvechângpawhinKristianChhûngkawbul \annána\haberchuThianghlimtakanupaindin hi niin kanhria a.Rûk rûk abul \an ngawt chu fuh theiin kanhre thei lo.

Nula thianghlim, tlangvál langai lo(virgin)nihchuMaremichuan ropui a ti a. Ani'n ropui a tih aia sang zâwkin ka ngaihlu a.Ani chuan Billy Grahama'n, " I nulat thianghlimna chu ihmangaiahna ringhleltu tlangvál hnênah chuan hralh suh la,hmangaihna a ngheh zàwk nán titu hnênah pawh pe hek suh,i hmangaih hnênah pawh a thlàwnin pe duh suh, i pasal tánchauh ni se la. I pasal hnênah, ama khum laizâwl i thlen hunah,chutah ngei chuan i thianghlimna chu zah takin i hlan dáwnnia," a lo tih chu a thinlungah a vawng reng a, chu chu kei pawhhriatpuive tùrinmin tinghenghea.Chua invawnthianghlimduhnachuan a chungah rilru nghet min siam a. Ka ngaihsan phahin kaduhna pawh a zual phah hle a.

Kei lahintlangválvirginkanihchukachhuanga,anipawhinvirginkanih avànginminngai pà lo chuanghek lova.Kanpahnihinkárah inrin tawnna duhawm tak a lo par chhuah phah ta zâwk ani.Mi dangte han chhawnchhaih \hînmah ila, kan kárah nghehnarûk a awm tlat avàngin chu chuanmin phuar nghet êmêmani.

- 73 -

Kei ngei pawhinmi dangngaizáwng a, hmangaih thei tùrangin ka ngaihtuah thei lo va.Maremi pawhin ka rilru ang thovinrilru a pu niin ka hria a.Mi dang laka beisei kan neih loh phawtchuankankárahmangaihnapawhapung lo thei lova, inrin tawnnachuan nasa takin kan kára hmangaihna chu a chawm lian a lo ni.

BUNG 13

Kapâhi zirna lamngaisangmi tak ani a, zirtîrtu-aa \ang pawh hi tun hnuah hian a hna awm rêng ni-ah ka ngai a.Thâwk khat lai chu Ramthim, Pathian la hre ngai lote hnênaChanchin|hahril tûra inpêkchuarilrûknasahlea.Amaherawhchu,nupui fanaute nèn an awm tawh bâkah in-pui nghâktu, ka pi lehpûte enkawltu a nih si avàng lehkeini unau-hokan la puitlin bawksi loh avànginMissionary tûr chuan a inpe ta lo va.

Chutia Pathian rawngbâwla a feh chhuah theih tâk lo-ahchuan a thil thlir dàn a thlâk a.Khawii hmunahpawhawmila, enghnapawh thawk ila, kanhnathawhna-ah rinawmtakakan thawhhikan rawngbâwlna pawimawh tak a ni tih záwngin a rilru a siama.

KohhranUpaanihchudah \ha ta ila, 'zirtîrtuhianzirlai-buthiam taka zirtîrmai bâkahnaupangte annunkawng \ha sialsakhikanmawhphurhna a ni' a ti \hîn a.Naupangte thiam takakan zirtîra, annunahKristakan lal tîr a,Pathianhmangaihna thûkzia lehzauzia kanpawmthiamtîr a,Amahhmangaih lêttîr thei hial khawpa azirtîr naupangte chu chher a tum tlat a.Anaupangte chuan lehkha

- 74 -

an lo thiam a, Pathian hmangaihna tak tak an lo neih chuankhawtláng,kohhran, ramthlenginanuamanga, chumianihchuandiknain ro a rêl ang a, Pathian ramin a zauh phah ngei ang a. Azirtîrte hial pawhRamthimRamRohrûta an chhuah theih abeiseitlat \hîn.

Mi puitling,mi nih ang ni phâk a, rual páwl ve pha tùrinminbeisei tlat \hîn a.Tumsáng taknei tùrinmin fuih chamchi \hîna. Tumna a san phawt chuan tlâkna pawh a sáng nge nge \hîn a tichamchi \hîn a.Rei lo tê thawhrimna leh tawrhna hian kumkhawnawmna a thlen \hin thutemin hrilh \hîn.

Kahlawhtlinna lehka tána \ha tùr anihdáwnphawtchuanka tán sum lehpâi sênral hi a inhuamêmêm\hîn a.Pre-UniversityCourse ka han pass ve tâk hnuah pawh Bachelor Degree chuVairengtepêlaminzirtîr vengei a tuma.AduhnahmunchuDelhinimah se, kan lo buaipui tlai deuh avàngin Seat kan chang theiinkan inring lo va. Shillong tlángahmindah a rilrûk ta a.

Sorkar hna thawkmah ni se la, pawisa lâk luhna tùr dangnei bîk ta lo chu hlawh lâk ang angte chu nî tinmamawha hman a\ûlvezêl avànginBankAccount lamahpawisaaduhanginakhâwl\ha hlei thei lo va. Statepawnmeuha kal ve tùr ta chu sum leh pâimamawhpawha lo sáng lo thei lo va.Tin,mi inakhawsakna tùrinlainá an awm si loh avànginHostel-ah ka awm a ngai dáwn si a,chumiavàngchuan sumlehpâimamawhpawhasáng lo thei lova.ABank Account-a a pawisa lo khâwl tawhte a han la chhuak naa, chhiat \hat tawh awm thei thilah engemawzat zuah a ngaih tlatavàngin chumai chuanmindaihdáwninahre lova.Sumhman tùrdang chu a dap chhuah a ngai ta a.

Sorkar hna thawkin loh theih loha an dah \hinGeneralProvident Fund (G.P.F) a lo dah ve \hin chu rulh leh ngai lo chi(Non- Refundable Withdraw)-a lâk chhuah chu a tum ta a.Thingtláng lama tui taka zirtîr hna thawk \hîn ani a, pisa kalphung

- 75 -

leh a chanvo tùr pawh chu a lo hrechiang hauh lo va.G.P. Fundwithdraw nána thil \ûlAnnual Statement of Accounts pawh chua lo nei rêng rêng lo mai a ! AG.P. Fund dah zât pawh a lo hremumal lo va, 'chu ti zat chu i dah min ti' a ti leh ngawt \hîn a.Mamawhnain a nan tâk si-ah chuan a Statement-te pawh chu aneih a lo \ûl a.G.P. Fund lam enkawltuteAccounts&Treasurieslam chuanAnnual Statement of Accounts an tih chhuah apiangahmuveziah tùraanngaihchua lohmuvengai rêng rêngsi lova.Ahlawh lâknapisa chuan a tâ chu an lo pevengai rêng rêng lomai a! Chutia a lomamawh tâk si-ah chuanmite finchhuahna azârah astatement pawhchu ahmuve ta a.Apung a \hat avàngin a pawisaneih zât a han hmupawha tama ti êmêma.G.P.Fund-a a dah zâtpawh a han hrechiang a; a rin aia tam a lo neih tâk si-ah chuanhlawh a\anga dah nghalmai theih a nih avàngin a dah laimêk aiatamadah tùrin ahlawh lâknapisapawhahrilhnghal a. Pawisa faialâkhnuchuan tumngialmah ila,BankAccount lamachhûn luh lehchu aharsat dànhretu pawhani a.Atir lamahrechiang lo lehG.P.Funddah a \ûlna hre lèm lo,G.P.Fund-a pawisa dah aia a pawisafaia lâk mai duh zâwk \hîn chuan : a mamawh hun atán sum akhâwl a lo ni tih chu a inhrechhuak ta a.

G.P.Fund-te a lâk chhuahhnu chuanShillong tláng lamaBachelor of Arts ( B.A.) zir tùrinmin tîr liamve ta a.Kan kal hunlehTermExam a inrual avàngin ka pâ chuan sikul a châwl thei lova.Atirah chuanminhruai a tumhle na a, a theih ta ngang si lo va.|hianmumalpawhkanei lèmlova.Aizawlakaawmlaiakaawmnavêngami , Shillong-a chhuk tùr chu ka zui a, ani nèn chuan kaninkawp chawt a.

Shillong-ahchuankapâ lehkhazir laiaazirpui \hinCollegeaLecturerhi a awma, chumi chubèl hmasa tùrin kapâ chuanminti a.Ani chukapânèn chuan an zir hun lai chuan inkawmngeih fâltakhi anni a, tunhun thlengpawhhian thu chhia a \ha an la inhrilhtawn reng \hîn ani.Chumi lehkha tùr pawhchukapâ chuana ziak

- 76 -

a,min kentîr nghal a.

Kakal hmapawhin ani chanchin chukimchang takinminhrilh diam tawh a. Thil engkima chungah nghat tlat tùr leh ani'n aruahman leh duh dàn ang anga khawsa tùrinmin chah rawt a.

Shillong tlángkanhan thlenga;kankalhuninazir longeni?Avawhkarin tehrêngnènka rinaiina lovâwt lova,kanchanchinhriat ve chinah a vawh thu leh khasipitar tê tê pawhin kuhva an einasat zia a ni deuhmai a. A chanchin ka hriat a tam lo bawk a, akhawpui awmdàn tùrpawhkamitthla thiamlova,mitthla thiamlotak chungin ka thleng thla ve rawih chu a ni a.

Kanthlenghunzànrei lamanih tawhavànginkapâ thianpaawmna lamchupanchi ziazangani lova.Ka thurualpuipaawmnainah chuan ka riak ta a. A tûk zîngah chuan ka pâ thianpa chuTelephone-inminbiaksaka, chumi tûk la la chuanan in lamahminhruainghal a.

Kathurualpuipainminkaihruaidànahpawhalungawithlâkka ti hle a.Hnamdang zînga khawsakdàn tùr te, \awngkau chhehhmandàn tùrte leh incheina thlengin tihdàn tùrteminkawhhmuha.KeimahavànghianMizokanhmingchhiat theih dànte thlengin lirtheia kan chuan chhûng chuanmin hrilh a. Chutiang infuihna thuchhâkchhuakduhmihringka lo thurualpui chuvanneipawhka intihlemai a.

Ka pâ \hianpa hi Lalfakawma a ni a, ka pâ-in a koh dàntùrmin hrilh angin 'Pa Fak' ka ti vemai a.Ka pâ-in anni nupa chunu lehpâangchiahaen tùramin tihanginkanu lehpâang tlukinkaen a. PaFakanupui pawhchu 'ka nu' ka ti vemai a, ka theihtâwpinanchungah \hat kachhuaha.Annipawhinminngainadervehle a.Fapa an neih loh avàngin fapamal duat takinmin duat a.

Pa Faka chuan ka College kalna tùr leh Hostel-a kaawmna tùrtemin ngaihtuahsak vek a. Session \an hma deuha kalkan nih avàngin Session \an hma chu Pa Faka-te inah chuan ka

- 77 -

awm ta zêl a. Chutia ka awm chhûng chuan Pa Faka chuanHosteller- te awmdàn tùr chi hrang hrang leh hnam dangte lakakhawsakdàn tùrteminhrilh \hîn a.Tin, chumaibâkahMizo-puitelaka rilru put dàn tùrte thlenginminhrilh \hîn bawka.

PaFakachuan, "Zirlai tamtakchuzirlai annihpawh inhrelo, lehkha zir peih rêng rêng lo an awm \hîn a. Nu leh pâten neihthinglungkhâwngaanzirtîrngeingeitepawhmahnidinhmunhaiderlui tlat anawm\hîna.|henkhattechumahnimaipawhni lo : hnamleh ram thlengin ka timualpho a ni tih hre rêng rêng lo va nuninthlahdah, zilhngai rengmaite anawmthu lehzirlai \henkhat chuan Guardian-a \an hrehawm khawpa mi tlâktlâi lo, Collegethuneitutena an en bîk te an awm fomai a. Chû'ngmite chuan ahnampuite a timualphovin an tán kawng khartu an ni a, mizoawmchhuntehi chu inlungrual takinawmila,hnamdang lakahkanhniambîk loani tihhriainzirna lamahpawh theihpatâwpa \ana \ûla ni.Nang pawhka thusawi vawng reng la, ka thu i zawmchuan ihlawhtling ang a, hnam leh ramchawimawitu i la ni ang," a ti a.Athusawi chu a pawimawhhlein ka hria a, zawmpawhka tum rilruhlemai a.

Ka pâinCollege lama kan hmanchawp tih loh chu sumawm ang ang chu Pa Faka hnênah dah tùrin min ràwn na a. PaFaka chuan rûkrûk leh kangmei lakah zànkhat thilthua riral thei anih avàngin a pawisa faia kawl chu a lo ti chiah lo va. Bank-ahAccount min hawntîr a, ka pass book erawh chu min kawlsakthunga.

Session \an hma chu an inah chuan a \ûl \ul thawkin kaawmzêl a. Chhûn hun âwl remchângah Shillong khawpui chu afâtenmin fanpui \hîn a, hmunpawimawhhranghrangte pawhkantlawhkual \hîn a.

Class kan kal \an a; hostel-ah pawh ka lût ve nghal a. Tumahhmelhriat ka nei bawk si lo va, atir lamah chuanhrehawmkati êmêmmai a. Chumai bâkah ka lung a lêng êmêmmai bawk si

- 78 -

a.Haw leh takmai hi ka nâp a,mahse chu lamzawng tih chi-ahkangai bawk si lo.Kanwarden-te lah chuan a tu amahngaihsak bîknei hranpa lovinminvai hrut rual vekmai bawk si a.

Kan khawhawi a zîm nasamai si. Tûk tin, zàn tin hmuhngai ringawt han hmuh rengmai pawh chuka ning hluah hluah a.Thil thar hi a awm lo va, a ngai ngawr ngawr hian kan her kualchhenmai a.Jail tang-te ka inchan deuh rum rum châng pawh aawm \hîn a. Zànah duh hun takah amut theih loh va, zîngah lahkhuante vîkahmin kai tho va, zàn lama kanmut \hat leh \hat lohpawh insawifiahna hun awmmap lovin sana in hun tiam a kawhtawh chuan thawh a ngai \hîn bawk si.

Ngaihzáwng ka lo nei bawk nèn, hun rei tak zawng ni lomahsenî tin, zàn tin thaw thangkan inawma,kan inzui \hinnakára la rei si lo. Tunah lah chuan lunglêngin ka kûr a,mal ta ngawihngawihinka inhriaa.Zànahniseka lunglênga talanginkamuhilhleithei bawk si lo. Chu ka harsatna chu tumahinmin hriatthiampuitawh si lo va.Keimahin ka hel tawrh tlawk tlawk ringawtmai a.

|awng lamah nise an thusawite chu hre kim diak diak lomah ila, hriat thiamte nei ve nualmah ila, awze \awnga ka \awngngai loh avànginkaká a chihdeuh tlat bawknèn.Ka thawhi a ipikdeuh tlat a.Ka leng lo ni ber hian ka inhre thul.

Mitepawhvairamzirnainakalkherlopawhinmichangkânglehmi entawn tlâk, thiam tak tak an awmve thova; heti'anghrepahrehawmti takmaianakinhunlamnawmsaknaumavàngalunglêngleh hrehawm ti takmaia ka awm chu ka chànah ka lungawi theithlawt lo va. Pathianin ka chunga ro a rel dàn chuhriatthiamharsaka ti \hîn hle a. Chuti'ang tak maia hrehawm ka ti chu ka tánmalsawmna thlentu a ni ang tih ka ring thei lo va, ka chhiatna tùrzâwk a nimai ang tih pawhka ring zâwkhial \hîn a.

Nî tina nî a tlâk ve ziah nà nâ na chuan hun pawh a liamchak ve phian a. Ka lunglèn zualpui pawh a reh chho ve zêl a,

- 79 -

hostel pawh chu ngaia nei chho zêlin nuam pawh ka ti \an chhoviau va. Pathianin kan tawrh theih bâk chin chu harsatna lehlungngaihnate hi min tuartîr bîk lo a ni tih ka hre chhuak a. Kachantâwkkhua relah chuan lungawi ka tum ta zêl zâwk a.

KanCollege-ah pawh Lusei \awng hmang,Mizo pawhtam tak an awmve tho va.Chû'ngte chu ka awmhlim chuan hriatalawi pawhka nei bawk si lo va.Hun a inchiah rei nà nâ na chuanchû'ngteho nèn pawh chuan kan innêl chho ve ta zêl a, intihlimtham zet kan nih ve avàngin zirnain a chhiat phah mai ang tihhlauhawmkhawpinkan inkàwmchhova.

Atirah chuan \awng lam ka harsat ka tih kha. Mizoramsikul \haveberberakalte,SâpSikul (EnglishMedium)-akal \hîntechuansâp\awngan lohman\handeuhavàngin \awng lamahchuankhâwlla pawh dawh ang zar zarin an sawi theih kárah keini angMizo Sikul-a kal, sâp\awng hmang ngai lo 'GoodMorning' tihnan leh 'Yes ,Sir ' tih nán bâka hmang ngai lo chuan \awng lamahchuan rual kan páwl lo hle rêng a.

A fimkhur tâwk chauhvaEnglish zir, a engamaha hmaagrammarhman sual hlau êmêm, tih sual / hman sual hlauhvàngasâp\awnga \awngngai lo, sâp\awnghihar ta viau-angai tán chuan\awng lamahchuanharsatna tawhchuaawlhle rênga.Kasikul luhtawhnate ka han chhuikirin hmai han tih uanna tùr khawpachhuanawmahka kal bawk si lo va.Chumi avàng pawh chuan kainngaihniamhle \hîna.Sâpsikul chhuaktechukeimahaiinkahmusangbîkhliahhliah a.

Mahse sâp\awnga \awng thei narante \awngkamka hanngaihthlâk chian pawhingrammar an hmang dik tâwk bîk lo a nitih ka hriat avàngin \awng ngau ngau chu tih tamin awmzia a neidáwn a ni tih chu ka hre chhuak a.

Kannaupanzual laideuhpawhinSâpnaupang tawhphawtchu fing vek tùr, an \awnga zir an nih avàngin lehkha pawh thiam

- 80 -

êmêmtùrahkanngai \hîn a.Mahse chuchua loni bîkhauh lo anitih lah chu a hriat reng a.Mi pawhin an thei a, kei ka nih avànga\awng ka harsatna bîk ngawt tùr a awmin ka hre lo.Mahni phâkchin chinah chuan ka in-seh-ruh thar ve hle a.

Engati nge ekzam-naah pawhkanpass thei a, sâp\awnga\awng zawt zawt thei pawhin ekzamna-ahminpha ngai bîk lo va,kei aia an thiamna ka hmuh bîk lohte pawh an \awng thei tho va,endik tùr pawhni hlei lo-ah ka tîm tlat bîk tiin keimah leh keimahchu ka inzâwt a.Miin an thiam bîk a, an hre thei bîk nia kan longaih ve ngawtte pawh hi mahni indahhniamna \ha lo tak,mite phâk loh va insiamna chi khat niin ka hre ta a.

BUNG 14

Kuma lovei zêl a.Atir lamakahuphurh ngaihtuah chuanhun chu rin aiin a lo kal chak ve a. |um hnih khat chu kan khawlamah pawh ka haw ve a. Harsatna te, lungngaihna te,lunglennate zawng zawng pawh hi Pathianin kan tawrh a phala, chu chu kan chanah a lo tla ve a ni tia pawm thiam a, hmalamhun a êng záwnga thlir thiama \ûl ziate pawh ka hre chhuakzêl a.Mahni chan theuhva lungawi hi a finthlâk ber a lo ni. Athimzáwnghlirmaiathilkanthlirchuanmahnilehmahnikanintiretheichawpmai a ni si a.

Kár hlâ-ah lêng \hînmah ila,Maremi nèn chuan lehkhakan inthawn tawn ve reng \hîn a. Taksa ngeimai han inhmuh a,rilru a thil awm tam takte, hmaichhanah , \awngká ngeimaia haninfahtepawhchâkhle\hînmahila,a tihngaihnadangaawmchuangsi lova.Lunglenzual chânga thlalâkkan inthawn tawn tawhte thlirbâk chu beisei tûr dang a awm hek lo. Mual za tam kár danahmangaih lehkhathawnhanhmuhchuahlu \hînvatvatkhawpmai.

- 81 -

Mareminênkan inngaihzawn\antirh a\anginkanpianchamhikaninngaihhlutsak \hînhle a.Khaw\henawmmaipawhni lo,mual zatam takkár danahanawmmeuhchuankhawhmunakanawmlaiaengamaha kan ngaih lèm loh pawh hi a hlu hlarmai a. Pianchamlâwmpuina lehkhathawn leh duhsakna han dawnte phei chu a lohlukhawpmai.

B.A. Final ka han zir ve tâkah chuan Senior student ka nive dermai a. Insawitheihna lamni lo se, ngaihzáwng tùr pawhkaduha thuanivea.Hmeichhe \henkhatpawhka lakahanbeidawngve fo \hîn.Mi \henkhat chuan an khaw lamah pawh ngaihzáwngdang annei ve leh thobawka.Chuti'ang chîngte chuan thil sual ti-ah pawh an inngai chuang lo va,mi kawp pawh an pawisa hek lova.Mahse kei chuMaremi tán ka la rinawm fan a, rinawm tlangpawh ka tum a ni.

Ka pa-in Competitive Exam bei tùra inpuahchah lâwktùra thumin ràwnanginFirstYearkanih lai a\angpawhinLehkhabuawmnapindan (Library room)hikahunhman tamnaani \hîna.ChuchuchhunzawmzêlinFinalyearkazir thlenginlehkhachhiarnapindan chu ka ngaina a, period neih loh lai pawha ka hun âwlhmanral tamnaber a ni rêng a.Lehkhabu chhiar angaman tlâwmleh nawmna tlo intihhlimna engmah a awm lo titu LadyM.W.Montaque ngaih dàn hi ka \awmpui ve viau \hîn. AmahCharlesBaronDeMontesquieu-a'n " Lehkha chhiar ngainatna hian, mitin tawn \hin hun harsa leh hrehawmte hi hun hlimawmah achantîr thi \hîn ani," a tih chu adiknahmuchhuakve-in ka inhria.Lehkhabukahanchhiar vengvenghi chuanka thuchhiar chiahkangaihtuah a, lunglèn pawh a reh phah a, hriatna a pun phah bâkahrilru la pengtu \ha tak a lo ni.

"Hmeichhe tamtakhi chupahnihpathumanawmkhâwmlet let hi chuan tu emawchuan rêl deuhngei ngei \hîn," an ti \hîn a,mihring hi chu a huhova chèng \hîn kan nih avàng hian inkawmkhâwm let let hi kan uar viau a. "Mipa an titî a, an nuih deuh hak

- 82 -

hak hi chuan zahmawh rawngkâi lam an sawi a ni tlângpui," an ti\hîn bawk a. "An ti' tihmai a ni a, 'a dik e' tihna pawh a ni chuanglova.Ahun leh ahmunerawhchuanahril thui hle anga, zuhmunsa hmuna khawsa lehmi ze nghet nei lovah a dik thui zual ang a;mahseKristian \ha lehLalpa rawngbáwltu rinawmte lakah erawhchuandawtmuhlumani thei thungang.

Hosteller-hote chu titî khâwmlet let hi kanchîngviaumaia,hunâwl remchângahchuankan titî-ho lehngenge\hîn.|henkhatchuanannula lêmdàn te,mi inngaizáwngchanchinte an sawi \hîna, mi pangngai ve taka ka lo ngaihte pawh,mipa hlanga kan hanawmmeuh chuan titî duhtui lo ve tak tak an awmnualmai a !

Mipa lehhmeichhia inngaizáwngtehiananpahnihchauhvavawn rûk nia an ngaih, ngaih\ha takamipa-in a thil zêp ang chuzêppuive tùrangaihmeichhiahi anawm\hîna.Mahsechuchu thudik famkimani si lo.Mipahi chuanhmeichhe laka tlatlum leh theinih hi an châk a. Hmeichhe bulah hmangaih leh duh ber angainlantîrin, chu chu hmeichhe bum fin zawh lo tam takte chuanthlifim thiamlovinan lo inphalrai ve lehmai \hînbawka.

Kan Classmate pakhat hi ze ho ve tak, nula mi tak si,\awngkam thiam, zah pah leh zêp neimiah lo vamahni thil tawnang ang pawh sawi hreh lo, zahmawh rawngkâi lampang pawhnise insùmkarna nei map lo va zawi zuah zuah hrât tak hi a ni a.Sum leh pâi lamah lah an lo harsa lovin, lirthei nèna khawsa vedeuh rap mai hi a lo ni ve bawk a. Nula tam takin a \awngkamthiamna leh an chhûngkaw neihnunna chu an tuar zo lo va a; anngaizàwng lehmai \hîn a. Sum ûm ta rêng rênga khawsa nu lehpâtena sumûmapasal anneih luihtîrtepawhhmangaihmai thei zêlhmeichhiate hi an lo awm ve leh bawk \hîn a. Sum leh pâi hichuan thil a ti thei khawpmai a, sum leh pâiin a han delh deuhchuan mi chapote pawh an inngaitlâwm thei a, pawisak neilote pawh a thunun thei hial a; thil engkim, hmeichhehmangaihna thlengin lei mai theih a ni ta emaw tih tûr a ni

- 83 -

rêng a.

Anichuan, "Hmeichhiatehi chubumnangaiahpawhvawithum chuang pawh a bum theih, ngaihzáwng neih ve manahchetsualpui lohte chuapà lo lutuk, kangaihzáwngneih tawhte chumutpui lohchuankachhuah lohrimhrim," te hi a ti zuahzuah \hîna.

Angaihzawn tawh leh anula theih tawhte chua chhiar zutzut \hîn a, anhming lehanawmnavêngnèn lamasawi zut zut \hîna.Kangaihtuahna a ti thui \hîn khawpmai a : a ngaihzawn tawhtechuanhetianghianan inngaihzawndàn lehanchetsual tawhdàntechu a sawi \hîn ang tih an ringbîk awmsi lo va.A rûktêa thil ti veaan inngaih chu uan thuan nán leh fiamthu thawhnán tak a hmangchu a ni mai si a le , ka ti \hîn a. A ngaihzawn tawhte pawh chuhmangaih lehduhahnêkina lahmusit zuibawksi a.Hmeichhe tamtakthianghlimnachuatichhiaa,hmeichherohluchuatibawrhbansaka, a ngainêp zui leh bawk si a... a hmeichhengaihzawn tawhte chuka lainat a.Miawmherh fâlbîkte tih lohchuananzahawmnatechuhumhima, an duh tak an hmangaih êmêm te nupui an nih hunah,an khum laizâwlah ngei zah taka hlan atán an serh hrang ve ngeiang tihchuahriat theih.Mahsehmangaihnamitdel, tisamawina lehsumringawtâtchilhnaa\angachhuak induh tawnnasatliahchuanabual â a, sût leh theih a ni tawh lo va, a ruka natna an tawrhphah taa ni. Hmangaihna tihngheh nán leh duhzia lantîr nána tisachâkna hrikthlâk kher hi a \ûl lo va, nupa ni tawhte kárahhmangaihna tizualtu ni mah se, nulât tlangval lai chuanhmêlmaani zâwk si a.Nupa-a insiamhnupawha inrintawn lohnathlentu a lo ni leh zêl bawk a.

Final Exam kan han zo fel a.Mahni awmna lam \heuhahkanhawa\ûldáwn tawhsi a.Engtikahngekan inhmuhkhâwmlehanga, thiinngedamin kan inhmuhkhâwmlehang tihpawhhriat ani si lo va.Tlánghranghrang a\anga láwi khâwmkannih avànginkan inhmu leh ngei ang tih pawh sawi ngam har tak a ni a. Kan

- 84 -

hnamdang \hiante nènphei chuan engkhaw tikahmahkan inhmutawh loh hialmai thei a.Hnamdangmahni se, kawmnel te nà nâna zawng inhmu lo tùra han suangtuah chuan ngaihngamahar vekhawpmai.Collegepawh in ti ta tu-in 'kanCollege' ti ve \hînmahila, kanmikhual dûkdáwn tih chuhairual a ni si lo.

Zànkhat chu inthlahnakannei a.|hiantezawnginbialnutepawh khawhar hnem chu an lo nei ve zut a. Kei erawhchuan karilruka la thlâk lèm lova.Maremi lakahchuanka la rinawmve fana.|hiantechuanmizo thohi anngaizáwnga;mahsemizo lehmizomahni se, an chênnaa inhlat ve thova, chênnakhuahmun lonànânazawng intawn lehnî her vebawk \hînmahse lunglènna tizualtumai a ni tawh \hîn si a.Chuzàn zet zawnga \hen tán chuanhnùk tiulhtu ani a, a \hen tán erawh lunglèn zir \anna zàn ani a, a \hen tánchuan \hiante \hen zàn ani a, a \hen tán chuannunhlui dawnkir a,hma lamhun thlîra lungtichhetu ani bawka.

Mahni phâk ang leh thiam tâwk tâwkin \ing\ang nèn kanzai a -

Aw ka di, ka duhlai Mampui,

Khawi lam tluang nge i zawh zêl dáwn le ?

Tawn loh kár a sei thui tùr hi,

Aw mi han dáwn ve \hîn rawh.

tih hlate kan han sa depdepmai a, rilru a vâk thui duhkhawpmai.

|hian \henkhattenkawppui anneih avànginkei erawhchuka chuangdeuh titih a.Hnamdang \hiante nèn chuan kan inkawpphah thei ta zàwka.Kahnamdang \hiantechukanmizonunphunga \hen a zâr hi ka hrilh ve \hîn a.Hman laia kan ramaKristianna aluhhmaamizokhawsakziatekahrilh \hîna.Pialralkalnánamipainhmeichhiatheihngeingeiantumdànlehhmeichhiainserhthianghlima \ûl tlat si dànte chuan anbeng a verh ve hle \hîn a.Mahse chû'ngzawngzawngtechuKristiannainminluhchilhtâkhnuahchuanhnawla nih tak dànte ka hrilh bawk a.

- 85 -

Mizo nun pangngai chu inpawh \ha tak, mipa lehhmeichhiate pawh innel tak, khawsa ho dual dual \hîn, nula lehtlangválte pawh lengzaa inzui dual dual \hîn nimah ila, mipathmeichhiatna lamthilahkan tlanchuan lohdànkahanhrilhtechuanan beng a verh a, amak pawh an ti hlemai a !

Chuti'angka sawi tâkah chuanka rin loh takmaiin pakhatchuan zawhna min zâwt ta tlat mai a ! Chu chu, "A nih lehngaihzáwng i nei em?"min ti ta a, kei chuan, "Nei ve bawkdáwnlo'mni ?" tiinkachhângvemai a. "Anih leh in lêngdun tawhem?"a ti leh a. "Lengdun tawh e," tiin ka chhang ve lehmai a.A ngawivungvunga, "Anih leh ingaihzáwngchu imutpui tawhem?"a ti tamai a! "Mutpui nang, " tiin ka chhang ve leh mai a. A duhtâwktawhdáwn emawka tih hnu chuan a lo la duhtâwk ta hauh lomaia.

Anmahnihnamnunphungahhmeichhiaanzuifala,anlèndunpui tawhchuan theihngeingei tùrahanngaideuhhmiaha , chuchuanhnampumpui tihdànchuanibîkchiah lomai thei a.Hmeichhiapawhin chutiangamipa nèna an inzui fal tawh chuan inngai ngeitùrah an in ngaih ve dànte min hrilh a. Kan classmate pakhatkhawsakzia a\angpawhinmizote pawhanâwlpuiin thil chhe lamngaihtuahngai lèmlomahila,mi tamtakchuhetianglamahhichuanan fihlim lo tih chuahriat theih a.

Hmeichhia ka la ngai lo chumak a ti tâwp thei lo va. Katheih loh chhan ka han sawi pawh chuan thil ni theihah a ngai theichuang lo va.Mi han en \hîn a,mak a ti telh telhmai a ! "|hianpa,ngaihzáwng i nei a, chu leh chen chu in inngaizáwng tawh a, i lamutpui miah lo vamaw ...? I â rei êmmai ! Nula hmui, sen vàmhammai, rose pár sen no chek angmaia zuthlum tak chu i fawhhmachuanmihringnunnawmnalehngaihzáwngneihhlutnapawhitemphadáwn lo tihna ani a;Lanu sakruangchubuanang i pawma, hmangaihna thin phu det det chu i awm ngeia i nghensak a, a\anglaia i bei hma chuan nula \angnêmbelh a nawmzia chu i hre

- 86 -

dáwn lo, engtinngehei lehchenhi ila awmtheih zâwk?"a ti tamaia !!

Chhân ngaihna pawh ka hre lo va, sawi tùr lah neiin kainhrehek lo.|hian \henkhat tenmin rawnfinvezêl a.Kachanchinte chiangzâwkinanhanhria a.Minnuihzat khawpmai a.Kapâ-inrawltharkanih \antirh têaminzilhnatepawhkahrechhuakveuaihuaih a.Maremi nèna kan sawi dun \hin dànte pawh ka ngaihtuahchhuak ve uai'h uai'h a. Ka rilru pawh a insual nasa ve nangiangmai. "Ivahan \hingêmêm,hmeichhiainpà loan ti angche, amâwlthlâk lutukêmmai !Ngaihzáwngte theihnachangpawhlohriat loh,ibialnuchuananuihzatngawtangche,Hmeichhiatechuintihrinawmnánlehinchhuannántakaninserhthianghlimvêla,hmeichhesihhnipnih inthup nán an \ang der ve a, chuti'anga an \an der ve êm êmlohte chuan, K.S. an nih ngawt nghal loh chuan. Chuti'ang a nihpawhinmipa chuankan tilui tùr alawm.A, i pà lodêkdûkêmmai.I bialnuchuanangainêpkhawpangche.Hnung lamahanuih ru tettet dáwnche anih chu. I hmangaih pawhvani suh. I hlau a, i zah anih ber chu.Mipamin va ti thangtláwmdeuh ve, \hiante zîngahchuan fiamthu thawh nán tak a la hmang ve dáwn che a nih chu,"tiin kamizopui ngei chuanminhan \im ta nekmai a.

Kahanngaihtuah \hîn a, thil thlir dàndik lo tak ani ang tihchu ka ring. Chû'ng an thusawite chu hmangaihte kan tih dàn tùrniin ka hre thei mawlh lo. Mahse hmeichhe tluk lo nih te,hmeichhe hmuhsit nih te, hmeichhe nuihzat han nih ngawt chuka duh lo ve hrim hrim mai a. Chu chuan ka beng a verh a, kathin a khei hlemai rêng a.Kan classmate pakhatin a ngaihzáwngneih dànte a lo sawi tawh \hin ringawt a\ang pawhin hmeichhiatechu ka lo lainat ve \hîn a. Ani ngei ngei pawh ka lo huat phah leklekkárah,hmeichheáwmnêmzâwkteannihavàngngawtamipainan chunga hlei kan len ngawt chu fel theiin ka hre bawk si lo va.Mahsepa lo thliramin thlîrmai pawhni lo,minhannuihzat vêl tùrchu ka tuar thei lawi bawk si lo va.Ka rilru pawh buai namenin a

- 87 -

buai ta lo va, rilru bul bal pawh ka nei hlei thei lo va, phuba lâkduhna rilrungawtkapu ta zâwka.Maremi chuanengtin longai veangmaw?

Zànahkahanmua,kahanngaihtuaha,muhilhlei thei lovinka let ka let a. Ka pâ zirtîrna nèn a inkalh a. Pathian pawi sawitheihnaani a,minun tihchhiat theihnahmanruani chuankahre tlata.Ka rilru te ka han lamlêt leh \hîn a.Mahse...........pà lo, nuihzat,ngaihnêp, fiamthu thawh nán..... chu mawlh chu a ni ka tuartheih lohchu.

BUNG 15

B.A result nghâkin kan khaw lamah chuan ka chuangchhuakve leh ta a.|hiante pawhkan inzui venasa \hînbawka, anngaihawm\hîn khawpmai.Kei phei chuka awmnaa thlaler deuhbîka, \hian \henkhatte chuachângchanginan inhmuvezeuhzeuhthei a.Keini tán erawhchuan thei reh takin an reh tlawk tlawkmaia.

Mahni khua-ah chuan kan thlen chin zawng thûkin sánglua lomah semin longaisángder vehle a.Anuampawhka ti viaumai.Min hmusittu leh engamahamin ngailotumi lian leh ropuikiangah nuamsa taka awm ai chuan min ngaisángtu mi chhetê leh berh ve tak bula awm chu a thlanawm zâwk fo. Mihring,tumahinhnuaichhiahnihkanduh lova,miinminngaisáng lèm lomah se mahni chu kan in dah sáng lar \hîn. Min sawisel a, mindiriamtute ai chuanhotêamin faktute bula awmnuamkan ti zâwkfo \hîn. Fakna aw ri hi chu a mawi a, hriat pawh a nuam a;mahse fak derna erawh hi chu kan tán huatthlala leh hmêlmaa ni.

Shillong tláng a\anginMaremi pual tùrShawlkahawnvevangvanga.Ka thinlungchhûngril takahchuanrinhlelhna rilruchukaneihran lèmlonaa, hmeichhe tamtakchuan thinlungchhungril

- 88 -

lehpawn laminzia annei hranga, ani pawhhian lehkhathawnah teka chungah, rinawmtakangin la langmah se, inhmungai ta lo chukankhawlamahngaihzáwngtehi a lonei rengmai anga tih rilrukapua.A tánaka thil hawnsakpawhchukapemai lova.|hiante lehmi dangdangte hnêna a chanchin kahan chiankhat hnu chuan, kalakah a lo la rinawmhle a ni tih ka hria a. A tána ka thil hawnsakpawh chu thinlung dam taka hlan zai ka rêl chho ta a.

Atir lamahchuankan inaa rawn lamchukahanphutdeuha.Mahse remchângkahmuhhleih theih lohavànginkan ina lamvetùra ka tih rilrûk ve deuh pawh tih theih lohah ka ngai a. Ani lahchu ka la hrilh duhmai bîk si lo va, ani chuan hria se la, remchânga la thiam tho chuan ka ring a. Zirlai chawmhlawmvemai ka nihavànginMaremi tána ka thil hawnsak pawh chu ka nu leh pâtenhre lo se ka duh bawk si a.

Shillong tlángaka\hiankawmteminfuihpawrhnachuka lavawng reng a.Maremi pawhchu theih ve ngei ka tum ta ranmai a!Maremi-te ina ka han lêng \hîn pawh ka zia a lo dang deuh a nimai thei : ani ngei pawhin,"Tun \um i rawn haw chu i zia a dangdeuh tlatin ka hria," a ti nghe nghe a. 'A dang teh vak emni ?' ka tilehmai \hîn a.

Remchângkazawngrana,ka rilruangchuMaremi chuanaput ve loh avàngin remchângka insiamchawppawha tlawlh lehtlat \hîn a, awmzia rêng anei hlei thei lo va.A thuhrimah,Maremiunaute pawh an lo nula ve tawh a, nî dang angin ani nèn fianrialpawhkannei thei tawhbawksi lova.Arûkinkarilruahmanhmawhkhawpmai a.

Sawi tawh angin a tána ka thil hawnsak pawh ka pe duhmai si lova, anin, "Engngemin rawnhawna?"a tihpawhin, 'thil têtê' ti chauhin ka chhâng lehmai \hîn a.

Zàn khat chu an inah ka lêng a, an chhûngte chu chhûnlamahhna an thawkhahdeuhani ang, hma takin anmuhlauhmai

- 89 -

a, chu chu kei chuan hun remchângah lâk ka tum ran a, kha lehchenkhakan inzui tawha, kankhawsakzia-ah rinhlelhkankai lohavàngin a chhûngte pawhinmin thlahfal pawh an hreh lèm lo va.Mahse ka rilru ka thlâk tawh tih chu an hre der si lo.Maremi chuka \hut hnaih sauh sauha, ka fawpa, kahankuaha, nî dangaiin kalo duh fet deuh a ni chêk ang chu ka kut a paih lêng deuh nak naka. Thawm neih rin a hlau a ni tih chu ka hre ve reng a, kei aiinthawmneih rin chu a hlau ang tih ka hre reng mai si a.Angai angbawkinka ti leh \hîn a.Minhanena, amitmengahchuanmakminti tih hi a hriat rengmai a. A zia lah chu ka hrechiang a, chuti'anglam rilru pungai rêng rêng lo chu ani tih chukahai hauh lo.Chutimaia han hmin theih chi chu niin ka hre lo va; chutah a nu a rawnkhuh kherh kherh a, zun zung tùrin a rawn tho leh ta bawk si nèn,ar talh dàn chi khat chauh a awmhlei nem tiin remchâng dang kahanngaihtuah leha.

A tûk zànmaiah Y.M.A.-in hnam lam zir tùr a ni tih kahrechhuak a, chu hun chu ka mitthla ta zâwk a. A tána ka thilhawnsak pawh chu ka hrilh a, a lâwm thiamhle a. "Naktûk zànahY.M.A.-tenHnam lamkan zir hunah ka pe ang che," ka ti a. Anichuan, "I thilmihawnsakteminpek lehzêlinadiknang,keima'nkarawn lamve tawhêmêmangchu,' a ti a,mahsekei chuan chuchuka remti duh tlat lo va.

Hnamlamzirhunchua lo thlenga.KaShawlhawnchukabât chhuak a;Maremi-te rawn kal hun chu nghâkin Torch Light(Evereadycompany)kengchungin thimthamahchuanka longhâkran a.Rei ka nghah hma chuanMaremi-te pawh \hian pahnih nènan rawn \awng ri barh barh a. '...Ani hi chu a fel ka ti e, mipadangte angin a nghal ve vak bawk si lo va, chhuah rêng rêng suhang che... an tih rite chu ka lo hre vuai vuai a. An rin chu ka angdáwn lonasamai si a, tunaka rilruhi chuhria se chû'ng \awngkamchu an hmang awm lêk si lo va. HmânaRintea kha ni tawh lovinrilru thar ka pu daih tawh si a.

- 90 -

Kakiangan rawn thlengdáwna,Maremichuanamit a lènkual deuh vat vat a. Thimchin a\ang chuan ka lo thlîr reng a. Lamzir tùrte a ni bawk a, ani chuan puan chhehchhawl mai mai hi arawn bih a, T.Shirt a rawn ha bawk a. Puan dang, lam zir nánahman tùr chu a dàrah a rawn bâng liam a. Chutia amit a len kualdeuhakahriat avàngchuanawka lo thiankharhkharh a, kár lovahmin rawn fin ve ta a.

A \hiannupakhat chuankaShawlbah chu lamzirna atánakakenemawtiinkeng lianhiminhan ti khawpa, anui bawkbawka. A rûk tak chuanMaremi nuih chu a za ve ngawt ang chu. Anichuan a lo hmu thiamnghal vekmai awmsi a.

Lam zirna hmun tùr kan thleng \ep tihah chuan a \hiantehnênah chuanminkal san rih tùrin ka hrilh a.Ni dangpawhin kaninzui a, zànah lehnghalphei chuankanpahnihchuanchuan fianrialkanduhlova, \hiantepawhinremchângminsiamsakantumpawhina hnial nasa ber bera \ang \hînin kalsan tùra ka han ti pawh chumak an ti hlemai a. 'Ve a, in la pà ve tawh asin,' an ti a, min nuihdeuh tat tat a. Kei chuan, "Aw... hei leh chen kan awmbo va, thuhrilh tùrte pawh kan nei ve bawk ang chu," ka tihsan vemai a.

Anni \hian pahnih chu an kal hrang a, lam zirna lam panchuanankala,Maremidàrahchuankuahchunginkeinichudaifêmlampan chuan kan kal zêl a.Maremi pawhin ka rawtna chumakpawh a ti ve deuh a ni ang, a hmêl a\ang chuan a hriat theih a. Kahrilh lâwk chuan a duh dáwn lo tih ka hre reng a, chuvàngin,inngaihtuah hman lêk lo va, hruai hran nawlhmai chu a \ha-a kahriat avànginkasawi lâwkduhmiah lova.Loh theih lohinananga,min zui lo hreh tawhbawk si a.

A rin aiinkankal thui a ti deuhani ang, "Khawiahngekankaldáwn?Heti'ang lamlamakalte chua,min lozir sanhmanange,tlai a zahthlâk ania," a ti deuhchhena.Kei chuan "Ngawimaimairawh, kan thleng \ep, lam zir tihmaimaite chu a ho êmmai. Lamthiam nge i duh ka bula awm?" ka'n ti a. 'Chuti'ang sawi pawh a

- 91 -

ngai hlei nem, a chiangsa vek alawm," a ti ve lehmai a.

Khawchhûng kan pel a, a rin aiin kan kal thui a ti ta deuha ni ang.Atirah kha chuankhawhmâwra kan chhûngte ina kalpuia inring deuh a ni mai thei a, ka nî te an lo awm kher bawk nên;mahse chu pawhchukan kal pel zêl a, dai reh chin kan han thlengta chu, 'Rinte-a chu ka rin aiinmin kalpui thui daih tawh, hetiangchenchenakaltechua, azahthlâkêmmai.Miinmin rawnhmuriauriau ang e, tuna i rawn hawchu zemak pui pui hi i rawn hawn a, izia a dang vek ringawtmai a. Nizâna i chet duh dànte kha amakka ti khawpmai !!Mut hmunahkahanngaihtuah \hîn a,makka tilutuk che, rilru chhe deuhte hi lo pu pek a ni lomaw ?" a ti a. A...i kianga awmhi ka thlahlel a, ka hmangaih êmche a, tûmadîpdalloh, thawmpawh dim ngaimiah lo va ngaih dàn han sawi duntepawh \hain ka hria a.... ka ti vêlmaimai a.

Ngaw hnuaiah kan lût a, a thim chhah nasa mai si a, mikuah deuh chawih chawih a, ka lainat rilru leh hnuhnawh khawpmaia.Khawhimna(safety reserve) thingengtik laimaha la suasamloh hnuai a nih avàngin daifêm lawknimah se, thing a ding thelh\huaumai a. Lungphêkpharh \ha deuhmai hi a awma, 'tah chuanka \hutpui ta a.

Lungphêka fai \habawkbawka, a hlanga \hutmai chukahan tuma;mahseMaremi chuan a puan ken chu kan pahniha kan\hut theihna tâwk lekin a phah ta zâwk a. Ka \hu sawp nak a, kabawp pawh ka dawrh khawp mai a. Maremi chu a \hu ve maidáwn emawka ti a, ka hma zawnah chuan a ding ta rengmai a.Akutah ka la a, ka hmaah chuan ka kuai \hu a, zah awm takin adàrah chuan ka han kuah a. A ngawi reng a, a dàra ka kut ka hanhlângpawhchua la thla thuai a, a hmêlah chuana lungâwi tâwk loa ni tih chu a hriat mai a. Ka nghâwnga ka Shawl bah, a tána kahawnchuka la thlaa. 'Heihi i tánkarawnhawnsak,kahmangaihzialantîr nánakhu leh chen a\angaka rawnhawnvevangvang ani a,min lodawnsakkabeisei," tichunginanghâwngahchuankabahtîr

- 92 -

a, akutinahanzût a, chhohzáwnginmin rawnmelha, anuivarvara; chu a nui hmêl chu ka thlîr reng thei ta lo va, ka kut dinglamin atukkhum lamah ka kuah kual a, ka kut vei lama a khabe no chekmai chudawmchungina hmui-ahchuanka fawpvawngvawnga.

A bahsam sei hniangmai chu ka zutsak heuh heuh a. Kathilhawnsakpawhchua lâwmthiamhlea, làwmthuminhrilhmalhmalha.Kaninhmuhlohkárakangaih\hinzia te,a tánakarinawmnazawngzawngte ka hanhrilh keuhkeuh a.Ani pawhinka awmlohkára tlangvál dangin an lo beisei ve \hin dân te, harsatna kawnghranghranga lo tawhdàn lehkachungaa la innghah tlat thuteminhrilh ve bawk a. Sana chek ri pawh a ri ring mai dáwn alawmmawle !!

Thla pawh a rawn chhuak tawh a, kan awmna lai pawh arawnchhun êngkuau a.Y.M.A. lamzir thawmpawhahriat theiha.Maremichuan,"Rinte, i sawiduhchusawi thuai la, kan tlai lutukang e," a ti deuh sek sek a. "Hetianghmun fianriala awmreng chua \ha lo, awmdun hi chu engtikahmah kan ning chuang lo ang a,\hiante pawhkhan reimin ti chen chen lutuk tawh ang, haw thuaithuai ka duh a nia," a ti nang nang a.

"Marem, min hmangaih ti raw ?" ka han ti a, "Aw...hmangaih lo che ila, tun ang hunah heti'ang chen chenah ka zuichein i ring em ni?Ka hmangaih che a, i kianga awmhi ka ningngai lo asin. Nang hi ka hmangaih ber i ni a, he khawvêla kalo pian ve a, ka lo pianpui Hmangaihna hi i tán, i tán chauh kaserh hrang a. Kan chungah eng pawh lo thleng se, ka hmangaihreng che ang a, khawvêlah hian nang chauh lo chu hmangaihdang neih leh hi ka tum tawh lo rêng rêng, nang hian min loduh tak tak lovin, mi dang min neihsan a nih chuan ka tánkhawvêl hi damlai hremhmun a ni ang a, ka lêng tar \hak maiang," a han ti a. A dawngtu tán chuan hriat a nuam duhin, a ri amawiduhkhawpmai.

Taksa intawk reng nà nâ na zawng kamipa-na a lo lang

- 93 -

deuh lo thei lova, ka tumsave rênganihbawkavàngina \ângnem-te thleng thleng chu ka han zutsak a, ka kut chu a paih thla deuhnaknak reng a. "Minhmangaih thu i sawi fo si a, engati ngeka tánhian i taksahi i ui viaumai le ?Ka tánhian i lo la inpumpêk lo tawptihna a nimaw?" ka han tih chuan a ngawi vang vang a.Ahnùk aulhdeuhniinkahriaa,minchhânzai rênga rêl lo.Thawhahan tumuaiha,kapawt \hu leh thuai a. "I thiltihdànhikaduh lohzáwng taka ni. I hnênah pawh ka ngaih dàn ka sawi vek tawh a, ka duhziache pawh i hria a, mahse hetiang lam thil kher kher hi chu tunahchuan a la hun rih lo,minhrethiamhram rawh," a ti lawm lawma,mahse kei chuan ka rilru ka thlâk duh chuang lo va. Han thlemlungawia,kathiltumchuhlenchhuahkatumruhhlea."Kahmangaihêmche a, i ta ka ni a, kan inkára kan inhmangaihna chu alo ngheha, a lo par vul theih nán leh ka ta ka tih theihna tùr chein ka tán ui inei tùr a ni lo.Min hmangaih a nih chuan ka duh dàn chumin tihhlawhtlinsakngei ngei tùr ani, ka tána i inphal leh si lo anih chuanmin lo hmangaih ve tak tak lo tihna a ni ang, " ka han ti a. "Aw...Rinte, eng rilruinnge lomawlhchea, enginnge lo ti â zo ta che.Kahmangaih che a ni tih chu i hai ka ring mawlh lo. Tisa châknainphuhrûksak tawnna hi nulât tlangval laiin hmangaihzualna lehnghehna ani chuang lo.Chuchu thinlung lamahaawmzâwkani.Min hmangaih a nih si chuan nupa kan nih hma chu ka nulâtthianghlimchuminvawnhimpuizâwkdáwnlo'mni? I takanihhiabo dáwn chuang lo va. Nakinah nupaa kan insiam hunah, kathianghlimnachu i tánani a, kaengkimhi i tavekani anga, chutahngei chuan i duhtâwkin i la chen dawn nia, tunah chuan kazahawmnaleh thianghlimnahimin tihchhiatsak lohramangche,"ati \awk \awk a. Barah ka khawn chuang lo.

Ka bulah ka pawt hnai a, ka kuah leh a, a hma aia nghetzâwkin ka kuah sauh sauh a.A lungchhia tih hriat takin amittui ahnâm \iam \iama, a ngik faih faih a.Kankuahnghet deuhdeuh a.A \ang nasa hle a, a \anna lamah a puan bih thlengin a tal hlim a.Hmeichhe áwm nêm zâwk tán nà nâ na zawng mipa tum tawh

- 94 -

laklawh chu tharuma han nawr kir ngaihna a awm lo rêng a.Chutichuan..... Ka inrin loh lai takmaiin ka banah a la thut a, valkawlh khawpinmin sehsak a. A pût chhuak a. Kan bul maia kaTorch light dah chu a chuh a, a rang a rangin ka chuh vat a, phihchhhuah a tumna lamahka kun lai takin ka bek ding lamah chuanTorch light chuan a chhu ta chawrhmai a.Akil hriam lai a ni chêkani angchua thi ta zawihzawihmai a. "Awh....ka tihpalh, a ná em?" tihpahaminbawihsawma tumpawhchuka thin a thawk thut a,hmeichhiain thisenminhanchhuahkhanglangchutiinka lonemkatdawrh a.

A tihpalh tih chu ka hre ve reng a. Chuti chung chuanngaihdamadîlmawlhmawlh a.Kauksakduhmiah lova, a chhânpawh ka chhâng duh hek lo va. " A thi a reh hnu chuan ka Torchlight chu ka la a, ka kalsan ta daih a. Kan kal lama a hlauh hmêltehrêng nèn, amahin a ding ngang a, a en ngai a en reng a.Ka kalhlat hmachuan, "Min longhâk rawh," a rawn ti a;mahsekanghâkduh ta bîk lo va. Ka hnungah chuan hmanhmawh deuhin a rawnkal hmawk hmawk a. Ka la lainat ve deuh tho avàngin a thawmhriat phâk tâwk leh a hmuh phâk tâwkin ka kal zêl a. Min rawnumpha leh a,min bia a;mahse ka chhângduh ta chuang lo va.Kachâwl a, "Kal daih rawh"ka ti a, hmanhmawhbàk lêngin a \hiantefin leh tùr chuan a kal ta zêl a.

A hnungah chuan ka kal deuh nghalmai a. Umphâk rualzawng a ni hauh lo va, ka diar-in ka hliam chu ka \âwn a, Khawhmawr taka kan chhûngte inah chuan ka lût a. Kan nau pakhathian , "E!URintea chu a hmai a thi hnumai,Engati nge ?" a lo tithuai a.Kanî chuan a lo bengkhawnhlemai a, "Mama,URin-te iti mai mai a, i Pu-te-a a nih kha...naupang tak hi chu aw....a ...iawmtam lo êmatin ani....Aná em?Engati ngenia ? a lo ti thuai a.

"A... saw laiah sâwnbawngnuhur zui a rawn tlan thutmaia,bàklênginkatlânchhiaa,katlanchhiatnalamahthingkhawnphènatlân ka tumkha thing filawr zual bîk a lo awma, chu chu ka tauh

- 95 -

alawmmaw le," ka ti vemai a.Kanî chupindan lamaha tlân lût a,rizai káwr chhia hi a rawnkhai va va a,Mama chu tui suak tùrin atîr a,minhrûk faisak a tuma. "A, keimahpawhinka ti thei alawm,buaipuikangai lovang,"ka tihchungchungpawhinminhrûkfaisakta thova.Rizai káwr chhia chuanmin tuamsaka tuma;mahsehantuam teh bûr chu ka duh ta lèm lo va.

Chuta chin chuMaremi chu ka uk-sak duh tamiah lo va.A ina lèn te phei chu a teuh lo lutuk. Inhmuhtîr pawhkaduh lo va,ralkhat a\angaka lohmuh lâwkchuanhêldànmawlhkangaihtuah\hîn a.Ka \hiante chuan kan inzui ngai ta lo chumak an ti khawpmai a.Engnge a chhan tiinmin zawt chamchin \hîn a.Ka thil tawndik tak, anihnaangdiakdiakinka \hiantepawhkahrilhduh lèm lova, sawibelhvak lèmlovin,"Kan in\henve tawpmai,"ka ti lehmai\hîn a.

A \hiante hnênah pawhka laka ngaihdamdilpui tùrin a tichamchi a. A \hiante pawhin \an an la nasa khawp a : Maremichuan pawi a tihzia leh ka lakah thiamthu sawi tùr a neih lohzia techu a \hiante kaltlangin a sawi a. Ngaidam tùr leh an ina lêng tùrpawhinmin nawr nasa êmêma;mahse chû'ng an thusawi zawngzawngte chuboruakah a thâmral a, vut laka vawih ang chauh a ni.

Ni khat chu a \hiannuDiki hian lêng tùrinmin sawma.A\hiante thleng thlengpawha thlahhmakmaihikaduha.Mahsechuzawng amipa zia lo deuh, hmeichhe tih awm tâwk lekah ka ngaileha, chuêmzawngka tiduh ta lèmlova.Dikiminsawmnachukazah a, han hnar fithlâk tawpmai ka hreh bawk si a;mahse ka lêngdáwn a nih pawhinMaremi sâwm tel lo tùrin ka ti a. Ani chuan,'Aw...Maremi ber a tel lohte chuan a kim nangmaw le,Mareminèn in rawn lêngdun \haih \haihangchu..." nuihawkhawkina ti a."Maremia tel dáwnanihchuankei chuka rawnkalbeisei suh.Anihi kahmupeih lo, ani tel lo pawhhianka awmthei êmmai.Min lobeisei suh ang che," ka han ti deuh hmak a. Diki pawh chuan kathutak a ni tih chu a hria a ni ang chu, "Ka ti vêlmaimai a nih kha.

- 96 -

Maremi chu a rawn lêng lo vang, lo lêngngei ngei ang che," a ti a,Ani rilruahchuanMareminèna inkawm-neltîr lehmin tumani tihchu ka hre rengmai a.

Diki-te inah chuan ka lêng ta a. Ka rin lâwk ang ngeiinMaremi nènakan inkár thu bawkchumin lo sawipui leh a. Thiamtakmaiin ka rilru put dàn dik tak te pawhmin zawt a.Diki chuan,"Rinte,Maremi chungah hian engti'ang chiahin nge rilru i put ?Naupangchhiapawh inni tawh lova, \hian leh \hian inkárahchuanzep engmah neih \it \et pawh a \ûl lo va, in chanchin pawh anichuanmin hrilh vek tawh a, i chungah hian a lo innghat ve nasa a,hetiangahan thlauh thlâk deuh thutmai chu akhawngaihthlâk êmmai.Maremi chuanRintea hi ka hmangaih a, ka theihtâwpin a tánpawh ka lo rinawm ve \hîn a, amah vànga zan mu ka chhin lohzozai-te khan awmzia a nei dáwn lo chu a nia, ka thiam lo a ni, kathiammawlh lo a ni," a ti leh \hîn a, ka lainat khawpmai.Han tihvak ngaihna ka hre bawk si lo va. '|anmin lo lâkpui rawh' hi a tileh ngawt \hîn a," a ti a. Kei chuan engtinmahin ka chhâng lo va,ka ngawi reng ringawt a.

Dikivekchuan, "Englai taknge i lak runa, ingaihthiamlohlai ber ni rêng rênga?Thinrim lehhan tauhdeuhchângte chuawmvebawkmah se la,mipate chuanhmeichhia ang leka thinrim rengtùr ani hlei nem.Maremi lahchuanunkhuazawngzawnganguaia, 'eng tihmahka phur lo, zànah nise kamuhil hlei thei bawk si lova, ka chau ngawih ngawihin ka hria, ka rilru hi a hah lutuk a, thitheini ila, thihdaihmaianiakachâkni !!Rinteahiana rilruhi thlâkleh thut mai se la'h' a ti thul. A lainatawm teh a nia," a han tihchhunzawmleha.

LungtumangmaiahanngawihrengringawtmaichuDikiahrilhhai lutukdáwninkahriaa.Aninasawianginkan in\hiannaa labochuang lova, \hian inkára thu zêphanneih chu felin kahre ta lova. "A...Maremihianmin lohmangaihveemawka ti a,mahseminlohmangaih tawp lo ani.Kanboruakpawh i hriat vekkha, a hmui

- 97 -

chauhinminlohmangaiha,a thinlungchhûngril takinminlohlatêmatin a ni," ka ti a.

Diki chuan, "Ani aia hmangaihtu che leh duhtu che hi anawmchuang lo vang, hunhei leh chenhi i tán a lo rinawma,mi tupawhhi zâwt la, i awm loh chhûng zawngkhânmi dangnèn sawiankaithutumahinanhrilhtheihchekaringlo.Hmangaihtihzáwngahngat chuan khawvêl hi hrût chhuakin dap vek mah la, ani aiahmangaihtu chehi i tawng lehhianka ring thei lo," a ti chat chat a.

"Minhmangaih tak takniseka tánengmahuianeihka ringlo.Ka duhna hi chumin duhpuiinmin pawmpui ve thlap tùrah kangai tlat," ka'n ti \alh a.

"I ngaihdànchukahriatthiampui che.Chuchumi tam takngaihdànpawhani \hîn.Mahsechuti'angngaihdànchungaihdàndik lo a ni. 'Engmah ui neih loh' tih ngawt hi a dik ber lo. I sawiawmziapawhkahrethiama, ama tánmai ni lo, nangma tánpawha\ha tùr angaihtuahvàngzâwkania.Chumiavàngmaimai chuanahmangaih ta lo che tihna pawh a ni hlei nem. I thlir dàn a her vedeuh bawk a ni," a ti leh a.

"Hmangaihte tána phal chin neih hi awm tùrah ka ngai lo.Ka thlir dànte pawh lodik tâwk lopawhnise, ka ngaihdàn ani thotho. A thuhrimah hmeichhia zâwkin thisen min chhuah kha kahrethiamthei lohrimhrim.Atlawmthlàkalawmmawle,nangpawhni la, a zualzawpui vailenhlo an tih angchauh animai tùr asin," kati a.

"Aw... a tihluih pawh a ni lo va, a tihpalh liau liau a ni a.Tihluihnise, chuchuhan lavungdeuh laka lahrethiama, a tihpalha ni a, i chungah pawh ngaihdam a dîl \âwk \âwk a, khamichungchángah te phei chuan a tihpalh a ni chung khân- 'ka thiamlohani, in sawithiamna tùrkanei lo' a ti a, i hnênahmaibâkahkeinithleng thlenginngaihdamdilpui tùrinminngèn lawmlawma.Miinngaihdam an dil \âwk \âwk chuan ngaihdam ve mai tùr a nia.

- 98 -

Ngaidam theitu nihte phei chu a ropui asin. Nang pawhin ihmangaih ve tak tak a nih chuan i chunga a tihpalh avàngangaihdam a dilna che hi i pawmdawn lo'm ni?" a'n ti khauhmaia.Chhân thiamahar khawpmai.

Mahse, kamitthlâ-ah-te a châm a, ka han ngaihtuah hiantlàwmthlâk ka ti thar leh zêl a; ka pawm thei ngang si lo va. "Atheih loh," tiin ka chhang deuh hmak a.Diki pawh a beidawngvehle a ni tih chu a lang reng a. 'I rilru thlâk vat ang che,"min ti lehringawt \hîn a.Aduhangchuanka chhâng lopawhanimai thei a;mahse ka rilru dik tak a nimiaumai si a.

Maremi chuan lehkhathawnnèn lamngaihdamte pawh arawndîl thîn a;mahsebarahkakhawnduh lova,mahni tâwkahkaindahsángvedeuhpawhanimai thei :Lung lohahka la lak lawha,hmeichhe pakhat nà nâ na zawng ka huphurh lo ve khawpmaibawk a, ka hnar chhin leh tamiah lo va.

Kan result-te a chhuak a,mahni khaw lamah chuan awmreng theih ni hek lo le. Shillong lamah zir zawm tùrin ka kal leh tadaih a.

LehkhathawnpawhinMaremichuanminrawnumzui rengthova.Hun rei tak chubeidawnghauh lovinmin rawn thawn renga;mahse chhânzâi rêngka rêl bawksi lova.Anipawhabeidawngve deuh ta tak tak a ni ang, rei tak hnuah chuanmin rawn thawnngai tabîk lova.A lehkhamin thawnhnuhnûngber chuheti'anghia ni a :-

Ka hmangaih leh duh ber, Rintea

A hmasain min siamtu leh nangmah hmangaih theihnamin petu Siamtu hmingin chibai ka bûk che a, Khuanu'n vênginhualhim zêl che rawh se. Khuanu venna a zâra dam taka awmzêl tûrin ka duhsak che a; kei erawhchu nangmah vàng hianka thinlung hliam hian dam nî rêng a nei rih lo ve. He kalehkha thawn tlâwm tak hi khawngaih taka min chhiar

- 99 -

chhuahsak leh hram tùrin i khawngaihna sáng ber ka ngènche a. Kei chuan i chhânna duhawm tak nghâkin nî tin ka lothlîr reng dáwn a ni tih min lo hriatsak tùrin ka ngèn nghalbawk che a ni.

Rinte, i hnênah vawi tam tak lehkha ka rawn thawntawh \hîn a; mahse a chhânna rêng rêng engmah hmuh nîrêng ka nei ngai si lo. Engin nge i rilru la mawlh a, eng chiahinnge lo ti â ta che tih hi ka chhui ka chhui \hîn a, chhui chhuahnî rêng ka nei rih si lo. Kan hun kal tawhte ka ngaihtuah \hîna. Hlim taka kan nuih dun laite kha ka mitthlâ-ah hian a lachâm reng a. " Nang aia hmangaih hi ka nei lo va, i tán chauhka hmangaihna ka vawng zêl ang....' i tih laite kha.... mahsetunah zawng rial tui ang a ral zõ ta si maw ?

He khawvêlah hian Siamtu pawh hian riang tùr hianem ni min lo siam bùk ni le ? A ni thei lo, a ni thei bîk lo.Siamtu pawh dem a awl mai dáwn. Khawvêlah hianHmangaihna ka lo pianpui ve a, chu ka hmangaihna chu i tán,i tán chauh ka lo hlàn a, chu i tána ka lo hlan chu kumtluangatán a ni. Mahse chu ka hmangaihna ve chu miten hlim nánan hman chu kei ka tán \ahna titamtu mai maw lo ni bîk le !!

He khawvêlah hian nang chauh hi ka hmangaih i ni a,ka hmangaihin min hmangaih ve tâk si lo-ah chuan ka tánkhawvêl hi damlai hremhmun a chang zõ ta a ni. He leiah hiannang chauh lo chu damchhan ka nei lo. Ka hma lam hun kahman dàn tùr pawh ka ngaihtuah thiam lo.

Rinte, ka hmangaihna che leh nangmah avànga katawrh zozâi hian i thinlung chu tui angin tinêm thei se ka va'nti em !! Tunah hian ka chunga i lungawi lohna zawng zawngahhian i ngaihdamna ka rawn dîl nawn leh mawlh mawlh a. Minngaidam thei a nih ngai chuan ka tán chuan khawvêl hi a párnawn leh thei dáwn a ni.

- 100 -

I hnêna ka lo sawi tawh \hin angin nang aia hmangaihhi ka nei leh tawh ngai lo vang a, nangin min pawm duh tawhlo a nih pawhin kei chuan ka la hmangaih reng che ang a, tumah ka hmangaihna hi ka hlàn leh tawh ngai lo vang. Ka lêngtar a nih pawhin nang ka hmangaih vâng che a ni ang a, hekhawvêl hnutiang chhawna pialral rammawi ka thleng ta anih pawhin chutah chuan ka hmangaih chu ka hmangaih i lani reng fo vang.

Lêng dang tàwna pár mai tùr chuan ka thinlung hiana phal thei mawlh lo che a, mahse keima hmangaihna ngawtchuan awmzia a nei si lo. Ka chan hi min dawnpui ve la, ingaia ka \ah khua a sei tùr hi chu tuar thiam a har dáwn ngeimai. Tû tán pawh pár la, kei chuan i tàwna ka hmangaihnabiahthu ka hlan kha ka vawng reng nang e.

Zàn tin atán mang\ha mai le.

Itána tling lo

Maremi

tih a ni a.Mahse kei chuan chhân zai rêngka rêl chuang lo.Chhânlet loh hmangaihna lehkhathawn chu a thawntu tán chuan a na vengawt angchu.

BUNG 16

Kuma lo ral zêl a. Ngaihzáwngte ka nei chho ve zêl a.Mahse karilru zawng zawng ka thlâk vek a, Ka pâ thumin hrilh pawh kazawm ta rêng rêng lo va.Ngaihzáwng thlan chungchângah pawhka fimkhur lova, kahmêl\ha tih záwngannihchuankangaizáwng

- 101 -

êmêmzêl ringawt tawhmai a.Ngaihzáwngte lah nise a tua pawhhim dama chhuah hi ka tum tawh lo hrim hrim a. Rilru fîm takathlang lo ta nà nâ na chu hmeichhe thianghlim chu khawiah a niringawt. Mî chul ka rit vêl a ni ber a; mahse an hmêl\hat phawtchuanka iai chuang lo va.

Maremichuka theihnghilhhmin \haka.Achanchinpawhhi engmahkangaihtuahchhunzawmlova, engmahhriat lahkaneingai ta hek lo.A fawmdànah uluk ta lo chu ngaihzáwngpawhkanei rei ngai lèm lova, ahmuhkaawlsamangina \henpawhkasamkhawpmai lehnghal a.

Kumlîzetaveihnuchuankapâpawhahnathawhna lamahPolitical PartyUnit (Ruling) pakhatin an hêk a;Aizawl khawpuidaifêm lamah a insawn ta a. An hèk chhan pawh thiam lohnaengmah a neih a inhre lo va;mahseRulingPartyUnit-te chuan ahnathawhdànchuanduh thei lova, an thuhnuaia awmtîr a, anduhdàn dana thil tihtîr an theih loh avàng a ni a.

An hêkna leh anmil lohna chhan ber pawhRuralDevel-opmentDepartmenthnuaiaJ.R.Y. SchemehnuaiahPrimarySikulsak \hatna tùr sum \hahnem tak an hmu a, J.R.Y. Scheme hiVil-lage Council awp chhûnga hna thawh tùr \ûl VillageDevelopement Committee ten Block Development Committeete ngaihtuah tùraproposal an siam \hinBlockDevelopmentCom-mittee-in a lo pawmpui tawhhnua StatePlanningBoard lamin anngaihtuah leh hnuaDistrict Rural Development Agency Officehnêna sum lehpâi chin fel \ûl, a thawktu (agency) tùra ruat/thlantethawh \hin a ni a. Heti'ang thil rêng rêng hi chu VillageDevelopement Committee Proposal siam a nih angin a thawktutùrVillageDevelopement Committee chu ruat/thlan an ni fo \hîna.

Chu chuVillage Council laminBlock Development Of-ficerhnenahanbuaipuia; mahseanbuaipui laimêkinRulingParty-aUnit hruaitute chuanMinister hnênah inhlawhna tùrin an dîl a,

- 102 -

ani chuan lehkha ziahsakin, a lo phalsak tamai bawk si a !!MahseSanctioning order-ahExecuting Agency an nih si loh avàng lehPoliticalPartymal te tánOfficial-a a tih theih si loh avànginBlockDevelopment Office lamah chuan Village Council hmingin anbuaipui a. Village Council President pawhinExecuting Agencyan nih loh avàngin seal pawh a pe duhmai lo va;mahseMinistrylama\anginnawrnaanat êmavànginSealpawhchua pe lo thei lova. Kan khuaah hianOpposition VillageCouncil kan neimêk a,Sorkar laminminngaihthaha, a theihchinchinahmin rephnehhlea. Village Council khawih tùr ngei ngei thil pawhUnit tihchaknánUnit hruaituten an buaipui a.Development sum dang pawhUnit-in an pumhmawmvek a. A hminginVillageCouncil chu aawmvenaa;mahsehna thawk thei lovin anhnungankhirhsak tlata. |anpuina hmu tùr thlan chungchângah pawhVillage Councillam chuan a dawng awm mi dik tak a thlan chhuah laiin UnithruaitutenList hran an nei a, an unit-a hruaitu \henkhat \anpuinahmuàwm lo tak takte an lo thlang ve a,Official-inProposal awmlomah seParty General Headquarters lam dawhkanah an duhdàn danin an lo ching let leh a, Proposal-a awmmiah si lo hian\anpuinatepawhanhmunawlhnawlhmai \hîn.

V.C. thlan ahnai chhobawka,Sikul sakna tùra sumhmuhFirst Instalment pawh chu a hmanna tùrah hmang lovin an duhdàninUnit hruaitute chuan ruahmanna an siamve a. Sikul hmunthar tùr laiin anmahni party chiah an thawk chhuak a. Hlawh aninsiamte lah chukhawtlánghlawhfa inchhawrdán let aia tamin aninsiam a. An hna thawhte lah chu a tlêm êm êmmai bawk si a.Hlawhuchuak takaan insiamavàngchuanpawisapawhanhmangzõ thuaimai a.

Second Instalment lâkchhuah lehan tuma.MahseVillageCouncil President chuanCompletion Certificate a pe duh lo va.V.C. thlan ahnai tawh si a, an thinur êmêma.He thilahhiankapâchu inrawlhah an ngai a. Inrawlhna chin pawh a nei mai thei. A

- 103 -

chhanchuanhnathawha tlêmsi a, a chhesi a, a lungâwi thei thlawtlova,Sanctionhmuhahar tehlul vei nènhmuhchhunpawh thawhmumalpawhawmlova thei semangmaia anhan semchua rilru anâ a ni.

Chumaichuni lovinElectoralRollsiamchungchângaUnithruaituten an unit hruaituten anmil lo hle bawk a. Kum tling lo,anmahnipartymi leh sa chu thun \euhan tuma;mahse chuchukapâchuana tiduhtlat lova.Tin,hnamdang,kankhuaa inhlawhfâknazawng , rei tak awm, thing zai, leilet siam, huanenkawl tih vêlmaimai Inner LinePermit pawhneimumal lo, tangkhang satliah khaan thunun theihmai avànginElectoral Roll-ah chuan thuntîr antum lui tlat a;mahse chutiang thil chukapâduh lohzáwng takmaia lo ni si a.

Primary SchoolHead Teacher a ni ka tih tawh kha. Kankhuaa Registrar, Birth & Death a ni bawk a. Kan khuaa naupiangchuachhinchhiahzêlavànginkumtlinglehtlinglochuaniaiahrechiang tùr tumah an awmlo.Chhiarpui a hunin ani hi sorkarinkan khuaah chuan a rinrâwl ber a ni bawk a, hnamdangElectoralRoll-a thun tùr khawpin a ramaphatsan lovang. IndiaDanpuiin aphal bâk chu thihna tùr pawh nise a ziak lovang. A ruaitu tán arinawma, ahnathawhnahi amissionary-nahmunahapawmthlap.

Chutiang teh \euh chu a nih avàng chuanMinistry lamahan zualko va, 'kan thawhpui thei lo' tiin an lo hêk chu niin.EducationOffice-pui lamahMinistry-in hma an la chhunzawma.KapâchuEducationOfficer liante chuanan lohmelhriat nangiangmai a. An hêkna chu an lo nuihzat hle zâwk a. A hnathawh \hatdànte lah an hai lo va.StateAwardForTeachers'hial dawng theitùra an ngaih, an enthlâkmêk a ni si a. Sawn chhuah chu \ûlin anhre thei lo va.MahseMinistry lam a\anga nawrna a nasat lutukavàngin an sawn lo thei ta lo va. An sawn dáwn pawhin Hotutechuan amah pawh an ráwn ve thlap a, sawn a nih rau rau chuanAizawl khawpui chhûngah ngei dah an duh si a, hmun ruak

- 104 -

awmchhunAizawlkhawpuidâifêmaSikulpakhat-ahchuanandahta a.Mi tam takinAizawl khawpui chhûnga awma thlâkhlelh luatavànga an hna pawh zawm \ha duh lo va, aikal an tirhmêk laiaAizawla sawn a ni chu a làwmawmhle zâwk a. Zirtîrna pawh pe\hahman lokhawpahotute bebuai rêng rêngahmanhlel tam taktechuan an thîk ru zâwk ngawt ang chu.An hêk a, an sawn chhuakchu a ni vemiaumai si a.

Aizawl-ah inkan lanei lova, inhmunerawhchukanneivea. Ka pâ hnathawhna sawn a nih tâk avànginAizawl-ah in leh loben-bel a lo \ûl lo thei si lo va.Kankhaw lamakan in leh lo zawngzawng chu kan tiral a, mahni in leh lomidang tána han hlan chuhralhmahni se a lunglènthlâkduhkhawpmai.

Kan in leh lokanhralhnate lehkan sumkhâwlvehmanginkan inhmunahchuan inkansaa.Châka to-in sumlehpâimamawha sáng hle a. Kan inkhawk mai chuan \hain kan hre thei lo va,chhiat \hat tawh thulhahmualphomai a hlauhawmavàngin sumdang ngaihtuah a \ûl a. Ka pâ chuanHUDCOLoan a la ta a. Tin,G.P. Fund tlêm azawng a la chhuak ve leh bawk a.Mi neih angin\ha pui pui ni lèm lomah se la, kan khâwr pumve thei ta hram a.

Vanneihthlâk takmaiinMizoramCivil Service (M.C.S)-ah ka inziaktling ve ta hlauhmai a.Ka tum tak chu IndianAdmin-istrative Service-a luh a ni a, ka inbuatsaih ve sauh sauh laiinMizoram Sorkar-in Mizoram Public Service Commission(MPSC) kaltlangin Mizoram Civil Service (M.C.S) ekzam abuatsaih chuka ekzamve a, ka tling ve tamai bawknèn, ka zawmlo phal bîk si lo va,M.C.S. chu ka zawm ta a ni.

Tlangval laiaGazetted Officer nih chu a nuam ka ti vekhawpmai a.Mahni-ah inlâksànna chu ka nei a, ka khaw hawipawh a tisáng ve viau a. A hmaa ruihtheih thil khawih ngai rêngrêng lo kha ka dinhmun inthlâk ta thut chu ka tuar zo lo nge niruihtheihthil tih pawhhreh loh hunka nei zêl a, thil hi ka ngai samvêl vekmai a.Ahmaakohhran bel tlat \hîn kha ka nunka thlâk zo

- 105 -

ta a, inkhâwmka \hulh zeuhzeuha,Biblekachhiar \hintepawhkatingai ta lova, \awng\aitepheichukahlamchhiahêmêma.ChhûngInkhâwmaka hun a thlen pawhin rùn dalah lek fang ka ti ve hramhrama; ka hun a thleng zîng ka ti thei khawpmai lehnghal a !!

Tlangvál nà nâ na chu Officer ka nih hma pawhin kainduhtâwkvehlenachungin,Officerkahannihhnupheichuanminngaizáwngtupawhphungvelh an sawi angmaiin anpung tual tuala. Nula changin min ngaizáwng a ni lo va, an nu leh pâten minngaizáwng ta emaw tih tùr khawpin an fâte tán hmaanngai thiama.A lang a pauva ruihtheihthil ka tih lèm loh vàng pawh a ni ang :nula \ha ve tak takte pawhinmin hel ve nasa \hîn khawpmai a.

Kei lahchuanengangmingeannih tihpawh thlu lêk lovinka'n kawp thei ve deuh zêl a. Hmeichhe tam tak rilru chu a losumdawng rilru mang e tih ka hriat chhuah phah hle a. A hmaaminen liamsatliahtutepawhhianbiakhmasak tehhiminchuha.Ahmaaka laka inchhungêngvedeuhtepawhkachunganemnemanni leh lawi a.

Nu leh pâ tam tak pawh hi anmak ka ti. Sum leh pâi lampangah lehdinhmun \ha tùr chuan lo zawngin an loumnasa teh e.Dinhmun \ha zawng um a, a zawna- zawn tùr pawh a ni; mahsekan ti lutuk deuh chuan ka hria a. Fâte nawmsaktîr kan tumnalutukah hian damlai hremhmun lamah kan tîr liam mai angtih ka hlau \hîn. Hmêlah pawhhan en rêng rênga an inphutâwk loani tih lang rengte pawhsum lehpâi avànginkan inkawp remtîr a.Ze inang lo, duh inang lo, hmangaihna takpawhpawhpha lova inthing fawmvenawknawkngawtchuanawmzia anei lo.Rah \haachhuah lo va, fahrah te an awmphah a, a hun hun hmaa thihnatehial a thlen phah fo rêng anih hi.

Nulâte lahhi êknei loang takmaiahmêl faivervawr,hawisángvahmai inchei bâk tih tùr nei lo,mahni ei tùr pawh siampeihlo khawpa thatchhia,mi awmmaimai, hmel\ha tak ni ve si hi antamêmêma.He'ngmi \henkhattehianhmeichhiazawngzawnghi

- 106 -

an timualphoniinkahre \hîn.

Tih tùr nei rêng rêng lo, khawlai lama nalh tak taka lênghman rengmai, engmah tih thiam tak taa nei lo, hawi sáng satliah,incheinaduhsángve tak takhi an tambawksi.Minngaizáwngtutezîngahpawhchuti'angmichuankatnukmai.Mahsekeingeipawhinchû'ngmite chukahnar fithla chuani bîk si lova.Anzah theih lohleh anmàwina chuanmin zèm thlûk châng an nei ve tho va.Engrilrungeanputa, engti'angcheninngeminduha,minhmangaih tihlampawhka ngaihtuah lèm lo bawk a.Mi hausa ve takmai fanu,hmel\ha varmai, engmah thiamneimumal lo, hawi sángvahmaichu nupuiah ka nei ta a.

Ka ngaihzáwng neihte chu ka nu leh pâte chuan anduhzáwngchuani lo \hîn ani tih chukahria,mahse chu lampangchukangaihtuahvak tawh lo.Kachhûngte chuan thin adamzat lotih chu ka hre reng na a.Keima'n thu ka ti tlang lui a.Aneitu tùrinka duh a hnu chu, tiin \an ka khawh lui tlat a.Min hnial an hreh vetumhrang bawk si a.Min neihsak lo thei si lo va.

BUNG 17

Kanupui chuhmêlahnànâna chuan tluk tùr an awminkahrebîk lova.Ani telin kaduhnaa zual telh telh a. Fakanneihhmapheichuana intuaihnûmtaimaêmêmmaibawksia.Zànahtepawhhian a bula awm thlahlel rêng rêngin ka awma, thil dang rêng kangaihtuah chang tawh lo va. Zàna ka lèn chhuahsan chângte hianka thinlungahhianaawmvengvenga,ka lènhawhnuakhumaa lomu te hi ka thlir ngawih ngawih \hîn a.Amitmengmawi tak leh abiang nõ chek mai te chuan ka thisen zâm hi a fan chhuak a. Ataksa hi amâm thenbawk si a, ka chul deuhheuhheuh rengmai a.Ahmuite chuan fawh a cho hliah hliah hian ka hre \hîn a.

Mahse rei tak pawh kan inneih hmain ka nupui chuan kaduhzia ahria a.A tánchuanchhiahhlawh \ha takhi kani ringawt a.

- 107 -

Kasihhnipna laiahchuanminmanfuhlak lawha,a thuhnuaiahmindah ta thuaimai a.

Ka nupui chuan nau a han pai ve \an a. Nau a pai a ni tihkanhriat \antirh a\ang chuankhumlaizâwlahkanduhthukan samdun \hîna.Ani'n ' hmeichhianise ' tiinduhthua sama,keiin 'faneihvemanahahmasaber chumipangat le' tiinduhthuka sambawksia, kan inhnial ve leh bap bap \hîn a.

Ka nupuiin fanu neih a duhna chhan chu : Tun laiahmipachu an buaithlâk, ruihtheihthil tih chîng an tam tawh lutuk a, hekhawvêlsualnapungzêlahhiankanthununthei lovang.Athuhrimahhmeichhiate chuannu leh pâ, a bîkin nu an chhâwkzangkhâi hmaa, an rilru anêmdeuhbîk avàngin thununannuama, nu lehpâmintibuai lobîk tiin.

Keiinmipangei kaduhnachhanchu :Fapanei lo chumiinpâ tak takahanngai \hîn lova.Hmeichhia hi hmeichhia tih takahabuaithlâkna chin hi a awm \hîn a. Nu leh pâ tán phurrit an nihnachen hi a awm \hîn. An naupan chhûng zawng kan kawl a, an lonulâ chhoveanga, pasal anneih lehanga, chhûngkaw tánhiananchhenfâkawm lo ve êmalawm te ka timaimai \hîn a.

Fa pakhat pawh neih hma ngawtin kan lo enghelh ve êmêmringawta.Fâchuaengapawhnise, hmeichhiapawhnise,mipapawhnise Lalpa làka kan rochan annih avàngin hlu lo bîk a awmlo. Fâte thunun zawh loh hlauh avânga hmeichhe awh ngawt te,fapa neih loh avànga pa ni lo va inngai tlat te a awm fo rêng a.Mihringhi chuanmahni hmakan sialmang e awka ti \hîn.Mahninawmsaknatùrmawlhhikanngaihtuaha,kanrilru-ahhianmidangtedah pawimawhna leh ngaihsakna kan hriat loh hlan hian kan lotlachhamfo \hîn a lo ni.

Fapakhatkanhannei a, kan faneihhmasakberanihbâkahkanu leh pâten an tu hmuhhmasakber a ni bawka, kanduat tlánghlemaia.A tetbuchipzual lai phei chuanamuthilhhlantehiankan

- 108 -

keudeuhchhena, amuthilh rei lehngaiha \ha lova, amut theih lohlehkanmangangviaulawia.Ahan\ahhlektehianchhûngchhûnginkanbuai luai luaimai \hîn.

Thuamhnawnisenautêpianhmadaiha\anginkaninbuatsaihêm ûm a. Entu pawh kan naute chuan a ngahin thilpêk pawh adawng nasa hle a. Kei tak chuan lawmpuina thilpêk hi ka lo uarngai teh vak lo va;mahse kan nu phur záwng tak leh châk záwngtakmai a lo ni bawka,mi pawha láwmnasanangiang rêng a.Chua lawmpuia (thilpekapekte) khanba lêt vedeuh thaw-ahan inngaini tùr a ni ; an rawnpevenasa hle a, láwm tha an sut te ka lo tihsakvêl vemaimai \hîn a.Thilpêkhi a dawngtu tán chuana làwmawmviaunachunginkaninpêkdànrilruhanngaihtuahhichuanathianghlimtâwk lo ni te hian ka hria a, pêk lêt ve phut ràna pe tâwk te hi anawma. |henkhat chumite thilpêk leh lawmpui thu sawi ilo hrehviausihian lawmpuina thungaihthlâk leh thilpêkdawnchuanchâkduhphian lehnghal a.

Thlalâk nise, fa hming koh nà nâ na chu ngah namênin angah lova.Apiannî, kárkhat a tlin, thlakhat a tlin, thlabî chi hranghrang a tlin thlalâk te, a bawkkhup theih nî, a \hut theih nî, a dintheihnî, akal theihnî, apianchamleh thil chihranghrang :anunên,a pi nên, a punên, a...a lâkpui theih zawngzawnginkan lâkpui a nibermai e.

A làwm tùr thil nise kan chhawp hnawk reih ruih a. Alawm tùr thil hmang chuan a intipalhmai ang tih hlau rêng rênginkan vil a. Kan nu phei chuan a \hut chilh rawt hi a ni ber a.

Tlêmin a lo leikang chho ve zêl a, \henawmnau te nên antualchai theih hnuah chuan ven reng sèn ni bîk suh, a intibal zungzunga.Anu lahchubal ngai thei lo zetmai hi a loni nênbuai a intiêmêmmaia.Ama'n thawhazengpawhnei si lokhan thawmhnawbal ilo su tùr leh nau a \ùl anga awm tùrin 'awmpui' lâk a ti ta tlatmai a.Nuinbuainaneuhneuh thiamtakmaiaanhansawichuanpâtánpawhhanhnial reng theih ni hek lo le.Awmpui pawhkan la ta

- 109 -

hial rênga.

Fa pahnih kan neih hnu chuan fa hming koh kan neih angêmchuankanngaihsakhlut tawh lèm lova.Thuamhnawpawhaûhâk hlui kan rintîr vêlmaimai a. Thlalâk pawh tihthama nei ta lova, kan duat deuh hleka a lanin a û chuan a lo thîk ve tum hrangbawk si nèn.

Ka nupui nèn hian kan khawsakzia hrim hrim hi a in sànhleiha,mi induhchi, inchhuangrularmaianihveavànginfapahnihlai kan neih hnupawhin kan khawsakzia chu a khamkhawp tâwklo ni hian ka hre \hîn a. Han in hmuh chhiatna tham tling êm si lohian kan kárah awm hi a awm ve tlat a. Ka nu leh pâte hian anthingtláng zia hi paih harsa an ti a, chu chu ka nupui hian a tei hleithei \hîn lova.Mibulah engti'ang takinngea rel a, a sawichhiat tihchu ka hre lo na a, kan pahniha kan awm tawh hi chuan ka nu lehpâte hi a sawi ngei ngei ringawtmai a.Huat thamêmni si lo hian ahmusit ru riau \hîn hian kahria a.Kakiangah chuan zêp chin a neingei ang tih chukahria a, ani thlâwpzáwnghian ka ká ka ángduhmiah lo chuang lova.

BUNG 18

Kuma vei zêl a; kan fâte pawh an lo changkang chho vedeuh a. Hmun hrang hrangah hna thawka ka awm kual ve tâkavàngin kan khaw lamah hian zin tih ni rêng ka nei ngai lo va.ChhûngkuaaAizawl lamakan tlâk thlâkvek tawhavàngpawhanimai theia.Mahsekapian lehmurna,ka loseilenve-naanihavànginngaih vevangvang châng chukanei \hîn.

Kanîte chhûng tih chauh lo chukankhuaahkan chhûngtekhawsa an awm tawh lo va. Khaw chanchin pawh ka hremumaltawh lo va. Ka ni neihchhunte lah chu baihvai takin an khawsaa.Tlêm lai khânapasal, ahmangaih takchuanvanduaithlâk takinaboralsan ta bawk si a. An chhûngkaw ei zawngtuin a boralsan

- 110 -

tâkah chuan rethei bàk berh takin an khawsa ve nawnawa. Fa annei tamvak lonain an fâte an la puitling lo deuh a, eizawnnapawhkanîmawh liau liau a ni ngawtmai si a.

In-pui luahtukanni a, kanî chuanamahmai chuanapasallungphun han buaipui ngaihna a awm si lo va, kan khua a\anginAizawl a rawnzin a.Kapâte nèn lungphundàn tùr pawhan rêl hova.Sènsongai zawngzawngchu tumsak tùrinkan inring a;mahseka patea-te chhûngkuain tlêm azáwng tumsak an tumve bawk a.'Chuan ,sikulchawlhhunremchânghmasabera lungphuntùrchuanka pâten an lo relpui a.

Aizawl lamakazin lai taka lokal ani a.Apasal boral hnuaka hmuh leh hmasak ber a ni a. Ka nî pawhinmin \ahkhumnasahle mai a. Hnem ngaihna ka hre der si lo va. A bulah chuan kangawi ve tlawk tlawk ringawt a.Nupa \áng \hen chuupaten 'Kokilehlamsahthlâkangani'anlotihchukanîa\angchuandikhmelhleinkahria a.Ahmachuansa \ha lampang, tituai nalhve takmaihi ania.Ahmêl ka han en a, ka lungâwi lo hle a, a biang te chu a ki riama, a hmaite chu a thudumchiapmai a.A rilru a hahin, hna a thawknasa hle a ni tih a taksa pawr dàn a\ang chuan a lang rengmai a.Ka lainat êmêma;mahse tih vak ngaihna ka hria azèngpawhanisi lo.

Hun a kal zêl a, lungphun nî chu a lo hnai a.Apasal borallaiin khaw hla taka ka awm avàngin ka kal thei ta bawk si lo va,lungphunahchuankalngeikatumhlea,kal tùrpawhinkainbuatsaiha.Thingtláng lamahhnaka la thawhavànginkakal hma thei lova,kachhûngtedangerawhchu thil engemawlobuaipui a \ûl avànginan kal hma deuh bîk a.

Ka nî pasal lungphun tùr chuan keini chhûngkawbil chukamotordawnve chuan kan khaw lamah chuan kan kal ta a.Kanfapa, kan fa hmingkoh tê hi a hri-hrai a \ha vak lo va,motor-a kanhan chuang pawh chu a rui nasa hle a, a luak bawrh bawrhmai a.A taksa a chau bawk si a, a \awng peih chang changa," Â pâ, ka

- 111 -

chuangpeih tawh loê,hawlehmaiangu, "ahan tihchuanka lainatreuhkhawpmaia;mahsekir leh thei chi ziazângkannimawlhsi lova.

Khua kan lût \ep tawh a, ar khuang thawm pawh a kháttâwkin a hriat theih \an a.Mipa naupang sava veh pawhin savarahtlàn an perh \eh hak hak a. Mipa naupang pheikhawk pawhbunmang hlei lo, kekawrmawng pawp hrip hrep ha, kawr hmâsuih báwk nalhmai, dul râng rik rek, sam sen ther thawr-te pawhsairawkherh khai uai nalh nalh chungin an lo tlan khat khat a.Vawkpuinohruai lai pawhhnute fawnhlawkhlawkinan tlan lauhlauha.

Khawdâi kan thleng ta tih chuanmi pakhat thing phur hikanhmua.Kanhmuh tirh, tungeani tihkanhriat chianhmâchuanengemaw takhianmin \hamdeuh tlat hiankahria a.Kamûrdeuhsung sungmai a. Kawng a chêp deuh avàngin kawng sîr takahchuan a lo ding a. Chhûngkhat lainá hnaite a lo ni mial dah lawmawtiin thei leh thei lohiankahan thleka.KahanhmuchiangchuMaremi a lo ni a !Maremi !

A kimtlángte chu la danglamvak lomah se, hna a thawkrimani tih hriat takin a hmêl a thu chal a.A cher deuh fap bawka.Maremi chu ani na a, hmânaMaremi kha chu ani tawhmawlh lo.Inzawhnahmanaawmlova,engti'anginngehunahmantâkzêl tihpawh ka hre miah si lo va, han biak \alh ka tum deuh naa, be lochuankan tlan liamsan ta a.

Kannuerawhchumi inlasáng tak anih ve avànginTarmitdum bunin Front Seat-ah chuan a \hu a. A hawi pir vah mai a,Maremipawhchumit sîrpawhinamelhchhineih lo.Thingtlángmingainèp zetmai hi a lo ni ve kher kher bawk a.Ka bialnu hlui a nitih hre phei sela chu kan han ding deuh det pawh kha min tauhphah leh ngei ang a.Mahse a hremiau si lo va.

Kár lovah khua chu kan lût ta a.Naupang pawh an lo tlàn

- 112 -

khâwm \ak \ak a,mipa naupang \henkhat vêng tlafual lamdeuhaawmte chumotor-a beh tumin kan hnungah chuan an tlân \ak \aka. Ka nî te pawh an kawtah chuan an lo ding chhuak far a.

Kal kawng a khuin kan sampawh a paw thukmai a.Kaninbêng fai nawknawka.Kanîte inpawhahmunngaiahangai têina lo la ding ve ran a.A chung pawh a tuiêk sen \hip \hep tawh a, abangvêl pawhachul riapa. In chhûngpawha loungkheng reuha.Inchhûngkanhan luh fel hnuchuanan \hutthlengsei-ahchuankanchhûngkuain kan \hu far a.

Ka nî chu a lung a chhe thar leh a, pindan lamah a tlan lûta, a insûm zo ta lo va; a \ap ta hawm hawm a. A fâte ho pawhtukverhahandâka, anmelhngai anmelh tlawk tlawka.Hrilh ahaiduhkhermai.

Kan thlen hnu rei vak lo-ah chuan an fa û ber, in dona tùrathingtuai pû hi a lo thleng ve leh a.Hnathawhkawr reh thei lo kaineng tawh, a thlan a tla nasa hle a ni tih hriat takmai, a hnungzánghuh zawr hnepmai ha chung chuan a rawn lût a. A bèkah chuanthlan tui hi a luanghuhhliama.Kanupui chu a rawnchibai a, kanfâte nèn pawh chuan an inchibai a.Min rawn pan ve a,mahse kahmêl êng pawh a rawn hmu \ha ngam tawh lo va, a kut a rawndawha, kei chuka loding a.Kakut a hanvuan chiah a; a insûmzotawh ngang lo va,"Ka pu te........pâ kan nei tawh lo ......" a ti a, a\ap hawm hawm a, min kuah chûk chûk a. Kei ngei pawh kainsûmzo ta bîk lo va, kamittui a luang ve zawih zawih a. Tumahinsûmzo rêng kan awm lo va, puitling chin chuan kanmittui kanhru fap fap hlawma.

Min kuahna chu a thlah a, pindanah a lût leh a,"Ka pâ, kaputea a lohaw leh tawhhi, ar i talhsak lehdáwn lo'mni ?Kapâ, kaputea chuan amotor chu a rawn keng a,"I putea'n amotor-inminrawnhruai ang a,Aizawl-ahminphur thla ang a, kadammai ang iti a ni lo'm ni ?Mawka pa, ka pa i va reh rei si ve........" tiin a \aphlawphlawpa.Pindanahchuankanva lûtvea,khumbawhngawih

- 113 -

ngawih hian a lo \ap a.Naupang kan ti hrilhhai lutuk deuh tiin kakai ding a, ka kuah chhuak a.

Anihichua lungfing tawhdeuha, thil awmziaa thlîr thiamtawh a, Pâ tel lo va han khawsak ngawt chu amawhphurhna a lenzia a hre vephâk a.Anupawhin a inhnemnaber a ni ve tawhnghenghe a.Ani hi lehkha zirlai a ni a,Matric resultnghâk lai a ni a, apass chuanAizawla kan inah a awmve tawh ang a. Chhûngkawnghahfâk a nih avàngin, " ........Lungngai rêng rêng suhMama,Pathianin a awmpui zêl dáwn che u alawm........ I peih chin chinchu lehkha i zir chhûngchuana theih anganghna i thawkveanga,i nute chu lehkhazir chung pawhin i \anpui thei tho vang ," tiin kahnema.

BUNG 19

Kan khua chu ka tlawh lohna nikhua a lo rei ta bawk a, ahmunhan thlen chiah chuanka lung a lêng thar leh hnuhnawhêmêmmai a.Mahni lomaha ka pianna khua tia ka lo chhuan ve êmêm, 'kan khua' tih t ùr ka neih ve chhun a ni a, \hang leh tharzualtenmin lomikhual chei viaumaite chuanka lung a ti chhe êmêmmai a.

Kan awm laite ka ngaihtuah chuan a lo changkang chhove-in, a lo \hang ve hle a. Kan awm laia kan awmna vêng vêlahchuan tumahan loawmtawh lova.Hmun thar lamahan lo insawndiak tawh a. Kan khua, ka lo mitthlà ve \hin pawh khaw ràm achang zo ta ! Ka nî te chu kan awm lai pawhin an insawn hmantawh a, anni chu rei tak a fâlin an awmnghe nghe a.

Lungphunni tlai lamahchuan \hianhluitenènkhawhmunhlui chu kan fang a.Hlim taka kan tualchaina \hin tualzáwl pawh

- 114 -

hnimin a lo bawhkhat lûk tawha.Kamitthlá-ah zànakan tualchailai, hlim taka engdang dáwn lo lêka kan awm laite kha a lo languaih uaih a. Thosi kára Tîrahmei kaiah tia kan tlan kual zak zaklaite, kan pawnto huai huai laite kha ka ngaihtuah chhuak uar'huar'h a.

Kan fang kual zêl a, kan in hmun hlui ka han hmuh chiahchuan, chuchuankakhua a tihar zual êmêma, kahnùkaulhdeuhtlat a, \hiante zîngah pawhka insûmzo lo lek lek zawng a ni.Kanin an \hiah laia an phawi bang kan luhka bàn thingri ril chu a dinngaiin a lo la ding reng a. Ka naupan laia ka sah rêk pawh ruahintlêmin a eimâm ta deuh e tih lo chu a rek ngaiin a lo la rêk ngât a.A bul setah hian \awkpui kung hi a lo ding kâk ru a.

In hmun takah erawhchuankelhmarcha leh âthlohlîng te,\awkpui kungte ading fir fer a.Kan inhnuaiakamotorkawng laihpawh kan luahlai chuan a lan chian theih tehlul nèn, tunah chuanruahin a lo ei mâm vek tawh a, chutiang hnuhmâ rêng rêng chuhmuh tùr a awm ta lo va.

Kan hnàwmpaihna laiah chuan làmkhuang kung hi a loding bùk laih a, \han chhoh zêl hi a châk hlein ka hria a, a bul vêlahnim chu han sam faisak tak ka nâp a.

Kan chuktuah huana Serfáng kung pawh a lo la dam ve\âwk \âwk a. Mahse a upa ve tawh a, a ro ri re a, a \hen \hentechuan hnah hring a la chhuah ve na a, thihmai hmabâkve tawhnihian a lang a. Chumai bâkah Sâptheiin a lo bàwmdeuh lâk bawksi a, ka lainat hlemai a.

KanKâwlhai kungpawha \hanbelh ta lo emaw tih tùrin abùkngaiinalolabùkvelaiha.Kannaupanzual laiakaninbihruksiak\uma Kâwlhai kunga kan lawn a, min hmuh har ziate kha minngaihtuahtîr a.

Kan fangkual zêl a. Tuikhur kawng lamahkankal a, tû tabîkmah ni lo : a rah hun apianga a duh duhin kan lawhmai \hin

- 115 -

theiria pawha lo la dama;mahse a zâr \hen \hente erawhchuan lothlâk tawha.Chuchuanka lunga ti lêng thar lehêmêma:Pathiannîa ni a, chawhnu inkhâwmbanahMaremi-te nèn lèn khaw thawnpahin tuikhur kawng lamah chuan kan kal a. Theiria chu a lo rahhnem êm êmmai a. A rah hnem avàng chuan a zârte pawh a kûrhnepa.Ahnahkárah chuana rahhmindùkte chua langdumdeuhtlûkmai a.A rah \ha deuh zârte phei chu a hlawmdeuh tup niin ahriat a. Chu chuMaremi te chuan an ei châk tlatmai a.

Thingkunglawnlamahhiankaninhleitehchiamlova,ninhleitùr khawpinka thiamnahek lo.Mahse a changtunu-ten an ei châkmiau chuan thapui thawha lawn chu a ngai chu a ni ta si a.Akunghnuaiahmin lo nghâk a; ka han láwn ta a.Kahanpum-bawh chholauh lauha, kakea lonal deuhavànginka láwnhlei thei ta lova, katawlh thla leh \hîn a.Chutih laiaMaremi-te lo hlimzia leh annuihnasat ziate kha. Láwn thei lo nih ka hreh si a, ka han bei leh ngatngat a, a hnuai lama an lo \an phekdànte kha.A tâwpah zawngkaláwn thleng thei hrâm a, a rûka ka hah dàn leh ka ká a ka thaw alen loh teuh ziate kha.

A rah ka lo va, hnuai lamamiten, "Kha lai zârami kha atui hmel, a dùk pawh a tam rawn thlâk rawh," an ti a. A kungaláwn, a hmuhnaitu zâwkkani reng chungahnuai lamamite zai kangaihziate mawlh kha. A zârin ka han thliak a, lei lamah ka hanthlâk a, a \il tuar tuarte kha. Hnuai lamah an lo \e teng tung a, anduh khawp an ei hnua a báwra hawn tùr an duh a, ka han thlâk a,a invuak \ilh leh \hînte kha. Theiria kung sang tak a\anga \ilmiahlova, báwr \ha taka an hawn theih tùra ka thlâk fimkhur dai daiziatekhaminngaihtuahchhuahîra.Ka\hiantelahchuanminhriatpuitumah an awmsi lo.

Tlai nî a tlâk dáwn ruaiah in lamah kan haw a, hmânahlimtakakanlènna\hin, suangtuahnamitthlá leh tawnmanglamakalo hmuh \hin 'kan khua' chu lengtilêngtu a lo chang ta a. |huva telehVa-in-ronghâkte tán tual lènnahmunaha lo chang ta zâwksi a.

- 116 -

BUNG 20

Zànkhat chuMaremi nèna kan inngaihzawn laia ka \hiankawm ngeih êm êm \hin inah ka lêng a. Ani chuan chhûngkawrokhawlhna avàngin lehkhazir a bansan hmâ a, kut hna a thawkthuai a. Nupui pawh kei aiin a nei hmâ zâwk a, fa pawh kei aiinpakhatin a nei tam tawh zâwknghe nghe a.

Kut hna thawkin ei a zawng a. Pa taima tak hi a ni a, lo aneih bâkah vawk a vulh a, ar tam tak a vulh bawk a. An intodelhêm reuh a, mi taima tán chuan kan ramah mahni intodelhnakhawp chu a la awma ni tih ani a\ang pawh hian a hriat hlein kahria a.

Naupang an tih mut fel hnu chuan an nupa nèn chuanthukhawcháng kan sawi a, kan titî ho va, kan inkawm vêl laichanchintekansawia, nunhlui chihranghrangkansawichhuaka,

- 117 -

Mareminênakaninngaihzawnlaichanchintekansawia,kanin\hendànte pawh kan han sawi a, ka \hianpa nupui pawh a nuih a za vehlemai a.

ChutiaMaremikanhansawichhuakleh tachuachanchintekazawtchhunzawmtazêl a.Abul thuma\angin tihianminhrilha ,"Khatia nang nèna in in\hen tâk hnu khân a zia zawng zawng athlâk danglamvek a. Khawtláng leh kohhrana a theih ang tâwkarawngabâwlve \hintepawha thlahthlama.|hianngainave takni\hîn kha \hian rêng a kàwmngai tameuh lo va.

A taksa pawh a thu that a, a hlim hmêl rêng hi hmuh tùr aawmngai lova.A\hiantenchawhhliman tumpawhinahmuichuahankeuvenaa, a thinglungchhûngril chuahlimchuang loani tihahriat theih a. Thâwkkhat lai phei chuan a nunna thlengin a tuarhlauhawmhial khawpinaawma.Mahsechuêmzawnga thleng talo va.

A nun a beidawng êm êm a, thil hi a êng záwng leh ahlimawmzáwngina thlîr thiamthei lova.Ahun tawnapiangchuana nun a vawchau va; a tán chuanmi hlimnî te hi lungngaihna nî achang a,mi lungngaih nî erawhchuan anun an \awmpui thei a.

Tlangvál \ha tak takpawhinanngaizáwngve \hîn taknaa,amahin a ngaihsak tlat loh avàngin a lakah chuan anbeidawngzêlbawk si a. Chû'ngmite pawh chu hmangaihnamitin a thlîr thiamtawh lo va, a tán chuan hmangaih thu hlan pawh zualko ráwl nèndanglamnaaawmlo.Mipa tawhphawtchua ring thei tawhngai lova, hmangaihna awkápawh ahrethiam tawhhek lo.

Kumaralzêla,ngaihzáwnglamrêngrêngangaihtuahngaitawh lo va, beiseitute pawh an awmve reng na a, a lakah chuanbui lung tâwkanghlauhanningawta.Pasal leh lektephei chuneiha tum lo rêng rêng a. Pasal nei tùra thuràwn petute awpawh a tánchuanninawma tlingani.

A\hatlaihunhluzawngzawngchu lungngaihnánahmang

- 118 -

a, khawkhat nula hmêl\ha leh fel ni \hîn kha tunah chuanmite zahpawhphur lovin tlangválten inchhaihnán takan lohmangtaanihhi! A taksain chuai lam a pan zêl a, a tán han intuaihnum thar leh abuaithlâkmaini lovinaphurawmtawh lova, a tánzawngkhawvêlhidamlaihremhmunaningawtmaiani," tiin.

Achanchinkimchangkahanhriat chuan tihdanglaminkaawma, lainatnainkakhat a;mahse tihngaihnaaawmmiahbawksilo va, 'A pawimang e' ka ti leh ringawt \hîn a.

Ka lêngka hawchukanupui fanaute pawhan lomu tawhhlawma.Ka fâte pahnih chuRizai pawh sinmanghlei lovin an lolet bal a, an bawp pawh a lo inkawkalh nak a. Pakhat zâwk pheichu a lomu her hlemai a, an lo hnâr sâk sâk a.Kan nu ngei pawhchu a lomuhil ve tawh a.

Ka nupui chu ka han en \hîn a, ka en nawn leh \hîn a.Aningei ngei pawhchukahawdeuh tlatmai a. Zàndangah chuan a lomuthilh tawhpawhhianabiangahan fawhsakchânghikanei a, katiharh lehngenge \hîn a,mahse tiharh ta lèm lo chuanka inthawlhve ta nghalmai a.

Muthmunahchuanka\hianpainMaremichanchinminhrilhchu ka ngaihtuah let vang vang a. Pawi ka ti lutuk a, tihngaihna aawmchuangsi lova, thâwkkahan lahalhhalh \hîna,ka thinlungahchuan 'Keimahvàng a ni, keimahvàng vek' tih chu a inthumrawntluk tluk reng a.

Kaninngaihzawn\antirhlaitekadáwnkir\hîna,nawrluihnatel hauh lo, duhthlanna thiang taknei chunga inngaizáwngkannihdàn te, kan inngaihzawn hnua ka tána a inserhhran dán zawngzawngte, kan in awmbosan lai pawhaheltu tam tak kára ka tána arinawm\hindànte kangaihtuah a.

"Ka hmangaih che a, i kianga awm hi ka ning ngai loasin. Nang hi ka hmangaih ber i ni a, he khawvêla ka lo pianve a, ka lo pianpui Hmangaihna hi i tán, i tán chauh ka serh

- 119 -

hrang a, kan chungah eng pawh lo thleng se, ka hmangaihreng che anga, khawvêlah hian nang chauh lo chu hmangaihneih leh hi ka tum tawh lo rêng rêng, nang hian min lo duh taktak lovin, mi dang min neihsan a nih chuan ka tán khawvêl hidamlai hremhmun a ni ang a, ka lêng tar \hak mai ang," a tihlaite kha kamitthlá-ah a lo lang uai'h uai'h a.

Ka hawisan tâk hnua min la beisei nasat dànte kha kangaihtuah lo thei ta lo.Kumkha lehchenkan inngaihzawnchhûngkhân han demna tùr pawh ka hriat loh kára kan in\hen chhantekha, kan in\hen chhan ti ila : ka \hen chhan a ni zâwk awme.Anizawng a thutiamah a la rinawm fan a; kei lo chu hmangaih dangrênganei leh tawhngai lova,ka tánchauhahmangaihnaneihchhunchu a la serh hrang a, hmangaih dang ka neihsan tâk hnuah chuanhe lei hi lungngaihna leh beidawnna ram, damlai hremhmun a lochang ta si a.

Maremi'nmin hmangaihna hi chu ka han ngaihtuah neuhneuhhianaropuika tiin, sumlehpâi,nawmsakna thlâkhlelhavàngaminngaizáwng satliah a ni lo tih tuna a dinhmunhian tarlangin kahria a. Mahse chhânlêt loh hmangaihna zawng pàr ni rêng aawm thei si lo va.

Kanupuinènkahankhaikhin \hîna.Anihichuankanihna,sum lehpâi lehnawmsakna lamûmavàngaminnei ve tamaimai,athinlungchhûngrilahchuankeimahminhmangaihnaaiinkadinhmunzâwkhianhmunachang lianzâwkang tihka ringhlel lèm lo.Engemaw avàngin ka hna hi bansan ila, a remchâng ang thawk kualinawmve tamai ila chu :min \henêmlohpawhin inchhûngahchuanhlimnî kan hmuhpawhka ring lo. Tun dinhmunah chutiang chukannihchiah lohavànginkanchhûngkuakanhlim lochuang lova.MahseMaremia\angachhuakhmangaihnaa\anghichuankut tual-lei-chham leh retheih bàk berh tak pawhin awm mah ila, minhmangaihnaabosalmaichukaring thei lova.Harsatnakachungahlo thlengin ahrehawmberhunahpawhmin thlahthlamaphalinka

- 120 -

ring lo.

Kan nu nèn chuan kan lo in pawmrei ve tawh a, atiraminduhna leh hmangaihna siamtu ka dinhmunmai kha ni tawh lovintunah chuanmin hmangaih ve tak tak ni pawhin ka hria a,mahseMareminènakan inhmangaih tawnanghi chuan inhmangaih tawnni ta ila, engti'ang chiahin nge chhûngkua kan danglam ang tiherawhchu sawi harsa ve tak a ni.

Maremi chanchin ka hriat thar avàng ngawt chuan thinlaimuhnu a tho leh a. Zànmûchhîn zai rêng rêl lovin ka let tawn seka.Ka langaihtuahngai rêng rêng loh thil chuminngaihtuahtîr a, katum loh thleng thlengin kannuhial pawhakàngkâi ta zêlmai si a.

BUNG 21

Aizawl lamah kan kir leh ta a. Thenrual \haten minduhsakna-ah kan lawm haw hle mai a. Buhban fai te, bapui te,dawlrêp te, behlawi rêp te, eng rêp rep emawmin hawntîr \euhmai a.A \hente chuan hmunphiah rappui-chungsánga an dah ungtawh tak temin hawntîr bawk a.Motor-in kan hawna a, kan hawbáwr hle mai a. Mahni khaw hlui nà nâ na zawng mikhual angthawthangin inngai tawhmahila,mahnipian lehmurna,seilenna-ahchuan lainattu hmêl leh duhsaktu hmêl hmuh tùr pawh an lo tamnge nge e.

Eng páwl pawl emaw,Association hrang hrangte pawh ahmingin awm kim ve biai mah se thiltih a harsat dán hruaitu\henkhattenminhrilhvepawhchuka rilruinkangaihtuahnasahlea.Thingtláng tih takahSorkar lamlahinanhlamchhiahnasat ziakahan hmuh thar leh tâkah chuan ral a khata ka lo hriat chhuah ve

- 121 -

zauh zauh \hin pawh chu lainatnain ka khat ta zâwk a. Khawpuinèn mamawh a dang chuang bîk si lo va, khawpui lam uchuakkhawpa an hai vurmêk laia thingtláng laman hlamchhiah dàn kahan hmuhmeuh chuanSorkar pawhka dem ta hle zâwk a.Politi-cianmahni mai inhmangaih lo, ram pum huap hmangaihtu kanmamawhhle niin kahria a. Sorkar kutthlâkna \henkhat kahmuhtelah chu Bill lak nán lekfanga Register Contractor pawh ni lo,Ministerbiak thiamnaavàngacontract tenau thawkhotehnathawha ni a.En chet a dâwl lo va, lungawi a har ka ti hlemai.

Hawn kawngah chuan kan nu chuan a ninawma tihzia ahrilhfâka.Hrehawma ti êmêma,hawa lo châkngawihngawihhia lo ni a.Nin apui a lo ngahhmankhawpmai a :Minau, naupangbàl te, kan thlenna inami lo lêngtekhaa loninghluahhluaha.Miinan han en duh deuhte kha a lo ngei thul. Chumai bâkah thing antuahkhukhaa longai thei lova, a ningêmêmmai a.Eirawngbáwlahanpuihvechânga, belmangkut tidumduhzetmaikha a loninghlemai bawka.Kut dumneunuauaawmfomaikha a lokhamêmêmmaia !Chumaibâkahkhawlai ngapmawlhmaikhaa lo tei theilo va.Chhuat a nawh fai ve chhun pawhnaupang tam ta na chuanan rapbal zungzungmai si a, chhuat nawhngai zîng lutukkha a loninghman êmêmmai bawka.

A lehlamah chuan awh a pui a ngah viau mai thung a :Bangrela bapui lian pui pui, phawk \ha hre hru an dah kâk hênghuangmai te, \hehlâna vaimîm ap an khai tlar ter'h tuar'hte kha aawt ngawih ngawih a.Vawk kan vulh ve bawk a, tuah atán a duhve deuhni ngei tùr a ni : kawtlaia thingkhawna thing an chheh erhurhmaite chu a awh thu hahîpin a sawi ve thung a.

Kei lah chu rilru nuam lo \euhinkahawa.Maremimawlhmai chu ka ngaihtuah a. Engtin awm ta zêl ang maw ? tiin kasuangtuah a; kan nuinmin han biak châng pawha chhânmai duhlawk loh chângka nei a.Kawng lah a \i\ohin , kan tlan chak bawksi a, a sep hianmin sêp dawrh dawrh reng a.Ko chhak lampanga

- 122 -

hmunphiah kungte leh rairuang chuanhmai a rawnháwl leh zauhzauh \hîn a. Enkawl ngai rêng rêng loh kawngpui ang maia asawrbawl chhemai leh kawngpui sîr hnim lutuk chu amak pawhka ti hlemai a.

Kawng a sawrbawl chhe deuh a, kan insawh sil viau e tihmai loh chukan tluang viau va;Aizawl pawhkan thleng ve ta a.

BUNG 22

Hun a kal zêl a. Kei pawh ka thawhna a\angin Aizawllamahmin sawnve ta a.Officer-e ti lo chuankamikhual deuhdûka,mahse ka pindan bîkah ka awm tamphah viau thung a.

Nikhat chu, hna kangahvak lèm lova,Chair-ah thatchhedeuhmaiin ka \hu a, ka inherkual vêl a.Ka awmnapindan lah chua thiang \ha a, tukverha han dah chhuah phei chuan khua a hmuhzau theih êm êmmai a. Tukverhah chuan ka dâk chhuak a, kahawivangvanga; ràl leh lamanula leh tlangválkawngakal chungainchhaih har har hi ka hmu a, an liam thlengin ka thlîr zui reng a.Chutia an liam tâk hnu chuan ka ngaihtuah chhunzawm ta neuhneuh a.Maremi bawkminngaihtuah chhuahtîr leh pek a.

Keimah avàngin a nun hman dàn a dang ta viaumai te, arilru put dàn zawng zawng a thlâk ta vekmai chu ka ngaihtuah lothei ta lo. Tunah lah chuan ngaihzáwng a ngaihsak tawh si lo.

- 123 -

Ngaihzáwngangaihsak tawh lochusawi lohmipa tumaha ringzota lo chu pawi ka ti êm êm a.

Ahunhmanchhohzêldàn tùrtekasuangtuahpuia.Keimahavànginhekhawvêlhi a tánchuan lungngaihnakhawvêla lochangzo ta a.A \hentendamchhûnghlimnánaanhmanhmangaihnachua tán zawng \ahna leh lungngaihna ti tam-tu a chang tamai si a.Atánzawngnulatlangvál inhmangaihna\awngkamchuthinlai tizîngtua lo ni a, a thiltihna rêng rêngahdam-kawr tha zawi ang chauh anizo vek dáwn a ni.

Mi timaimai lo, tihlamchu ti tlutmai,mahni thuzûkchîngrêng rêng lo, rinawmtakaa thutiamneihtehlen \hakmi,mahni thuduhmi ni chuang si lo va ngaih dàn sawh sawn ngai zen zen lo anihte chuanka rilru a tibuai zual a.Chuti'angmi a nih tlat si avànglehmipa tumaha rinngam tawhsi loh avàngchuanPasal nei lovina lêng tlang duhmaiin ka ring tlat a. Chu chu lo dik ta se, keimahvàng liau liau niin ka hria a, ni tùrin ka han dah chhin a, ka ngaingam theimawlh lo.Keimahvànganimiaumai si a.

Kangaihtuahnachuavâkkualnasahlea, thildangengmaha lengmawlh lo.Ka lo insâwrbing deuh a ni ang chu : ka han harhchhuah leh chuan ka dawhkanhmâ-ah chuan Tirhkah (Peon) a lodingrana.Vawihnihvawi thumvêl lai chumin loko tawhchuniin,kei lah chuan chhân zai rêng lah ka lo rêl si lo va pisa ban a hundáwnhnai a, eng emaw tih tùr \ûl tak aneih avàngahawhmadeuhhlek a duh a,min dil a tum a lo ni a. Ka aw, e, liam vêlmaimai a.

Pisa bana ina ka hawchuka thin a rimdeuh tûkmai a.Kafâten min han zim deuh pawh ka lo vin deuh tuar'h tuar'h a. Nidang ang lo takmaia ka fâte ka han vin deuh pawh an phâwk hlemai a,minmelhdeuhhrakhrak a. Pawi sawi hlei lo naupangka lovin ve vakmai chu ka nupawhinmin lo khaknghe nghe a.Min lochîk deuh bîk nge ni ? "Mama chu i zin haw a\ang khân i zia adang ta daihmai !Engati ngemaw ni le ?! " a ti ban deuh chat a.Engmah hre hek lo le.A ruh langa han sawi dawt lah chu a tih chi

- 124 -

miahbawk si lo.

Naupan têt a\anganu lehpâ thuawih thei tak, zah thiamve\hîn êm êm, an thu pawh a kawi a ngîla zawmve \hîn ka ni a. Nulehpâká a\anghian râwlvin leh thinrimhmai sen tawng lokani a.Minhanzilhvedeuhchângtehianka tuarnahmâ\hînkhawpmaia.Ka nu-in chutiamin lo tih tâk zauhah chuan ka insûmve thei ta a.Naupang pawisawi miah lo, pâte thlahlela, min zar ve ngawihngawihte ka hanvin deuhngawtmai pawhchuka inthiam lova, apawika ti lehhnuhnawhhlemai a.Mahseanih tùr angangchuanizo tawh lawi a.

Mahnichauhva thilvei rûkneihchua tuar lo tùrinan tawrhphaha, nunphungakhaihlak a, buai lohna tùrahbuai phah a awl a,chhûngkaw hlimna a chuai a, innghirnghona a thlen phah chângpawh a awm \hîn a nih hi !

BUNG 23

Ka nupui hi ka iai a, ka duh ta lo thut pawh a ni hran lo.Hmêlahnànâna chuanani aiamidanghan thlan tùr chuangkahrebîk lo.Khawlaiah lehmitehnênahan lènpui chângpawhinkahmaia uang ru ve hle \hîn. Dik tak sawi chuan kan inneih hlim te pheichuanhan lenchhuahpuichângtehianhmêlhriathi tâwk\euh ila,kanupui a nih hi hre vek se la, \ha an ti ve dáwn êm asin ka ti a, kachhuangvehle \hîn ani.

Tunahhianani aia thlanzâwkkanei ta e tih lamaiinkeimainthiam lohna leh nunhlui chuankanun a siamdanglam ta deuh ani.Maremihi kahmangaihhmasakber ani a; a chungah tih loh tùrtur ka lo ti pek a, rilru sual tak ka lo pû a, a laka ka lo inchhuankhumkhang lang avànga a nunkhua ka tinuam lo leh beidawnnakhura ka tlâktîr a, a nun ka tihchhiatsak ka han hriatin a pawi ka tilutuka, tihngaihnavakhresilovin,kanupui fanaute làkah thinrimna

- 125 -

ka zawng chawpmaimai a ni.

Ka nupui chu ka haw deuh tlat a; mahse ka hua han ti ilakahuat chhanhansawi tùr êmêmkahrebawksi lova.Kachungahnise \hat chhuaha \hulh thar ta phut pawhani hèk lo.Thiam lohnanei si lovin ka thiam lo chawp a,Maremi nèna kan kára tlazep tlatnite hian ka hria a, chuvàng pawh chu a nimai thei, ka haw deuhtlatmai a ni.

Maremi nèn kan inkárah hian eng pawimah a sawi hranpawhinkahre lo.Kahan suangtuahvêl a;Maremi chan tùr kahandawnhian ka lainat tlat a, a pawi ka ti tâwp thei lo va, lung chhirinkir leh dáwn ila, nupui fanau nèn kan khawsa ve diah tawh si a; arem \euh tawh bawk si lo.

Kan nu nèn hian ho lo lam tak takah kan in-bàk-kaih tazeuh zeuh reng a.Nupahlimna tak takphei chukanpawhphahleithei lo.Chhûngkawhlimna thlengpawhin a tlâkhniamphah chhozêl a.Anipawhinkazia chuadanglamani tih ahai loni tùr ani; kanulehpâtekiangahpawhalovuinghenghea.Midangte,\henawmtelakah a vui lo hlauh a, ka nu leh pâte laka a vui chu ka fak viauzâwka.Nu tam takchunise : an \hiante leh \henawmkhawvêngtelàkah an vui vaina an thlen ang a. Chû'ngte chuan an \anpuiin avuivaina chuan lopawmpui ang a; 'a rêng rêngah' tih thu sawimaimaiinngaihruatin an lo sawipui \hînngei anga, a lehlamahpasalterel hrât tiin an nuih ru tet tet ang a, hmangaih ber awm takin \haawmtakangaih thuràwnte anpevevêl ang a, chu chukan inkárahhèm \ha tak a lo ni ang a, kan nupa tual-thu pawh rin loh kárin achhe thuai dáwn a. Ka nu leh pâte laka vuivaina châng a hrialeh vuivaina thlen duh khawpa nu leh pâ anga a pawm chu katán chuan thil làwmawm tàwpkhâwk a ni.

Maremi chuabei adawngêmêma, a tihngaihna tehvakahre bîk si lo va.Kei lahin a làkah vuivaina tùr han sawi tùr êmêmengmahkanei azengpawhani si lo.Kavuivainaahriatmiausi lohchuana tánzawngawmdàn thiam leh thawidamdànkawngzawn

- 126 -

pawh a har hle ta ve ang.

A theihtâwp chu a chhuah takmeuhmeuh a. Thu dik takhanhrilhdáwn ila, buainazakhuaa thlengmaizâwkang tihkahlauve tumhrang bawksi a.Lohrilh fai ta kilh kelhni ila, a thîkthuhi atichhe ve nasa \hîn si a, a rilru-ah a \ha záwnga ngaihtuah aiin achhe záwngin a ngaihtuah nasa zâwk ngeiin ka ring bawk si a, abuaithlâkdeuhbawkani.A lehlamahchuan rilru zau takpuinminhriatthiampuiviauanga,minpuihdàn tùrkawngpawhadap thiammialmai thei bawk a.Mahse chu zawnghriat ni bîk suh le.

Vanduaithlâk takmaiin kan fa naupang zâwk hmeichhiachu khawsik sáng takmaiin a na thut mai a. Chuta \ang chuan arilru hianmi hi a phâk thei ta zân lomai a !A buai pawh kan buaiphahnangiangmai.Delhi-ah te,Vellore-ah te India ramaDamdawiInhmunhranghrangahtepawhkankalpuichamchia,mahseawmziarênganei chuang si lo va.Chhûngkawphurrit tak a tling chho ta a.

Kan fanu chungchângah hian a rûk tak chuan keimathawhrah liau liau, Pathian phuba lâkna-ah niin ka ring deuh tlatmai a.KanPathianhimisualte tánchuankanral hmangmei, phubala \hîn a ni si a tiin ka ngaihtuah \hîn a.Mahse keimah ka inpuhpum puhlum dáwn chiah chuan niin ka hre thei bawk si lo.Kansual avánga tuar tùr ni dáwn ila, mihring hi dam tlâk rêngkan awm dáwnin ka hre bawk si lo.

Khawvêlmihringtezîngahhian tumahfamkimkanawmlova,mi \ha lehmi fel kan tihte pawh hi an famkimbîk lo. Pathianchauh a fel famkim a, a dik famkim bawk. Juda-te chuan tuarnalehnatna rêng rênghi sualna avànga lo awmniin anngai tlat a, engnatna pawh nise, natna tuartu emawan pi leh pû emaw, an nu lehpâte emawin bawhchhiain, chu an bawhchhiatna avànga tuarahchuan an inngai \hîn a.Kan fanununkahan enin thil tisual hmêl apu lova,ngaihtuahnasualneiabawhchhe tùrinakhawvêlnunhmana la rei lo lu-laiinkahria a, keimahvàngani ang tihka ring telh telhmai a.Mahse famkimlokhawvêlakanchamchhûnghianharsatna

- 127 -

tâwk theikanni a, kan sualmanhmu\heuhdáwn ilami fel famkimtumah kan awmbîk si lo va tiin ka ngaihtuah nasa \hîn hle a.

BUNG 24

Maremi chu tunah chuan nula senior a ni tawh a.Kut hnathawk, lõneiha ei zawng an ni a. A thu hrimah thingtláng lamahchuan ei leh in han tih tui a harsat dàn tùr te, a tán han intuaihnumthar leh vêl a harsat dàn tùrte ka ngaihtuah a.

Ani pawhin a tleirawl chhuah chhoh hlim chuan heti'angdinhmunahhianadingang tih a inringbîkawmsi lo.Pasal fanauteneiin, pasal thlazar hnuaiahhlim takin a lêngveanga, a chhia a \hapawh nei se fanaute pawmin a awi ve lawp lawp ang a, chû'ngtepawh chu a lungngaih nî-a làwmna leh thlamuanna chantîrtu lehlawmnî-a tilàwmlehzualtu a changvengei ang.

Mahse tunah zawngchû'ng a lo suangtuahve te pawhchuboruakaha thâmral vêlmaimai chuani rih si a.Mihringpangngaitán chuanhma lamhan thlir lâwknachânghre lo chuanawmanih

- 128 -

pawhin chû'ngmite chu hringnun hlutna pawh pha tâwk lo an niang ti tein ka han dawnpui a. A suangtuahnate a thlir kir leh a nihpawhinhlimna leh làwmna tùraa longaihtepawh tilungngai zualtua chang tawhdáwn si a. Tunah zawng a tán khawvêl hian hlutna anei lo va, nun hian hlimna a pe lo va, a tán nunin awmzia a nei lo.Amah siamtu leh engtiklai pawhahmangaih rengtuPathian ahriatloh phei chuan a kawng a va thimdáwn êm !!

Tunahlahchuankumpangngaisawizahthlâkchinkhawpinanula rei a, hetiangchenchennulât hi chua inringbîkhauh lovangle. Fianrial tak takah phei chuan û-te leh nau-te fâ ngawt pawmpawmai chuanmahni fâtengei pawmchâknatepawhanei vengeiang.

Tundinhmunah chuanû leh nau-te leh a tû-ten duatin zahder ve hlemah se, a kumupat zual huna dammawhhritlàn a tawhnikhuaabawihsâwmtùr fâteaneihve loh lehzun lehêk thiar thei lova a awm hunte a lo awm palh theih dàn tùrte thleng pawhin angaihtuah thlengvengeiang.Chû'nghunteangaihtuah thlenchângchuan a rilru a na ve dáwn êmasin !

Mahse, tunah chuan chutiang dinhmun lo thleng theitepumpelhtùrinhmangaihnahiráleninaena,hmangaihtulehhmangaihmamawh siin, hmangaihtu hmêl a thlîr thiam tawh si lo va.Hmangaihtutepawha tánzawnghmêlmaanchangzova.Nunhluidawnkira, \ahna ti tamtu a chang zêl si.

A rêng thuah a rualpui leh a aia rual û zâwk te leh nauzâwk tepawhinnupuipasal neiinkawppui annei zo tawha.Tunaha rilru thlâkinngaihzáwngtepawhhannei thar lehdáwnpawhni se,mipa laminngaihzawnenahanen tawh lova, anhmu senior-in rimenah pawh an en tawh hek lo. A inlêng neih ve chhunte pawhPathlawi hawklak rual an ni ngawt tawh a. Tlangvál tam takte lahchuan a rûkin fiamthu thawh nán tak an hmang tawh a. Tlangválnula laka tlatlum lo deuh leh zei lo deuhte demnán tak an hmangtawhani si a.Anunkahandawnpui hian lungâwipui harsa ka tiin

- 129 -

ka lainata,mahse,phêngphehlepakhuaa tlai zo tawhin,kawngkharawm lo khar tuma beih zawng a hautak lua a ni.

Hunakalvezêla;kanzinnaboruakpawhin tlêminziaawmlamapan chhovehret hret zêl a.Minun tichhetu kanih a pawi katih rualina tihngaihnadangaawmchuangsi lova.Thil kal tawhsûtleh theih tawh loh thil anihavàngin thil awmzeawmlovabuaivakchu a sâwt lovin ka hria a, ' tihngaihna a awm tawh chuang lo' tiinkeimah leh keimahka inthiamchawpa.Tui baw tawhhnu ruh thuawmhek suh, a ni a lo ni zõ vek tawh si a.

Hun a lo rei ve tâk zêlah chuanMaremi avànga ka rilrubuai pawh a reh chho ve zêl a. Kan zin kan haw hlim leh hun reideuh thleng chukanunah thûk takin rawn inrawlh thar lehmah sekhuarei chuan chû'ngte chu a liampui ve zêl a.

Kan fâte pawh an leikâng chho ve zêl a; mahse kan fanuerawh chuan \hat lam a pan theimeuh lo va. Tuh rah seng nia kainngaih \hin erawhchuakianghlei thei lova.Keima thiltihdik lohchukachunga tla lovinka fanuinaphurin, a tuar taanihhika ti rilrudeuh reng thung a.

BUNG 25

Hun a ral zêl a, kan chhûngkaw khawsak phung pawh apangngaichho tawhviaua, chhûngkuapawhkanhlimtlánginnunanuam tawh êm êm a. Kan chhûngkaw bila kan awm ngat pheichuan kan hlimtlâng êmêma, tu chhûngkuamahkan ngai bîk lo.Pisa lamaka kalna pawh a nuamka ti chho ve zêl a, hna kan ngahviaumai a, thawh sèn loh hi kan nei deuh rengmai tih tùr a ni a.Pisa \henkhat an âwl êmêmmai chu ka thîk deuh rum rumchânga awm \hîn a,mahse sorkar hna kan thawk a nih pawhin eng angpawhinhnangah ila, kan tih tùr, kanhmaa let anih tho thoavàngin\ha taka hlen erawh ch ka tum fan \hîn a.

Midangte tánaharsatnasiamtukanipalhmaiang tihpawh

- 130 -

ka hlau hle \hîn a.Mi tam tak hna hmu zõ lo, hna thawh tùr duhngawihngawih \halai a singasing têl anawmani tihkahriat chuan,tunahna thawh tùrngah takmaiakaawmchuvanneika inti êmêmmaia,chuchumintilungâwitu lehhna\ha takaminthawhtîrtupawhani a.Ka thawhnaPisa-ami zawmthawdeuhte pawhka theih angchinchinchuan siam\hat ka tum\hîna, \henkhat chu inchhungêngve tak tak, inti seniorve tak tak, thawk \ha peihmangder lo pawhan awm a, chû'ng mite chu ram phurrit an ni ve tlatin ka hria a.Hlawhlâknikhuainhlawhlaphûr lehachuhhelhleihleianni lawia.Kei chuka thawhhlawh1âkpawh inthlahrungmiah lo tùra thawhhi ka duhdàn a ni a.Hlawh lâk a lo thlen pawhhian lungâwi takin,inthlahrunna telmiah lovin ka la ve \hîn.Min ruaitu tán theihtâwpchhuah hi ka bat niin ka hre ve tlat a.

Ni khat chu kan chhûngte hi chhûngkhat laina hnai takPiancham làwm tùrin an chhuak diak a. Pisa chawlh a ni a, keierawh chu eng emaw piisa hna tihfel tùr in lamah ka hawnchhuanlamin inah ka awma.Hnabul ka \an tak tak hmainTelevi-sion ka en a, \hutthlengah thatchhe takin ka \hu zâl a, a chhuakhmuhnawm lutuk lo nèn, a hma zàna dam lo kanmenpui rei vedeuh avàngpawhanimai thei : kamit a hah tawngkhawngdeuh ani ang chu ka television en pawh chu ka lomuthilhsan ta daih a.

Chutia kamuzâl ta chumumangka lonei a :Kankhua-ahka lo awmleha, tlangvál ka loni leh a, chutia kankhuaaka lo awmleh ta chumakka ti hle a, kapemdaih tawhsi a, nupui pawhkaneidaih tawh bawk si a, engati nge heti'anga ka awm lehmai te ka tirilru a;mahse tlangvál ngei niin kan khuaah chuan ka awmmiaumai bawk si a. A ngaihna pawh ka lo hre lo hlemai a.

Maremipawhkamumangahchuanka lohmua,Aizawl-azin tùrinkankhuaa\angchuanka inbuatsaiha,Maremipawhchuanka zin tùr chuhriain, ka ruala kal ve chu a tum ruhhle a.Kei pawh'thurualpui tùr an awm e' tiin ka làwmhlemai a. Kan kal dàn tùrzawng zawngte kal kawnga harsatna tawh theih tùr awm zawng

- 131 -

zawng chu kan sawi dun \hîn a, a phur pawh kan phûr hlemai a.Chutiakal tùrakan inbuatsaihmêk lai chuankeimahni chhûngkawrokhawlhna avàngin kan kal thei tamai lo va; ani nèn chuan kalrual tumtawhsa, lo intiamkannihavànginanipawhchuanminlo langhâk fan fan a.

Midangtepawhkalrualpuitùrchuanawm\euhnaa,keimahmin rin tâwkêmavànginmidangpawhchua lozaiduhmiah lova,keimah kher chu kalpui tùrah a duh ber leh a lo tih tawh laklawhchukani si a.Chumiavàngchuanmin lo langhâk fan fanpawhanirêng a.

Chhûngkaw rokhawlhnate a kiang chho va, kal tùr chuanka inbuatsaih a.Ani nèna kal dûn tùr chuan kei pawhin ka inngainghethmiah renga.Mahseakal alohunahchiahchuan :mipakhat,tungeanih tihpawhkahriatngai rêng rêng lohchuanminzui ta tlata. Mi pakhat bâk ka lo kalpui thei miah bawk si lo va. Atir têa\anga kal rualpui tùra a inngaih laia chutiami pakhat ka kalpui tachumin thlîr zuivawngvawnga.Ka rualakalvechuduhin minaulawmlawma;mahsekeini lahchuhnung lamhawizai rêngrêngrêlmiah lovinkankal ngaiinkankal a, kan sengêngkal nget ngetmaisi a.

Nakin deuhah chuankahan lehhawi leh a,Maremi chuanmin lo la thlîr vawngvawngchuniin: ahmêlahchuana rilruanâin,a rilru a hnual a ni tih hriat theih khawpin a dâng sâwt sâwt a.Aenngai a en tlawk tlawk a; chuti'anga dinhmun a awmchu ka lainatleh hnuhnawh a, ka hruai lehmaite ka duh rum rum a;mahsemidang tumah ka kalpui theih si loh avàng leh ka kalpui-nuinminthunun tlat avàngin hruai ve ngaihna a awm der bawk si lo va.Lainat deuhchung siin, a harsatnaphuhrûkpui ngaihnahre si lovinkan liamsan ta zêl a.

Chuta kan kalsan tâk si-ah chuan zin a tum pawh chu a\hulhhlen taa.Midangpawhin thurualpui tuminansâwmchamchia;mahsekeimahkal rualpuimin lo tumnghet tawhkáramin lokal

- 132 -

rualpui thei ta si lokhana tiphûr lova, thurualpui tùra inngaive siinmi dang an kalpui leh ang tih chu hlauvin tumah chu a zui duh tachuang lo va.Chuta chin chu a chhûngte pawhin zin khawthawngve tùra an tur chângpawhinvut làkavawihangchauhani tamai sia. Ama awm awmin a awm a, tumah hi thurualpui tlâkah a ruattawh lo va, thurualpui tùr pawh a ngaihven tawh lo va, sâwmtutepawh a hnar chhawmchho ve ta zêl a.

Kan kawmthlang mai himotor kawngpui a ni a,motorhorn a lo ri tuar'h a, chu chuanmin tiharh a. Chutia kamumangaMaremi nun beidawng taka a awmka han hmu thar leh chuan kathinlunga ser awmchu a rawn tipûn leh ta vak a.

Chhun-amut chu thlansa phengphungamut hi a awl a, kahanharhpawhchuan thlàn tuiinmin lobualhuha,kahnâwngdeuhchurh a, ka lû a na deuh bûrmai bawk a. Chutia awm reng chu a\ha lo ve tiin ka inbual harh a.

Ka inbual zawh hnu chuan incheina pindanah ka lût a,darthlalang lian \ha takmaiah chuan ka in en a, ka hmuihmul vêlpawh ka ziat fai vêl a. Chutia darthlalanga ka han in en chu nîdangaka lo enchianngai rêng rêng loh : kabèkdinga lamaser chuka han en chiang a; hmangaih chhinchhiahna, lehkhadena tawkalem (love sign) hi a lo ang hle mai a ! Kum tam tak a vei tawhna'ngin hetiang tak hian ka lo la en chiangngai rêng rêng lo va.

Kamumang leh chu thil ka hmuh fo \hin, mahse ka lo lahmuhchianngai si lohte chuanka thinlunga rawnchhun leh ta zakmai a. Tukverhah ka dâk vang vang a.Maremi ngawtmai chu kangaihtuah a : Ani hnêna kal a, \awngkam pakhat : 'MINNGAIDAMRAWHAW' han tih chu chu ka duh hliah hliah a.Hna pawh chu thawk ta lèm lo chuan ka vei ka vei a, ka phun sepsep reng a, ka rilruin 'Min ngaidam rawh aw,Marem' ka timawlhmawlha.

Thil chhedeuh tak thleng thlenginkangaihtuahin, rilru \ha

- 133 -

lo takte kahanpû a.Kanupui chu \hen a,Maremi, keimahavànganun beidawng êmêmmai chu neih daihmaite ka rilrûk a. Chu kathil tawn thar leh chuanmin bual hneh hle a.Kan nun hlui zawngzawngteminngaihtuah thartîr leha.Rilru \ha lo tak tak thlenginminngaihtuahtîr leh ta anih chu.

Mahse ka nupui chu han \hen ila : Pathian hmaa kanintiamnate phatsan kan nih dáwn bâkah, kárah fanau an piang vetawh bawk si nèn, ka tán tihngaihna a awm si lo. Fâte fahraha anawmtùrte chukahanmitthla a, kangaingamthei thlawtbawksi lova. Fahrahte dinhmun chhiatzia leh khawngaihthlâk dàn te,mitecheksawlh lehhmuhsit annihdànzawngzawngtekahaihauhsi lo.Nu leh pâ in\henna avànga fâte nun kawng \ha lo zawh an tamphahdàn te, khawtlángin, raminachhiatpuiin amualphopuidàntelah chu ka hai hauh si lo. Nupa \âng\henmeuh tùr chuan thu kapawtchat ngam lawi si lo va.Ngaihdamdil chiah chuhmabâkniinka hre ta a.

BUNG 26

Ka ngaihtuah neuh neuh \hîn a,Maremi chu theihnghilhfithlâk\hakka tumpawhinka theihnghilhhlei thei lova.Rei takchuhan theihnghilhve \hînmah ila, engemawhanhriat chhuah lehnatùr chuan a ûminmin ûm ni ber hian ka hria a. Ka bèka serte lahchukhawih fuhaawlinkakhawih fuhapianginkahre chhuakziahmai bawk si a.

Ka nun famkim thei lo chuanmin tihrehawm hlemai a.Nupui fanaute kianga angial angana chanchin han phawrh a, hansawi chhuahvekduhna rilru lian takmai kapûa.Amaherawhchu,sawivek ta ila chhûngkuainkanhlimphahinkan \hatphahangngekanchhiatpui zâwkdáwn tihchungaihtuahngunangaiinengti'angchiahin nge kan awmphah ang tih lah chu engmah hriat ni suh.Tlêmahan lang riai riai chuni se, a nih tùr angangchu su rawih tùr

- 134 -

pawhahanbawh rawk rawkàwmani a;mahse engmah chuti'anghan lang ririai pawh chu a awmazèng pawh a ni bawk si lo.

Ka nupui chu thu dik han hrilh ila, ka serte hi kawhhmuhila, angial angana ka hrilh vek chuan keimah ang bawkin a hmuhapiang lehakhawih fuhapianginangaihtuahchhuakveanga, kannupahlimnamai bâkah chhûngkawhlimna a tlâkchhiat phah zualdáwnin ka hre bawk si a.Chhûngkuaa hlimna bul \anna chu nuleh pa-ah hian thui takin a innghat a, chhûngkaw hlim tlángnei thei tùrin nu leh pâ a\anga in\an hi a fuh ber fo va, nu lehpâ innghirnghona reng kárah chhûngkua a hlim theih tak tak\hin loh a ni. Nu leh pâ inkár a fel chuan, nu leh pâ leh fanautekár a fel chhawm chho ve zêl a, chu chuan chhûngkaw hlimnatluantling a siam \hîn a ni.

Nupui fanautenènakhawsakhnu tawhah, tuna lanulamêknundàn tùr ngaihtuah avànga chhûngkawhrehawmzual dàn tùrtengaihtuah a ngai a.Kannuphei chuan a thîk viau loh pawhin ho ati viaumai thei bawka.Chu lah chu engmahhriat ni bîk suhka tihtawh kha.Mahse keimahamin tihbuai dàn han ngaihtuahin engemawchângangaihtuahnasat zual lai deuhte phei chuankohharhka ngaih chângte a awmbawk nèn, thil buaithlâk tak zawng a ningeimai.

Mareminènpawhchuan intawn lehnî pawhher lehpawhniseahnênahngaihdamdîl tapawhni ila,min longaidamduhrêngang em ?Ani chuanmin lo ngaidamduh pawh ni tehrêng se :minun tichhetu,mi tibeidawngtu ka nih avànginPathian huat záwngka ti a,Pathianinminngaihdamchuansi lohchuanawmzianeiinkahre thei tlat bawksi lo.Mihringtehi inngaidam tawnin, inhrethiam\hînmah ila, a pawimawhber chuPathian tihlungâwi lehPathianngaihdamna famkim chu a ni si a. Amaherawhchu Pathian chulainatnaa khat a ni a,mihringtemin hmangaih êm avànga a Fapaneih chhunhial kan chhandamna atána khawvêla rawntîrtu a ni a.Keimahniin sual nihkan inhriat a, thil sual kan ti a nihpawhaAma

- 135 -

hnêna kan sualna ngaihdamkan dil a, a hnêna kan tlûk luh phawtchuanengtik laipawhinminpawmduhrengani tihchukahre lawisi a.

A lehlamah chuan ngaihdam dîl tûra ka han indah chhin\hinngawtpawhin tuna takahan thar thawh lehhnuhnawhchu \ûlahriat lohna chin kanei a; keima inphahhnuai hleih theih loh avàngpawhani ang.Nupui fanautenènakhawsave tawhinnunhlui liamtawh avànga nula hmaa ngaihdam han dil thar leh vêl pawh chuinhmeh lo riauhianhriatna chintekahannei thul.

Ngunthlûk taka han ngaihtuah neuh neuh chuan ani lakangaihdamdil chu bá niin ka inhre tlat lawi bawk si a.Mahse, \ûl tichungin leh bá nia inngai chung siin harsa ka ti êm êmmai si a.Mihringnunhi chuchaponahian akhat a,mahni hi kan indahsánglar \heuhmai a. Kan thiam lohna nia kan hriat ngei ngeiah pawhhian ngaihdam dil hi kan hreh \hîn. Keimahniin thiam nia kaninhriatna-ah lek phei chuan ngaihdamdil chu a hnai lomai \hîn.Tlâwmnanun neih hi duh deuh \heuh chung hian kan hmang hleithei lo lawi a.Chu tak chumihringtemin tibuaitu a ni \hîn.Tlâwmtaka nung chungin keimahni aiin midangte hi hmu \ha theingat ni ila chuan nun hi a nuam ngawt chuan a rinawm a ni.Ka tlâwmhleih theih loh avàng tak chuan a niMaremi chungahpawh ngaihdam dil harsa ka tih a, keimahni inkára harsatna a loawmchhan pawhka tlâwmhreh vàng a ni si.

Kan fanu rilru buai lah chuan ziaawm lam a pan ve deuhdáwna kan han hriat deuh pawh awmzia a nei hlei thei chuang lova, \hat chângnei ani deuhchauhmai si a. India ramaheti'ang lamenkawltu thiamte pawh phâk ang tâwk tâwk chuan kan pan nasahle a, pan lo va hlei pawhkan neimang lo;mahse damna famkimrêng kan hmu zo lo.He khawvêl thiamnaah chuan kan beidawnghul hual a. Pathianmihman, tihdamrawngbâwlnaneite pawhkanpan ruak ruak a, an awmnaahlat leh kanpanhla hi a ni ngawtmaia. Han \hat ve deuh chângte pawh nei ve mah se rei a awh thei

- 136 -

mawlhsi lo.

Sawi tawh \hin angin kan fanu chungchângah hianmawhphurtuniaka inrinnate chua rehhlei thei lo.Mahse sualmanhmudáwn ta ilamihringte zîngahhian tu amahdam tlâkkanawmdáwnin ka hre bawk si lo. Maremi hnêna ngaihdam ka dil rualruala kan fanu buaina pawh chu kiang / reh chhawmve tùrah kahanngai thul. 'Marem,Minngaidamrawhaw' han ti ila, damhlentak tak angmaw ?

Mihringte hi chu kan ngaihtuah hian min hruai a, kansuangtuahlêngvêlhi thilni thei tùrahkanngaia; rilruina loruahmanlâwkvehi chumihringchanzawnganingeimai;mahseachhânnaleh a tak thlentîrtu leh nihtîrtu chuLalpa a ni si a.Mihringte chuankan duhthusam hi thlen dik tîr kan tum ran a; kan \awng\ai rêngrêng pawh hian làwmthu sawina lam aimah hian kan duhzáwngkan thlen tam a, kan duhthusamngawtmai hi kan thlen a , a takathlentîrtu chuPathian a ni a, keimahnimihringte thu a ni der si lo.

BUNG 27

Ka nun hlui ka chhuikir neuh neuh châng hian ka nu lehpâtenmipuitlingkanih lohhlau rêng rênginnunkawng\ha tinrengminhrilhinminzirtîra:Chhûnglehkhattenènainlaichinna\haneihnakawng te,mihring khawsakdànphung leh nundàn \ha leh thlîrnadiknia anhriat te,Lalpa \ihhi finnabul anih zia te, hlawhtling tùratih tak takna leh beih nasat a \ul bâkahmahni kan pawimawhberzia te, inngaihzawnna leh hmangaihtu dik thlir dàn tùrte lehmipathmeichhiatnathlenginthlirdàndikleh\haminkawhhmuha.Mahnikanpawimawhêmêmrualin \hiansualkawmchukanrin lohhlânakanduh lohna lamaminhruai lûttuani tih thlenginminhrilha.Nulehpâte thuzawmmichuanhmuingîl a, anhlawhtlinbîkdànte pawhmin hrilh \hîn. An lak a\ang hian zirtîrna \ha lehzual

- 137 -

han beisei leh chuan tùr awmin ka hre lo.

Mihringhizawnginmahnipuitlingkhatakan inhriathnuhichuanmahni thuhi fing taber lehdik taberniinkanngai fova .Chuchu a rûk a râla kan tlûk chhiatna a ni fo rêng ani.Mi puitling chintawha ngaihte chu nu leh pâte pawhin naupan lai ang em chuanzirtîr tùr leh zirtîr ngaiah pawh an ruat tawh lo fo rêng a ni.Mahseinlâk-puitlinna chumi tam tak chhiatna thlentu a loni fo \hîn si a.

Engemawchenchunu lehpâte zirtîrna chukazawma,kanun kaihruaitu ber pawh a ni \hîn.Mahse engtik lai emawhun laia\ang khânka hriat loh hlanin ka nu leh pâte zirtîrna chuka lo penbosana.Kavêla thil awmtechuanminchîma, tal chhuah \ûlniakalohriat loh chuan thangâwkanginnghet takin tal chhuah leh theihrual lohvinminâwkrengsi a.Hruinei lovinminhlînga; chak siin,chaknih inhre si lovin tal chhuah tumnakanei thei lo va.Chuhruinei lochuannghet takinminphuara,keimachaknachuphuarbetina duhna lam lamah min khalh ta si a ni. Chu chuan nu leh pâtezirtîrna lak ata min pen botîr a, inchhirna reh thei lo min siamkumkhua ta a nih hi.

Hostel-akaawmlaiaka\hiankawm\hintengaihdânchuankangaihdànathlaktîra.Kanchhehvêlboruakhiankannunsûkthlêkdànahkawngro a lo vahan sunasa tehrêng em !!Pathian \ihna lakata te,nulehpâzirtîrna lakata tekanrilruzawngzawngminthlâksaka, thianghlim taka nupui zawn a, neih ka tumnate chu a thlàwn achantîr a. Tlangval laia nula ngâi nih chuPathian huatthu sawi niaka lo ngaih \hinte pawh a letling zo ta !Nula ngâi lo chu pà lo niinkangai tadaiha;hmangaihnalantîrnánnupuipasalneihhmapawhinmipat hmeichhiatna hmanchu \ûl leh hmangaihna tizualtu niin kahriat phah a; mahse a lo ni der si lo. Thil \ha zâwk leh finthlâkzâwk, thil dik nia ka lo hriat leh inpumkhatna zâwknia ka lo hriatthar ve hnuhnawhpawh chu harsatna siamtu a lo ni ta zâwk si a.

Chumiavàngchuanka thlirnaazau tâwk tawh lova, ahunhmaa mipat hmeichhiatna hman pawh sual leh Pathian pawi

- 138 -

khawihna, Pathian zah lohna leh keimahni tán a pawi ziate chukahrechang leh tawhmawlhsi lova.Tunah lahchuan tuibawruh tumang chauh a ni a, inchhirin bán a chen a ni ta si a.Mahni chauhintuar ila, a zia zia a la awm thei a;mahse keimahmaiin ka tuar si lo.Chhûngkawnun tikhingbâitu a ni a,Maremi rilru hliam a, tinatu,beidawnna khura hnûk lûttu a lo nih phah ta si a !!

Mi \ha fâ, Kohhrana rawngbâwltu pawimawh ve tak takfa, huai kawmbâwl an awm \hînte pawhhimi tam tak chuan kandemve ngawt \hîn. Han ngaihmai chuanPastor fâ te, Upa fâ te,rawngbâwltu pawimawhve tak tak fâte chu fel tak,mite entawntlâkni tùrabeisei theihchuanni a.Amaherawhchu, an famkimbîklo tih erawh chu a chiang reng a ni. Famkim lo khawvêl a nimiaumai a. Tumahinmahni fâte thil \ha lo ti tùra an zirtîr an awmkherawmlove.Mahse zirtîrnadawng \ha tak tak, zawmduhchuang lou\awk tûrvawnvengawrngawr ringawtmaihi anawma.Ahmanhunahhmannachânganhre lèmhlei lova,zilh lohfâangmaianungtlat an awmthîn a.|henkhat chu zilhmawlhmawlh chungpawhabeng lehlamahachhuak lehnghal zêl emawtih tùrkhawpaawmzianei lo pawh a awm theih rêng a ni.

Ka thil tawnkahanngaihtuah letneuhneuhhian thilhi thlirdàn chi khat chauha thlir a pawi zia te, hmangaihna hi a \hente tánhlimnaanihrualina \hen tánzawnglungngaihna leh\ahna titamtuanihziate,hmangaihnamitdelavàngamitenmianrin theih loh(nulâttlangvalnakawngah) chhan te, nula tlangvál senior te senior chhante, \hian kawm fimkhur a \ûl dànte leh nu leh pâte zirtîrna penbosanhlauhawmdànteminzirchhuahtîr tazâwka.Tunahlahchuanngaihdam tlâk loh hi 'Marem, Min Ngaidam Rawh Aw' tihduhin ka kûr reng a nih hi !!

00XXX00

24042002-120920021200PMAVL