kader,Ebû Hanîfe'nin kader, insan fiilleri ve büyük günah hakkındaki görüşleri-72s-Şükran Karabulut

7/31/2019 kader,Eb Hanfe'nin kader, insan fiilleri ve byk gnah hakkndaki grleri-72s-kran Karabulut

1/72

T. C.ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

KELAM BLM DALI

EB HANFENN KADER, NSAN FLLERve

BYK GNAH HAKKINDAK GRLER(YKSEK LSANS TEZ)

kran KARABULUT

DanmanDo. Dr. Tevfik YCEDORU

BURSA 2008


2/72


3/72

III

ZETYazar : kran KARABULUTniversite : Uluda niversitesiAnabilim Dal : Temel slam Bilimleri

Bilim Dal : KelamTezin Nitelii : Yksek Lisans TeziSayfa Says : IX + 63Mezuniyet Tarihi : . /. / 2008Tez Danman(lar) : Do. Dr. Tevfik YCEDORU

EB HANFENN KADER, NSAN FLER VE BYK GNAH HAKKINDAKGRLER

Ehl-i Snnetin itikad grlerinin teekklnde, phe yok ki, ilk ciddi isim,Eb Hanfe (150/767)dir. O, ilk dnemin belli bal itikad meseleleri zerinde, deiikgrlere mensup limlerle yapt tartmalarda slm mmetinin ounluu tarafndanbenimsenen itikad ilkeleri ortaya koyup gl delillerle savunmutur. zellikle onunkader, insan fiilleri ve yaratlmas problemi, insann ihtiyri fiilleri konularndaMutezile, Kaderiyye, Cebriyye ile tartt bilinmektedir. O, bu akmlarn problemeilikin itikad tercihlerini reddetmek iin aba sarf etmitir. Byk gnah konusunaaklk getirirken ise, imann tarifi, iman- amel ayrmndan hareketle byk gnah

ileyenin imandan kmayacan dile getirmi ve bu grnden dolay irc ileilikilendirilmitir. Eb Hanfenin kader, insan fiilleri ve yaratlmas problemi (halk-kesb), insann ihtiyr fiilerindeki etkisi, byk gnah ve dier itikad grleri ileEhl-i Snnet inancnn olumasna nclk ettii aktr. te bu almada biz, EbHanfenin ilgili grlerini ele almaya altk. Bu almann gemite de ele alnan bukonulara yeni bir katk salayacan mit ediyoruz.

ANAHTAR KELMELER:Eb Hanfe, Kader, nsan Fiilleri, Byk Gnah, Ehl-i Snnet.


4/72

IV

ABSTRACTYazar : kran KARABULUTniversite : Uluda niversitesiAnabilim Dal : Temel slam BilimleriBilim Dal : KelamTezin Nitelii : Yksek Lisans Tezi

Sayfa Says : IX + 63Mezuniyet Tarihi : . /. / 2008Tez Danman(lar) : Do. Dr. Tevfik YCEDORU

EB HANFES VEW OF PREDESTNATON, HUMAN ACTS ANDMAJOR SN

Certainly, the first important name in forming Ahl-al- Sunnahs theological ideas isEb Hanfe (150/767). In the discussions, developed between him and the scholars who hadvarious ideas about the main theological problems discussed in the formative period ofkalam, he defended with vibrant arguments the theological ideas adopted by the majority ofIslamic Ummah. Especially, it is known that he made discussions with Mutazila,Qadariyya, Jabriyya about predestination, human acts and their creation and the human willin his voluntary acts. He tried to reject the convictal preferences of this theological schools.He defined by explaining the problem kebire (major sin) based on his definition aboutfaith and faith-act (amel) seperation, he accented that human who commit kebire (majorsin) dont lose their faith. Because of that opinion about kebire (major sin), he wasqualified with irc. It is clear that Eb Hanfes ideas about predestination, human acts

and their creation (halk-kesb), human will in his valuntry acts, kebire (major sin) and hisother theological ideas, formed Ahl- al- Sunnahs theological principles. In this study wetried to investigate Eb Hanfes ideas about above mentioned problems. We hope that thisstudy will contribute this area of Islamic theology.

KEY WORDS: Eb Hanfe, Predestination, Human Acts, Major Sin, Ahl- al- Sunnah.


5/72


6/72

VI

Eb Hanfenin itikadi grlerini tespit ederken birinci derecede kendi

eserlerini, ikinci derecede ise Mturid ve Ear ekolne gre yazlm Eb Hanfenin

grlerine yer veren eserleri imkanlarmz lsnde kullandk. nk mm Azam,

Ehl-i Snnet vel Cemaat inancnn da ilk kurucusu kabul edilmektedir. zellikle Eb

Mansr el-Mturdnin fkhi ve itikadi grlerinde Eb Hanfeye dayand ve

sistemini onun grleri zerine kurduu kaynaklarda belirtilmektedir.

Eb Hanfenin kader, insan fiilleri, byk gnah hakkndaki grlerini konu

alan alma, giri ve blmden olumaktadr. Girite, genel hatlaryla faydalanlan

kaynaklardan ve almann ieriinden bahsedilmitir.

Birinci blmde ksaca Eb Hanfenin hayat, eserleri, itikadi grleri ve

Snn kelamn oluumundaki etkisi zerinde durulmutur. kinci blmde kader ve

insan fiilleri hakkndaki grleri incelenmi; bu balamda ilk olarak kader kelimesinin

anlam, meselenin ortaya k, Eb Hanfenin yaad dnemde kader konusunda

ortaya km farkl akmlar ve bunlar karsnda Eb Hanfenin duruu hakknda bilgi

verilmitir. mm- Azamn irade hrriyeti, insan zgrl, kulun fiilindeki rol ve

insan fiillerinin kaderdeki yeri ile ilgili grleri son derece orijinaldir.

nc blmde ise Eb Hanfenin byk gnah hakkndaki gr onun

iman tarifinden hareketle aklanmaya allm; bu blmn sonunda ayrca Eb

Hanfenin irc ile ilikilendirilmesi konusuna yer verilmitir.

alma, elde ettiimiz sonular belirttiimiz sonu ksmyla sona ermektedir.

Bu almada genelde Eb Hanfenin btn itikadi grlerine yer verilmekle

beraber zelde Eb Hanfenin yukarda belirtilen meseleyi ( kader, insan filleri,

byk gnah) ele al biimini konu edinilmektedir. Bu alma eer hakkn

verebildiysek Eb Hanfenin bu konular hakk

ndaki grn toplu olarak iermesiasndan bir ilktir.

Eb Hanfenin Kader, nsan Fiilleri ve Byk Gnah Hakkndaki Grleri

adn tayan almamz inceleyip tavsiyelerde bulunan hocam Do. Dr. Tevfik

Ycedoruya teekkr ederim.

Bursa, 2008 kran KARABULUT


7/72

NDEKLER

Sayfa

TEZ ONAY SAYFASI.....................................................................................................II

ZET............................................................................................................................... III

ABSTRACT.................................................................................................................... IV

NSZ .......................................................................................................................... .V

NDEKLER........................................................................................................... ...VII

KISALTMALAR............................................................................................................IX

GR ............................................................................................................................. ..1

BRNC BLM

EB HANFENN HAYATI, ESERLER, TKAD GRLER ve SNNKELAMIN OLUUMUNA ETKSA-Eb Hanfenin Hayat ve lmi ahsiyeti..5

B-Eb Hanfenin ctihad Metodu....7

C-Eserleri..8

D-Eb Hanfenin Hayat ve Grleriyle lgili Baslm Kaynaklar...9

1. Hayat ve Grleriyle lgili Yazma ve Baslm Kaynaklar9

2. Son Dnemde Yaplan almalar ve Akademik Aratrmalar...113. Eb Hanfe ile lgili Yaynlanm Makaleler ve Tebliler..12

E-Eb Hanfenin tikadi Grleri.12

1. Epistemoloji.12

2. Uluhiyyet.14

3. Halkul Kurn.17

4. Nbvvet.18

5. Ahiret...20

6. mamet.21

F-Snn Kelmn Oluumuna Etkisi21

II. BLM

EB HANFENN KADER ve NSAN FLLER GR

A-Kader Kelimesinin Szlk ve Terim Anlam..27

B-Kader Meselesinin Ortaya k.28


8/72

VIII

1. Kaderiye-Mutezile...29

2. Cebriyye..30

C-nsan Fiillerinin Kaderde Yer Almas.31

D-Eb Hanfenin Kader ve nsan Fiilleri Gr..32

1. Kadere man ve Delilleri.32

2. Eb Hanfenin Kader Anlay...33

3. nsan Fiilleri ve Teklifin z..35

a. Hidayet-dallet...35

b. stitaat36

c. Halk-Kesb..38

4.Kaderiyye ve Cebriyyeye Ynelttii Eletiriler..39

III. BLM

EB HANFENN BYK GNAN HAKKINDAK GR

A-man.43

1. mann Tarifi ve Mahiyeti43

2. manda stisna..46

3. mann Artp Eksilmesi47

4. mann Yeri..47

5. Taklid mann Hkm48

6. man-slm Mnasebeti...48

7. slma Giri48

B-man-Amel likisi...49

1. Amelin mandan Bir Cz Olup Olmamas..49

2. man ve Byk Gnah.513. Tekfir...53

4. Eb Hanfenin rc ile likilendirilmesi54

SONU57

KAYNAKLAR60

ZGEM.63


9/72

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser.

a.g.m. : Ad geen makale.

A...F.D. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

b. : Bin, bn.

Bkz. : Baknz.

c. : Cilt.

ev. : eviren.

D..A. : Diyanet slm Ansiklopedisi

D..B. : Diyanet leri Bakanl.

E.. : Erciyes niversitesi.

H, h. : hicri.

Hz. : Hazreti.

Kr. : Karlatr.

md. : Maddesi.

M.. : Marmara niversitesi.

M...F.D. : Marmara niversitesi lahiyat fakltesi.

nr. : Nereden.

l. : lm.

r.a. : Radyallahu Anhu.

s. : Sayfa.

s.a.s. : Sallallahu Aleyhi ve Sellem.

S...F.D. : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi DergisiS.D...F. : Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi.

tsz. : Tarihsiz.

vb. : Ve benzeri.

yay. : Yaynlar.


10/72

GR

Ehl-i Snnetin tikd grlerinin teekklnde, phe yok ki, ilk ciddi isim

mm zam Eb Hanfe Numn bin Sbit (150/767)tir. Eb Hanfe fkh ilminde

olduu gibi kelm alannda da grleri benimsenerek kendisinden sonra ekol haline

gelen byk bir slam limi ve dnrdr. Buna ramen Eb Hanfenin fkh

grleri bilinmekle birlikte, itikad-kelam, siyas ve ahlak grleriyle yeterince

tannmamaktadr.

Eb Hanfe Havric, Cehmiyye, Mutezile, Mebbihe, Kaderiyye, Cebriyye,

Mrcie ve an

n birer itikad ekol olarak teekkl etmeye balad

dnemdeyetimitir. Bu nedenle, ilk dnemin belli bal itikad meseleleri zerinde deiik

grlere mensup limlerle yapt tartmalarda slm mmetinin ounluu tarafndan

benimsenen itikad ilkeleri ortaya koyup bunlar gl delillerle savunmutur. Cehm bin

Safvn (127/745), Cad bin Dirhem (118/736), Amr bin Ubeyd (144/761), Vsl b. Ata

(131/748), eytnut-Tk (160/777), Muktil b. Sleyman (150/767) onun adalar

arasnda yer alr. Eb Hanfenin Cehm b. Safvn, Amr b. Ubeyd ve eytnut-Tk ile

mnazaralar yapt bilinmektedir.

mam zamdan sonra, zellikle Mutezle ve bidat ehli dier frkalarn itikd

sahadaki faaliyetleri zerine, Ehl-i snnetin, mm zam ve ondan ncekiler tarafndan

konulan esaslar gelitirilmitir.

Mutezile ilm-i kelmnn zuhrundan bir buuk asr sonra Selefiyye limlerinden

bazlar iman meselelerini akl kaideleriyle teyid etme ihtiyacn hissetmilerdir. bn

Kllb el-Basr1

(v.240/854) ile Hris b. Esed el-Muhsib (243/857) gibi Selef limleri,kendi zamanlarna kadar teesss etmi bulunan selef akdesini, kelmn ana

delillerinden olan akln hccet ve burhanlaryla teyid etme ihtiyacn duymular ve

bylece Ehl-i Snnet inan esaslarnn kurucular olmulardr.2

1 bkz. Ycedoru, Tevfik,Ehl-i Snnete Giden Yoldabn Kllb ve Kllbiye Mezhebi, emin yay.,Bursa, 2006.

2 Topalolu, Bekir,Kelmlmi Giri, Damla yay., stanbul, 1979, s.22.


11/72

2

Eb Hanfenin grleri ise gnmze iki yolla intikal etmitir. Birinci yol ona

nisbet edilen risalelerdir. Bunlarn banda da itikad konularda grlerini akladel-

Fkhul-Ekber, el-Fkhul-Ebsat, el-lm vel-mteallim, er-Risle ve el-Vasiyye

gelmektedir. knci yol ise eitli menakib, tarih ve fkh kitaplarnda dank rivayetler

halinde ona nisbet edilen grlerdir.

Bu tespitten yola karak Eb Hanfenin hayat ile ilgili meselelerde menakb,

tabakat ve tarih kitaplarn esas aldk. tikad grlerinde Mustafa zn mam-

Azamn Be Eseri isimli nerini esas aldk. Bunun dnda Mturid ve Ear ekolne

gre yazlm akaid ve kelam kitaplar olup Eb Hanfenin grlerine yer veren

eserleri kaynak olarak kullandk.

Beyzzade Ahmed Efendi el-Usll mnfe li- mm Eb Hanfe adl

eserinde Eb Hanifenin akaid risalelerini kelm tertibe gre dzenleyip bir araya

getirmitir. Biz de aratrmada bu eserin lyas elebi tarafndan yaplan tercmesini

kullandk.3 Beyzzade Ahmed Efendinin rtl merm min ibaratil-mam4 adl

erhi de kullandmz temel kaynaklar arasnda yerini ald.

Eb Hanfenin itikad cephesini nyetullah bl el-mamul Azam Eb

Hanfe el- Mutekellim5adl eserinde, Muhammed Eb Zehra Eb Hanfe6 adl

kitabnn bir blmnde incelemitir. Bu iki kitab da imknlarmz lsnde

incelemeye altk.

zellikle Mudanyada 2003 ylnda yaplan mm- Azam Eb Hanfe ve

Dnce Sistemi sempozyumunun tebli ve mzakereleri7 derli toplu bilgi ierme

asndan aratrmada nemli bir yardmc kaynak oldu.

Yusuf evki Yavuzun Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi iindeki

Eb Hnife

8

maddesi de zikredilmelidir. Onun kelm grlerinin topluca grleceibu madde, mracaat kayna olarak bir boluu doldurmaktadr.

3 Beyazzde, el-Usll Mnfe liimam Eb Hanfe, (Eb Hanfenin tikad Grleri nr. ve ev. lyas elebi), M...F.Yay., stanbul, 1996, s.79.

4 Beyzzade,rtul Merm, Khire, 1949.5 bla, nayetullah, el-mamul Azam Eb Hanfe el- Mutekellim, Khire, 1987.6 Ebu Zehra, Muhammed,Eb Hanife (ev. Osman Keskiolu); D..B.Yay., Ankara, 2005.7 Bkz. Kurav yaynlar, Bursa, 2005.8 Yavuz, Yusufevki; Ebu Hanife,DA, c.XX/132.


12/72

3

Yntem olarak, mmkn olduunca kaynak eserlere mracaat esas aldk. Bu

eserlerden hareketle ilk olarak Eb Hnfenin hayat ve eserleri, Eb Hanfenin

yaad asrn siyas ve ilm durumu, itikd grleri, Ehl-i Snnet mezhebinin

olumasnda Eb Hanfenin etkisi zerinde durulmutur.

Bu genel bilgilere yer verildikten sonra, aratrmamzn zn oluturan EbHanfenin kader, insan fiilleri ve byk gnah hakkndaki grleri incelenmitir.

Bizim amacmz Eb Hanfenin yaad devirde bu meseleleri ele al biimini ortaya

koymak ve aklamalarnn orijinalliini gz nne sermektir.

u bir gerektir ki mm- zam irade hrriyeti, insan zgrl, kulun

fiilindeki rol (halk-kesb) ve insan fiilinin kaderdeki yeri grleri ile Hanef Mturd

ekolnn olumasna byk katk salamtr.


13/72

I.BLM

EB HANFENN HAYATI, ESERLER, TKD GRLER VE

SNN KELMIN OLUUMUNAETKS


14/72

5

A-EB HANFENN HAYATI VE LMAHSYET

Ad Numan b. Sabit b.Zt, knyesi Eb Hanfedir. Hicri 80 ylnda

Abdlmelik b. Mervann halifelik dneminde Kfede dnyaya gelmitir. Mensup

olduu ailenin Kfeye gelmezden nce Anbar, Nasa veyahut Tirmizde oturduu

bilinmektedir. Eb Hanfenin dedelerinin ana yurdu olan blgede Trkler de dhil

birok Mslman kavmin yaamakta oluu onun aslen Trk olabilecei ihtimalini de

akla getirmektedir.1

Merhum Ahmet Hamdi Akseki, onun Trk asll olduunu

sylemitir.2

Eb Hanfenin mensup olduu aile Kfede ticaretle megul olmutur. Eb

Hanfe, ilesinden gelen ticar temaylne ramen dikkatini Irak

n ilmine, oradakisahbilerin eserlerine evirmi, akl ve ilm almalara ynelmitir.3 Ebu Hanfe, kraat

ilmini, krat seba limlerinden olan Asm b. Bedheleden renmitir.

Eb Hanfe Eb Amr e-abnin tavsiyesi zerine btn varlyla ilme

sarlm ve ilim halkalarna devam etmeye balamtr. Tarihi kaynaklarda o devirde

ilim halkalarnn nevi olduu nakledilir.4

1-Akaid usulleri mzakere olunan halkalar; kelm dersleri ki eitli taifeler

bunlara karrd.

2-Hadis halkalar; hadisi erifler, bunlarda rivayet ve mzakere olunurdu.

3-Fkh halkalar; Kitap ve Snnetten hkm karma usul, vuku bulan

hadiseler hakknda nasl fetva verilecei bunlarda okunurdu.

Eb Hanfenin ilim hayatnn ilk yllarnda kelmla megul olduunda btn

limlerin ittifak sz konusudur. Bu izgisini hayatnn sonuna kadar devam ettirip

ettirmedii konusunda ihtilaf vardr.Birinci gre gre Eb Hanife asrnda yaylm olan ilimlerin hepsini denemi,

ilerinden en beendiini semi, onda mtehasss olmutur. Sonradan btn varlyla

fkha sarlmtr. Fkha sarlmas, batan dier ilimleri elde edip hepsinde malmat

1 Yavuz, Yusufevki,Eb Hanife, DA, c.XX/ 131.2 Akseki, Ahmet Hamdi, slm Dni, D..B.Yay., Ankara, 1980, s. 44.3 Ebu Zehra, Muhammed, slamda Fkh Mezhepler Tarihi (ev. Abdlkadirener), Hisar yaynevi,

stanbul 1978, s.208.4 Ebu Zehra, Muhammed, Eb Hanife (ev. Osman Keskiolu); D..B.Yay., Ankara, 2005, s.32.


15/72

6

sahibi olduktan sonra olmutur. Basra ile Kufe arasndaki seyahatleri, asl vatan olan

Kufede ortaya kan ann yeni meselelerini ve bu meselelere zm bulma yollarn

renme erevesinde fkh ilminde istikrar edecek ekilde son buldu.5 Eb Hanfeyi

akaid ve cedelden fkh sahasna ynelmeye sevkeden miller hakknda farkl rivayetler

vardr.6

Dier bir gre gre ise Eb Hanfe den bize intikal eden eserlerin banda

itikad konulardaki grlerini aklam olduu risalelerinin gelmekte olduunu, bunlar

iinde el-Vasiyye gibi hayatnn sonlarnda yazd eserlerin bulunduunu kaydederek

onun mrnn sonuna kadar akaid ve kelm ilmiyle megul olduunu

kaydetmektedirler. sabetli olan grte budur. nk Eb Hanfe, Ehl-i Snnetin

kelmla uraan limlerinin ilklerindendir. Hricler ve Kaderiyyeye kar Ehl-i

Snnetin grlerini savunmu, bu maksatla defalarca Basraya gitmitir.7 Hayatnn

ilk dnemlerinde olduu gibi son dnemlerinde de itikad konularla megul olmutur ve

onun fkh ilmiyle megul olmas, akaid ve kelm konular ile ilgilenmesine mni

deildir.

Eb Hanfenin kelam ilmindeki yeri birok lim tarafndan teyid edilmitir.

rnein, mam afi (.204/820) insanlar tefsirde Mukatil b.Sleymana (. 150/767),

iirde Zbeyr b. Eb Slmya (.7 609) ve kelmda Eb Hanfeye muhtatrlar,

demektedir.8 Abdl Kahir el-Badd (. 429/1037) fukahann ilk mtekellim ve

mezhep kurucularnn Eb Hanfe ve fi olduklarn kaydetmektedir.9

Devrinin sekin limlerinin pek ou ile grme ve onlardan ilm ynden

faydalanma imkn bulan Ebu Hanfenin asl hocas, dneminde Kfe rey ekolnn

stad kabul edilen Hammd b. Eb Sleymandr. Hammdn 120 ylnda lm

zerine, k

rk yalar

nda iken arkadalar

ve rencilerin

srarlar

zerine hocas

n

nyerine geerek ders okutmaya balam, bu hocal baz aralklarla lmne kadar

srmtr.

Eb Hanifenin ilmi hocas Hammd araclyla brahim en-Neha ve Ebu Amr

5 Yavuz, Yunus Vehbi, Eb Hanifenin Hayatndan izgiler ve Brakt Miras (mm- zam EbHanfe ve Dnce sistemi), Kurav Yaynlar, Bursa, 2003, c. II/63.

6 bkz. Ebu Zehra, Muhammed,Ebu Hanife (ev: Osman Keskiolu), s.3235.7 Bezzaz,Menkbu Eb Hanfe, Beyrut 1981, s.137.8 Bezzaz,Menkbu Eb Hanfe, s.61.9 el- Badad, el- Fark-u Beynel Frak, Khire, tsz., s.363.


16/72

7

e-abden, dolaysyla Mesrk b.Ecda, Kad reyh, Esved b.Yezid ve Alkame

b.Kaystan, bunlarn ilimleri de sahabenin en limlerinden olan Hz. mer, Hz. Ali,

Abdullah b. Mesd ve Abdullah b. Abbastan gelmektedir.10

Eb Hanifenin tefekkr ok, konumas az, Allah'n huddunu olabildiince

gzeten, dnya ehlinden uzak duran, faydasz ve bo szlerden holanmayan, sorularaaz ve z cevap veren ok zeki bir mctehid olduu belirtilir. O, fkh sistematik hale

getirip btn dnyev meselelerin leh ve aleyhteki biimlerini ortaya koyarak ve salam

bir akde esas kararak doktrinini meydana getirmitir.

Eb Hanife'nin binlerce talebesi olmu, bunlarn krk kadar mctehid

mertebesine ulamtr11. Mctehid rencilerinden en mehurlar Eb Yusuf

(v.182/798), Muhammed b. Hasan es-eybn (v.189/804), Dvd et-T; (v.165/781),

Esad b. Amr (v.190/805), Hasan b. Ziyd (v.204/819), Kasm b. Maan (v.175/791),

Zufer b. el-Huzeyl el-Anbar (v.158/774), Mindal b. Ali (v.171/787)'dir. mrnn elli

iki yln Emevler, on sekiz yl Abbsler dneminde geen Eb Hanfe, Emev

Halifesi Abdlmelik b.Mervndan (685705) balayarak son Halife II.Mervan

zamanna (744-750) kadar geen btn olaylara, hilafetin Emevilerden Abbasilere

geiine ve Abbasi halifelerinden Ebl Abbas es-Seffah (750-754) ile Ebu Cafer el-

Mansur (754-775) zamannda gelien olaylara ahit olmutur.12

Eb Hanfe 150 ylnn aban aynda (Eyll 767) Badatta vefat etmitir.

Zehirlenerek ldrld ve hapisten cenazesinin kt da rivayet edilir. Ancak

olaylarn gelimesi, cenaze namaznda halifenin bizzat bulunmas gz nne alnrsa,

Ebu Hanifenin hapisten ktktan bir sre sonra ld eklindeki rivayet tercih

edilir.13

B-EB HANFENN CTHAD METODU

mm zam usln yle aklamtr: Raslullah (s.a.s.)'den gelen ba

stne; sahbeden gelenleri seer, birini tercih ederiz; fakat toptan terk etmeyiz.

10 Yavuz, Yusufevki, Ebu Hanife,DA, c.XX/132.11 el-Kerder,Menkbu'l-mm Eb Hanife, c.II/218.12 Yavuz, Yusufevki, Ebu Hanife,DA, c.X/133.13 Ayrntl bilgi iin bkz., Ebu Zehra, Muhammed; a.g.e., s. 69.


17/72

8

Bunlardan bakalarna ait olan hkm ve ictihadlara gelince, biz de onlar gibi ilim

adamlaryz.

Allahn kitabndakini alr kabul ederim. Onda bulamazsam Resulullahn,

mutemed limlerce malm mehur snnetiyle amel ederim. Onda da bulamazsam

ashabndan kimsenin reyini alrm Fakat i brahim, abi, el-Hasen,At gibi

zevata gelince ben de onlar gibi ictihad ederim.14

Bu ifadelerden anlaldna gre Eb Hanife meselelelerin hkmn sra ile

Kitap, Snnet, sahabe kavli ve rey ictihadna dayanarak elde etmektedir. Rey

ictihadnda ona izafe edilen iki metod vardr: Kyas ve istihsan.15

C-ESERLER

Eb Hanfeye nispet edilen eserlerunlardr:

1-el Msned: Ebu Hanifenin ictihadlarnda delil olarak kulland hadisleri

ihtiva eden bir eserdir.

2-el-Fkhul-Ekber:16 Bu eseri Hammd b. Eb Hanfe (l.170/785) rivayet

etmitir. Akaide dair olup Ehl-i snnetin grlerini zetlemitir.

3-el-Fkhul-Ebsat: Akaidle ilgili olup olu Hammad ile talebeleri Ebu Yusuf ve

Ebu Muti el-belhi tarafndan rivayet edilmitir.

4-el-Alim velmteallim: Ehl-i snnetin grlerini aklayp savunma

amacyla ve soru cevap tarznda kaleme alnm akaide dair bir risaledir.

5-er-Risale: Eb Hanfe, Basra kads Osman el-Bettiye hitaben yazd bu

eserinde akaid konularnda kendisine yneltilen baz itham ve iddialara cevap

vermektedir.

6-el-Vasiyye: Akaid konularn ksaca ele alan bir risaledir.

11 Zeheb,Menkb s.20-21.15 Karaman, Hayrettin,slam Hukuk Tarihi, rfan yaynevi, stanbul, 1975, s. 72-73.16 El-Fkhul Ekberin Eb Hanfeye nisbetinin hatal olduunu ne srenler olsada, bu eserin Eb

Hanfenin eserlerinden olduunu isbat eden ulema ve esrlerden bazlar unlardr: el- Kerder,Menkbu Eb Hanfe, II.122. Beyrut 1981; el- Beyd, rtul Merm Min brtil imm, s.221,el- Kevser,Kelimetun Anil limi vel Mteallim, stanbul, 1981, s.6.


18/72

9

Bunlarn dnda kaynaklarda Eb Hanfeye nisbet edilen Mcadele li-ehadid-

dehriyyin, Risale fil-feraiz, el-Maksd fis sarf, er-Red alel Kaderiyye, Marifetl-

mezhib gibi ou akaid alannda birok eserden sz edilmekte ise de bu eserlerin Eb

Hanfeye aidiyeti kesin deildir.

D- EB HANFENN HAYATI VE GRLERYLE LGL BAZI

KAYNAKLAR

1. Hayat ve Grleriyle lgili Yazma ve Baslm Kaynaklar

- el-Bbert, en-Nketz- zarfe f terchi mezhebi Eb Hanfe (dier ad er-

Rsletn Nadre), (Sleymaniye ktp., Esad Efendi nr.3613).

- el- Beyd, artul Merm min brtilmm,(Sleymaniye ktp., ehid Ali

Paa nr.1568).

- el-Beyd, el-Uslul Mnfe lilmm Eb Hanfe, (Sleymaniye ktp., ehid

Ali Paa nr. 1705/1).

- Bezzz, Menkbl- mmil- Azam Eb Hanfe, Haydarabad 1321, Beyrut

1981.

- el-Buhr,Risle f taht etil- mmil- Gazal Eb Hanfe, (Sleymaniye ktp.,

brahim Efendi nr.860).

- Debbazde Mehmed efendi,Risletun f Beyni Kavli Eb Hanfe.

- ed-Demenhur, Ahmed b. Abdilmnim, htilaful- Muhtedn bi Menakb

Eimmetid-Dn.

- ed-Deynur, Ebul Hasen,Menakbu Eb Hanfe ve Ahbru Ashbih.

- ed-Dnever, Menkbu Eb Hanfe ve ashbih.

- Eb Zehr, Muhammed,Eb Hanfe, Khire, 1976.

- el-Hrisi, Abdullah b. Muhammed, el-Buhr(.345/956),Keful Estr.

- Hatb el-Badd,Menkbl-mmil-Azam.

- el-Heytem, el-Hayrtl hisn f menkbil-mmil-Azam Eb Hanfe en-

Numn, Beyrut, 1983.


19/72

10

- el-Huseyn, Mustafa Nreddn, es- Seyyid, el- Metlibul-Mnfe fiz-Zebbi

Anil-mm Eb Hanfe en-Numn, Badad, 1990.

- bnun Nakb, Muhammed b. Muhammed (l. 745-1344),Menkbul-mm

Eb Hanfe.

- el- Kanpr, en- Nevdirl mnfe bi- menkbil-mm Eb Hanfe, Kanpur,

1310.

- el-Kr, Molla, Al (l.1014/1605),Menkbu Eb Hanife, Mektebetul mm.

- el-Kr, Al, Edilletu Mutekdi Eb Hanfe f Ebeveyir-Rasl, Mekke, 1353.

- el- Kerder, Muhammed b. Muhammed ( l. 727/1326),Menkbu Eb Hanfe.

- el- Mekk, Ysuf b. Ahmed b. Ysuf, Eb Yakb,Menkbu Eb Hanfe.

- el-Mekk, Muvaffakuddn b. Ahmed b. shak, el-Hrizm (l. 568/1172),

Menkbu Eb Hanfe, Haydarbad1326, Beyrut 1981.

- en- Nemer, elntika f fezailis-selsetil-eimmetil- fukah, Kahire 1350.

- es-Saymer, Hseyin b. Ali,Ahbru Eb Hanfe ve ashbih, Haydarabad 1974,

Beyrut 1976.

- es- Suyt, Celluddn, Tebyidus Sahfe f Menkbil-mmi Eb Hanfe,

Beyrut 1405.

- et- Tahv , Ahmed b. Muhammed, Eb Cafer,Menkbu Eb Hanfe.

- et-Tehnev,Eb Hanfe ve ashbhl- muhaddisn, Karaci, tsz.

- el-Yemn, erafuddin el-Kurtub, Ukdul-Mercn.

- ez-Zebd, Ukdl-cevhiril mnfe f edilleti mezhebil-mm Eb Hanfe,

skenderiye 1290, stanbul 1309.- ez-Zeheb, Eb Abdillah (l.775/1373),Menkbulmm Eb Hanfe, Kahire,

tsz.

- ez- Zerancer, Bekr b. Muhammed,Menkb Eb Hanfe, (Sleymaniye ktp.,

Kasdecizde nr.677).


20/72

11

2- Son Dnemde Yaplan almalar ve Akademik Aratrmalar

- Asarolu, Abdurrahman, El-Fkhul Ekber, el- Manisv erhi (tahkik), E..

Sosyal Bilimler Enstits, Yksek lisans tezi, 1996.

-Bebek, Adil, slm Akaidinde Eb Hanfe ve el-Fkhul Ebsat, Marmara

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek lisans tezi, 1984.

- elebi, lyas, el- Uslul Mnfe (tahkik), Marmara niversitesi Sosyal

bilimler Bilimler Enstits, 1995.

- Feyyz, kir Zib, Eb Hanfe Beynel-Cerh vet Ta dl, Cmiat

mmilkur, Yksek lisans tezi, Mekke, 1976.

- Gveci, Vehb Sleyman,Eb Hanfe en-Numanmm Eimmetil Fukah,

Suriye, 1987.

- el-Hakm, M. Rz,Levles senetn le-heleken-Numan, 1985.

- el-Hind, mer b. shak, el- Gurretl Mnfe f tahkkil mm Eb Hanfe,

Beyrut, 1986.

- Hseyin Ali, Mahmud, Eb Hanfenin slm Hukuku ile lgili Temel

Grleri, .. Sosyal Bilimler Enstits, Doktora tezi, 1988.

- bl, nayetullah, el-mml Azam Eb Hanfe el-Mtekellim, el-Ezher

niversitesi, Doktora tezi, Kahire, 1987.

- Krnev, Habib Ahmed,Eb Hanfe ve Ashbh, Beyrut, 1989.

- Merttkmen, Hilmi, Buhrinin Eb Hanfeye tirazlar, Atatrk . slm

limler Fakltesi, Doktora tezi, 1976.

- Nar, nder, mam Eb Hanfe veman, Allah ve Peygamberlik Anlay, U..

Sosyal Bilimler Enstits, Yksek lisans tezi, 1996.

- e- aka, Mustafa, el- mmul Azam Eb Hanfe, Drul Kitabil Msr,

Khire, tsz.

- Uzunpostalc, Mustafa, Eb Hanfenin Hayat ve slm Fkhndaki Yeri, S..

Sosyal Bilimler Enstits, Doktora tezi, 1986.


21/72

12

- nal, smail Hakk, mam Eb Hanfenin Hadis anlay ve Hanef

Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora tezi,

1989.

3-Eb Hanife ile lgili Yaynlanm Makaleler ve Tebliler

- Abbd, Minav, el-mm Eb Hanfe ve nyetehu bil Hads Mecelletul-

Ezher c.43, s.543-547 ve s.679-684, Khire, 1971.

- Abdulalm, Marifetul Mezhib, Mecelle-i Ulum-i slmiyye, Tahran.

- Ahmed Nac, Abdulgan, Eb Hanfe ve Hurriyetur Rey, Mecelletul

Ezher, c.46, s.323-328, Kahire, 1974.

- Aytekin, Dr. Arif, Fkh- Ekber Risaleleri, lim-Sanat Dergisi, Kasm-Aralk,s.88-91., stanbul, 1987.

- mm- zam Eb Hanfe ve Dnce Sistemi, Sempozyum tebli ve

mzakereleri, Kurav Yaynlar, Bursa, 2005.

- en-Numn, Muhammed Abdurred, Meknetu Eb Hanfe fil Hads, ed-

Dirasatul slmiyye, c.XXIV/1, s.27-67, slmbd, 1989.

- ibay, Halm Sabit, Eb Hnfe, .A., c.IV/25.

- Trcan, ,Galip, rc ve Eb Hanfenin rc ile likilendirilmesi,

S.D...F.D.; say:9, s.97-121.;Isparta 2002.

- Uzunpostalc, Mustafa, Eb Hanfe, D..A., c.X/131-139.

- Yavuz, Yusuf evki, Eb Hanfenin Akide Dair Grleri, D..A.,

c.X/139-145.

- Yrkan, Yusuf ziya, slm Akid Sisteminde Gelimeler ve mam Eb

Hanfe, A...F.D., II, IV, s.71-87, Ankara, 1953.

E-EB HANFENN TKAD GRLER

1.Epistemoloji

Ehl-i Snnet kelamnn oluumuna nemli katklar olan Eb Hanfe, kelmda

bilgi vastalar arasnda yer alan akl ve vahiy zerinde durmu, her bilgi vastasn


22/72

13

kendi balamnda deerlendirmitir. Onun dnyasnda akl-vahiy ilikisi nemli bir yer

tutar.

Bilindii gibi slm inan sisteminin temelini, marifetullah dncesi oluturur.

Tarih boyunca slm kelamnda Marifetullah lah olanla (vahiy) mdr yoksa insan

olanla (akl) mdr yahut marifetullah ilah eylemin mi yoksa insan eylemin mi

sonucudur? Vahiyde sabiteler ve deikenler var mdr? Eer varsa ki vardr- o

halde deikenlerde insan aklnn rol ve snr nereye kadardr? vb. sorular, hep tartla

gelmitir.17

Eb Hanfeye gre marifetullah konusunda akl yrtmek zorunludur. Hi

kimse yaratcsn bilmemekte mazur deildir. Bu konuda insann ilk ve mutlak grevi,

Allahn bilgisini elde etmek zere yaratklar zerinde nazar ve istidllde bulunmaktr.

Eb Yusuf ve Muhammedin rivayetlerine gre Eb Hanfe yle demitir: Eer Allah

insanlara peygamber gndermeseydi, insanlarn Onu akllaryla bilmeleri vacip olur,

peygamber gelinceye kadar emir ve yasaklardan sorumlu olmazlard. Hi kimse

yaratcsn bilmemekte mazur deildir. nk herkes gkleri ve yeri, kendisini ve

bakalarn kimin yarattn sezmektedir.18

Eb Hanfenin ma rifetullah konusundaki grnden hareketle diyebiliriz ki o

tecrbe (be duyu)yi bilgi kayna olarak kabul etmitir. nk eyann hakikatinin

bilgisinden hareketle Allahn varlna ulama tecrbe ynteminin verileriyle yola

kmaktr.

Eb Hanifenin yolunu izleyen pek ok Hanef limi Akl, Allahn

hccetlerinden biridir; eriat gelmeden de onunla istidll vaciptir demi; zellikle

Mturdiyye ve Semerkant ulemas akln iyilik ve ktle hkmedebileceini, iyiyi ve

kty bilmenin bir leti olduunu ve Allaha imn ve tazim etmeyi vacip, an

nayaramayacakeyleri Ona nispet etmenin ise haram olduunu sylemilerdir.19

17 Altnta , Ramazan, Eb Hanifenin Akl-Vahiy Anlay-Tebli (mam- zam Eb Hanife veDnce Sistemi Sempozyumu), Kurav Yaynlar, Bursa 2003, c.II/241.

18 Beyazzde, el-Usll Mnfe liimam Eb Hanfe, (Eb Hanfenin tikad Grleri nr. veev.lyas elebi), M...F.Yay., stanbul, 1996, s.79.; Beyazzde,rtul Merm, s.75; Es-Sbun, el-Bidye f Usliddn, s.84,85.

19 zen, kr, Ebu Hanifenin Usl ve Fur Anlaynn Kelm Temelleri (mam Azam EbuHanife ve Dnce Sistemi ), Kurav Yay., Bursa, 2003, c.II/118.


23/72

14

Akaid konularnda mm zam Eb Hanfenin yolunu takip eden Mturd

mtekellimler aklla nakil arasnda esasl bir denge kurabilmiler; dinin hakikatini

anlayabilmek ve ondan yeterince faydalanabilmek iin akla gvenmenin zaruretine

inanm ve dine muhalif olmayan noktalarda akln hkmn esas kabul etmilerdir.20

Eb Hanfe, slm dnyasnda aklc fkh ekolnn lideri ve hr dncetaraftardr. Onun en ok dikkat eken zelliklerinden biri, hr dnceye ve akla geni

lde yer vermi olmasdr. Bununla birlikte onun nassa ball da, tartlmaz

niteliktedir.

Eb Hanife meselelelerin hkmn sra ile Kitap, Snnet, sahabe kavli ve rey

ictihadna21 istinat ederek elde etmektedir.22 Yani o, bir meselenin hkmn ortaya

koyarken nasslardan delil getirir, sonra bu delili akl ynden deiik izah tarzlar ile

glendirerek o meselenin hkmn temellendirmeye alr. Bu durum onun itihad

uslnn ok ynllnn ve aklclnn bir gstergesidir.

Eb Hnfenin akl kullanm, itikad konularda var olan izah etmek

eklindedir. tikad bir konu hakknda kesin nass bulunduunda nassa tam teslimiyet

gstermitir. efaat ve kabir azab konusundaki izah bunu yanstmaktadr.

Eb Hanifenin dnce sisteminde akl ve vahiy bir Mslman dnrde

olmas gereken dengededir. Onun sisteminde akl, bilginin kendisi deil, bilgiyi

oluturucu gtr. Allahn ayetlerinin anlamlandrcs yani Allahn ayetlerini anlama

aracdr. Kesin nass olduuna inand konularda nassa tam teslimiyet gstermitir. Eb

Hanifenin, fkh ve itikd konularda meselelere yaklamnda ve getirdii yorumlarda,

Kuran merkeze alarak akl ve nakli uzlatrd sylenebilir.

2.Ulhiyyet

Eb Hanfeye gre Allah, isimleri ve sfatlar ile ezeli ve ebedidir. Onun sfat

ve isimlerinden hibiri sonradan olmu deildir. Akl yrterek yce Allaha isimler

verilemeyecei gibi sfatlarda nisbet edilemez. O sadece ztn niteledii isim ve

sfatlarla isimlendirilebilir. Onun sfatlarnn tm, yaratlm varlklarn sfatlarndan

20 Flal, Ethem Ruhi, amzda tikadslam Mezhepleri,a-to yay., stanbul, 1999, s.79.21 ayrntl bilgi iin bkz: Fazlur Rahman,slam, Ankara Okulu yay., Ankara, 2004, s.123-132.22 Karaman, Hayrettin,slam Hukuk Tarihi, rfan yaynevi, stanbul, 1975, s.72-73.


24/72

15

farkldr. Onun ilim, irade, hayat, kudret, kelm, sem, basar gibi zt; yaratma, rzk

verme, diriltme, ldrme gibi fiil sfatlar vardr. Allahn ezeldeki sfatlar sonradan

olma ve mahlk deildir. Deime, farkllk ve halden hale gei (ahvl) yaratlmlar

iin geerlidir. Kim onlarn mahlk, sonradan olma olduunu syler veya bu hususta

kararsz ve phe iinde olursa kfre dmtr. Allah araz ve cisim, yani madd bir

varlk deildir, dengi benzeri yoktur, Allah birdir ve bu birlik say bakmndan deil,

ortaksz olmas bakmndandr. Yaratklarndan hibirine benzemez. O, diereyler gibi

olmayan bireydir (vehve eyun-l kel-ey). ey, sabit (mevcut) olan demektir.23

Eb Hanfe yedi adet zti sfat isbat etmitir. Bunlar hayat, kudret, ilim, kelam,

semi, basar ve irdedir. Zti sfatlarn hepsi ezelidirler ve mahlkatn sfatlarna

benzemezler.24

Allah ilim sfatyla muttasftr ve ezelde daha mahlkat yaratmadan evvel de her

eyi hakkyla bilmektedir. Madumu madum iken, madum olarak; onu varettiinde var

olarak bilir. Allah ilim sfatyla eyann teferruatna dair bilgileri hakkyla bilir. Mesela,

ayakta duran ayakta durduu zaman zarfnda ayakta olarak, oturduunda da oturuyor

olarak bilir. Mahlkatn zerinde gerekleen bu deiikliklerden Allahn ilminde bir

deiiklik gerekmez. Deiiklik sadece mahlkattadr.25

Allahn kelam sfat ne onun zat, ne de zatndan baka bir eydir.26 Onun

kelam; zatyla kaim olan, ezeli bir sfattr.27

Eb Hanfe fiil sfatlar belirli bir sayyla snrlamamaktadr. Allahn

sfatlarnn tevkifi oluu grnde oluu- ve saysal snrlama yapmamasna

baklrsa28

Kuran ve Snnette varid olan btn fiil sfatlar ispat ettii sylenebilir.

Eb Hanfe itikad eserlerinde yedi kadar fiili sfat ispat etmitir. Tahlk; daha

mahlukt

yaratmadan evvel Allah

n yaratma s

fat

yla muttas

f, Terzk; kullar

narzk vermeden evvelde rzk, Mumt; mahluktn canlarn alann Allah olmas

demektir. n, ibd eserlerinde ispat ettii dier fiili sfatlardr.29

23 Beyzzde, a.g.e., s.81-85.24 el-Fkhul-Ekber, s.58.25 el-Fkhul-Ekber, s.60.26 el-Vasiyye, s.151.27 el-Vasiyye, s.151.; el- Fkhul-Ekber, s.58.28 el-Fkhul-Ekber, s.58.29 el-Fkhul-Ekber, s.58.


25/72

16

Kurnda geen yed, nefs, vech, nzl gibi sfatlarn keyfiyeti bilinemez. Onun

eli, kudreti veya nimetidir, denilemez yani tevil edilemez. Zira bu taktirde sfatlar iptal

edilmi olur. Bu, Kaderiyye ve Mutezilenin grdr.30Allah ihtiya duymakszn

Ar zerine istiva etmitir. Bir meknda bulunmaya muhta olmayan Allah, ztyla

deil ilm ve lh yardmyla yaratklarnn yanndadr.31

Eb Hanfe bilkeyf sfatlar olarak isimlendirdii haber sfatlarn tercme edilmesini,

ancak belli artlar erevesinde ciz grmtr. Tercme her iki dili iyi bilen bir ahs

tarafndan yaplmal ve tercmeden Allaha bir noksanlk izafesi gelmemelidir.32

Allah cisimlikle ve cevherlikle vasfedilemez. nk Allahn isimleri ve sfatlar

tevkifidir. Cisim, cevher vs. gibi sfatlar Kurnda ya da sahih snnette vrid

deildirler. Allahn cisimlikle ve cevherlikle vasfedilememesinin caiz olmayna bir

dier delil de onun mahlkata benzememesidir. Cevherlik ve arazlk mahlkatn

vasflardr. Allahn bunlarla vasfedilmesi durumunda l, zd, ortak ve benzerlikle

vasfedilmesi de sz konusu olacaktr. Halbuki Allaha ey denilmesine bile ancak

Allaha yakacak manalar kasdedilmesi halinde cevaz verilmitir.33

Eb Hanfeye gre Allahn isimleri ve sfatlar arasnda bir farkllk yoktur,

hepsi eittir. simler ve sfatlar fazilet ve ycelik asndan eittirler. Aralarnda bir

farkllk yoktur.34

Eb Hanfe ispat ettii btn isim ve sfatlarn ezeli olduklarn ifade etmitir.

Allahn sonradan olma bir isim ve sfat yoktur. Kim onun isim ve sfatlarnn ezeli

olmayp mahlk olduunu sylerse bu sz sebebiyle kfir olur. Ona gre sfatlarn

ezeli olularnda tereddt etmek ve tevakkuf etmek te kfrdr.35

Eb Hanfeye gre Allah ahirette grlecektir. Mminler Onu cennette

gzleriyle, tebihsiz, keyfiyetsiz ve mesafesiz olarak greceklerdir.

36

30 Eb Hanfe, Numan b.Sbit, el-Fkhul-Ekber, (mm- Azamn Be Eseri iinde,ev.Mustafa z),Kalem Yay., stanbul, 1981, s.67.

31 Eb Hanfe, Numan b.Sbit, el-Vasiyye , (mm- Azamn Be Eseri iinde,ev.Mustafa z), KalemYay., stanbul, 1981, s.74.

32 Bkz. el-Kar Al, erhul Fkhl-Ekber, Khire 1955, s.104.; Beyzzde,rtul Merm, s.191.33 el-Fkhul-Ekber, s.59.34 el-Fkhul-Ekber, s.63.35 Bkz. el-Fkhul-Ekber, s.58.36 Beyzzde, a.g.e., s.89.


26/72

17

Eb Hanfe, ahiretteki ruyetullah, Kuran ve Snnetle ispat etmitir.

Kurndan delil Allahn u ayetidir: O gn aydnlanm yzler vardr. Ve onlar

rablerine bakacaklardr.37

Snnetten delil ise Allah resl (s.a.s.)in u szleridir:

Sizler dolunay bulutsuz bir havada apak grdnz gibi rabbinizi de greceksiniz.

Bunun iin gn boyunca namazlarnz vaktinde eda etmeye ve karmamaya gayret

edin.38

Eb Hanfe sbat-i vcib konusunda kulland rnekler nizm ve imkn39

delilinden esaslar iermektedir. Bu istidlal, lemin varlnn ve zerinde gerekleen

deiimlerin bir var ediciye ihtiyalarnn olduu temas zerine bina edilmitir.

3.Halkul Kurn

Kaynaklarn ittifakla belirttiine gre halkul-Kurn meselesi II. yzyln ilk

yarsnda ortaya kmtr. Bunu ilk defa kelm bir tartma konusu haline getiren Cad

bin Dirhemdir. Cehm bin Safvn da bu gr benimseyip yaymtr. Erken devir

limlerinden bn Kuteybe, bir eserinde bu meseleyi ilk defa Cehm bin Safvn ile Eb

Hanfenin tarttn nakleder. Kd Abdlcebbr da, Eb Him el-Cubb den

naklen konunun Eb Hanfe ve rencileri zamannda ortaya ktn belirtir.40

Bu konuda Eb Hanfeye nisbet edilen grler farkl olup noktada

toplanabilir.

a)Kurnn sadece Allah kelm olduuna inanmak gerekir. Bu konuda ileri

giderek Kurnn mahlk olup olmad konusunu tartmak caiz deildir.

b)Kurn mahlktur, nk Allahn dndaki her ey mahlktur. Buna gre

yaratlm bir eye yemin etmek ciz olmadndan Kurna yaplan yemin geerli

deildir.

c)Kurn Allah kelm olup mahlk deildir, fakat Kurn telaffuz ediimiz ve

onu yazmz mahlktur. Kim Allahn kelm mahlktur derse kfir olur.41

37 el-Kyme 75/22.38 el-Buhr, Mevakt 16,26, Ezan 129; Eb Dvd, Snnet 19; et-Tirmizi, Cennet 16.39 Nizam ve mkn delili iin bkz. topalolu, Bekir,Allahn Varl (isbat- vacib) , D..B. yay.

Ankara, 1979., s.57-63.40 Yavuz, Yusufevki, Halkul-Kurn,DA, s.371.41 Yavuz,Yusufevki; Ebu Hanife,DA, c.X/140, bkz. Beyzzde , a.g.e.,s.86-87.


27/72

18

Kurnn mahlk olduunu ileri sren ve Eb Hanfeye nisbet edilen ikinci

rivayet ya onu ktlemek isteyenlerce uydurulmutur veya eksiktir. EarMakaltnda

Kurnn mahlk olduunu kabul edenleri kaydettii halde bunlar arasnda Eb

Hanfeyi zikretmemitir. Birinci rivayetin ise halkul Kurn tartmasna girmeyi

uygun grmedii dnemdeki grn yanstm olmas muhtemeldir. nc rivayet

Eb Hanfenin niha gr olmaldr.42Nitekim el- Fkhul Ekberve el-Vasiyye de bu

hususu bu konuya yle aklk getirmektedir.

Allahn kelam sfat ne onun zat, ne de zatndan baka bir eydir. Onun

kelam; zatyla kaim olan ezeli bir sfattr.43 Allahn zatyla kaim olan sfatna vahiyle

indirilen lafzlar, harfler, sesler delalet ederler. Bir baka ifadeyle Allahn ezeli olan

kelam bu vasta ve aletlerle anlalr. Bizler harfler, mahreler vs. aletlerle konuurken

Allah (harfsiz ve aletsiz) vastasz konuur.44 Yani Allahn kelm, harfle, sesle

deildir. Kurn, Allah kelamdr, mushaflarda yazlm, kalplerde korunmakta, dillerde

okunmaktadr ve Hz. Muhammed (s.a.s.)e indirilmitir. Ama Allahn kelam bu

saylanlara hulul etmemitir.45 Kurn a Allahn vahyi denilir. Bu erevede Allahn

zatyla kaim olan sfat manasyla Kurna mahlk denilemez. Kim Allahn kelam

mahlktur derse kfir olur.46 Allahn zatyla kaim olan sfatna delalet eden, vahiyle

indirilen, lafzlar bunlarn okunmas, yazlmas ve telaffuzu ise mahlktur.47

Lafz mana ayrm yapp Kurnn mahlk olup olmamas meselesine ilk defa

bu adan yaklaan o olmutur.48

4.Nbvvet

Eb Hanfe peygamberlerin peygamberliklerine imann slm dininin temeli

olduu kanaatindedir.49 Akl da Peygamberi de Allah tanmann vastalar olaraktelakki etmesine ramen akl vastasyla Allah tanmann vacip oluunu syleyip, srf

aklyla Allah tanyamayann hkm hakknda sukut etmesi manidardr. Ona gre

42 Yavuz, Yusufevki; Ebu Hanife,DA, c.X/140.43 el-Fkhul-Ekber, s.58., el-Vasiyye, s.151.44 el-Fkhul-Ekber, s.58., el-Vasiyye, s.151.45 el-Fkhul-Ekber, s.58., el-Vasiyye, s.151.46 el-Vasiyye, s.151.47 el-Fkhul- Ekber, s.58,59.48 Yavuz,Yusufevki; Halkul-Kurn,DA, s.371.49 el-Fkhul Ekber, s.58.


28/72

19

peygamber daveti ulaan bir akll ocuun iman sahihtir. Onun bu tavr akla iman

meselesine zel olarak teklifin artnn iki olduu dncesini getirmektedir. Bunlardan

birisi akl, dieride peygamber davetinin ulamasdr. Peygamber daveti ulaan bir

ocuk bile olsa, iyiyi ktden ayrt edebilecek derecede akll ise iman da irtidad da

sahihtir. Peygamber daveti ulamamsa aklla Allah bulmak yine vacip ise de

bulamama durumunda kfr hkm vermekten uzak durmutur.

Btn peygamberlerin getirdii dinlerin temel prensipleri tevhid esasna dayal

tek bir sistem oluturmakla birlikte eriatlar farkl olabilmitir. Allaha inand halde

Hz. Muhammedi in peygamberliini reddeden kimse Allaha da iman etmemi

saylr.50

Peygamberlerin kk hata ( zelle ) ilemeleri mmkndr. Ancak onlarirkten,

byk ve kk gnahlardan korunmutur. Peygamberlerin efaati ve onlara verilen

mucizeler haktr. Hz. Peygamberin parma ile ay ikiye ayrmas ve miraca kmas bu

tr olaylardandr.51

Eb Hanfe Hz. Peygamberin mucizelerini kapsaml birekilde ele

almam, nbvvetin ispatnda da delil olarak kullanmamtr. Bununla birlikte mucize

ve kerametin hak olduunu ifade ettii gzlenmektedir. Eb Hanfe, mucize kelimesini

kullanmayp ona e deer bir kelime olarak yt (deliller) kelimesini kullanmtr.52

Eb Hanfe teklifin artlarnn olumas durumunda Hz. Muhammed (s.a.s.) in

peygamberliine imann, imann rknlerinden olduu kanaatindedir.53 Peygamberlerin

peygamberliklerine iman; imann olmazsa olmaz artlarndan olarak nitelemesi, Allah

birleyen ama Hz. Muhammed (s.a.s.) n peygamberliine iman etmeyen birisinin kfir

olduuna dair fetva vermesi onun bu grte olduunun en belli bal delillerindendir.

Snn kelamn Earyye kolu nbvvet konusunu, mezhebin kuruluunu

tamamlad

kabul edilen Bk

lln (403/1013) ile a

rl

kl

olarak gndeme getirmitir.Bkllnden yaklak bir asr nce ilm faaliyetlerini srdren Mturd ise dneminde

nbvvete en byk nemi veren kelamcdr. Aslnda nbvvete kar direni,-belki de

50 Nisa, 4/65.51 Beyzzde a.g.e.,s.104-105.;Eb Hanfe, el-lim vel-mteallim, s.26-27.52 el-Fkhul-Ekber, s.61.53 el-lim vel-mteallim, s.23-24.


29/72

20

slmiyetin gcn kabul ettirmesinin ardndan ortaya km ve argmanlarn

ileriye srmeye balamt.54

mam Mturd, Hz. Muhammedin risaletini ispat etmek zere kulland

delillerden mucize nevileri ve bunlarn hiss-akli-haber eklinde tasnifi sonraki

Mturdyye mellifleri iin model olmutur. Mturd, sonraki kelam kitaplarnn

ounda sz konusu edilen bu tr mucizelerin yan sra, ayetlerden de destek alarak Hz.

Peygamberin manevi portresi zerinde de durmutur.55

Mturdnin nbvvet konusuna nem verme konusunda am olduu r,

sonraki mellifler tarafndan devam ettirilmitir.

5.hiretKabirde ruhun kula iade edilmesi, kabrin sktrmas ve azab btn kfirler ve

Mslmanlardan gnahkr olanlarn bir ksm iin haktr, mmkndr ve vakidir.

Hakknda hadisler bulunmas dolaysyla56

kabirde, Mnker ve Nekirin sualleri hak ve

vakidir.

Eb Hanfeye gre kabir azabn bilmem diyen kimse Cehmiyye57

zmresindendir. nk o, Yce Allahn kabir azabn kastederek: Onlara iki defa azap

edeceiz58 ve Zulmedenler iin bundan ayr bir azap daha vardr.59 szlerini inkar

etmektedir. Eer bir kimse derse ki, Ben ayete inanyorum fakat onun tevil ve tefsirine

inanmyorum kfre girer.60

nk Kurandan baz ayetlerin tevili, tenzilinin ayndr.

Eer onu inkr ederse kfir olur.61 Allah nefisleri ldkten sonra diriltir ve kyamet

gn amellerin mizanla tartlmas haktr.62

Eb Hanfenin akaid risalelerinde belirtildiine gre o cennet ve cehennemin

ebed olduunu kabul eder. Dier baz kaynaklarda ise cennet ile cehennemin ebed

54 Yavuz, S.Sabri, slm Dncesinde Nbvvet, nsan Yaynlar, stanbul, t.y., s.135-168.55 Mtrd,Kitbut-Tevhd (ev. Bekir Topalolu) ,T.D.V.Yay. ,Ankara, 2002, s.314-316.56 Buhar, Cenaiz, 82; Mslim, man, 34.57 Cehmiyye, Cehm b. Safvna (128/745) uyanlarn mezhebidir. Cehm b. Safvn, amellerde cebr ve

zdrar olduunu syleyerek, insandaki i yapabilme gcn reddetmitir. Kabir azab, sorgumelekleri, mzan, srat, efaatte bu mezhep tarafndan inkar edilmitir.

58 Tevbe, 9/11.59 Tr, 52/47.60 bkz. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ebsat, s.55.61 bkz. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ebsat, s.55.62 El-Enbiya,21/47.


30/72

21

olmadna ve yaratlan hereyin mutlaka yok olmas gerektiine inand rivayet edilir.

Nitekim Eb Hanfe, Fkhul-Ebsatta cennetlik ve cehennemlikler girdikten sonra

cennet ve cehennem yok olacaktr diyen kimsenin orada ebed kal inkar ettii iin,

kafir olacan sylemitir.63 u da var ki Eb Hanfe cennetin ebed oluuna delil

getirdii halde cehennemin ebedliine dair bir delil zikretmemitir.64

6.mmet

Devlet bakannn, mminlerin bir araya gelip istiarede bulunmalar yoluyla

seilmesi gerektiini kabul eden Eb Hanfeye gre, Peygamberimizden sonra bu

mmetin en stn Hz. Eb Bekir, sonra Hz. mer, sonra Hz. Osman, sonra Hz.

Alidir.65

Bununla Eb Hanfe ashabn faziletinin hilafet srasna gre olduunubelirtmitir.

Hilfete, idareyi zorla ellerine geiren Emev ve Abbslerin deil mmetin

ilerini dzeltmek isteyen Ali evld lyktr. Fakat buna dayanarak Eb Hanfenin

ann imamet anlayn benimsediini sylemek mmkn deildir. Eb Hanfenin

halife seimi ile ilgili gr ile onun Ehl-i beyt sevgisini kartrmamak gerekir. Eb

Hanfeye gre hilafet vasiyetle, tavsiye ile olmaz.66 Ona gre hilafet, o makama

gemeden nce hr bir seimle bir ba tayin etmektir. u bir gerektir ki, Eb Hanfe

immeti nasla Ehl-i beyte verilmi bir hak olarak grmemi, sadece dneminde Ehl-i

beyte mensup olanlar immete dierlerinden daha lyk kabul etmitir.67

F- SNN KELMIN OLUUMUNA ETKS

Eb Hanfe Havaric, Cehmiyye, Kaderiyye, Mtezile, Mebbihe ve Mrcie gibi

itikad mezheplerin teekkl ettii bir dnemde yaam olup, itikad konulardaki

grleri ile Ehl-i snnet kelmnn olumasna zemin hazrlamtr.

63 bkz. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ebsat,s.62. 64 Yavuz, Yusufevki; Ebu Hanife,DA, X/140.65 el- Fkhul-Ekber,s.69.; Beyzzde a.g.e., s.144.66 Ebu Zehra, Muhammed, ag.e., s.191.67 Yavuz, Yusufevki, Ebu Hanife,DA, X/141.


31/72

22

Eb Hanfe naklin yannda akl ihmal etmemi, itikad meseleleri aklamak iin

akl kyaslar yapm, dncesini Kuran, sahih hadisler ve ashabn ileri gelenlerinin

anlaylar ile ekillendirdii iin yabanc kltrlerin tesirinden uzak kalmtr.

Mlhidlere kar Allahn varln ispatlamak iin bavurulan ve esaslarna

Kurn- Kerimde iaret edilen, daha sonra ihtir ve inyet diye adlandrlan akl

delilleri kullanm, lemin l min eyden yaratldn sylemi ve bu balamda

tartmalar olsada adem kelimesini kullanmtr. Yani ona gre lem her bakmdan

yokluktan yaratlmtr. Ayrca Eb Hanfe Allaha eyiyyet izfe ederek bir anlamda

hric mevcudiyeti bulunduuna temas etmitir.68

Bilindii zere Mutezileye gre Allahn sfatlar vardr, ancak bu sfatlar onun

zt zerine zid manalar, yani ztndan ayr dnlebilen eyler olmayp ztnda

mndemitir. Binaenaleyh Allah iin alm, sem, basrdir denilebilir, fakat onun

ilim, sem, basar sfat vardr denilemez. Allahn sfatlar da zat gibi kadm

olacandan ikinci anlaya gre birden fazla kadm kabul edilmi olur, bu ise tevhid

prensibine aykrdr. Ayrca Mutezileye gre fiil sfatlar ezel olmayp, hdis

sfatlardr. 69 Eb Hanfe ise zt sfat ayrm yaparak ilh sfatlar muhtemelen ilk defa

zt, fiil ksmlarna ayrp hepsinin kadm olduunu savunmu, bylece Mutezile ve

Cehmiyyenin sfat anlayn reddetmitir.

Eb Hanfe, halkul Kurn konusunda Cehmiyye ve Haviyye arasnda mtedil

bir gr savunarak daha sonra Ehl-i snnet kelmclarnca yaplan lafz ve nefs

kelm ayrmna zemin hazrlamtr. Nitekim Cehmiyye ye gre Kuran yaratlmtr.

Onlara gre akl ve nakil Kurann yaratlm olduunu gstermektedir. Haviyyeye

ise tam aksine ilhi sfatlar ispat edip Kurann btn ynleriyle ezel olduunu

savunmulard

r. Ebu Hnifeye gre ise, Kurn

okumam

z, yazmam

z mahlktur.Fakat bizzat Kurn kadimdir.70

Eb Hanfe kadere iman gerekli grp kulun iradesiyle fiil yapma gcne sahip

klndn kabul etmi, insann mmin iken kfir, kfir iken mmin olabileceini

syleyerek cebir anlayndan uzaklamtr. nsann kaderinin insan iradesine gre

68 Yavuz, Yusufevki, Ebu Hanife,DA, c.X/142.69 aatay, Neet, ubuku, brahim Agh, slam Mezhepleri Tarihi, A...F.Yay., Ankara, 1976,

s.168.70 bkz. Eb Hanfe, Numan b.Sbit, el-Fkhul-Ekber, s.67.


32/72

23

ekillendiini kabul etmi, insan iin bir kudret ve irade hrriyeti tanmayan

Cebriyyeyi reddetmitir.

Eb Hanfeye gre iman ve kfr kullarn fiilleridir. Kullarn fiillerini yaratan

Allahtr, kul ise fiil yapmay diler ve onu icra eder. mam- Azam bu gryle halk-

kesb ayrmn dile getirmitir. Bylece Mutezile ve Kaderiyyenin Kul fiilininhlkdr, bu fiilerin Allahn yaratmasyla bir ilgisi yoktur eklinde zetlenebilen

grlerini reddetmitir. Halk-kesb ayrm daha sonra Ehl-i Snnet kelmclar

tarafndan gelitirilmi zellikle Mturdler tarafndan sistemletirilmitir.

Eb Hanfe iman tasdik, mrifet ve ikrar unsurlarna dayandrmakla iman iin

mrifeti yeterli gren Cehmiyyeyi ve sadece ikrar kfi gren anlaylar reddetmi,

amelin imandan ayr olduunu ve dolaysyla artp eksilmeyeceini ortaya koymakla da

Mutezile ve Havrice muhalefet etmitir.

mam zamdan sonra, zellikle Mutezle ve bidat ehli dier frkalarn itikd

sahadaki faaliyetleri zerine, Ehl-i Snnetin, mam zam ve ondan ncekiler tarafndan

konulan esaslar gelitirilmitir.

Mutezile ilm-i kelmnn zuhrundan bir buuk asr sonra Selefiyye limlerinden

bazlar iman meselelerini akl kaideleriyle teyid etme ihtiyacn hissetmilerdir. bn

Kllb el-Basr71 (v.240/854) ile Hris b. Esed el-Muhsib (243/857) gibi Selef

limleri, kendi zamanlarna kadar teesss etmi bulunan selef akdesini, kelmn ana

delillerinden olan akln hccet ve burhanlaryla teyid etme ihtiyacn duymular ve

bylece Ehl-i Snnet inan esaslarnn kurucular olmulardr.72

Bu devreden bir asr sonra, iki byk isim, Ebl Hasan el-Ear (324/936) ile

Eb Mansur el-Mturd (333/944), Ehl-i Snnetin grlerini btnyle sistemletirmi

ve yaym

lard

r. Art

k onlardan sonra Ehl-i Snnetin tikd grleri Earlik veMturdlik ad altnda tedvin edilir olmutur.73

71 bkz. Ycedoru, Tevfik,Ehl-i Snnete Giden Yoldabn Kllb ve Kllbiye Mezhebi, emin yay.,Bursa,2006.

72 Topalolu, Bekir;Kelmlmi Giri, Damla yay., s.22.73 bkz. Klavuz, A.Saim,Anahatlarylaslm Akidi ve Kelma Giri, Ensar Neriyat, stanbul, 2004,

s.405-407.


33/72

24

zellikle Eb Mansr el-Mturdnin fkhi ve itikadi grlerinde Eb

Hanfeye dayand ve sistemini onun grleri zerine kurduu kaynaklarda

belirtilmektedir. Onun Eb Hanfeye uzanan hoca silsilesi u ekildedir:

Eb Hanfe(150/767)

Muhammed e-eybn (189/804)Eb Bekr Ahmed b. shk el-Cuzcn ( 3. asrn ortalar)

Eb Nasr Ahmed b. Abbs el-Huseyn el-Iyz (4.asrn balar)Eb Mansr el-Mturd (333/944)

Eb Hanfenin akaide dair grlerini Eb Cafer et-Tahv daha ok Selef

anlay erevesinde, Eb Mansur el-Mturd ise kelm stats iinde aklayp

yaymtr. nan konularna yaklam yntemi asndan ve kapsam ynnden EbHanfeden yararlanan Mturd ondan yer yer iktibaslar yapm ve grlerine dayanak

kabul etmitir. Daha sonra Mturdyi takip eden limlerce gelitirilen bu muhteva

gnmze kadar tanm ve Mturdyye adyla mehur olmutur.

Mturd Tevltnda Eb Hanfenin metodunu ve grlerini daha sistemli

hle getirerek, ayetlerin anlalmasnda deta uyulmas gereken birtakm kurallar ortaya

koymakta ve dinde akln tutarl bir biimde kullanln gsteren bir usl sunmaktadr.74

Sadrul-slm Muhammed el-Pezdev (v.493/1100) ve Hanefiyye ulemsndan,

Buhrl Nreddn es- Sbnde (v.580/1184) eserlerinde Eb Hanfeye sadkatla

ballk gstermilerdir.75

Ebl Muin Nesef, Tebsratl-Edille76 isimli eserinde Semerkand limlerinin

Eb Hanfenin grlerini mezhepletirdiini belirtmitir. Beyzzde Ahmmed Efendi

Eb Hanfenin akaid risalelerini nce el-Usll mnife lil mam Eb Hanfe adl

eserde kelm tertibe gre dzenleyip bir araya getirmi, sonra da ratl- meram

minbratilmam adn verdii kitabnda grlerini erh etmitir.

Eb Hnfe, imann artp eksilmeyeceini, inanan kiinin gerek mminim

demesi gerektiini sylediinden dolay Selef akdeye mensup hadis limlerince

74 Kutlu, Snmez, a.g.e., s.287.75 Ayrntl bilgi iin baknz, Pezdev, Muhammed, UslidDn, Ehl-i Snnet Akaidi (ev.erafettin

Glck),Kayhan yay., stanbul, 1994, s.6.; Sbn, Nureddn, el-Bidye f Uslid-Dn (MturdiyyeAkaidi, ev. Bekir Topalolu), D..B.Yay., Ankara, 2000.

76 En-Nesef, Meymun b. Muhammed, Tabsratul- Edille F Uslid-Dn, D..B. yay., Ankara, 1993,s.53.


34/72

25

eletirilmitir. Mevcut kaynaklara gre Eb Hanfeyi tenkit edenlerin banda Buhr

gelmektedir. Ayrca Eb Hanfe gnah ileyenlerin mmin olduunu savunup

akbetlerini ahirete tehir etmesinden veya Allahn iradesine havale etmesinden (irc)

dolay Mrci olarak adlandrlmtr.

Eb Hanfenin gnah ileyenlerin mmin olduuna dair gr Selefiyye dhil

olmak zere btn Ehl-i Snnetin gr haline geldii dikkate alnrsa onun

Mrcieye nispet edilmesi, mezheplerle ilgili kavramlarn o devirde henz

yerlememesinden kaynakland sylenebilir.77

Ancak Eb Hnifeye yneltilen eletirilere baklrsa onun rasyonel bilgilere

nem veren, inan konularnda bu bilgileri kullanp naslara bu erevede bakan slmn

erken devirdeki yeniliki dnrlerin banda geldiini de gstermektedir. Nitekim

Eb Hanfenin itikad konularda ortaya koymu olduu grlerinin daha sonra oluan

Snn kelam ekollerinden Mturdiyyeye ekil verdii bilinmektedir. Mturdler inan

konularnda mm- Azamn grlerinden son derece etkilenmilerdir.

77 Yavuz, Yusufevki, Ebu Hanife, DA, c.X/140.


35/72

II.BLM

EB HANFENN KADER VE NSAN FLER GR


36/72

27

A-KADER KELMESNN SZLK ve TERM ANLAMI

Kader kelimesi lgatte; miktar, l bir eyi bir lye gre tayin ve tesbit

etmek ve bir hikmete gre yapmak manalarna gelmektedir.1

Bir baka kullanma gre kader kelimesi lgatte; bireyin kemiyetinin(say ve

miktarnn) aklanmas manasna gelir.2 Bu mana, kelimenin kk manasnda bulunan

miktarlar takdir ile ilgilidir.

Tefil babna nakledilmekle takdir, bir eye g yetirmek ve kdir olmak

manasna gelir.3 Bu g de snrl olaca iin, kelimenin kk manas buna da

elverilidir. ll ve s

n

rl

vermek, yani azaltmak manas

na da gelir.Bundan baka kader kelimesi, hazrlamak, dzeltmek, kolaylatrmak, mddet

tayin etmek4 gibi manalara da gelmektedir ki, bunlarn hepsi yukarda belirtildii gibi

kk manalar ile ilgilidir.

Lgatte birden ok manaya gelen kader kelimesi, terim olarak genellikle

kaza kelimesi ile birlikte kullanlr ve aralarnda bir iliki kurulur. Buna gre kaza ve

kader kelimelerinden biri, mahlkatn belli bir plan ve lye gre takdir edilmesi,

dieri de takdir edilen ekle gre varlklarn yaratlmas, ortaya kmas manasna

gelmektedir. Her iki mana da bu kelimelerin sonradan kazandklar izaf anlamlardr ve

bu kelimelerin kk manalar ikisi iin de kullanlmaya msait olduundan, bu iki

kelimeden hangisine kaza, hangisine de kader denilecei hususunda ihtilaf edilmitir.

Daha sonra ortaya kan trl fikirler neticesinde bu stlah manalar alan kaza ve kader

kelimeleri balangta bu manalarda kullanlmyordu.

Kaza ve kader kelimelerinin Ear ve Mturd mtekellimlerce farkl manalardakullanld grlmektedir.

Mturdlere gre kader: Hak Telnn ezelden, ebede (sonsuzlua) kadar

olmu ve olacak eylerin zaman ve yerini, zellik ve niteliklerini, ne ekilde ve ne

1 bn Manzr, Cemlddn,Lisanul-Arap, c.XX,/47-49, Beyrut, tsz.; sm Efendi,Kmus Tercemesi,c.II, s.618, stanbul, 1305 h.

2 Rb el- Isfahn, el- Mfredt, s.596., 1970.3 Rb el- Isfahn, a.g.e., s.596.4 Rb el- Isfahn, a.s.e., s.597.


37/72

28

zamanda olacaklarsa onlarn hepsini ezel anlamda bilip, o ekilde snrlamas ve takdir

etmesine denir.5

Bu bakmdan kader, Allahu Telnn ilim ve irade sfatlarna rc olup, kadere

iman, bu sfatlara ve ezel olan taallklarna iman etmek demektir.

Mtrdlere gre kaza ise: Cenb- Hakkn, ezelde irade ve takdir buyurmu

olduu eyleri, zaman gelince ezeldeki ilim, irade ve takdirlerine uygun olarak

yaratmas demektir.

Bu bakmdan kaza, tekvin sfatna rc olup onun sahas iine girmektedir.6

Kader ve kazaya verilen bu manalara gre kader, kazadan daha kapsaml ve

geneldir. Yani kaderin dairesi, kazannkinden daha genitir. nk; kader, ezel tedbir

ve sebepler mecmuas, kaza ise, hdis olan mmknler ve yaratma fiilleridir.

Kader, bu kinat idare eden ilh kanun ve l, kaza ise, bu kanuna uygun

olarak aynen yerine getirmektir.

Earlerin kader ve kaza kelimelerine ykledikleri anlam biraz farkllk

gstermektedir. Earlerin kaza dediine Mturdler kader, Mturdlerin kaza dediine

de Erler kader diyorlar. Buradaki ihtilaf srf lafz olup tarifler hemen hemen

birbirinin ayndr. Bu lafz ihtilafa aratrmamzn temel konusu olmad iin burada

son veriyoruz.

Aratrmann bu blmnde daha geni olarak aklanaca zere Mturd

mtekellimler dier grlerinde olduu gibi kader konusunda da Eb Hnfenin

grne paralel aklamalarda bulunmulardr.

B-KADER MESELESNN ORTAYA IKII

Kader meselesi, her devirde btn slm kelamclarn en fazla megul eden

itikd ve fikr problemlerden biri olmutur. Bu mesele bir ynyle Allah tasavvurunu

ilgilendirirken bir ynyle de insan ilgilendirmektedir. Sz konusu nitelikler de onun

neredeyse insanla edeer tarihe sahip olmasna ve hemen tm dnce sistemlerine

konu olmasna sebebiyet vermitir.

5 El-Mturd,Kitabut Tevhid, Kahire, tsz., s.306.; Klavuz, A. Saim, a.g.e., s.172-173.6 Arslan, Ali Aydn, slam nanlar ve Felsefesi, ar yay., stanbul, 1980.,s.361.


38/72

29

Bir baka ifadeyle bu problem bir yandan mutlak ilim, mutlak irade ve mutlak

kudret sahibi, hereyin yaratcs olan Allahn hkimiyetini; dier yandan ise, lemde

bireyler yapmakla grevli olan ve bu grevi de kendisine zaman zaman peygamberler

vastasyla bildirilen insann hrriyetini direkt olarak ilgilendirmektedir.

Kader konusunda gnmze kadar yaplan tartmalar, ite bu iki tarafn rollerini

belirlemede dmlenmektedir. Acaba Allah ile insann, filler konusundaki rolleri nasl

gereklemektedir? Ortaya kan filler Allaha m, yoksa insana m aittir? Eer Allaha

ait ise, insann sorumluluu nasl izah edilebilir? Allaha ait deil de insana ait ise, bu

kez Allahn mutlak hkimiyeti nasl temellendirilecektir? te bu tr sorular, kader

probleminin temelini tekil etmektedir.

Kader problemi slm Dini ile birlikte ortaya km bir mesele deildir. nsann

yeryzne ayak basmasyla birlikte, ta ilk alardan gnmze kadar pek ok filozof ve

ilim adam bu konu zerinde fikir yrtmtr.

Kader problemi, slmn geliinden sonra, zellikle Hz. Peygamber ve Hulefa-i

ridin devirlerinde ciddi olarak tartlmam, daha doru bir ifadeyle kader tartma

konusu olarak grlmemitir. nk Hz. Peygamber her frsatta, Mslmanlar kader

konusunda mnakaaya girmekten iddetle menetmi, aralarnda fitne ve fesat

tohumlarnn salmasna, dolaysyla tesis edilmi olan birlik ve beraberliin

bozulmasna sebep olabilecek her trl ihtilaf noktalarndan iddetle kanmalarn

kendilerinden istemitir.7 Ancak Hz. Osmann ( v. 35/656) ehit edilmesini takip eden

olaylar, Hz. Ali (v.40/661) dneminde meydana gelen i savalar, Mslmanlar

zerinde byk tesir icr etmi, ok ac hatralar brakm ve neticede bir inan

problemi olarak kader gndeme gelmitir. zellikle Emevler dneminde ( H.41-132/M.

661-750) kader konusunda birbirinden farkl

grler zuhur etmitir.Kader meselesine ilikin temel yaklamlara ksaca deinelim:

1. Kaderiyye-MutezileKaderiyye ye gre insan hrdr. Kii fiilini Allahn kendisine verdii yaratma

kudretiyle yaratr. Bu fiilerin yaratlmasnda Allahn mdahalesi yoktur. Eer bu filleri

7 Tirmizi, Kader, (c.IV. s.443);bn Hanbel, Msned, c.II. S.178 ve 196.


39/72

30

hr iradesiyle seip yaratan kul deil de Allah olsayd, kulun o fiilden dolay ceza

grmesi zulm olurdu.

Balangta Kaderiyye olarak isimlendirilen bu hrriyeti akmn ncleri

Mabed el- Chen(v. 83/702) ve ayln ed- Dmek (v. 105/ 723) gelir. Daha sonra

ise, bu akmn kader hakkndaki grlerini, Mutezilenin kurucular Vsl b. At

(v.131/748) ve Amr b. Ubeyd (v. 144/7619 sistemli bir biimde gelitirmilerdir.8

Mutezile ve Kaderiyyenin kader konusundaki grleri Kul fiilinin hlkdr.

Bu fiillerin Allahn yaratmas ile ilgisi yoktur eklinde zetlenebilir.

Hayr ve erri kadere balamayan, insana sorumluluk ykleyen, zulumlerin

Allahn kaderi olmadn savunanlara Emevler kendi siys karlarn sarst iin

sert karlk vermilerdir.

2-Cebriyye

Bu akma gre, insanda hibirekilde irade ve seme yetenei yoktur. nsan hr

deildir. Allah Tel tarafndan nceden takdir edilmi bulunan belli ileri yapmaya

mecburdur. nsann kendine ait hibir fiili yoktur.

Kullara ait fiillerin Allah tarafndan yaratldn, onlarn gerek anlamda bir fiilesahip olmadklarn ve dolaysyla insanlarn ihtiyar fiileri de dahil olmak zere btn

amellerinde mecbur olduklarn ilk defa dile getiren ztn Cad b. Dirhem (v.H.106-

120/M.724-737) olduu, onun grlerini daha sonra, Cehm b. Safvnn yayd kabul

edilir.

Cehme gre, insan herhangi bir fiili yapmaya kadir deildir. O, istitat ile

vasflandrlamaz. Fiilerinde mecburdur. Onun ne kudreti, ne iradesi, ne de ihtiyr

vardr. Allah insanda, fiileri dier yaratklarda yaratt gibi yaratr. Fiiller insana

mecz olarak nisbet edilir. Suyun akmas, tan yuvarlanmas gibi9

lh cebr (zorunluluk) ad altnda, insanlarn bana gelen olaylarn nceden

tayin edildi anlamnda kader dncesini ilk defa Emev iktidar savunmutur. Onlar

8 Watt, Montgomery,slm Dncesinin Teekkl Devri, (ev.Ethem Ruhi Flal), stanbul,2001.;s.259-261.

9 Glck, erafeddin,Bklln vensan Fiileri,T.D.V. yay.,Ankara, 1997, s.124.


40/72

31

zorla ele geirdikleri iktidar halk nezdinde merlatrmak iin bu yola

bavurmulardr.

Emevler dneminde ortaya kan bu iki grten ilki, kaderi inkr etme

konusunda ar davranan hrriyeti akm, dieri ise kaderi ispat etme konusunda ar

davranan cebr akm idi. Her iki akmda siyas amalar tamaktayd.

Yine bu dnemde rnekleri grlen, her iki akmn ortasnda bir noktada kader

anlayna sahip iki zt vard ki bunlar; hi phesiz Eb Hanfe (v. 150/767) ve Hasan

Basr (v.110/ 728) dir.

Onlar ana hatlaryla, ne cebr (insann mecbur oluu), ne ihtiyar (tasarrufun

tamamen insanda oluu) ne de insana ait fiilerin Allahn iradesi dnda meydana

geldiini savunuyorlard. Onlara gre Allah, kullarna kaldramayacaklar yk

yklemez, bilmedikleri eyi istemez, yapmadklareylerden dolay cezalandrmaz.

Biz bu noktada sadece Eb Hanfe ve onu izleyen mtekellimlerin grlerine

yer vereceiz

C-NSAN FLLERNN KADERDE YER ALMASI

nsann kendi irade ve ihtiyaryla yapt fiiller ile kendi irade ve ihtiyarnn

dnda meydana gelen fiiller olmak zere iki tip fiili vardr. Bunlardan birincisine

ihtiyar (iradeli) filler, ikincisine ztrar (zorunlu ) fiiller ad verilir. Iztrar fiiller, nefes

almz, kalp atlarmz gibi zorunlu hareketlerimiz olup, bizim irademizin bu fiillerin

oluumunda en kk bir etkisinin olmad aktr. Iztrar fiillerin yaratcsnn Allah

Tel olduunda, insan iradesinin bunlarda herhangi bir rolnn bulunmadnda btn

slm mezhepleri hemfikirdirler. Fakat kitap okumak, yaz yazmak gibi fiillerimiz ise

bizim irade ve isteimizle meydana gelmektedir. te kendi irademizle yaptmz bu

fiillere karlk sevap almaya veya azap grmeye hak kazanrz.

Ehl-i Snnete gre, her ne ekilde olursa olsun, bizi de yaptklarmz da yaratan

Allah Teldr. Fakat bilerek, irade ve seme gcmz sarf ederek yaptklarmz


41/72

32

bizim fiilimizdir.10

Bu tr fiiller irademizi o yne evirmekle meydana gelmitir.

Bundan dolay sorumluyuz. Iztrar fiillerimizden ise, irademizi sarf etmediimiz iin

sorumlu deiliz.

nsann belli bir kadere ve bu kaderi Yce Allahn ezel anlamda nceden

belirledii konusunda aa yukar bir gr birlii bulunmasna karlk, bizzat iradeli

fiillerin Allah tarafndan belirlenmi ezel bir kaderde yer alp almad hususunda pek

ok tartma yaanmtr. Esas tartma bu alanla ilgilidir. Bunu hem hereyi kuatan

Allahn ilim, irade, kudret, takdir ve yaratmasna eksiklik gelmeyecek, hakkndaki

tenzh inancn zedelemeyecek ekilde hem de insann sorumluluunu ortadan

kaldrmayacak biimde aklamak mmkn olacak mdr?11

Aslnda meselenin anlalr olmas iin Allahn ilim sahibi olmas, Allahtanbaka eylerde zorunluluu gerekli klar m? Ya da bir yandan Allaha ezel ilim

atfedilirken dier yandan insann hr irade sahibi olduu sylenebilir mi? gibi akla

gelen sorularn cevaplandrlmas gerekmektedir.

ok erken bir dnem olmasna ramen Eb Hanfenin bu ve benzeri sorulara

aklk getirdii sylenebilir. Bu genel bak alarn dile getirdikten sonra Eb

Hanfenin kader ve insan fiilleri konusundaki grlerine geelim.

D- EB HANFENN KADER ve NSAN FLLER GR

1. Kadere man ve Delilleri

Eb Hanfe kaderi meydana gelecek hereyin ezelde tayin edilmesi; kazay

ise tayin edildii ekliyle zaman gelince gereklemesi olarak tanmlamakta ve

kadere imann slmn temel esaslarndan biri olduunu dile getirmektedir.12

10 Yazcolu, M. Sait,Mturidi ve Nesefye Grensan Hrriyeti Kavram, Akid yay., Ankara, 1988.,s.34-50.; Trcan, Galip, Kelamda nsan Fiillerinin Yaratlmas Problemi, S.D...F.D., say:15,Isparta 2005, s.139-159.

11 ayrntl bilgi iin bkz., Klavuz, A. Saim,slm Akidi ve Kelma Giri, Ensar neriyat, stanbul,2004, s.150-185.; Glck, erafeddin,Kelm Asndannsan ve Fiilleri, Esra yay., Konya, 1979.,s.43.

12 el-Fkhul-Ekber, s.59; el-Vasiyye, s.73.


42/72

33

Ona gre Allah nesneleri var olmazdan evvel ezelde bilmekteydi. Allah varlklar

yoktan yaratmtr. Bizim bilmemize benzemeyerek bilir. Yok olan, yokluk halinde yok

olarak bilir. Onu yarataca zaman nasl olacan da bilir. Var olan da varl halinde

mevcut ve onun nasl yok olacan da bilir. Allah, ayakta olan, bu halinde ayakta

olarak; oturduu zaman da oturu halinde olarak ilmi deimeden ve onda yeni bir bilgi

hasl olmadan bilir. Ezeli ve ebed olan ilmi ile bilicidir.13

mam Azam Allahn ezel ilmini kabul etmektedir. Ancak, ilh ezeli ilim ile

insann davran zgrl arasnda bir eliki veya bir zorunluluk grmemektedir.

Eb Hanfeye gre Allah ezelde ilmiyle her eyi bilmi, ilmiyle irade edip,

iradesiyle hereyi takdir etmitir. Allahn iradesi er emirlerin nne gemitir.

Buna gre kadere iman Allaha imann zorunlu bir sonucudur. nk Allahn

ilim, irade, kudret gibi ezel sfatlarnn var oluu bunu gerektirir.

Bu delillendirme kaderin akl olarak delillendirilmesidir.

Kadere imann gereine dair Eb Hanfe grlerini ayetlerle desteklemitir.

Onlarn iledikleri herey kitaplarda (amel defterlerinde) kaytldr. Kk, byk her

ey yazldr.14 ayeti bunu belirtmektedir.

Hz. Peygamber (s.a.v)de yle buyuruyor: Allahn ilk yaratt varlk

kalemdir. Allah Tel, kaleme yaz dedi. Kalem de, ne yazaym? dedi. Allah Tel,

kyamete kadar olacak ileri yaz, buyurdu. 15

Bu ayet ve hadis haricinde Eb Hanfe hidayet- dellet, hayr- er vb. grlerini

aklarken de ayet ve hadislerden delil getirerek grlerini salam temellere

oturtmutur.

2. Eb Hanfenin Kader Anlay

Eb Hanfeye gre Allah eyay bireyden yaratmad. Allah, eyay oluundan

nce, ezelde biliyordu. O, eyay takdir eden ve oluturandr. Allahn dilemesi, ilmi,

kazas, takdiri ve Levh-i Mahfzdaki yazs olmadan, dnya ve ahirette hibirey vaki

13 Beyazzde, a.g.e., s.84.14 el-Kamer, 54/ 52,53.15 el-Vasiyye, s.152. ; Eb Dvud, Snnet,16.


43/72

34

olmaz. Ancak onun Levh-i Mahfzdaki yazs, hkm olarak deil, vasf olarak

yazldr.16

Eb Hanife burada kullarn fiilerinin Allahn ilmi, iradesi, takdiri, yaratmas ve

Levh-i Mahfuzda yazmas ile olutuunu belirttikten sonra, Levh-i Mahfzda

yazmasnn hkmen deil vasfen olduunu sylemekle insann iradesini ve hrriyetini

temellendirmitir.

Nitekim Allahn bireyi hkmen yazmas demek Ali u zamanda u ekilde

mmin olacaktr eklinde bir yazmadr. Bu tarz bir yazmada deiiklik mmkn

deildir. Allahn vasfen yazmas demek o konudaki ihtimallerin ve sonularn

alternatifli birekilde yazlmasdr. Bu ekilde bir yazmada mesel Ali hr iradesiyle

iman tercih ederse mmin olur, yine hr iradesiyle kfr tercih ederse kfir olur

biiminde, iin alternatifler gz nnde bulundurularak yazlmasdr. 17

Buradan u sonu kmaktadr ki Eb Hanifeye gre kullarn fiilerinin Levh-i

Mahfzda yazl olmas onlarn fiilerinde mecbur olduklar anlamna gelmemektedir.

Allah Tela hayr ve er dhil, vuku bulacak hereyi ezel ilmiyle bilmi ve

ilmine gre vasfederek Levh-i Mahfza yazmtr. Allah ilmi dorultusunda mkellef

tutaca

mahlkat

n er emirleri kar

s

nda nas

l davranacaklar

n

bilmi ve o bilgisinenazaran onlarn nasl irade edeceklerini (vasfederek) Levhi Mahfza yazmtr.

Onlarn nasl irade edip davranacaklarn daha onlar yaratmadan bilip takdir etmesi

kaderleridir. Yani kaderin ezelde tayin olmas demek, iradesini kullarn iradesine tabi

kldnda ve onlarn ne yapacaklarn ezeli ilmiyle bilmesi demektir. Bu bilgi vasftr,

mkellefleri kaderlerinde yazl olana zorlayc bir nitelikte deildir.

Zira Allahn iki tr iradesi ve iki tr emri vardr; iradesi ilmine gredir. Allah

ilmiyle olacak hereyi hakkyla bilmektedir ve bu nedenle Allah ezelde eyay takdir

ederken mkellef tutaca kullarnn nasl irade edeceklerini bilmi ve onu Levh-i

Mahfzda yazmtr.

16el-Fkhul-Ekber, s.67-68., Bkz., Aytekin, Arif,Fkh- Ekber Risaleleri, lim Sanat Dergisi, Kasm-Aralk, s.16., stanbul,1987.

17 Klavuz, A. Saim, a.g.e., s.198; Beyzzde, a.g.e., s.198.; Toprak, Sleyman,nsan FiilleriKonusunda Maturid ve Ear Arasndaki htilaf, S...F.D.,say:3, Konya1990.s.67.


44/72

35

Eb Hanfeye gre Allahn iki tr iradesi vardr.18

Bunlardan ilki, mkellef

olan kullarn nasl irade edeceklerini bilip o ekilde irade etmesi eklindeki iradesidir.

Yani buna gre Allahn iradesi kulun iradesine tabiidir.

Burada sz konusu edilen dier iradesi ise mkellef olmayan mahlklarla

alakaldr. Yani dnya ve ahirette hibirey Allahn iradesi dnda kalmaz.

Bununla birlikte Allahin ezel olan ilmi deimez olduundan ve her eyi

hakkyla bildiinden, ezelde Allah ne bilip, takdir ettiyse kulun bana o gelir. Takdir

etmedii birey asla bana gelmez.19 Ancakunu belirtmek gerekir ki Allahn ezelde

dilemesi kulun muhtar olup onu seecei dolaysyladr. Yoksa bu ifadeden kulun

mecbur olduu anlam kartlmamaldr.

Eb Hanfenin kader konusundaki grn ana hatlaryla belirtmeye

altmz bu balkta anlalaca gibi Eb Hanfe ne snrsz bir hrriyet taraftar ne

de cebircidir. Bu ikisi arasnda orta yolun savunmasn yapmaktadr. Daha nce

belirttiimiz gibi yaad dnemde yaygn olan iki zt gr (Kaderiyye-Cebriyye)

kesinlikle kabul etmemektedir.

3. nsan Fiilleri ve Teklifin z

nsan fiillerinin kaderde yer almas konusunda yukarda yaptmz aklamada

kader konusunda ihtiyri fiillerin konu edildiini ifade etmitik. Eb Hanfe de insan

fiilerini incelerken ilk olarak teklifin z olan tercih hrriyeti (hidayet- dallet) zerinde

durmutur. Sonra srasyla fiilin oluumu iin gerekli olan g (istitaat), fiilin

yaratcsnn kim olduu ve kulun fiilindeki rol (halk- kesb) konularn ele almtr. Biz

de bu sray gzeterek konuyu aklamaya alacaz.

a. Hidayet- Dallet

Eb Hanfeye gre Allah yarattklarndan hi birini kfr ve imana icbar

etmemitir; hibir kimseyi mmin veya kafir olarak yaratmamtr. Sadece onlar

18 el-Fkhul-Ebsat, s.38.19 el-Fkhul-Ebsat, s.38.


45/72

36

ahslar olarak yaratmtr. man ve kfr kullarn fiilidir. Allah kullar kfr ve

imandan beri olarak yaratmtr. 20

Allah, insanlara birtakm emir ve yasaklar koymutur. Kullar ise bu emir ve

yasaklara uymaldr. Bu kul olmann bir gereidir.

mam, iman-kfr noktasnda insanlarn tercih hrriyetine sahip olduklarn

Dilediinizi yapn21 ve Dileyen iman etsin, dileyen kfir olsun22 ayetleriyle

temellendirmitir.

Kfir olan kendi fiili, inkr ve inad ile kfir olmutur. man eden de kendi fiili,

ikrar ve tasdiki ile iman etmitir.23

Allah dilediini hidayete ulatrr. Dilediini de sapkla drr.24 Allah

Telnn bir kul iin sapknl yaratmas, o kulun iradesini ktye kullanmasndandr.

Yoksa kul, sapknl tercih etmedike, ilh irade ve kudret, onu sapknlk yoluna zorla

sevk etmez. Allahn insanlar saptrmasnn, onlarn sapknl semeleri sebebiyle

olduu aktr.

eytan, mmin kuldan iman bask ve cebirle alr dememiz doru deildir. Fakat

kul iman terk ederse, eytan da onun imann alr.25

Teklifin z ise Eb Hanfeye gre tercih hrriyetinden kaynaklanmaktadr.nsanlar kendi hr iradeleriyle iman veya kfr tercih ettiklerinden dolay ahirette

mkfatlandrlacak veya cezalandrlacaklardr. Bu Allahn adaleti gereidir.

b.stitaat

stitaat, insan fiilinin meydana gelmesini salayan kudretin hakikati diye

tanmlanr. Eb Hanfe insan fiilerini aklarken bu konuya da aklk getirmitir.Eb Hanfeye gre, Allah insana fiilini gerekletirmesi iin g(istitaat)

vermitir.26 Bu g ve kudretin yaratcs Allahtr.27 Allah Tel mahlkat ciz ve zaf

20 el-Fkhul-Ekber, s.60.21 Fussilet, 41/40.22 El-Kehf, 18/29.23 Beyazzde, el-Usll Mnfe lii mam Eb Hanfe, (Eb Hanfenin tikad Grleri nr. ve

ev.lyas elebi), M...F.Yay.,stanbul 1996, s.97.24 el-Fkhul-Ekber, s.71.; nal, Sabit,Fkh- Ekber ve zh, D..B.yay., Ankara, 1991, s.34.25 el-Fkhul-Ekber, s.71.


46/72

37

olduklar halde gleri olmakszn yaratmtr. Yani insan tek bana herhangi bir

kudrete sahip deildir. Nitekim insann kendi yaratlmasnda herhangi bir etkisi

olmad gibi fiillerini icra ederken ihtiya duyduu kudretin yaratlmasnda da

herhangi bir etkisi yoktur.

Eb Hanfeye gre, Allah insana fiilini gerekletirmesi iin g (istitaat)

vermitir. Bu g, kulun kendisiyle ktl ilemeye msait olduu gibi, bizatihi

iyilii ilemeye de msaittir. Yalnz Allah, gcn iyilikte kullanlmasn emretmitir.28

Sz konusu g (istitaat), hayra da erre de uygundur. Yani bu gcn hayr iin

de er iinde kullanlmas mmkndr.29 Baka bir ifadeyle g (istitaat) birbirine zt

olan iki ey iin elverili ve geerlidir. Ayn kudretle imanda edilebilir, inkr da

edilebilir. Eer iman tercih edilirse, potansiyel anlamda inkr iin de elverili olan

kudret, aktif anlamda, Allahn yaratmasyla sadece iman kudreti olarak gereklemi

olur. Aksi bir tercih yaplmas durumunda da bu kudret aktif olarak yalnzca inkr

kudreti eklinde gereklemektedir. Farkllk kudrette deil, taallukunda, yani balantl

olduu husustadr.30

Fiil iin gerekli olan istitaattin de fiilin de yaratcs Allahtr. nk kinattaki

hibir olu ya da yokolu Allahn ilmi, iradesi, kaderi ve kudretinden bamsz

olamaz.31

Allah tarafndan yaratlan bu g, fiilden ne nce ne de sonradr, fiille beraberdir.

Birbaka ifadeyle Allah, fiiller iin gerekli olan g ve kudreti fiil annda verir. nce

olsayd, kul ihtiyac annda Allahtan mstani olurdu ki bu, Allah zengin olup, hibir

eye muhta deildir, ama sizler muhtasnz32 ayetine muhalif olurdu. Sonra olmas

ise, fiilin herhangi bir g olmadan meydana gelmesini gerektireceinden imknsz

olacakt

r.

33

26 el-Vasiyye, s.75.27 Beyzzde, a.g.e., s.94.28 el-Fkhul-Ebsat, s.38.29 el-Fkhul ebsat, s.39.; Ebul Leys es-Semerkand, erhul Fkhl Ebsat, s.25-26.30 Klavuz, A. Saim, a.g.e., s.191.31 el-Fkhul-Ebsat, s.37.32 Muhammed, 47/38.33 el-Vasiyye, s.152.


47/72

38

radeli bir fiil ileyebilmek iin kulda bulunmas gereken kudret, tam o fiile

balamadan nce aktif biimde onda mevcut deildir. Ancak kul, ii yapmaya karar

verip, azim ve kasdn fiile ynelttii anda Allah Tel gerekli kudreti ona yaratp verir.

c. Halk-Kesb

Eb Hanfe bu konuya Fkhul-Ekber de yle aklk getirmektedir: Kullarn

hareket ve skn gibi btn fiilleri hakikaten kendi kesbleri ( kazanlar) dir. Onlarn

yaratcs ise Yce Allahtr. Onlarn hepsi Allahn dilemesi, ilmi, hkm ve kaderi ile

olur. Taatlarn hepsi, Allahn emri, muhabbeti, rzas, ilmi, dilemesi, kazas ve takdiri

ile vcip klnmtr. Masiyetlerin hepsi de Allahn ilmi, kazas, takdiri ve dilemesi ile

olmakla beraber, rzas ve emri ile deildir.34

Ksaca aklamak gerekirse; insanlarn hareket ve skn gibi btn fiilleri sadece

kendi kesb (kazan) leridir. Onlarn yaratcs ise Yce Allahtr. Onlarn hepsi, Allahn

dilemesi, ilmi, hkm ve kaderi ile olmaktadr. Yalnz Allahn iyilik ieren fiillere

muhabbeti, rzas ve emri sz konusu iken, kt fiillere kar muhabbeti, rzas ve emri

yoktur.

Eb Hanfe, bylece fiillerin Allah taraf

ndan yarat

ld

n

, kul taraf

ndan dakesbedildiini ortaya koymaktadr. Yani kul ksib, Allah hlktr. Kul iyi veya kt

ynden birini seer, iradesini hangisine yneltirse Allah onu yaratr. Allahn kendisine

vermi olduu irade ve ihtiyar ile herhangi bir ii yapp yapmamakta hr olan ve seme

serbestisi bulunan insan, ilediinden sorumlu olacaktr. Hayr ilemise mkfatn, er

ilemise cezasn grecektir. nsanlarn sorumlu tutulmalarnn, teklifin z ite budur.

nsan, hr iradesi ile fiili seer, gerekli gc sarf eder, Allah da onun seimini

zaman st ve zaman d olan ezel ilmi ile bilir, bu ilmine gre irade eder ve iradesi

dorultusunda yaratr.

Eb Hanfenin kader konusundaki grlerini u ekilde maddeletirebiliriz:

1. Herey, Allahn kaza ve kaderiyledir. Kinattaki hibir olu ya da yokoluAllahn ilmi, iradesi, kaderi ve kudretinden bamsz olamaz.

34 el-Fkhul ekber, s.57.


48/72

39

2. Fiil iin gerekli olan istitaattin de fiilinde yaratcs Allahtr. Allahtarafndan yaratlan bu g, fiilden ne nce ne de sonradr, fiille beraberdir.

3. nsanlarn btn fiilleri kendi kesb (kazan) leridir. Onlarn yaratcs iseYce Allahtr. Yani kul ksib, Allah hlktr.

4. Allah Telnn bir kul iin sapknl yaratmas, o kulun iradesini ktyekullanmasndandr.

5. nsanlar, yaptklar ilerde (kendi fiillerinde) hrdrler. Bundan tr deyaptklarndan sorumludurlar.

4. Kaderiyye ve Cebriyyeye Ynelttii Eletiriler

Yukardaki maddelerden de anlalaca zere Eb Hanfe bu tesbitleriyle

Mutezile, Kaderiyye ve Cebriyyenin kader anlay karsnda farkl bir anlatm ortaya

koymutur.

Kaderiyye ve Mutezileye gre kadere iman ile kulun mkellefiyeti arasnda bir

eliki bulunmaktadr. Onlar bu elikiyi kaderi inkr etmekle zmeye almlardr.

Bunu yaparken de kaderi inkr etmiler ve daha da ileri giderek insann kendi fiillerini

kendinin yarattn iddia etmilerdir.

Cebriyye ise kadere imann hak olduunu kabul etmi, fakat kulun fiilinde

herhangi bir etkisi olmad anlayndan hareketle insanlarn mecbur olduklarn ileri

srmlerdir.

Daha nce de belirttiimiz gibi Eb Hanfe Emevler dneminde ortaya kan bu

iki ar u karsnda, mutedil bir duru ortaya koymutur.

Eb Hanfenin Mutezile ve Kaderiyyenin kul fiilinin halkdr eklinde

zetlenebilecek grn reddetmek iin hereyin yaratcsnn Allah olduunu isbat

etmeye almtr.

Allah Telnn hayr ve erri yarattn belirten mam Azam, Onun erri

yaratmadn syleyenin kfir olacan iddia ederek, bu duruma De ki: Yaratt

eylerin errinden sabahn Rabbine snrm35 ayetini delil olarak ileri srmektedir.

35 Felak, 113/1-2.


49/72

40

Allah errin yaratcsdr dememek iin errin yaratcsnn Allah olduunu

syleyen birisine yle cevap verileceini dile getirmektedir.

Ona Allah erri yaratt m diye sor, evet derse sznden kendi iddiasndan

vazgemi olur. Eer hayr derse, yukarda da belirtilen ayeti inkr ettiinden dolay

kfir olur. nk bu ayet36, Allahn erri yarattn haber vermektedir.37

Eb Hanfenin ilim, irade, kudret sfatlarndan hareketle kaderi isbat etmesi

onun kaderi inkar eden Mutezile ve Kaderiyyeye ynelttii bir dier eletirisidir.

Cebriyye kullarn fiilerinde mecbur olduklar ileri srmesine karlk mam,

Allah yarattklarndan hi birini kfr ve imana icbar etmemitir; hibir kimseyi

mmin veya kfir olarak yaratmamtr. Sadece onlarahslar olarak yaratmtr. man

ve kfr kullarn fiilidir. Allah kullar kfr ve imandan beri olarak yaratmtr,38

diyerek kar kmtr.

Eb Hanfe kadere iman gerekli grp kulun iradesiyle fiil yapma gcne sahip

klndn kabul etmi, insann mmin iken kfir, kfir iken mmin olabileceini

syleyerek cebir anlayndan uzaklamtr. nsann kaderinin insan iradesine gre

ekillendiini kabul etmi, insan iin bir kudret ve irade hrriyeti tanmayan

Cebriyyeyi reddetmitir.nsanlarn nasl irade edip davranacaklarn Allahn daha onlar yaratmadan

bilip takdir etmesi kaderleridir. Yani kaderin ezelde tayin olmas demek, iradesini

kullarn iradesine tabi kldnda ve onlarn ne yapacaklarn ezeli ilmiyle bilmesi

demektir. Levh-i Mahfzda yazl olan bu bilgi vasftr, mkellefleri kaderlerinde yazl

olana zorlayc bir nitelikte deildir.

Cebriyyenin dedii gibi, kul belli eyleri ilemeye mecbur olsayd, iledii bu

fiillerden sorumlu tutulmamas gerekirdi. Halbuki Allah insanlar belli ilerle ykml

tutmu, yasaklar ilediklerinde ceza greceklerini bildirmitir.

Eb Hanfe, Allahn ilminin, iradesinin ve kudretinin kinata mil olduunu,

insann fiillerinin Onun iradesi olmadan gereklemeyeceini, taat ve masiyetlerin,

irade ve ihtiyar olduundan dolay kula nisbet edileceini, bundan dolay Allahn zerre

36 Felak, 113/1-2.37 el-Fkhul-Ebsat, s.47.38 el-Fkhu- Ekber, s.60.


50/72

41

miktar zulmetmeyeceini vurgulayarak hem Cebriyyeyi hem de Kaderiyye ve

Mutezilenin kader konusundaki grlerini reddetmitir.


51/72

III.BLM

EB HANFENN BYK GNAH HAKKINDAK GR

7/31/2019 kader,Eb Hanfe

Documents

kader,Ebû Hanîfe'nin kader, insan fiilleri ve büyük günah hakkındaki görüşleri-72s-Şükran Karabulut