Kadareja Mes Enderimeve Djaloshare Dhe Makthit Te Pallatit Te Enderave-b

8/14/2019 Kadareja Mes Enderimeve Djaloshare Dhe Makthit Te Pallatit Te Enderave-b

1/15

KADAREJA MES NDRIMEVE DJALOSHARE DHEMAKTHIT T PALLATIT T NDRAVE

Dr. Margarit Gjoka

e-mail: [email protected](Sipas orgjinalit t botuar tek Gazeta Tribuna, 29 tetor dhe 6 Nntor 2008).

Ribotuar n revistn elektronike Ars Poetica:http://www.seguraweb.nl/arspoetica/dokumente/Ars_Poetica_Nr_13-XI-2008.pdf)

Ismail Kadare duke dhn autografe lexuesve n

Athin (2007)

Tetori i do viti n bot prjetohetsi muaji i mimeve Nobl dhe q

prej rreth nj dekade me interes tveant edhe nga bota shqiptaredhe ballkanike meq nj shkrimtari ksaj treve, Ismail Kadare, kaqn n pritje t telefonatsmagjike pr akordimin e ktijmimi. Edhe kt vit telefonata e

pritur mungoi, por ndrkaq nukmunguan diskutimet dhe

parashikimet si n arenn shqiptaredhe at botrore. Nj numurkonstant kundrshtarsh tzellshm rishpalosn argumentat etyre kundr Kadares dhe nj

numur akoma m i madh lexuesish q rritet me progresion gjeometrik mendojn seKadareja e meriton nj trofe t till.Nga treva shqiptare, konstant n konfliktin anti-Kadare, gjejm Rrexhep Qosen i cili,gati nj muaj para Stins s Nobelave, gjat nj interviste n panairin e librit nUlqin, i mshoi edhe nj her tezs s tij Kadareja-mit i komunizmit duke ricikluarn format t shkurtr librin e tij T vrtetat e vonuara dhe bile duke e br

prgjegjs at pr mos njohjen e Kosovs nga vendet e Lidhjes Arabe ku ka aderuarShqipria!!! Krejt ndryshe e vlerson John Carey, kryetari i juris q i akordoiKadares mimin Man Booker International pr letrsin n 2005, i cili n

prshndetejen e dhnies s mimit theksoi se Kadareja sht mbrojts i kulturs dhehistoris shqiptare

Kurse n arenn e jashtme gjejm nj artikull review nga Barry Baldwin(shfaqur n internet n 26/09/2008) [1], profesor n Universitetin e Calgary-it, nCanada me 12 libra t botuara dhe rreth 600 artikuj pr historin dhe letrsin eGreqis, Roms, Bizantit dhe Shqipris. N artikullin e fundit ai evidenton t gjithkritikn q ka filluar ndaj Kadares q pas 1990 kur krkoi strehim politik n Franc egjer m sot.

Artikulli nuk sht shkruar me stil t pa anshm, prkundrazi qmtimi iargumentave ndaj tij nga autor t tjer nuk prbn aspak kritik letrare dhe e renditat n lobin anti-Kadare. Kadareja-thot q n fillim Baldwin ka nj avantazhartificial sepse sht prkthyer n anglisht, fat t cilin nuk e kan pasur nj srshkrimtarsh t tjer si Dritro Agolli, Neshat tozaj, Teodor Lai, Nasi Lera, Dhimitr

Shuteriqi etj. Pra Baldwin me fjal t tjera na thot se po qe se gjendet prkthyesi iktyre autorve, ather letrsia shqiptare do ket shum Kadare, thnie q as ai vet


2/15

nuk i beson. Por ndrkaq edhe prkthimet nga David Bello n anglisht t Kadaresnga varianti i tyre frengjisht Baldwin i quan pakuptim ashtu si t lash rrobat n ujinku dikush tjetr i ka lar ato njher (citim ky i huazuar nga nj letr q Blendi Kraja idrgon David Bellos). Edhe vet Bello pranon se fillimisht nguroi dhe u prpoq tgjente nj prkthyes profesionist t shqipes n anglisht por nuk mundi. Dhe

prkthimet direkt nga shqipja n anglisht t realizuara n Shqipri ai i konsideron tsakta por me nj gjuh t vjetruar dhe gati t lesht (drunjt n tekst) [2]. Ndrkaq

prkthimet n frengjisht t Jusuf Vrionit ishin m shum se profesionale, thot m tejDavid Bello, prandaj u angazhua n kt mision trheqs. N t vrtet megjith sekjo eksperienc e riprkthimit sht e njohur n bot, kritika qndron dhe PeterMorgan jep fragmente t pasakta t perkthimit anglez nga versioni francez i JusufVrionit [3].Por prgjithsisht, megjith alterimin e mundshm t orgjinalit nga dy prkthimeradhazi Kadare ka magjepsur edhe botn aglishtfolse dhe m gjr me romanet e tijndonse shum mendojn se Kadare sht m shum nj fenomen i bots frankofone.Pra aq m bindse do jet kjo magjepsje nga prkthimi n anglisht i origjinalit shqip

t ktyre romaneve.Siprmarja pr demitizimin e Kaderes nga Baldwin ka tre boshte: a)

vlersimi negativ i veprs letrare t Kadares b) evidentimi i Kadares si kontradiktorn situata politike komplekse dhe politikan c) etiketimi i Kadares si shkrimtar oborridhe konjuktural.

1. Evidenc e defekteve letrare t Kadarese n literaturn e huaj

Nj nga hallkat e para t zinxhirit t kritiks ndaj Kadares e cituar nga Baldwin shtajo e Sakvar Altinel (1990) [4] i cili e quan kronik n gur si dicka t zakonshme,

pa peripeci dhe novacionCitimi i dyt lidhet me nj artikull t Imogen Foster [5] ku analizohet Pallati indrave. Ja fragmenti i sjellur nga Baldwin: Si ndodh rndomt me Kadare, i

prgjithshm, pa prmbajtje, karakteret si fantazma, narrativ e lir sterile dhe eparashikueshme, dhe Baldwin, si njohs i gjuhs shqipe si prezantohet vet, shti po ktij mendimi [1].Dhe pr ta br bindse kt rndomtsi t artit t Kadares ai sjell nj shembullnga Koncerti n fund t dimrit ku ideja e fabrikimit t njeriut t ri Lej Fenit,konsiderohet nj imitacion i romanit t Orwellit 1984. Lej Feni nuk sht gjtjetr vese Komrad Ogilvie, nj krijes e personazhit Winston Smith sipas ImogenFoster [5-] dhe Julian Duplain [6] . Baldwin shkon m tej duke akuzuar Kadaren pr

plagjiatur ndrsa gjen nj fraz t personazhit Smith (libri i botuar n 1949) identikeme nj fraz n librin e Kadares. Por nj gjykim i till q gjen nj fraz t njjt nmijra fraza dhe akuzon pr plagjiatur, statistikisht nuk sht bindse. Pr m teprkemi nga njra an Orwell-in i cili q me fantazin e tij ironizon sistemet totalitare siai i BS pa qn vzhgues konkret i sistemit, ndrsa Kadare si banor i ktij sistemi thuazuar na bie drejtprdrejt mbresat e tij. Pra n njfar mnyre do t mund takuzoheshin pr plagjiatur ata q kopjuan sistemin sovieto-kinez, por jo dhe ata q

prshkruajn ngjarje reale nga brenda ktij sistemi. Modeli i Lej Fenit n Shqipri met ashtuquajturat shtabe revolucionare n 1967 ishte real dhe jo nj figur imagjinare.Sektort e propagands n parti dhe organizat e masave (apo ministria e mendimit eOrvellit) ishin dika mse reale n Shqipri. Bile letrsia kineze, q prfaqsohej nga

nj poem e timonierit Mao Ce Dunit e krijuar gjat Marshimit t Madh u fut nprogram t degs gjuh letrsi n universitet n nj tremujor [7-]. Por ndrkaq copa


3/15

shabllone t sistemit Orwellian i gjen edhe n sisteme demokratike dhe si ilustrimmund t permendet thnia e nj nj guvernatori amerikan (Miiganit), nqs do tvazhdoj televizori t transmetoj sipas modelit t tanishm, e ardhmja e jon sht t

prfundojm n debil.Sita e holl e Baldwin nga trsia e artikujve studimor t Robert Elsie ka

gjetur nj fragment q lidhet me nj antologji t poezis greke n Shqipri ku npoezin e Kavafit Barbart sht hequr nj rresht i cili tjetrson kuptimin e poeziss Kavafit. [Po tani do t bjm ne pa barbar? Kta njerz ishin nj farzgjidhjeje-pjesa e dyte e vargut sht hequr]. Baldwinit nuk i shkon n mendje qkjo t jet rezultat i fshess s redaktorve. Baldwin q kritikon prkthimin nanglisht t veprave t prkthyera njher n frengjisht t Kadares nuk arrin t kuptojse Kadare e ka prkthyer poezin nga rusishtja e cila nga ana e saj sht prkther ngagreqishtja (Kadare nuk di greqisht) dhe mund gjat ktij tejprkthimi t ket ndodhurky shkurtim.Prsritje t tezave pr plagjiatur gjejm edhe n shtypin zvicerian. Ja si shprehetautori i nj artikulli : Le t'i hedhim edhe nj sy tekstit t 1978: Nj ur me harqe e

osmanve si simbol pr konfliktin midis lindjes dhe perndimit, midis tradits dhekohve moderne, nj vepr arkitekturore n Ballkan, q sht ndrtuar mbi viktimanjerzoreLnda tek "Ura" sht thuajse nj huazim. Ajo sht prpunuar gjat lufts

botrore. Libri, i publikuar m 1945, titullohej "Ura mbi Drin". Autori i saj ishte IvoAndri nga Bosnja, i cili, me kt libr, n vitin 1961 mori mimin Nobel. Edhe idejae "Pallatit t Endrrave" duket e huazuar. N qoft se ndokush do prpiqej t kishte ndor dorshkrimin e plot, ather do t'i dukej se po dilte nga biblioteka e Borgesit.Ose, akoma m shum se kaq, nga dhomat e "Procesit" t Kafks [8-].M i apasionuari dhe i pajisur me nj mani anti-Kadare n arenn e jashtme, po tveojm Kaplan Resulin q e quan Kadaren Zhdanov t letrsis shqipe, shtStephen Schwartz, i cili po e bn veten t njohur n historin e kritiks duke prfolurKadaren. Schwartz ka studjuar Sufizmin q n vitet 60, sot drejton Qendrn prPluralizmin Islamik n SHBA dhe qysh prej 1997 ka aderuar n shkolln Hanafi tIslamit. E konsideron veten expert pr Ballkanin dhe nj libr i tij Dy fytyrat eIslamit sht prkthyer edhe n Shqipri. Duke refuzuar t njoh realitetin shqiptar tviteve t monizmit, sonda e tij e krkimeve l jasht vmendjes ato vepra q i dhanfam ndrkombtare Kadares ose i kalon ato tagencialisht dhe merr n mnyrselektive shkrime q t mund t bhet binds n fajsimin e tij. Shkrimet e tij jan s

pari dy artikuj n Buletinin Katolik Shqiptar n 1993-94 dhe pr publikun e gjer meartikullin "Ismail Kadare's Prize Fight," n revistn The Weekly Standardn 1997 [9]dhe s fundi nj studim n revistn Contemporary PoetryReview [10] rreth poezis

moderne n ish Jugosllavi dhe Shqipri pa prmendur shkrimet e her pas hershmeku lshon thirrjen Mos i jepni Nobelin nj iraku partie (q uditrisht rezonon menj letr t nj ambasori shqiptar n Suedi i cili krkoi t njjtn gj). N studimin efundit pr poezin shqiptare Schwartz analizon me disa rrjeshta poemn Psemendohen kto male duke e quajtur at si poem antireligjioze. Sonda e tij evlersimit t Kadares i ngjan asaj t nj jasht toksori q pasi eksploron nj vullkann shprthim arrin n prfundim se n Globin Toksor nuk kajet t arsyeshme.Prgjithsisht artikujt me ngarkes negative nuk jan artikuj t mirfillt t gjinis skritiks letrare dhe si shprehet Malcolm n nj letr debatuse ndaj Schwartz t qnitekspert pr Bosnjn nuk i jep doemos statusin e expertit pr letrsin shqipe [11].Malcolm, autori i nj kritike letrare t Pallatit t ndrave n 1997, q i kundrvihet

Schwartz-it dhe Kapllan Resulit nuk u mirprit nga vet Kadareja. Ky i fundit n njletr tek New York Review Book n 1998 [12] shpreh paknaqsin e tij rreth


4/15

kritiks, por Malcolm n t njjtin numur t revists me prgjigjen e tij e konsideronat letr nj keqkuptim t madh dhe qndrim armiqsor t pajustifikueshm nkundrshtim e frymn me t ciln shkruhet kritika.

Prgjithsish kritika letrare e vlerson Kadaren si nj nga romanciertmodern dhe m t njohur t sotm dhe madje mimi i akorduar n 2005 sht

rezultati logjik i vlersimit t Kadares por n t njjtn koh i ngriti stekn eaksioneve anti-Kadare. Duke ju kundrvn kritikuesve t Kadares q e vlersojnat si bashkpuntor t sistemit, juria u prgjegj se ne mund ti japim mim edheSadam Huseinit (autor i disa librave t shfaqura nn emrin e tij) n se plotsohenkriteret letrare.

Nj numur i konsiderueshm tezash dokorature jan shkruar gjithashtu pr Kadarennga studjues t universiteteve t ndryshme, por shikimi i tyre do t krkonte njstudim t veant.

2. Kadare dhe politika

Shum her harrohet se Kadare ishte simboli me t cilin studentt krkonin ndryshimet sitemit t monizmit n Shqipri. Ishte fotografia e Kadares ajo q e lidhte rininstudentore me perndimin dhe pluralizmin. Kadareja, ndonse ka preferuar t mosmarr prsipr ndonj post politik ka qen dhe sht prezent n politikn shqiptare t

pas 90-s duke shprehur mendimin e tij thuajse pr t gjith situatat q po kalonShqipria dhe duke br njkohsisht armiq t rinj si rezultat i kritiks s

pamshirshme q ai ushtron ndaj aktorve politik.Por ka ngelur e diskutueshme arratisja e tij n Paris q, ndrsa pritej nga qarqetintelektuale rreth viteve 80-89, ndoshta nuk do t ishte e nevojshme pr Kadaren mvon. Edhe ktu Baldwin sjell komentin e tij. Pr kt ai nxjerr nga arkivi thnietkontradiktore t Kadare deklaruar n intervistat e dhna David Binter [13] ku Kadaree vlerson rolin e Ramiz Alis t cilin e quan si nj njeri me t cilin mund t flasshdhe t mbash nj dialog ndrsa disa muaj m von n nj intervist tjetr dhnRobin Smith [14] e justifikon fluturimin e tij ne Paris(largimin) duke thn seRamizi kishte filluar t trhiqej nga premtimet e tij pr reforma demokratike ndrkaqRamizi lejoi pluralizmin partiak dhe reforma t tjera pa pasur ndihmn e Kadares sndodhur n emigracion.

3. Letrsia si produkt i rrethanave historike

Nj numur i madh gazetarsh dhe studjues historik apo letrar i kushtojn vmendjet veant pozicionit t Kadares si shkrimtar n sistemin monist.Ka prej tyre q qnien e Kadares n Kuvendin popullor dhe n kryesin e Frontitdemokratik e marrin si prov t mirqn t bashkefajsis s tij n kt sistem dheKadaren e quajn agjitator t komunizmit. Sigurisht kjo sht mjaft larg t vrtets.

a) Aparenca e sistemit dhe perceptimi i tij

N paragrafin vijues nuk synohet t prshkruhet historia e realizmit socialist nShqipri por nj resume me cilsin e t dshmitarit t asaj epoke (po huazoj ktu njfraz t Gazmend Kapllanit n fjaln e mirseardhjes s Kadares n Greqi n Janar t

2007) ndoshta ndihmon n kuptimin e disa gjrave. Realiteti shqiptar i athershmsht i vshtir t perceptohet edhe nga homolog socialist t vendeve lindore si znj.


5/15

Dumitrascu (artikulli saj u botua edhe nga gazeta Java n 2007) [15] e aq m paknga Baldwin me shok t viseve t perndimit dhe historian si James Pettifer dheMiranda Wicker [16] q n mnyr mjaft t thjeshtzuar arrijn n konkluzione t

pasakta rreth Kadares. Artikulli i Dumitrascu-t i publikuar s pari n blogunwww.mobylives.com ishte nj reagim emocional pas kritiks s Kadares ndaj atyre

q pretendonin se nuk mund t shkruanin pr shkak t represionit socialist. Kadareishte prononcuar se e drejta pr t folur pr at periudhe (socialiste) u takon atyre q

bn dika dhe jo ata q heshtn dhe tani gjykojn me nostalgji retrospektive (ngafjala e Kadare pronocuar me marrjen e mimit n 2005) [17].

Dumitrascu kujton se Kadare mori burs pr n Mosk pr shkak t besnikrisndaj regjimit, nj gj aspak e vrtet. Kadare ishte nj nga mijra t rinj q njsojdshronin t studjonin n BS dhe ishin n t njjtin raport besnikrie me sistemin,dhe rinia shkollore i kish m t fuqishme kto raporte. Politika shqiptare arsimore eviteve 55-60 vrtet nuk ishte kaq e mbyllur sa n vitet q vijuan m pas dhe kt edshmon se studimet e larta i mbaruan shum syresh q m von rezultuan se ishinme politik n biografi dhe tani jan ambasodor demokratik e kryetar partish.

Kurse pr t shkuar jasht shtetit nuk duhej t bje pjes n listn e ashtuquajturve tdeklasuar politik. Dhe padyshim familja e Kadare nuk ka qen e deklasuar. Posti innkryetarit t Frontit Demokratik ishte nj post nderi dhe jo i pagueshm dhe evetmja drek q mund t hante Kadare ishte ajo q hanin gjith delegatt kur bhejndonj kongres. Ishte utopi t gjeje organizata puntorsh apo masash t tipit LesValesa n Shqipri. Nuk do kishte rndsi argumentet bajate t Dumitrascu-t porfatkeqsisht persona t till merren si etalone t besueshm nga autor perndimor sevijn nga sistemi socialist duke rritur artifiacialisht peshn e fjalve t tyre.Mjafton t kuptojm se Dimitrascu u lejua n 1985 nga regjimi i Causheskut t shkoj

pran babait t saj t arratisur n Amerik. N Shqipri nj krkes e till largimi evajzs s nj t arratisuri do sillte me siguri largim por n internim aty ku drgoheshinfmijt e ksaj katigorie.
http://www.mobylives.com/http://www.mobylives.com/


6/15

Pik s pari sistemi socialist ishte mbshtetur n nj model, at sovjetik, dheaplikimi n Shqipri nuk i ngjan aspak nj filmi bardh e zi si mund ta kuptojndokush. As ndrtuesit e ktij sistemi, puntor e inteligjenc, nuk kan pasur njkonceptim standard si n 1950, 1970 apo 1990 por nj koncept t evolueshm nkoh. P. sh. nobelisti Gnter Grass q konsiderohet dhe si ndrgjegja gjermane e 50

viteve t fundit, n autobiografin e tij t botuar rishtaz i zbulon pr her t par publikut q n moshn 17 vjeare ishte regjistruar n organizatn naziste SS [18].Gjithashtu Milan Kundera kur ishte i ri ka denoncuar nj person q kishte hyr nekosllovak, i cili, si pasoj e ktij denocimi, ka br vite t tra burgu. Por fakti qm pas sht br denoncues i regjimit, si shprehet dhe F. Lubonja [19] tregon senjeriu nuk sht e njjta gj q n krye deri n fund t jets. Madje teorikisht modelisovjetik, i cili idealisht ishte pozitiv, si arritje finale presupozonte nj nivel jetese mt lart se ato t vendeve perndimore, pamvarsisht nga socializmi i zbatuar i cili

praktikisht po thellonte prapambetjen madje edhe midis pjesve t nj populli si aigjerman, duke e sjell pjesn lindore n nivel mjaft m t ult se pjesa perndimore.Kur rust po konceptonin nga prvoja 40 vjeare se ishin mjaft prapa perndimit (e

shprehur n t ashtuquajtur revizionizm), shqiptart, m katolike se papa, po epasuronin n mnyr krijuese teorin komuniste. Konkluzionet q e evidentojnkarakterin orvellian t sistemit socialist si sistem totalitar q kontrollon turmatnprmjet propagands, survejimit t qytetarve dhe rishkrimit t historis me

produkt final nj personalitet t nnshtruar ndaj partis dhe diktatorit janretrospektive, dmth u bn t kapshme nga masa e njerezve pasi ra sistemi.

Aplikimi i modelit sovjetik solli ndryshime rrnjsore n jetn ekonomike dhekulturore t Shqipris e cila edhe me to ishte mjaft mbrapa vendeve t ish bllokutsocialist. Nj popullsi me mentalitet gati mesjetar dhe marrdhnie klanore sidomosn veri, me marrdhenie ifligare pronsie n zonat fushore, me sistem mbretrie,thuajse pa asnj eksperienc parlametare, u gjend para nj iluzioni t ndryshimit t

jets s tij dhe n fakt kjo jet ndryshoi. Kadareja i lindur n 1936 ishte vetm 17 vjekur shkroi poezin e tij pr Stalinin dhe dokush q lindi n Shqipri m von (duke

prjashtuar shtresn e pasur t goditur si dhe armiqt e radhs, por numerikishtshum m e vogl se shtresat e tjera) e prjetoi me entusiazm fillimin e transformimitekonomik t Shqipris. Fshatari u lirua nga pesha e ifligarit, nj rrjet i madhshkollash dhe kursesh kundr analfabetizmit mbuluan gjith vendin. Nj numur imadh studentsh u drguan n vendet e demokracis lindore ku ata gjetn nj zhvillimekonomik t pakrahsueshm me Shqiprin. U hap Instituti i pedagogjik n Tirandhe mandej Universiteti. Inkubatori i shkollave shqiptare sigurisht nuk mund t

prodhonte disident. Sistemi u kujdes q t kultivoj nj rini shkollore sipas nj

modeli s cils nga njra an do ti injektohej me kujdes dhe gradualitet bindja sesocalizmi ishte e ardhmja e bots, pa shtypje dhe shfrytzim ku njeriu kishte gjithmundsit pr tu zhvilluar dhe nga ana tjtr ksaj rinie do ti jepej stafeta.... Ksajrinie do ti servirej kultura botrore q nga antikiteti grek e deri n shfaqjen ekomunizmit me t gjitha rrymat letrare ndrkaq zhvillimet europiane t shekullit 20 esidomos ato pas lufts s dyt botrore do ti jepeshin me nj prizm optik t

prmbysur dhe cenzur t prhershme duke pamundsuar kontaktin me botnperndimore deri n 1961 dhe mandej edhe me pjesn e mbetur t bots. Megjithat nShqiprin e izoluar u prkthyen autor si Tolstoi, Drajzeri, Gi De Mopasan, Shiler,Remark, Burns, Dikens dhe shum t tjer nga ajka e letrsis botrore dhe me gjithndalimin mandej te qarkullimit t librave pr disa prej tyre ato libra qarkullonin dor

m dor.


7/15

Pr ta br izolimin t plot u arrit ti bindin njerzit q t hiqnin dorvullnetarisht nga pakot q u drgonin nga jasht. Vetm nj numr minimalstudentsh n shkencat e natyrs studjuan jasht, kryesisht n Franc dhe ata nuk

prbn asnjher masn kritike t nj embrioni pr shikimin e realitetit shqiptarndryshe. Pra vendin kryesor e zuri sistemi edukativ nprmjet nj makine gjigande

(shkolla, gazeta, libri, radjua, televizori, organizatat shoqrore etj). Thelbi i ksajmakine ishte t krijonte gjenerata t bindura q nga ngjarje t prditshme t

prodhonin heronj si Adem Reka, Shkurte Pal Vata, Fuat Cela etj deri dhe huajturheronj q nga Garda e Re e Fadajevit deri tek Lej Feni i revolucionit kinez. Ata do tishin shmbull q vija e ndjekur nga sistemi politik t Shqipris ishte e drejt dhenuk u desh shum mundim pr ta uar rinin shqiptare n aksione pr ndrtimin ehekurudhave hapjen e tokave t reja dhe gjekt, ta oj inteligjencn e sapodal nga

bangat e shkollave deri n kndin m t largt t republiks pr t realizuartransformimet ekonomike-shoqrore dhe hapur shkolla deri n zonat m t largta. Tgjitha sakrificat pranoheshin me stoicizm nga masat duke menduar se do t vinte nje nesrme m e mir. Izolimi, bunkerizimi dhe magjepsja kolektive nga fjalimet e E.

Hoxhes ishin n themelet e paranojs shqiptare. E ndrsa n Franc psh De Golit gjataktivitetit t tij presidencial (1958-1969) i bhen atentate t vazhdueshme (gjithsej 35t tilla), E. Hoxhs i thurnin lavde dhe kng dhe ju desh vet atij t fabrikojatentatort e rradhs. Sistemi n nj far mnyre ishte tashm i pranuar nga masat dheshkrimtart q u lindn dhe u prodhuan nga ky realitet me vetdije u rreshtuan prkahktij zhvillimi q u prjetua si progres dhe jo regres e madje u prjetua me nj farromantizmi n fazn e par t ndrtimit t socializmit.

b. Ana e errt e medaljes dhe manteli shtrngues ndaj inteligjencs

Makina gjigande e sistemit asnjher nuk nxirte n shesh t palarat e vet, asnjhernuk u godit ndokush pa nj prgatitje paraprake t opinonit dhe me vetdeklarimin sepranonte q ishte armik i partis dhe i popullit. Sekretar partie oheshin nkoperativa bujqsore apo miniera si kryetar e drejtor, mandej, pasi aty u hiqninspaletat duke i br thjesht puntor, rruga e burgut dhe internimit ishte e hapur pr ta.Asnjher kta njerz t rrzuar nga froni nuk gzuan simpatin e mass ku udrguan. Tani linimi psikologjik i tyre ishte spontan dhe vepr e njerzve q irrethonin. Makina gjigante q rregullonte ecurin e sistemit kishte mekanizmat eerrta t cilat i msonin vetm ata q e psonin dhe i paraqiteshin me popullit meoptik t till q t besohej se dnimi i atyre njerzve bhej pr t mirn e atdheut.

Njerzit q punonin e jetonin faktikisht t izoluar brenda kufijve t Shqipris, pra i

prkisnin rrethit t par t ferrit dantesk do t thoshte Solzhenisty po ta prshkruanteat, kishin prfytyrim t trubullt pr rrethin e shtat t ferrit, dmth burgjet e Burrelit,Qaf-barit e gjekt. Asnjher nuk u b e mundur nj lidhje publike midis rrethit t

par dhe t shtat dmth midis opinionit publik dhe revoltave t t burgosurvepolitik egzistenca e t cilve as q dihej nga shumica e njerzve. Asnj njoftim zyrtardhe jo zyrtar, asnj trakt, asgj e shkruar rreth tyre! Bile dhe sot e ksaj dite, ndryshenga vendet e tjera ish-socialiste, vazhdohen t mbahen t mbyllura dosjet q kanregjistruar ant e errta t sistemit. Mekanizmi i lufts s klasave (n fakt kundrkundrshtarve potencial) ishte motori i ksaj makine. Ata pak q pasi pan skterne burgjeve si at t Burrelit e mundn t largohen n perndim nuk arritn t shpalosinndonj talent aq t madh sa t trhiqnin vmndjen e opinionit botror ose ndoshta

nuk prbnin model sikurse ngjau me Solzhenitsyn, meq vinin nga nj vendmikroskopik t vet izoluar. Arshi Pipa apo Martin Canaj, ndonse botuan jasht


8/15

vendit, nuk arritn t krijojn t tilla vepra q t jehonin tej kufijve t bots shqiptare(Shqipri, Ish Jugoslavi dhe diaspor) ose ndoshta krijimtaria e tyre meq vinte nganj vend mikroskopik i vetizoluar nuk kishte interes pr perndimin. Agllaia Zoto,nj himarjote q arriti n qarqe t larta t pushtetit pati nj rast fatlum, pas peripeciveme regjimin e Zhizhkovit n Bullgari (ku ishte martuar), gjendet n Franc n fillim t

viteve 70 dhe i paraqitet shtepis botuese Fayard pr t publikuar eksperiencen e saj. N 5 librat q botoi ajo n Paris i rezistoi tundimit t ofruar nga botuesi pr tdenoncuar sistemin socialist lindor q mund ta vinte at krahas Gulag Archipelago tSolzhenitsyn. Megjith peripecit pafund edhe internimin n Shqipri n vitet 80 paskthimit vullnetar nga Franca, ajo kurr nuk mundi t shkeputej nga idealet komunistesi na rrfen n librin e saj t botuar n Athin (1996) Duke ndjekur nj ndr t

parealizueshme. N vitet 70 ajo e shihte defektin jo tek sistemi por tek klikatsunduese [20].

E megjithat zhvillimi i nj inteligjence n Shqipri prmbante n t njjtnkoh dhe premisat e nj disidence. Intelektualt ishin ata q do t mund t vinin ndyshim inisiativat revolucionare t njpasnjshme dhe t konstatonin se ishin

shndruar n dera nga magjistarja Circe. Prandaj politika e kujdesshme e sistemitishte mbajtja e ksaj shtrese lehtsisht t prekshme nga ideologjia borgjeze nnkontroll me kula e me krba duke futur n gjith hallkat e sistemit shkollormarksizmin shqiptardhe mandej format e edukimit, ruajtjen n Partin e Puns t njraporti me prqindje t vogl inteligjence (pra prqindje t vogl oponence) dheqarkullimet e her pas hershme t kuadrit nga qytetet n zonat ende t pazhvilluarafshatare ose pak t zhvilluara urbane, krijimi i zboreve ushtarake dhe civile me punvullnetare t dielave duke ndrtuar nj mekanizm frike dhe shtrngimi tinteligjencs q do tja hiqte dshirn gjithkujt t mendonte t bhej qoft edhe kripto-disident. Ky mekanizm frike kishte disa kulminacione si plenumi i 1964 pr letrsindhe artt dhe plenumi famkeq i 1974 q zakonisht rezultonte me prerje kokash (padiskutuar ktu procesin tragji-komik t krijimit t armiqve n ushtri dhe ekonomi q

prgjithsisht synonte t fajsoheshin bashkpuntort e njshit pr ecurin e keqe tekonomis sidomos mbas 1970). Edhe Ismail Kadare ka qne objekt i qarkullimit dhedars shtrnguese shum her si mund t informohemi nga Dosja Kadare [21].Zgjedhja n parlament as pr Kadaren dhe as pr ndonj tjetr nuk ishte rezultat i njfushate elektorale ku kandidatt shpallnin pikpamjet e tyre por nj ritual komik prkonsum t jashtm. Rruga n hierarkin e sistemit socialist ishte n nj kah (drejtim)ku dokush ishte i detyruar t vepronte sipas normave t cilat shprehnin nj ideologjit caktuar, at t sistemit dhe veanrisht pozicioni i do intelektuali n arsim,kultur, letrsi dhe artet ishte ligjrisht i lidhur me realizmin socialist. Pak a shum

ishte ai i nj ingranazhi q ose bhet pjes e makins propagandistike ose flaket tej si ipavlefshm. do njeri q do t mendonte t ecte nj hap n senc t kundrt, me ktmnyr kishte hapur varrin e tij me duart e veta.

c) Solzhenicin dhe Kadare si produkt intelektual i nj epoke t caktuar

Kadare ishte vetm 22 vje kur shkoi n Mosk dhe ishte, mendoj un, po aq idevotshm pr ti shrbyer sistemit socialist sa dhe mijra student t tjer edhe t

paktn pr 30 vitet n vazhdim si e dshmon dhe vet n nj nga kujtimet e veta prkontaktet me E. Hoxhn n 1961. Por Kadareja kishte dhe nj shanc tjetr, ai prjetoikongresin e 20 t partis komunist t Bashkimit Sovjetik q hapi rrugn pr nj

liberalizim dhe shtet post-totalitarizm, i cili u shtri dhe u tkur n vitet n vazhdim porkurr nuk u shua. Pa kt liberalizim (apo revizionim si quhej me terma shqiptare)


9/15

nuk do te kishte as Pasternak, as Saharov e as Sollzhenicin. Sollzhenicin merr kurajpas fjals s Tvardoskit n kongresin e 22 t Partis Komuniste t BS n 1961 dhe idrgon pr botim Nj dit n jetn e Ivan Denisovic. Romani botohet n revistnNovij Mir n 1962 ku ishte editor vet Aleksander Tvardoski me aprovimin edrejtprdrejt t Nikita Hrushov i cili e mbrojti n Byron politike me sentecn e

famshme: Brenda secilit prej jush ka nj Stalin, bile edhe brenda meje ka nj Stalin.Ne duhet ta rrnjosim kt t keqe. Deri n 1963 u botuan edhe tre novela t tjera ttij dhe autori studjohej n programet msimore t shkolls. Kto novela ishin tfundit q u botuan n BS deri n 1990.

Sollzhenicin tentoi t merte aprovimin pr Rrethin e par (First Circle) porlidhja e shkrimtarve nuk e aprovoi botimin e librit megjith entusiazmin q shkaktoitek nj pjes e antarve t saj. Hrushovi kishte rn nga fuqia n 1964. Sollzhenicin uvu n listn non-person, dmth me privim t drejtash (nuk kishte drejt t botonte), porasnjeher nuk u pushua nga puna si msues matematike. Lvizja disidente n BS merr

prmasa t mdha me botimin e revists Chronicle dhe krijimin e Shoqats sHelsinkit n Mosk n 1970 nga Saharov e m tej n gjith BS nga Bukovskii, Orlov

dhe Shcharanskii. Lvizja disidente dhe Shoqatat e Helsinkit u mbshtetn gjrsishtnga literatura e quajtur samizdat, dmth botime t paligjshme, kopjime dorshkrimeshkundra regjimit dhe letrsi disidente e refuzuar nga botimet legale, ku fillimet e saj qi takojn periudhes staliniane t paralufts [Philip Boobbyer, Conscience underKhrushchev, Series of Russian and Est Europian Studies]. Pas vitit 1975 u larguan melejen e qeveris sovjetike rreth 500.000 refugjat, kryesisht ifut dhe t krishterevagjelist e katolik q u vendosn n ShBA, rreth nj milion t tjer ifutemigruan n Izrael.

Pikrisht plejada e studentve shqiptar n Rusi dhe demokracit e tjeralindore do t mund t ishte avangarda liberale e nj disidente t mundshme neShqipri. Por prishja me BS e cila nuk u b aspak pr parime por ishte pragmatizmi ikliks sunduese n Shqipri pr t ruajtur pushtetin t pa prekur nga ndryshimetliberale q ofronte modeli i ri i zhvillimit t pas kongresit t 20, duke frenuar dhedetyruar inteligjencn e shkolluar n demokracit popullore t mendonte pregzistencn fizike personale dhe jo pr disidenc. Ndrsa dnohet kulti i indivit n1956 n BS, n Shqipri dshton tentativa e grupit, le ta quajm pro-Hrushov, prdnimin e kultit t individit, personat q patn guximin t krkojn aplikiminkongresit t 20-t u prjashtuan nga partia si armiq duke pasur dhe konseguenca tetjera. N 1960 kalvari u mbyll me dnimin e Liri Belishovs duke ruajtur

prfundimisht karakterin stalinist t drejtimit t shtetit. Si thot Kadare n njintervist dhn nj gazetari rus pas 90-s kjo u prjetua me dhmbje nga studentt

shqiptar n Mosk. Reprazaljet dhe pasojat e ksaj kohe ishin t pashmbllta.Kurse kufiri shqiptar rrethohet me klon me tela me gjemba duke br thuajse t pamundur arratisjen nga Shqipria. Shnohet ndrkaq n 1973 nj arratisjespektakolare pr kohn nga familja Malo nga Himara.

Kadare pra lexon Doktor Zhivagon sapo doli n qarkullim nprmjet rrjetitsamizdat. Si na informon tek Fundi i Perndive t Steps ai e gjeti dorshkrimin eDoktor Zhivagos n nj nga sirtaret e dhoma t konviktit ku banonte dhe sigurisht kagjetur edhe her t tjera letrsi t ndaluar (Kujtojm seNovij Mire refuzoi botimineDoktorZhivagos n 1956, por ai u botua n 1957 n Itali rusisht e italisht e n 1958n anglisht, n t njjtin vit merr mimin Nobl). Kadareja boton n Rusi nj libr me

poezi q u quajt jasht termave te realizmit socialist. Kadare shkruan nj libr n

dorshkrim Qyteti pa reklama n Mosk (1959) n baz t t cilit u botua ngazetn Zri i Rinis n 1962 tregimi 30 faqesh me titull Dit Kafenesh i cili u


10/15

akuzuasi vepr krejtsisht jasht kohe, me moral t shthurur dhe dekadente. Kurseromani nuk e pa kurre dritn e botimit (Interviste e Kadares dhen TirthankarChanda) [22]. Shnojm se autori tek Qyteti pa reklama ironizon prirjen pr tfabrikuar dokumente q vrtetojn lashtsin e historis dhe falsifikuesit emrohenn qendra krkimore n Tiran pa ditur se n t ardhmen e tij letrare do t krkonte

edhe ai thesaret e trashgimis kulturore shqiptare t fshehura nga koha. Lexuesitmundn ta shohin vetm pas 1990, por narrativa e t shkruarit jasht realizmitsocialist t romanit do ishte e mjaftueshme pr t mbytur talentin Kadare q nembrion. Por kurr n Shqipri nuk u realizua ndonjher periudha e art hrushovianeq i dha mundsi Solzhenicinit t njihej (duke u prdorur nga Hrushovi pr tmbshtetur destalinizimin e shoqris sovjetike). Kurr nuk u krijua gjithashtu ndonjrrjet i ngjashm me samizdatin rus dhe bile rrezikoheshe edhe t po t lexoje Gi dMopasanin dhe do lloj letrsie t quajtur t verdh e jo m t shkruaje nj letrsidisidente, pr ilustrim shih psh dokumentin Nr 38 nga Sh. Sinani [21]. Dhe ky fakt qharrohet cektsisht nga kritikuesit e tij perndimor evidentohet sakt nga PeterMorgan i cili thot: pr t kuptuar pozicionin e tij ne duhet t dim se Shqipria nuk

ishte nj shtet post-totalitar (ku ishte dnuar kulti i indvidit-shnimi im) ku nj Havelapo Solzhenicin mund t flas pr t vrtetat e pushtetit. do shnj e nj aktivitetikundr revolucionar dnohej me burg, tortura dhe ekzekutim [23]. Veojm ktu nganj artikull studimor t Eno Koo frazn njerzit n botn e lir ndoshta nganjherharrojn sa t privilegjuar jan t shprehin mendimet e tyre lirisht, t kompozojn dhekrijojn t pa shtrnguar dhe t jetojn n nj shoqri demokratike [24].

Duke ju referuar prap Sollzhenitsynit, q vite m von botoi nj ese historikeshtja ruse n fund t shekullit t 20 [25], ndryshe nga librat e tjera t tij t botuarn vitet 60, ky u prit negativisht nga opinioni perndimor dhe u quajt si ndr erikrijimit t perandoris ruse. Pra librat q i dhan atij nj mim Nobl lidheshin menj epok t caktuar dhe u prdorn nga nj epok e caktuar, nga PerndimiDemokratik dhe BS antistaliniane. Kjo ndoshta shpjegon pse pshDoktor Zhivago dhe

Nj dit n jetn e Ivan Denisovic i gjen sot me 1 evro tek bakuninistt e Manastiraqitn Athin apo te Notre Dame, kurse Kadareja ende nuk ka kaluar n fondin e tyre. Pot supozojm se do t botoheshin tani librat e Solzhenistyn, nuk sht e sigurt se mundt kalonin kufijt e njohjes tej asaj kombtare ndryshe psh nga Ferma e kafshveapo 1984 e Orwell-it q si satira prgjithsuese kan vlera universale duke irezistuar makins fshirse t kohs. Po ashtu si librat e burgut t autorve shqiptar t

pas 90-s kan m shum vlera njohse pr shqiptart, por jo tej kufijve t tyre.

4. Ngandrimet

tek makthi iPallatit t ndrave

a) Kadare, nj shkrimtar novator

Por Kadare n nj far mnyre nuk ishte ai intelektuali i kllonuar q prodhonteshablloni real-socialist por kishte nj bakround m kompleks n vetdijen e tij przhvillimin e ngjarjeve n kampin socialist. Frymzimet djaloshare dhe ndrimete botuara para studimeve n Mosk vijohen n 1960 me ndr industriale dheShekulli im n 1961, t gjitha kto vepra t frymzuara nga transformimet social-ekonomike sidomos ato industriale q po ndodhnin n vend. N 1963 del n dritromani q e bri at t famshm: Gjenerali i ushtris s vdekur. N 1964 boton

poemn Pse mendohen kto male duke e vendosur at n parnasin e poezisshqiptare. Do t duheshin disa vite deri sa Gjenerali ... t prkthehej dhe botohej


11/15

n 1971 n Franc duke i dhn atij fam ndrkombtare dhe q, si dokumenton Sh.Sinani, luajti nj rol fatal pr t ndrsyer kritikn kundr Kadare. Nj relacion prKadaren q ruhet n ish-arkivin e PPSh dosja 354 e fondit 14 [22] provon kotrollinhap-pas hapi q ushtronte sigurimi veanrisht ndaj shkrimtar t ktij kalibri. Ishtegjithashtu romani ku, si shprehet Arshi Pipa, Ai prmbysi ligjet e shenjta te

realizmit socialist: Partia kurr nuk prmendet, tematika socialiste sht ln trsishtmnjan dhe heroi i romanit sht nj gjeneral armik i vendit." Dhe m tej Duke

prshtatur strategji nga shkrimtare disident sovjetik, ai vazhdoi t punoj n njmnyr origjinale t shkruari, e cila minoi realizmin socialist: mnyra alegorike dheteknika t tjera...." [26]. Bile Arshi Pipa n nj artikull i cili paraprakisht ishte shkruar

pr parathnien e prkthimit prej tij t Kronik n gur, thekson ndr t tjera seDasma sht nj prqeshje me lvizjet revolucionare dhe aksionet komuniste. Pipazbulon n veprn e Kadares psikanalizn frojdiste, deheroizmin, neverin ndajrealizmit socialist. Parathnia nuk u pranua nga botuesi i romanit por ArshiPipa e botoi si artikull m vete n revistn amerikane Tellos (1987) [27] dheKadare e konsideroi prmbajtjen e artikullit si nj denoncim t drejtprdrejt tekcensort e Komitetit Qndror ndonse m von u pendua pr kt akuz.

N 1968 botohet romaniKshtjella, n 500 vjetorin e Skndrbeut, por q koinidoiedhe me daljen e Shqipris nga traktati i Varshavs i cili mandej edhe ai u prkthyen frengjisht. Si roman historik ai u interpretua edhe si nj simbol i Shqipris srrethuar nga imperialistt dhe revizionistt dhe efekti i tij ishte pozitiv ndajfenomenit Kadare.

b) Kadare mes Shills dhe Haribds

Por romani q pati nj kritik mbarpopullore, ishte Dimri i vetmis s madhe, e

inicuar fillimisht kjo nga Frederik Shalsi, punonjs n qendrn llogaritse me njartikull n Zrin e Rinis. Romani i perceptuar sipas artit kadarean (prandajKadareja cilsohet edhe si nj kronikan i shquar i periudhs socialiste), nj vit para

plenumit t 4-t famkeq u duk se do ta groposte prfundimisht Kadaren pas nj llojhisterie kolektive kundr tij, por duket se nomeklatura e sistemit duke u nisur nga stilikinez 3 t mira dhe dy t kqia e gjeti me vnd t mbaj 3 t mirat dhe ta vazhdojlojn detyrim-prcaktim ndaj Kadares dhe sepse kshtu i ishte m i prdorshmsistemit. Pr m tepr ky roman ishte alibia dhe mburoja e Kadares pasi sipas traditsn Shqipri librat e nj shkrimtari t dnuar drgohehin pr karton (nj far turrdrush alla-shqiptare) por jo nj libr me figurn e E. Hoxhs. Pas suksesit n arenndrkombtare t Kadares me Gjeneralin, sistemi arriti t evidentoj se bhej fjal

pr nj vepr me vlera universale, q nuk i kundrvihej atij prkundrazi i shrbentealibis pr mitin e Shqipris s lir n bot. Pra ktu kemi shfrytzmin e par q i

bhet talentit Kadare.Shfrytzimi dyt q i bn talentit systemi ishte q ai t vazhdonte t shkruante prsocializmin me pathosin e djaloshit t ndrimeve dhe fatkeqsisht talenti Kadarenuk mund t shkruante vargje mediokre ksisoj disa krijime si dhe vargjetemblematike ...ke mbir si nj rrap madhshtor n kt vend t lart ku shkojnshtrngatat, ato rrahin t t shkulin, por ti ve vaditesh prej shqots s tyre(Shqiponjat fluturojn lart-) q ishin nga vargjet m t bukura frymzonin rininshqiptare pr vite me radh duke u kthyer njkohsisht n bumerang n plotsin efenomenit Kadare pas viteve 90.

Ka gjithashtu nj pik t prbashkt midis ideologjis s sistemit socialist dheKadares q nuk sht shprishur edhe n raport me kohn post-totalitare (pas 1990):


12/15

miti i shqiptarve t cilt kan ar rrugn e historis me shpat n dor prej kohve tlashta, miti i nj gjuhe q fillon me etruskt apo pellasgt, miti i nj folklori q ka si

bashkkohs Homerin, miti i prparsis iliro-shqiptare n koh t motivevefolklorike ballkanike etj t cilat n trsin e tyre i japin Kadares vendin eshkrimtarit kombtar. Kjo tematik gjrsisht e lvruar nga Fatos Lubonja, Pirro

Misha, Malcolm, Valtchinova etj dhe n teza doktorate apo masteri si ajo e A. els[28], etj do t krkonte nj shqyrtim t veant. (Shnojm se fjala mit sht prdorursipas prkufizimit q i japin autort e lartprmendur ktij termi). Por mund t themi senarrativa e Kadares dhe historiografia zyrtare socialiste n kt mnyr u prputhn

pa sforcim n nj form t till q amplifikuan njera tjetrn. At pra q thoshteEqerem Cabej, Stefanaq Pollo, Kristo Frashri e t tjer pr historin Shqiptare n njfar mnyre i gjen t letrarizuara tek romanet historik. Pra aq sa sht sponzorizuarKadareja nga sistemi, si shprehet K. Frashri, jo m pak sponsorizim ka pasur edheai vet (dmth K. F) dhe historian t tjer pr kontributin e tyre n krijimin e njhistoriografie q sidoqoft sht n shnjestrn e studjuesve t sotm. Duke studjuarn programe shkollore letrsin e miteve t letrarizuara nga Kadare apo autor t tjer,

rezulton q ishte sistemi q shrytzonte Kadaren dhe jo e kundrta.Por ndrkaq profili i Kadares bhet m i plot pas botimit t vllimi

Emblema e dikureshme n t cilin reshtohej si tregim i fundit dhe Npunsi iPallatit t ndrave q m von u publikua siPallati i ndrave (perlat shpesh fshihenn pika t parndsishme pr tju shptuar censoro-grabitsve). Kadare si shum hert tjera sht n shnjestrn e kritiks dhe kjo evidentohet dhe n rang ndrkombtar.

Nj fragment i botuar nga arkivi i vitit 1984 i Radio Free Europe pr Seancn Plenaret Lidhjes s Shkrimtarve t 1982 na sjell kritikn e Dritroit ndaj Kadare n tre

pika: 1. Tendenca e Kadares pr t shkruar romane historike megjith vleratedukative t saj, nuk duhet t bhet n dm t realizmit socialist 2. Duke ju referuarshkrimeve t fundit Kadares, Dritroi i thot atij: ne nuk mund t jemi plotsishtdakord me to pr shkak t ideve dhe problemeve t trajtuara subjektivisht,modernizim i egzagjeruar dhe aktualizimi i temave t vecanta q sjellin interpretimet ndryshme 3. mandej kritika e tij bhet m pikante kur i referohet Npunsit t

pallatit t ndrave : Kriteret e Tabir sarait jan jo mos pranimi i influencave tjashtme por mbrojtja prej tyre, jo qarkullimi por izolimi, e si rezultat jo rekomandimipor mosrekomandimi dhe m tej termat si influenca t huaja, qarkullim, izolim qautori i prdor me ironi, cils period, cilit vend, shtet dhe sistem social i referohen?[29]. uditrisht edhe Peter Morgan (kritik letrar i cili ka br nj studim t plot tveprs s Kadare) 20 vjet m von, pasi e quan Pallatin e ndrave kryevepr dheroman politik n traditn eGeorge Orwell dhe Franz Kafks, v re t njjtn gj dmth

q vendosja e ngjarjeve t Tabir Sarait ngjan si n Mosk, Beograd, Tiran apo dokryeqyetet tjetr lindor. Romani prkthehet vetm n 1990 n frengjisht nga shtpiabotuese Fayard dhe n parathnie t librit thuhet se Kadare ashtu si Volteri prdoralegorin politike pr t kritikuar regjimin shqiptar dhe ekspozuar lirisht idet e tij.Kto prkojn n koh me kritikn ndrkombtare dhe veanrisht at t FadilHoxhs (ish lider i lidhjes komuniste jugosllave pr Kosovn) i cili e kish akuzuarEnver Hoxhn drejtprdrejt pr izolimin e Shqipris. Me kritikn drmuese tDritroit duket se Kadare e kishte mbushur kupn dhe goditjen, pa dorashka, ja dhavet Ramiz Alia q asistonte n kt seanc plenare: "Populli dhe partia t ngritn tyn Olymp, por n qoft se ti nuk u qndron atyre besnik, ata do t rrzojn pastaj nhumner" [8, 9]. Romani i tij u hoq nga shtypi ndrsa shum njerz prisnin arrestimin

e Kadares.


13/15

c) Inteligjenca shqiptare sht po kaq mkatare sa Kadare n mbshtetjen dhe

shmbjen e sistemit.

Duke prmbledhur do t thoshja se Kadare n fillimet e tij letrare duhet t ket besuar

n eprsin e sistemit socialist, ngjarjet e 56-61 solln nj bakround t ri latent prsocializmin e zbatuar dhe raportin e letrsis me t, dmth realizmin socialist, q eorientuan at drejt adaptimit t nj qndrimi t dyfisht (doublethink), praktikisht nganjera an i jepte sistemit n fuqi harain si rrogtar i tij ashtu si bnin t gjith dhenga ana tjetr, me krjimtarin e tij drejt fiksioneve historike, i kundrvihej realizmitsocialist q me Gjeneralin ..... Ridalja e tij n Europ ndoshta ka shnuar

prfundimisht shfryrjen e tullumbaces socialiste n memorien e tij. Pamvarsishtkritiks q i bhet Kadares si konjukturist, dnimi i totalitarizmit dhe izolimit tShqipris nprmjet veprs alegorike tPallatit t ndrave mund t konsiderohet sivepra e par e qart kundra sistemit dhe Kadare pas viteve 90 thot Sikur asgjnegative t mos kish br, edhe vetm projektimi dhe realizimi i izolimit do t

mjaftonte pr ta dnuar sistemin socialist duke qne konsistent me romanin n fjal.Dhe si e till sht konsideruar nga opinioni publik ndrkombtar. asnj nga ata qkan lexuar Pallatin e ndrave, nj nga veprat madhore t Kadares, nuk sht emundur t pranoj epitetin prbuzs q i vihet si irak partie, shprehet Malcolm,autor i nj kritike letrare objektive ndaj Kadares [30]. Pra ska pse t rendim mbasgjurmve kur kemi ujkun.

Vitet 80 mbasPallatit t ndrave ngjajn m shum me nj periudh aparenteletargjike ku Kadare refuzon t jap harain frymzues pr realitetin socialist.Kadareja i viteve 80 padyshim nuk sht m ai i viteve 60 kur sapo kishte filluarkarriern letrare.

Shtpia botuese Naim Frashri ndrmerr botimin e veprave t plot tKadares ku mungon vllimi i 11 (dmth Pallati i ndrave) dhe nga fundi idhjetvjearit botohet romani Gjakftohtsi (1988). Duket sikur talenti Kadare embaroi shklqimin e tij por koha tregoi t kundrtn.

Kadareja bnte, si shprehet vet, nj letrsi normale n nj vend anormal. Ajopjes e inteligjencs shqiptare t formuar n kohn e socializmit dhe q ashprsisht ikundrvihet Kadares duhet t kuptoj sentecn e famshme nga bibla t Krishtit i cilii tha turms q do godiste me gur nj vajz t prdal: ...le t qlloj s pari ai qnuk ka mkate n kurrizin e vet. Kadareja ishte m s pari autori i preferuar iinteligjencs shqiptare e cila ka dhe po aq mkate sa ai n mbshtetjen dhe shmbjene sistemit socialist.

Literatura

[1] Barry Baldwin, shfaqur n internet n http://www.readysteadybook.com,26/09/2008)

2. David Bellos, The Complet Review, volumi 4, maj 2005

3 Peter Morgan, The Modern Language Review, 1 Prill 2002

4. Savkar Altinel (TLS, December 7, 1990) referenc e cituar nga Baldwin

5. Imogen Foster The New Statesman, 7 tetor 1994)
http://www.readysteadybook.com/http://www.readysteadybook.com/


14/15

6. Julian Duplain (TLS, 30 Shtator 1994)

7. Vasil Qesari, Le phenomen Kadare, Colloque International, Paris X, 2008

8. Uwe Stolzmann, Neue Zrcher Zeitung (Zvicr)-16-10-2003)

9. Stephen Schwartz, The Weekly Standardn 24 mars 1997

10. Stephen Schwartz, Contemporary PoetryReview, Under Empty Skies FalconersWeep" , http://www.webdelsol.com/CPR/Schwartz/falconers.htm

11. Noel Malcolm, The New York Review of Books, Volume 45, 9 prill, 1998

12. Ismail Kadare, The New York Review of Books, Volume 45, 9 prill, 1998

13. David Binter, New York Times, 6 dhjetor 1990, ribotuar tek http://www.gazeta-albania.net/news.php?id=18696

14. Robin Smith, London Observer, 7 Prill 1991

15. Renata Dumitrascu, http://www.mobylives.com/Dumitrascu.html , 2005, Javan 2007.

16. Miranda Vickers and James Pettifer, Albania: From Anarchy to a Balkan Identity(London: Hurst, 1997), p. 1

17. Ismail Kadare nga fjala e pronocuar me marrjen e mimit n 2005.

18. Anne Fuchs, German Life and Letters, Volume 60 Issue 2, Pages 261 - 275

Published Online: 23 Mar 2007

19. Fatos Lubonja (E drejta e viktimave pr t par dosjethttp://perpjekja.blogspot.com/ tetor 2008)

20. Agllaia Zoto, Kinigontas to apragmatopiito oniro-Duke ndjekur nj ndr tparealizueshme, Athin (1996).

21. Shaban Sinani: "Nj dosje pr Kadaren", Tiran 2005

22. Intervist e Kadares dhen Tirthankar Chanda, cituar nga Baldwin

23. Peter Morgan, Creativity under communism: Australian 27 korrik 2005

24. Eno Koo, Shostakovich, Kadar and the nature of dissidence: an Albanian view,

Musical Time, 2005.
http://www.gazeta-albania.net/news.php?id=18696http://www.gazeta-albania.net/news.php?id=18696http://www3.interscience.wiley.com/journal/118509619/homehttp://www3.interscience.wiley.com/journal/118509630/issuehttp://perpjekja.blogspot.com/2008/10/e-drejta-e-viktimave-pr-t-par-dosjet.htmlhttp://perpjekja.blogspot.com/2008/10/e-drejta-e-viktimave-pr-t-par-dosjet.htmlhttp://www3.interscience.wiley.com/journal/118509630/issuehttp://www3.interscience.wiley.com/journal/118509619/homehttp://www.gazeta-albania.net/news.php?id=18696http://www.gazeta-albania.net/news.php?id=18696


15/15

25. Alexander . Solzenitsyn, Le question russe a la fin du 20-ieme siecle, Fayard,1994.

26. Arshi Pipa "Letrsia bashkkohore shqiptare", Columbia University Press, NewYork, 1991

27. Arshi Pipa, Tellos (1987), Cituar nga Malcolm

28. a) Fatos Lubonja, The poisoned mushrooms and the Balkans in 2030,Sdosteuropa Mitteilungen (01/2002). b) Galia Valtchinova: Ismail Kdare's The H-Fileand The Making of the Homeric Verse: Variations on the Works and Lives of M. Parry andA. Lord. Prpjekja 15-16 (Tirana, 1999), pp. 13 - 38. c) S. Schwandner - Sievers, B. Fischer(eds) Albanian Identities: Myth and History, London: Hurst, 2002. d) A. ela,Orientalism in service of Contemporary National Identity Building in Albania: Theliterary work of Ismail Kadare, Budapest, 2006.

29. Radio Free Europe, Comment about attaks against I. Kadare, Research 5 Prilll1982

30. Noel Malcolm, In the Palace of Nightmares, New York Review of Books, 44 (6Nntor, 1997), faqe 24

Documents

Kadareja Mes Enderimeve Djaloshare Dhe Makthit Te Pallatit Te Enderave-b