Kahramanmaraş'da Ayçiçeği (Helianthus annuus L.)Tozlaşmasında Bal Arısı (Apis mellifera L.) ve Bombus Arısı (Bombus terrestris L.)'nın Etkinliği ve Ayçiçeği'ni Ziyaret

8/7/2019 Kahramanmaraş'da Ayçiçeği (Helianthus annuus L.)Tozlaşmasında Bal Arısı (Apis mellifera L.) ve Bombus Arısı (Bomb…

http://slidepdf.com/reader/full/kahramanmarasda-aycicegi-helianthus-annuus-ltozlasmasinda-bal 1/36

TÜBiTAK

Q[JC)b ~ 2 5 D J

TÜRKiYE BiLiMSEL VE TEKNOLOJiK A R A Ş T I R M A KURUMU

THE SCIENTIFIC AND TECHNOLOGICAL RESEARCH COUNCIL OF TURKEY

T a r ı m , O r m a n c ı h k ve Veterinerlik A r a ş t ı r m a GrubuAgriculture, Forestry &Veterinary Sciences Research Grant Group



K A H R A M A N M A R A Ş ' D A A y ç İ ç E G İ (Helianthus annuus L.) T O Z L A Ş M A S I N D A BAL

A R ı s ı (Apis mellifera L.) VE BOMBUS A R ı s ı (Bombus terrestris L.)'NIN E T K İ N L İ G İ

VE AyçiçEGi'Ni ZiYARET EDEN DiGERTOZLAYICILARIN B E L İ R L E N M E S i

PROJE NO: TOVAG-I050027

Yard.Doç.Dr. M. Murat ASLAN

Prof.Dr. Fatih KILLI

Çiçek YAVUKSUZ

ARALIK 2006

K A H R A M A N M A R A Ş



ÖNSÖZ

A y ç i ç e ğ i , K a h r a m a n m a r a ş ili merkezinde ve özellikle Elbistan, A f ş i n ve Göksun

ilçelerinde ş e k e r p a n c a r ı ile mÜllavebeye girmekte ve bölge üreticisine önemli k a t k ı l a r s a ğ l a m a k t a d ı r . Merkez ve ilçelerde ş e k e r p a n c a r ı ekim a l a n l a r ı n m s m ı r l a n d ı r ı l m a s ı , üreticileri alternatif ürün a r a y ı ş ı n a y ö n e l t m i ş ve bu nedenle a y ç i ç e ğ i , artan ekim a l a n l a r ı ile oldukça önemli potansiyel bir ürün haline g e l m i ş t i r .

Ülkemizde hala b a z ı bölgelerdeki çiftçiler bitkilerin t o z l a ş m a s ı n d a anlarm rolü ve

önemini ve d i ğ e r birçok böcek türünün de t o z l a ş m a d a etkili o l d u ğ u n u bilmemektedirler.

Bilinçsiz uygulamalar sonucunda t o z l a ş m a y ı s a ğ l a y a n birçok böcek türü yok olmakta,

bunun sonucu olarak da d o ğ a l denge b o z u l m a k t a d ı r .

Ülkemizde, a y ç i ç e ğ i n i n t o z l a ş m a s ı ve hangi t o z l a y ı c ı a r ı l a r ı n e t t i ğ i n i belirten

fazla bir ç a l ı ş m a yoktur. Bu ç a l ı ş m a d a a y ç i ç e ğ i üretim a l a n l a r ı n d a t o z l a y ı c ı olarak bal a r ı s ı ve bombus a r ı s ı k u l l a n ı m ı n ı n verime etkisi üzerine a r a ş t ı r m a y a p ı l m ı ş ve d i ğ e r a r ı türlerinin y o ğ u n l u k l a r ı ve etkinlikleri g ö z l e m l e n m i ş t i r .

Bu ç a l ı ş m a T Ü B İ T A K , d e s t e k l e n m i ş t i r .

TOVAG-I050027 nolu proje t a r a f ı n d a n



i ç i N D E K İ L E R

. . .ı Ç i N D E K I L E R ...................................................................................................... .

.. . ....

ÇiZELGELERDIZINI ......................................................................................... .. .. .. .Ş E K I L L E R DIZINI ............................................................................................... ....

KISALTMALAR DIZINI...................................................................................... .

OZET ....................................................................................................................... .

ABSTRACT ............................................................................................................ .. .

1. G I R I Ş .................................................................................................................. ... .

2. ONCEKI Ç A L I Ş M A L A R ................................................................................. .2.1. Yurt Içinde Y a p ı l a n Ç a l ı ş m a l a r .................................................................... .2.2. Yurt D ı ş ı n d a Y a p ı l a n Ç a l ı ş m a l a r .................................................................. .3. MATERYAL ve METOT ...........................•.......................................................

3.1. Arazi Ç a l ı ş m a l a r ı ............................................................................................ .3.1.1. Deneme Deseni ve A l a n ı ............................................................................... .3.1.2. Ekim............................................................................................................... .

3.1.3. B a k ı m ............................................................................................................. .3.1.4. Denemede Y a p ı l a n Uygulamalar ................................................................ .

3.1.5. Hasat .............................................................................................................. .

3.2. Laboratuar Ç a l ı ş m a l a r ı ................................................................................... .3.3. A y ç i ç e ğ i n i Ziyaret Eden Yabani A r ı l a r ı n T o p l a n m a s ı ve Örneklenmesi ...

3.2.9. S o n u ç l a r ı n istatistiki Olarak D e ğ e r l e n d i r i l m e s i ..................................... ...4. BULGULAR VE T A R T I Ş M A .......................................................................... .4.1. B o ş Dane S a y ı s ı (BDS) ve A ğ ı r l ı ğ ı (BDA) .................................................... ..

4.2. Dolu DaneS a y ı s ı

(DDS) veA ğ ı r l ı ğ ı

(DDA) ................................................. ...

4.3. Dolu Dane B a ğ l a m a O r a n ı (DDBO) .............................................................. .

4,,4. Bin Dane A ğ ı r l ı ğ ı (HnDA) ............................................................................... .

4.5. Y a ğ O r a n ı (YagO) ........................................................................................... .

4.6. Tabla Ç a p ı (TÇ) .............................................................................................. .

4.7. A y ç i ç e ğ i n i Ziyaret Eden Yaban A r ı TürlerL.............................................. ... .

5. SONUÇ ve ONERlLER..................................................................................... .

KAYNAKLAR........................................................................................................ .

i

SAYFA

in

iV

V

Vi

13

3

47

7

7

7

7

8

9

9

10

10

111113

15

16

17

18

19

22

24





Ş E K İ L L E R D İ z İ N İ SAYFA

Ş e k i l 3.1. Bal a r ı s ı k u l l a n ı m ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Ş e k i l 3.2. Bombus a r ı s ı k u l l a n ı m ı .......................................................................... 7

Ş e k i l 3.3. T a b l a l a r ı n kafeslenmesi ......................................................................... 9

Ş e k i l 3.4. T a b l a l a r ı n t o r b a l a n m a s ı ........................................................................ 9

Ş e k i l 3.5. Laboratuar ç a l ı ş m a l a r ı .......................................................................... 10

Ş e k i l 3.6. Y a ğ analizi y a p ı m ı .................................................................................. 10

Ş e k i l 4.1. Uygulamalara ait b o ş dane s a y ı s ı .......................................................... 11

Ş e k i l 4.2. Uygulamalara ait b o ş dane a ğ ı r l ı ğ ı ....................................................... 12

Ş e k i l 4.3. Uygulamalara ait dolu dane s a y ı s ı ........................................................ 13

Ş e k i l 4.4. Uygulamalara ait dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Ş e k i l 4.5. Uygulamalara ait dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Ş e k i l 4.6. Uygulamalara ait bin dane a ğ ı r l ı ğ ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Ş e k i l 4.7. Uygulamalara ait y a ğ o r a n ı ................................................................... 17

Ş e k i l 4.8. Uygulamalara ait tabla ç a p ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Ş e k j I 4 . 9 . Bal a r ı s ı ve bombus a r ı s m m kafes içinde ç a l ı ş m a saatleri.................. 19

Ş e k i l 4.10. Yakalanan a r ı l a r m günlere göre d a ğ ı l ı m ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

III



BDS: B o ş dane s a y ı s ı BDA: B o ş dane a ğ ı r l ı ğ ı DDS: Dolu dane s a y ı s ı DDA: Dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı DDBO: Dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı BnDA: Bin dane a ğ ı r l ı ğ ı Y a ğ O : Y a ğ o r a n ı

TÇ: Tabla ç a p ı SH: Standart hata

m2: Metrekare

cm: Santimetre

kg: Kilogram

m: Metre

gr: gram

KISAL TMALAR D İ z İ N İ

IV



öz

Bu ç a l ı ş m a 2006 y ı l ı n d a K a h r a m a n m a r a ş 'ta a y ç i ç e ğ i üretim a l a n l a r ı n d a t o z l a y ı c ı olarak bal a r ı s ı (Apis mellifera L.) ve bom bus a r ı s ı (Bombus terrestris L.) k u l l a n ı m ı n ı n verim ve v e r İ m u n s u r l a r ı n a etkisi ve d i ğ e r t o z l a y ı c ı l a r ı n belirlenmesi a m a c ı y l a y a p ı l m ı ş t ı r .

Bal a r ı s ı (Apis mellifera L.) ve Bombus a r ı s ı (Bombus terrestris L . ) ' n ı n a y ç i ç e ğ i n d e t o z l a y ı c ı olarak etkileri a r a ş t ı r ı l m ı ş t ı r . A y ç i ç e ğ i n d e verim ve verim u n s u r l a r ı n d a bombus a r ı s ı n ı n etkisine b a k ı l d ı ğ ı n d a dolu dane s a y ı s ı n ı n 480 adet/tabla, dolu dane

a ğ ı r l ı ğ ı n ı n 37 gr/tabla, dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı n ı n % 75, bin dane a ğ ı r l ı ğ ı n ı n 97 gr ve

y a ğ o r a n ı n ı n da % 33 o l d u ğ u , bal a r ı s ı n d a ise dolu dane s a y ı s ı n ı n 252 adet/tabla, dolu

dane a ğ ı r l ı ğ ı n ı n 24 gr/tabla, dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı n ı n % 46, bin dane a ğ ı r l ı ğ ı n ı n 98gr ve y a ğ o r a n ı n ı n % 31 o l d u ğ u b e l i r l e n m i ş t i r . Bu sonuçlara göre bombus a r ı s ı n ı n bal

a r ı s ı n d a n daha etkin o l d u ğ u tespit e d i l m i ş t i r .

A y r ı c a deneme süresince y a p ı l a n gözlemlerde a y ç i ç e ğ i n d e d e ğ i ş i k t o z l a y ı c ı l a r tespit

e d i l m i ş t i r . Deneme a l a n ı n d a a y ç i ç e ğ i n d e en fazla bulunan türler Anthidium oblangatum

Latreille, Megachile apicalis Spinola, Andrena jlavipes Warn., Halictus sp. olurken, en azbulunan türler Xylocopa violecea L. ve Losioglosum sp. o l m u ş t u r .

Anahtar Kelimeler: Bal A r ı s ı , Bombus A r ı s ı , A y ç i ç e ğ i , T o z l a ş m a , Verim

V



ABSTRACT

The objective of this study to determine the effects of both honey bee (Apis

mellifera L.) and bumble bee (Bombus terrestris L.) polinators on yield and yield factors

and observed other pollinator on the sunflower production areas K a h r a m a n m a r a ş , 2006.

Results showed the bumble bees have stronger influence on polination than the

honey bees. Filled grain number (number/head), f i ı ı e d grain weight (g/head), the ratio of

filled grain (%), 1000 seed weight (g), percent fat contents of both bees were determinedrespectively as 480,37, 75, 97, 33 for bumble bees and 252, 24, 46, 98, 31 for honey bees.

Additional polinators were also observed experimental area. The

mostabundant species were Anthidium oblangatum Latreille, Megachile apicalis Spinola,Andrena jlavipes Warn., Halictus sp., while Xylocopa violecea L. and Losioglosum sp.

were less abundant species.

Key Words : Honey Bee, Bumble Bee, Sunflower, PolIinator, Yield.

VI



1. G İ R İ ş A y ç i ç e ğ i tüm dünyada ve ülkemizde y a ğ ı için y e t i ş t i r i l e n önemli bir endüstri bitkisidir.

T o h u m l a r ı % 40-50 o r a n ı n d a y a ğ içermekte olup, bitkisel y a ğ üretimimizin % 5 7 ' s İ a y ç i ç e ğ i n d e n elde edilmektedir. % 40-45 o r a n ı n d a elde edilen küspesinin i ç e r d i ğ i % 30-40

o r a n ı n d a k i protein ile de d e ğ e r l i bir yem olarak hayvan beslemesinde k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Yemeklik y a ğ d ı ş ı n d a k i y a ğ l a r , sabun ve boya sanayinde d e ğ e r l e n d i r i l n ı e k t e ; s a p l a r ı dayakacak olarak k u l l a n ı l m a k t a d ı r . S a p l a r ı n y a k ı l m a s ı n d a n sonra o l u ş a n kül 36-40 o r a n ı n d a potasyum içermekte olup, gübre olarak da d e ğ e r l e n d i r i l e b i l m e k t e d i r . A y r ı c a , a y ç i ç e ğ i t o h u n ı u çerezlik olarak da tüketilmektedir. Toplam a y ç i ç e ğ i üretimimizin % çerezlik

a y ç i ç e ğ i d i r . Oldukça s a ğ l ı k l ı olan a y ç i ç e ğ i ç e k i r d e ğ i f ı n d ı k türü d i ğ e r kabuklu ürünlerle

k a r ş ı l a ş t ı r ı l d ı ğ ı n d a protein b a k ı m ı n d a n oldukça yüksektir (Anonim, 2004).

FAO (2003) verilerine göre dünyada toplam a y ç i ç e ğ i ekim a l a n ı 22.332.614 ha veüretim

m i k t a r ı da 27.740.270 ton'dur. Türkiye de

a y ç i ç e ğ i ekim

a l a n ı 470.000 ha ve

üretim m i k t a r ı 800.000 ton'dur. İ l l e r e göre üretim m i k t a r ı n a b a k t ı ğ ı m ı z d a a y ç i ç e ğ i üretimimizin 6 2 . 5 ' İ s ı r a s ı y l a T e k i r d a ğ , Edirne ve K ı r k l a r e l i illerimizde g e r ç e k l e ş m e k t e d i r . Bu merimizi s ı r a s ı y l a İ s t a n b u l , Çanakkale, B a l ı k e s i r , Bursa ve K a h r a m a n m a r a ş izlemektedir(Anonim, 2004). ilimizde a y ç i ç e ğ i ekim a l a n ı 1992 y ı l ı n d a toplam 3.690 hektar'dan 2003

y ı l ı n d a 10.980 hektara y ü k s e l m i ş , ürün m i k t a r ı ise buna b a ğ l ı olarak 7.415 tondan 20.355tona y ü k s e l m i ş t i r (Anonim, 2003).

H r > 1 1 f " P ı f T 1 y a b a n c ı döllenen bir bitkidir. Çiçekli bitkilerin temel t o z l a y ı c ı s ı olarak kabulhem homojen t o z l a ş m a s a ğ l a y a m a m a s ı , hem de a ğ ı r çiçek t o z l a r ı n ı

t a ş ı y a m a m a s ı yüzünden de

dahilolmak

üzere birçok bitki türündet o z l a ş m a

içinyeterli o l m a m a k t a d ı r (Free, 1970; Parker, 1981; Freund ve Furgula, 1982).

Bal a r ı s ı birçok ülkede uzuu y ı l l a r d a n beri ç e ş i d i meyve, yem ve endüstri

b i t k i l e r İ n i n t o z l a ş m a s ı n d a k u l l a n ı l m a k t a d ı r (Özbek, 1992; 1996; Özbek ve Y ı l d ı r ı n ı , 1996;VL I . ! , " , ' " ve 2001). Bal a r ı l a r ı polen ve nektar toplamak a m a c ı y l a ziyaretederler ve çiçekten d o l a ş ı r k e n v ü c u d a r ı n a y a p ı ş a n polenleri de t a ş ı y a r a k bitkilerindöllenmesine neden olurlar. Bal a r ı l a r ı n ı n u ç u ş a l a n l a r ı ve etkinlikleri f a z l a d ı r a y r ı c a h a b e r l e ş m e S İ s t e m l e r i de g e l i ş n ı i ş t i r . K o l o n İ ömürleri uzun ve p o p u l a s y o n l a r ı f a z l a d ı r . H ı z l ı ç o ğ a l ı r l a r , her zaman bulunabilirler, y e t i ş t i r i c i l i k l e r i k o l a y d ı r ve kovan içinde

b u l u n d u k l a r ı n d a n ilaçlardan k ı s m e n korunabilirler. Sahip o l d u k l a r ı bu özellikler bala r ı l a r ı n ı n poHnatör olarak önemlerini a r t ı r m a k t a d ı r . Fakat b a z ı fizyolojik ve d a v r a n ı ş s a l özellikler nedeni ile s e r a c ı l ı k t a polinasyon a m a c ı ile k u l l a n ı m ı s ı n ı r l a n m a k t a d ı r ( K a f t a n o ğ l u ve ark., 1997). Bal a r ı l a r ı b a z ı bitkileri iyi bir ş e k i l d e tozlayamamakta, s o ğ u k ve y a ğ ı ş l ı havalarda ç a l ı ş n ı a m a k t a d ı r (Goulson, 2003).

Bombus a r ı l a r ı n ı n v ü c u d a r ı n ı n daha iri ve tüylü o l m a s ı , dillerinin daha uzun o l m a s ı n d a n d o l a y ı uzuu tüplü bitkileri de ziyaret e t n ı e l e r i , d ü ş ü k s ı c a k l ı k ve ı ş ı k y o ğ u n l u ğ u n d a da

ç a l ı ş m a l a r ı , bu a r ı l a r ı n önemlerini a r t ı r m a k t a d ı r . Bombus a r ı l a r ı yabani ve kültür bitkilerinin

bir ç o ğ u u d a ekonomik öneme sahiptir (Özbek, 1997; 1998; 2000). Bombusa r ı l a r ı n ı n

k u l l a m l m a s ı hormon ve t a r ı m s a l ilaç k u l l a n ı m ı n ı k ı s ı t l a m ı ş ; bu da ekolojik t a r ı n ı a g e ç i ş t e önemli bir a ş a m a olarak kabul e d i l m i ş t i r . Bal a r ı s ı ve d i ğ e r yaban a r ı l a r ı n ı n daha az etkili

o l d u ğ u k ı ş ve erken ilkbaharda çiçeklenen domates, s a l a t a l ı k , biber gibi ekolojik t a r ı n ı ı y a p ı l a n bitkilerde bombus a r ı s ı daha da önem k a z a n m a k t a d ı r (Gürel ve ark., 2001).

1



Ülkemizde a y ç i ç e ğ i ekim a l a n l a n n ı n g e n i ş ve anlann t o z l a ş m a d a etkili olmalanna

k a r ş ı n a y ç i ç e ğ i t o z l a ş m a s ı n d a anlann e t k i n l i ğ i ve t o z l a y ı c ı anlar ile ilgili k a p s a m l ı fazla bir

ç a l ı ş m a yoktur. Bu konuda ülkemizde Ç a l m a ş u r ve Özbek (1999) t a r a f ı n d a n y a p ı l m ı ş bir

ç a l ı ş m a v a r d ı r . Bu a r a ş t ı n c ı l a r Erzurum yöresinde 5 familyaya ait 42 an türünün a y ç i ç e ğ i n i ziyaret e t t i ğ i n i , en çok ziyaret eden an türünün % 80-88'lik oranla bal a n s ı o l d u ğ u n u ve %12-20 o r a n ı n d a da yabani an b u l u n d u ğ u n u tespit e t m i ş l e r d i r . Aynca Goulson (2003) yabanianlar üzerine y a p t ı ğ ı bir ç a l ı ş m a d a yabani an türlerinin d o ğ a l p o p u l a s y o n l a n n ı n birçok bitkitürünün polinasyonuna k a t k ı d a b u l u n d u ğ u n u b e l i r t m i ş t i r .

A y ç i ç e ğ i , K a h r a m a n m a r a ş i li merkezinde özellikle Elbistan, A f ş i n ve Göksunilçelerinde ş e k e r p a n e a n ile ekim nöbetine girmekte ve bölge üreticisine önemli k a t k ı l a r s a ğ l a m a k t a d ı r . Merkez ve ilçelerde ş e k e r p a n c a n ekim a l a n l a n n ı n s ı n ı r l a n d ı n l m a s ı , üreticilerialternatif ürün a r a y ı ş ı n a y ö n e l t m i ş ve bu çerçevede a y ç i ç e ğ i , artan ekim alanlan ile oldukçaönemli potansiyel bir ürün haline g e l m i ş t i r . Bu ç a l ı ş m a d a a y ç i ç e ğ i üretim a l a n l a r ı n d a t o z l a y ı e ı olarak bal a n s ı ve bombus a n s ı k u l l a n ı m ı n ı n verim ve verim unsurlanna etkisi

a r a ş t ı n l m ı ş ve a y ç i ç e ğ i ekim alanlannda t o z l a ş m a yapan d i ğ e r an türleri belirlenmeye

ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r .



2. Ö N C E K İ Ç A L I Ş M A L A R 2.1. Yurt İ ç i n d e Y a p ı l a n Ç a l ı ş m a l a r

Abak ve ark. (1995), I s ı t ı l m a m ı ş seralarda y e t i ş t i r i l e n domates ve p a t l ı c a n bitkisinde

y a p t ı k l a r ı ç a l ı ş m a d a bombus anh grubtm kontrol grubtma oranla meyve s a y ı s ı n d a vemeyvedeki tohum s a y ı s ı n d a önemli a r t ı ş s a ğ l a d ı ğ ı n ı belirtmektedirler.

Aytekin (1996), Ankara ili ve ilçelerinde y a p m ı ş o l d u ğ u ç a l ı ş m a d a Apidae f a m i l y a s ı n ı ele a l m ı ş ve 3 altfamilyaya ait 12 tür tespit e t m i ş t i r . Btmun d ı ş ı n d a a y ç i ç e ğ i a l a n ı n d a y ü r ü t t ü ğ ü bir ön ç a l ı ş m a d a a y ç i ç e ğ i n d e en fazla polinatör etkiye sahip türün Apis mellifera L.

o l d u ğ u n u , ve buntm d ı ş ı n d a Halictus sp., Andrena sp., Pyrobombus niveatus Kriechbaumer veMegabombus argillaceus (Scop.) türlerinin de a y ç i ç e ğ i n d e etkili o l d u k l a n n ı s a p t a m ı ş t ı r .

Abak ve ark. (1997), I s ı t ı l m a m ı ş seralarda biber bitkisinde y a p t ı k l a n ç a l ı ş m a d a bombus

a n s ı m n meyve a ğ ı r l ı ğ ı , meyve ç a p ı , tohum s a y ı s ı ve toplam üründe a r t ı ş s a ğ l a d ı ğ ı n ı belirtmektedirler.

Gürel (1997), Seralarda Bombus anlanmn k u l l a n ı l m a s ı y l a ürünlerin hem kalitesininhem de ürün m i k t a r ı n ı n a r t t ı ğ ı n ı ve meyve b a ğ l a m a o r a n ı , meyve i r i l i ğ i , meyvedeki tohum

s a y ı s ı n d a a r t ı ş o l m a s ı y l a daha kaliteli ve lezzetli ürünler elde e d i l d i ğ i n i belirtmektedir.

Gürel ve ark. (1999), Bombus a n s ı , hormon ve vibratörlerle y a p t ı k l a n bir ç a l ı ş m a d a Bombus a n s ı n ı n verim ve kalite özellikleri b a k ı m ı n d a n en yüksek d e ğ e r i a l d ı ğ ı n ı belirtmektedirler.

Ç a l m a ş u r ve Özbek (1999), Erzurum yöresinde a y ç i ç e ğ i n d e y a p m ı ş olduklan ç a l ı ş m a d a , a y ç i ç e ğ i n e a r ı l ı ve a n s ı z muamelelerde b u l u n m u ş l a r , sonuç olarak en fazla b o ş dane a ğ ı r l ı ğ ı ve s a y ı s ı n ı a r ı s ı z kafeslenen bitkilerde elde ederken en fazla dolu dane s a y ı s ı , dolu dane

a ğ ı r l ı ğ ı , dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı , bin dane a ğ ı r l ı ğ ı m n a ç ı k t a tozlanan bitkilerde o l d u ğ u n u btmu a n I ı kafeslenen muamelenin takip e t t i ğ i n i , yine aym ç a l ı ş m a d a , a y ç i ç e ğ i n i en çokziyaret eden an türünOn bal a n s ı (A. mellifera) o l d u ğ u n u ve yaban an türlerinin % 12-20

o r a n ı n d a b u l t m d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r .

D a ş g a n ve ark. (1999), Kavun bitkisinde y a p m ı ş olduklan ç a l ı ş m a d a , ortalama meyvea ğ ı r l ı ğ ı , y ü k s e k l i ğ i , ç a p ı ve tohum s a y ı s ı n ı n bombus a r ı s ı polinasyontmda b a l a n s ı polinasyontmdan daha yüksek o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r .

Eltez ve ark. (2000), Tek ürün sera domates y e t i ş t i r i c i l i ğ i n d e kontrol, vibrasyon, hormonve bombus a n s ı n ı n verim ve kaliteye olan etkilerini i n c e l e m i ş l e r , bombus a n s ı k u l l a n ı m ı n ı n verimi hormon u y g u l a m a s ı n a göre % 11.2, vibrasyona göre % 45.4 ve kontrol grubuna görede % 106.6 o r a n ı n d a a r t ı r d ı ğ ı n ı s a p t a m ı ş l a r d ı r .

Gürel ve ark. (2001), Kitlesel üretimi daha kolayolan ve sera k o ş u l l a n n a iyi uyum

s a ğ l a y a n Bombus terrestris türünün b a ş t a domates olmak üzere 25 kadar kültür bitkisininüretiminde k u l l a n ı l d ı ğ ı n ı ve btmtm sonuetmda hormonsuz ve daha az z a r a r l ı kimyasal maddekullarolarak kaliteli ürünler ü r e t i l d i ğ i n i b e l i r t m i ş l e r d i r .

3 i





Apidae f a m i l y a s ı türleri t a r a f ı n d a n ziyaret e d i l d i ğ i n i , a y ç i ç e ğ i n i t o z l a ş t ı r a n 15 a r ı türünden en

fazla b u l u n a n l a r ı n Bombus atratis Franklin, Augochlora amphitrite (Schrottky) ve Megachile

angularis (Scop.) o l d u ğ u n u k a y d e t m i ş ve a r ı l ı ve a r ı s ı z kafeslerden elde edilen ürünü

k a r ş ı l a ş t ı r m ı ş l a r d ı r . A r ı polinasyonunun tohum b a ğ l a m a y ı % 52 o r a n ı n d a a r t ı r d ı ğ ı n ı , en etkili

t o z l a y ı c ı l a n n ise Megachilidae f a m i l y a s ı n a ait türler o l d u ğ u n u b e l i r m i ş l e r d i r .

Schinohara ve ark. (1987), 10 a y ç i ç e ğ i t a b l a s ı m n böcek polinasyonunu önlemek için

k a p a t ı l ı p , 10 a y ç i ç e ğ i t a b l a s ı n ı n böcek polinasyonuna tabi t u t u l d u ğ u ç a l ı ş m a d a , A. mellifera

'mn 16:30'a kadar aktif o l d u ğ u n u , verim ve verim u n s u r l a r ı n a b a k ı l d ı ğ ı n d a ise tohum

s a y ı s ı n ı n t o r b a l ı tablalarda fazla o l m a s ı n a k a r ş ı n tohum a ğ ı r l ı ğ ı n ı n t o r b a s ı z tablalarda fazla

o l d u ğ u n u , çimlenme ve y a ğ o r a n ı m n kafeslenen tablalarda d ü ş ü k o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r .

Ahmet ve ark. (1989), Sudan' da y a p t ı k l a n bir ç a l ı ş m a d a en önemli t o z l a y ı c ı l a r ı n hymenopterler o l d u ğ u n u , b u n l a r ı n % 75'ini bal a r ı s ı n ı n o l u ş t u r d u ğ u n u ve bal a r ı s ı t a r a f ı n d a n tozlanan a y ç i ç e ğ i n d e 556 kg/da, hiçbir t o z l a y ı c ı t a r a f ı n d a n ziyaret edilmeyen a y ç i ç e ğ i n d e ise

72 kg/da dane elde e d i l d i ğ i n i b e l i r t m i ş l e r d i r .

Panda ve ark. (1993), Hindistan'da y a p t ı k l a r ı bir ç a l ı ş m a d a , a r ı t o z l a n m a s ı ve a ç ı k tozlanma ile elde edilen verim a r t ı ş ı böcek polinasyonu olmayan a y ç i ç e ğ i ile k a r ş ı l a ş t ı r ı l m ı ş , elde edilen k a z a n c ı n s ı r a s ı y l a % 2.4-44.4 ve % 33.6-81.3 kadar fazla o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r .

Singh ve Singh (1993), Hindistan' da y a p ı l a n bir ç a l ı ş m a d a , tabla b a ş ı n a en fazla tohum

veriminin a ç ı k polinasyonda b ı r a k ı l a n tablalarda (13.40 gr) o l d u ğ u n u , böceklerin

u z a k l a ş t ı r ı l d ı ğ ı tablalarda 2.24 gr' e i n d i ğ i n i , endosülfan k u l l a n ı l a n tablalarda ise verimin 9.76

gr o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r .

Ortiz-Sanchez ve Tinuat (1994), böcekler d ı ş a r ı d a b ı r a k ı l a r a k kafeslenen ve a ç ı k t a A.

mellifera t o z l a n m a s ı n a tabi tutulan bitkilerle y a p ı l a n ç a l ı ş m a d a , tohum s a y ı s ı ve toplam

tohum a ğ ı r l ı ğ ı n ı n kafesli parsellerde yüksek o l d u ğ u n u , tohum y a ğ i ç e r i ğ i n i n ve y a ğ asidi

i ç e r i ğ i n i n kafeslenen parsellerde ve a ç ı k t a b ı r a k ı l a n parsellerde benzer o l d u k l a r ı n ı b e l i r t m i ş l e r d i r .

Meynie (1995), A. mellifera, B. terrestris, Megachile rodundata (Fabricius) ve

sineklerle (Calliphora sp.) ile y a p ı l a n ç a l ı ş m a d a , tabla b a ş ı n a tohum s a y ı s ı m n kafeslenen

bitkilerde ve a ç ı k t a tozlanan bitkilerde elle tozlanan bitkilerden daha yüksek o l d u ğ u n u , B.terrestris' in çok etkili o l d u ğ u n u , bunu A. mellifera' n ı n takip e t t i ğ i n i b e l i r t m i ş t i r .

Nadre ve ark. (1996), a y ç i ç e ğ i tohum üretiminde bal a r ı s ı polinasyonunun etkisinin

a r a ş t ı n l d ı ğ ı ç a l ı ş m a d a A. d o r s a t a ' n ı n ana t o z l a y ı c ı o l d u ğ u n u sabah 07:30'da besin aramaya

b a ş l a d ı ğ ı n ı ve geç saatlere kadar aktif o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r . Hetke (1996), bal a n s ı ve bombus a r ı s ı ile y a p ı l a n bir ç a l ı ş m a d a , tohum verimine

b a k ı l m ı ş ve bal a r ı s ı ya da B. lapidarus' la kafeslenen tablalarda a r ı s ı z kafeslenen tablalara

oranla daha yüksek verim elde e d i l d i ğ i b e l i r t m i ş t i r .

Meynie ve Bernard (1997), a y ç i ç e ğ i n d e t o z l a y ı c ı a n l a r ı n etkisinin elle tozlanma,

kendileme ve a ç ı k t a tozlamayla k a r ş ı l a ş t ı n l d ı ğ ı ç a l ı ş m a d a B. terrestris'in b a ğ l a m a o r a n ı n d a % 1 0 6 ' l ı k oranla etkili bir t o z l a y ı c ı o l d u ğ u n u , tohum b a ğ l a m a o r a n ı n ı n A. mellifera'da % 88,

5



M rodundata, Calliphora sp. 'de % 70, a ç ı k t a tozlamada % 74 ve elle tozlamada % 36

o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r . Rajagopal ve Chikkadevaiah (1999), Hindistan' da y a p ı l a n bir ç a l ı ş m a d a ; A. dorsafa, A.

mellifera, A. cerena, A. jlorea ve T irridipennis' gün boyunca a y ç i ç e ğ i n d e ortak

beslendiklerini ve dolu tohum a ğ ı r l ı ğ ı , tohum y a ğ i ç e r i ğ i n i n a r ı polinasyonu olan parsellerdeyüksek olurken tohum dolum yüzdesinin elle tozlanma y a p ı l a n parsellerde yüksek o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r .

Vaishampayan ve Sinha (2000), a y ç i ç e ğ i bitkisinde bal a r ı s ı d a v r a n ı ş ı ve b u n l a r ı n polinasyona etkileri üzerine y a p t ı k l a r ı ç a l ı ş m a d a , tohum dolum yüzdesi ve tabla b a ş ı n a tohum

s a y ı s ı a r ı l ı parsellerde ve elle tozlanan parsellerde a ç ı k t a tozlanan parsellere oranla d ü ş ü k derecede önemli o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r .

Kumar ve Singh (2001), bal a r ı s ı p o p u l a s y o n l a r ı n d a n 10, 20, 50, 200 ve 500 m

u z a k l ı k t a k i a y ç i ç e ğ i a l a n l a r ı n d a yürütülen ç a l ı ş m a d a , ziyaretçi a r ı s a y ı s ı n ı n , tabla b a ş ı n a dolu

tohum s a y ı s ı , bin dane a ğ ı r l ı ğ ı ve çimlenme o r a n ı n ı n 10 m u z a k l ı k t a k i alanda en fazla

o l d u ğ u n u , 500 m u z a k l ı k t a k i alanda ise en d ü ş ü k o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r .

Paiva ve ark. (2002), a y ç i ç e ğ i n d e bal a r ı l a r ı n ı n koloni g e l i ş i m i n i ç a l ı ş m ı ş l a r , bal

a r ı l a r ı n ı n gün boyunca a y ç i ç e ğ i n d e b u l u n d u ğ u n u , Halictidae a r ı l a r ı n ı n ise çok s ı k polen

t o p l a d ı k l a r ı n ı fakat saat II :OO'a kadar görüldüklerini b e l i r t m i ş l e r d i r . A y r ı c a bal a r ı l a r ı n ı n gün

boyunca polenden daha çok nektar t o p l a d ı k l a r ı n ı ve nektar t o p l a y a n l a r ı n a y ç i ç e ğ i için daha

f a y d a l ı o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r .

Paiva ve ark. (2003), a y ç i ç e ğ i n d e tohum üretimi ve filizlenme ü z e r İ n e y a p t ı k l a r ı ç a l ı ş m a d a bal a r ı s ı kolonisi ile k a p a t ı l a n alanda tohum üretiminin % 362, tohum k a b u ğ u a ğ ı r l ı ğ ı n ı n ise % 27 daha fazla o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r .

Goulson (2003), yabani a r ı l a r üzerine y a p t ı ğ ı ç a l ı ş m a d a dünyada polinator olarak

genellikle A. m e l l i f e r a ' n ı n b i l i n d i ğ i n i , bu a r ı n ı n b a z ı bitkileri iyi t o z l a y a m a d ı ğ ı n ı , y a ğ ı ş l ı ve

s o ğ u k havalarda ç a l ı ş m a d ı ğ ı n ı , yabani a r ı türlerinin d o ğ a l p o p u l a s y o n l a r ı n ı n birçok bitki

türünü n polinasyonuna k a t k ı d a b u l u n d u ğ u n u b e l i r t m i ş t i r .

6



3. MATERYAL VE METOT

3.1. A r a z İ Ç a l ı ş m a l a n Arazi ç a l ı ş m a l a r ı K a h r a m a n m a r a ş Sütçü İ m a m Üniversitesi A v ş a r Kampüsü deneme

a l a n ı n d a y ü r ü t ü l m ü ş ve K a h r a m a n m a r a ş bölgesinde en çok ekimi y a p ı l a n çerezlik İ n e g ö l a y ç i ç e ğ i ç e ş i d i k u l l a n ı l m ı ş t ı r . Ç a l ı ş m a d a t o z l a y ı c ı böcek olarak bal a r ı s ı (A. mellifera) ( Ş e k i l 3.1) ve bombus a r ı s ı (B. terrestris) ( Ş e k i l 3.2) k u l l a n ı l m ı ş , çiçeklenme b a ş l a n g ı c ı n d a n itibaren

d ı ş a r ı d a n a r ı ve d i ğ e r böceklerin g i r i ş i n i önlemek için IxIx2,5 m e b a t l a r ı n d a tahta kafesler

y a p t ı n l ı p , e t r a f ı tülbent bezle k a p a t ı l m ı ş ve a r ı ziyaretini engellemek için tablalara tm torbalar

g e ç i r i l m i ş t i r . A y r ı c a a y ç i ç e ğ i n i ziyaret eden yabani a r ı l a r atrap ve emgi ş i ş e s i y a r d ı m ı y l a t o p l a n m ı ş , öldürme ş i ş e l e r i n d e öldürüldükten sonra laboratuvara getirilerek e t i k e t l e n m i ş t i r .

Ş e k i l 3.1. Bal a n s ı k u l l a n ı m ı ilea y ç i ç e ğ i n d e t o z l a ş m a

3.1.1.Deneme D e s e n İ ve A l a n ı

Ş e k i l 3.2. Bombus a n s ı k u l l a n ı m ı ilea y ç i ç e ğ i n d e t o z l a ş m a

Deneme Tesadüf B l o k l a r ı Deneme Desenine (Çizelge 3.1) göre 3 tekerrürlü olarak

k u r u l m u ş , 4 f a r k l ı uygulama parsellere tesadüfi olarak d a ğ ı t ı l m ı ş t ı r . Her parsel 8 s ı r a veortalama 90 bitkiden o l u ş m u ş t u r . S ı r a a r a s ı mesafe 70 cm, s ı r a üzeri mesafe ise 35 cm olarak

d ü z e n l e n m i ş t i r . Bir parsel 4x5=20 m2 olup, deneme a l a n ı toplam 500 m2' dir.

3.1.2. Ekim

Denemede k u l l a n ı l a n a y ç i ç e ğ i ç e ş i d i 03 M a y ı s 2006 tarihinde ekim p l a n ı n a uygunolarak 35 cm s ı r a üzeri ve 70 cm s ı r a a r a s ı mesafe olacak ş e k i l d e el ile e k i l m i ş t i r .

3.1.3. B a k ı m 14 M a y ı s 2006 tarihinde teklerne, b o ğ a z doldurma, çapalama i ş l e m l e r i y a p ı l m ı ş ,

g e l i ş e n y a b a n c ı otlar el ile yolunarak t e m i z l e n m i ş , 03 M a y ı s 2006 tarihinde dekara 6 kg safN, 6 kg saf P, 6 kg saf K ve 20 Haziran 2006 tarihinde Amonyum nitrat gübresi ile gübreleme

y a p ı l m ı ş , t o p r a ğ ı n nem durumuna göre 15 M a y ı s , 19 Temmuz, 29 Temmuz ve 10 A ğ u s t o s 2006 tarihlerinde 4 defa sulama y a p ı l m ı ş t ı r . A y r ı c a 13 Temmuz 2006 tarihinde bitkilerdegörülen külleme h a s t a l ı ğ ı n a k a r ş ı organik t a r ı m d a k u l l a n ı l a n sülfiir etkili maddeli (Thiovit)ilaç ile ilaçlama y a p ı l m ı ş t ı r .

7



i

Çizelge 3.1. Deneme Deseni ( T e s a d ü f B l o k l a r ı Deneme Deseni)

I. Blok II.Blok IILBlok

M4

M2

M3 GJ GJ

M2

3.1.4. Denemede Y a p ı l a n Uygulamalar

İ l k çiçeklenmenin g ö r ü l d ü ğ ü 11 Temmuz 2006 tarihinde parsellerdeki bitkiler a r a s ı n d a n tesadüfi olarak seçilen 6 bitkiye Çizelge 3.2'deki i ş l e m l e r u y g u l a n m ı ş t ı r .

Çizelge 3.2. Denemede uygulanan i ş l e m l e r Uygulama Y a p ı l a n İ ş l e m l e r

Ml 6 adet a y ç i ç e ğ i n i n birlikte kafeslenerek a r ı ziyaretinin engellenmesi

M2* 6 adet a y ç i ç e ğ i n i n birlikte kafeslenerek tabla b a ş ı n a 2 adet bal a r ı s ı b ı r a k ı l m a s ı M3* 6 adet a y ç i ç e ğ i n i n birlikte kafeslenerek tabla b a ş ı n a 2 adet bombus a r ı s ı b ı r a k ı l m a s ı M4 6 adet a y ç i ç e ğ i n i n tek tek tül torbalar içine a l ı n a r a k a r ı ziyareti engellenmesi i

ii

sureti ile kendilemeye b ı r a k ı l m a s ı i.. ,

* : A r ı l a r her gün b e l ı r t ı l e n s a y ı d a sabah 08:00'da kafeslere b ı r a k ı l m ı ş ve a k ş a m 18:00 da kafeslerden a l ı n m ı ş t ı r .

Denemede muamelelerin uygulanabilmesi için 1x 1 m g e n i ş l i ğ i n d e ve 2,5 m

y ü k s e k l i ğ i n d e tahtadan y a p ı l m ı ş ve e t r a f ı tül ile ç e v r i l m i ş kafesler k u l l a n ı l m ı ş t ı r ( Ş e k i l 3.3).A y r ı c a a r ı t o z l a m a s ı n ı önlemek a m a c ı y l a t a b l a l a r ı n b a ş ı n a tülden y a p ı l m ı ş torbalar

g e ç i r i l m i ş t i r ( Ş e k i l 3.4). Denemede k u l l a n ı l a n a r ı l a r sabah 08:00'de her tablaya 2 adet

b ı r a k ı l m ı ş ve ö ğ l e d e n sonra 18 :00' de kafeslerden a l ı n m ı ş t ı r .

8





Dolu Dane B a ğ l a m a O r a n ı = Dolu Dane S a y ı s ı x 100

Toplam Dane S a y ı s ı

Her uygulamaya ait dolu danelerin içleri a l ı n ı p ö ğ ü t ü l m ü ş ve 3'er gr t a r t ı l a r a k kurutma

k a ğ ı t l a r ı ile p a k e t l e n m i ş t i r . Paketleme i ş l e m i n d e n soma ayn ayn t a r t ı l a r a k i. t a r t ı m s o n u ç l a r ı a l ı n m ı ş ve y a ğ analiz i ş l e m i n e g e ç i l m i ş t i r . Y a ğ analizi Soxhlet y a ğ analiz c i h a z ı n d a y a p ı l m ı ş ve çözücü olarak petrol eteri k u l l a n ı l m ı ş t ı r ( Ş e k i l 3.6). Ö ğ ü t ü l e r e k toz haline g e t i r i l m i ş 3 gr

danenin sahip o l d u ğ u y a ğ tamamen çözününceye kadar (8 saat süreyle) i ş l e m e devam

e d i l m i ş t i r . Analizden soma numuneler kurumaya b ı r a k ı l m ı ş t ı r . Kuruma i ş l e m i n d e n soma II.

t a r t ı m y a p ı l m ı ş t ı r . İ k i t a r t ı m a r a s ı n d a k i farka göre y a ğ o r a n ı h e s a p l a n m ı ş ve sonuçlar "%"

olarak ifade e d i l m i ş t i r .

Ş e k i l 3.5 Laboratuar ç a l ı ş m a l a r ı Ş e k i l 3.6 Y a ğ a n a l i z İ y a p ı m ı 3.3. A y ç i ç e ğ i n i Ziyaret Eden Yabani A n l a r ı n T o p l a n m a s ı ve Örneklenmesi

A y ç i ç e ğ i n i ziyaret eden yabani a n l a r ı n tespiti için çiçeklenme periyodu boyunca (17 -

27 Temmuz 2006) her gün tablalar g ö z l e n m i ş t i r . Gözlem sabah 08:00-10:00 ve ö ğ l e d e n soma

15:00-17:00 saatleri a r a s ı n d a , her parselden tesadüfi olarak seçilen 6 bitkide y a p ı l m ı ş , yakalanan a r ı s a y ı s ı günlük olarak k a y d e d i l m i ş t i r . A r ı l a r emgi ş i ş e s i ve atrap y a r d ı m ı ile

toplanarak öldürme ş i ş e l e r i n d e ö l d ü r ü l m ü ş t ü r . Daha soma laboratuara getirilerek üzerlerinde

y a k a l a n d ı ğ ı tarih, yer ve yakalayan k i ş i n i n a d ı n ı n y a z ı l ı o l d u ğ u etiketleri e e t i k e t l e n m i ş t i r .

3.3. S o n u ç l a r ı n İ s t a t i s t i k i Olarak D e ğ e r l e n d i r i l m e s i

A r a ş t ı r m a sonucunda elde edilen verilerden y a ğ o r a n ı ve bin dane a ğ ı r l ı ğ ı , Arcsin

transformasyonuna tabi t u t u l m u ş t u r (Zar, 1996). Buradan elde edilen verilere ve d i ğ e r verilere

ise tek yönlü varyans analizi (ANOVA) (SAS, 1989) u y g u l a n m ı ş ve ortalamalar a r a s ı n d a k i f a r k l ı l ı k l a r LSD testine göre % 5 'l ik önem seviyesinde k ı y a s l a n m ı ş t ı r .

LO



4. BULGULAR VE T A R T I Ş M A Bal a r ı s ı ve bombus a r ı s ı n ı n a y ç i ç e ğ i n d e t o z l a y ı e ı olarak etkisinin a r a ş t ı r ı l d ı ğ ı ç a l ı ş m a d a

a ş a ğ ı d a k i sonuçlar elde e d i l m i ş t i r .

4.1. B o ş Dane S a y ı s ı (BDS) ve A ğ ı r l ı ğ ı (BDA)

Denemedeki u y g u l a m a l a r ı n a y ç i ç e ğ i n d e b o ş dane s a y ı s ı üzerine etkisi ÇizeIge.4.1 'de

görülmektedir.

ÇizeIge 4.1. Uygulamalara ait b o ş dane s a y ı s ı Uygulamalar

Ml

M2

M3M4

F=36.28

p = o . o o o ı

n

33

33

Ortalama ±SH(adet/tabla»)

588.7±123308.3±75

153±22,7795.3±54

a

b

C

a

*Ortalamalarda f a r k l ı harfler Dunean Çoklu K a r ş ı l a ş t ı r m a testine göre istatistiki olarak f a r k l ı d ı r . ( P ~ O . 0 0 5 ) (Ml= Kafeslere a l ı n a n , M2= Bal a r ı l ı , M3= Bombus a r ı l ı , M4= Tü) torbalara alman)

F a r k l ı u y g u l a m a l a r ı n b o ş dane s a y ı s ı üzerine etkisine b a k ı l d ı ğ ı n d a uygulamalar

a r a s ı n d a istatistiki olarak fark b u l u n m u ş t u r (P<O.OOS). Ml (kafesIere a l ı n a n tablalar) veM4 (tül torbalara a l ı n a n tablalar) u y g u l a m a l a r ı a r a s ı n d a İ s t a t i s t i k i olarak fark

b u l u n m a m ı ş t ı r . Bu iki uygulama ile M2 (bal

a r ı l ı uygulama) ve M3 (bombus

a r ı l ı uygulama) u y g u l a m a l a r ı a r a s ı n d a istatistiki olarak fark o l d u ğ u b u l u n m u ş t u r M 1 ve M4

u y g u l a m a l a r ı en yüksek b o ş dane s a y ı s ı n a sahipken bunu M2 ve M3 u y g u l a m a l a r ı takip

e t m İ ş t i r ( Ş e k i l 4.1). Ç a l m a ş u r ve Özbek (1999) E r z u r u ı n ' da y a p m ı ş o l d u k l a r ı ç a l ı ş m a d a enyüksek b o ş dane s a y ı s ı m n a r ı s ı z kafeslenen ayçiçeklerinden elde ettiklerini b e l i r t m i ş l e r d i r . Bu da ç a l ı ş m a d a elde edilen sonuç ile paralellik göstermektedir.

900 i

800

cii 700

:>.. 600<ilCFJ

500<!)

ı : : : 400ro

<i> 300oco 200

100

O

Ml M2 M3 M4

Uygulama

Ş e k i l 4.1. Uygulamalara ait b o ş dane s a y ı s ı

11



Denemedeki u y g u l a m a l a r ı n a y ç i ç e ğ i n d e b o ş dane a ğ ı r l ı ğ ı üzerine etkisi Çizelge 4.2. 'degörülmektedir.

Çizelge 4.2. Uygulamalara ait b o ş dane a ğ ı r l ı ğ ı

Uygulamalar

Ml

M2M3M4

-F=28.5:>

p = o . o o o ı

n

3333

Ortalama ±SH(gr/tabla)

12.6±2 b6.32±2.5 c2.8±O.5 d26.5±2.7 a

* O r t a l ı ı m a l a r d a f a r k l ı harfler Dunean Çoklu K a r ş ı l a ş t ı n n a testine göre istatistiki olarak f a r k l ı d ı r . (P=O.OOS)(Ml= Kafeslere a l ı n a n . M2= Bal a r ı l ı . M3= Bomhus a T ı l ı . M4= Tül torhalara a l ı n a n )

F a r k l ı u y g u l a m a l a r ı n b o ş dane a ğ ı r l ı ğ ı üzerine etkisine b a k ı l d ı ğ ı n d a uygulamalar

a r a s ı n d a İ s t a t i s t i k i olarak fark o l d u ğ u b u l u n m u ş t u r (P<0.005). M4 u y g u l a m a s ı en

b o ş s a y ı s ı n a sahipken bunu Ml, M2 uygulamalan takip e t m i ş t i r , en d ü ş ü k b o ş u y g u l a m a s ı n d a n elde e d i l m i ş t i r ( Ş e k i l 4.2). Benzer olarak Ç a l m a ş u r ve Özbek

(1999) Erzurum'da y a p m ı ş o l d u k l a r ı ç a l ı ş m a d a en yüksek b o ş dane a ğ ı r l ı ğ ı n ı n a r ı s ı z r .<U..;; U....LU. 'U ayçiçeklerinden elde ettiklerini b e l i r t m i ş l e r d i r .

35 L30

20

15

10r : J " ı -o

5c . ı : ı

O

Ml M2 M3 M4

Uygulama

Ş e k i l 4.2. Uygulamalara ait b o ş dane a ğ ı r l ı ğ ı

12



4.2. Dolu Dane S a y ı s ı (DDS) ve A ğ ı r l ı ğ ı (DDA)

Denemedeki u y g u l a m a l a r ı n a y ç i ç e ğ i n d e dolu dane s a y ı s ı üzerine etkisi Çizelge 4.3'degörülmektedir.

Çizel ge 4.3. Uygulamalara ait dolu dane s a y ı s ı Uygulamalar

Ml

M2M3M4

F=36.28

p = o . o o o ı

n

333'". )

Ortalama ±SH(adet/tabla)

219.7±25 c251.7±19.6 b479.7±60.3 a152±38.8 c

'Ortalamalarda f a r k l ı harfler Duncan Çoklu K a r ş ı l a ş t ı r m a testine göre istatistiki olarak f a r k l ı d ı r . (P=O.OOS)

(Ml = Kafeslere a l ı n a n , M2= Bal a r ı l ı , M3= Bombus a r ı l ı , M4= TüI torbalara a l ı n a n )

F a r k l ı u y g u l a m a l a r ı n dolu dane s a y ı s ı üzerine etkisine uygulamalar a r a s ı n d a istatistikiolarak fark o l d u ğ u b u l u n m u ş t u r (P<O.005). Ml ve M4 u y g u l a m a l a r ı a r a s ı n d a İ s t a t i s t i k i olarak fark b u l u n m a m ı ş t ı r , bu uygulamalar en d ü ş ü k dolu dane s a y ı s ı n a sahiptir. Ç a l ı ş m a d a en yüksek dolu dane s a y ı s ı M3 u y g u l a m a s ı n d a n elde edilirken, M2 u y g u l a m a s ı ikinci

s ı r a d a yer a l m a k t a d ı r . Benzer olarak y a p ı l a n bir ç a l ı ş m a d a Ç a l m a ş u r ve Özbek (1999),Erzurum'da y a p m ı ş o l d u k l a r ı ç a l ı ş m a d a en yüksek dolu dane s a y ı s ı a ç ı k alandan eldeettiklerini, bu u y g u l a m a y ı bal a r ı l ı uygulama takip e t t i ğ i n i ve en d ü ş ü k dolu dane s a y ı s ı n ı n ise kafeslere a l ı n a n tablalardan elde ettiklerini b e l i r t m i ş l e r d i r .

600

5001

400

300

200

100 .

O

Ml M2 M3 M4

Uygulama

Ş e k i l 4.3. Uygulamalara ait dolu dane s a y ı s ı

13



Denemedeki uygulamalann a y ç i ç e ğ i n d e dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı üzerine etkisi Çizelge 4.4'degörülmektedir.

Çize1ge 4.4. Uygulamalara ait dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı U ygulamalar

Ml

M2

M3M4

F=26.58

P=O.0002

n

3333

Ortalama ±SH

(gr/tabla)18.8±L.8 c23.7±1.1 b37.1±6.4 a18.6S±3.5 d

'Ortalamalarda f a r k l ı harfler Duncan Çoklu K a r ş ı l a ş t ı r m a testine göre istatistiIG olarak f a r k l ı d ı r . (P=O.OOS)

(ML= Kafeslere a l ı n a n , M2= Bal a r t l ı , M3= Bombus a n l ı , M4= Tül torbalara a l ı n a n )

F a r k l ı uygulamalann dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı üzerine etkisine b a k ı l d ı ğ ı n d a uygulamalar

a r a s ı n d a istatistiki olarak fark o l d u ğ u b u l u n m u ş t u r (P<O.OOS). En yüksek dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı M3 u y g u l a m a s ı n d a n elde edilirken bu u y g u l a m a y ı M2 ve Ml uygulamalan takip e t m i ş t i r . M4 u y g u l a m a s ı ise en d ü ş ü k dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı n a sahiptir. Bu ç a l ı ş m a d a elde edilensonuçlara benzer olarak Ç a l m a ş u r ve Özbek (1999), Erzurum' da y a p m ı ş olduklan

ç a l ı ş m a d a en yüksek dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı n ı a ç ı k alandan elde ettiklerini, bu u y g u l a m a y ı balanh uygulama takip e t t i ğ i n i ve en d ü ş ü k dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı n ı n ise kafeslere a l ı n a n tablalardan elde ettiklerini, Schinohara ve ark. (1987), tohum a ğ ı r l ı ğ ı n ı n a r ı t o z l a m a s ı için

a ç ı k t a b ı r a k ı l a n tablalarda fazla o l d u ğ u n u , Rajagopal ve Chikkadevaiah (1999), dolu tohum

a ğ ı r l ı ğ ı n ı n an polinasyonu olan tablalarda yüksek o l d u ğ u n u , Ahmet ve ark. (1989), bal

a n s ı t a r a f ı n d a n tozlanan ayçiçeklerinde 556 kg/da, hiçbir t o z l a y ı c ! t a r a f ı n d a n ziyaretedilmeyen ayçiçeklerinde ise 72 kg/da dane elde ettiklerini b e l i r t m i ş l e r d i r .

50

o

Ml M2 M3 M4

Uygulama

Ş e k i l 4.4. Uygulamalara ait dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı

14



4.3. Dolu Dane B a ğ l a m a O r a n ı (DDBO)

Denemedeki u y g u l a m a l a r ı n a y ç i ç e ğ i n d e dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı üzerine etkisi Çizelge

4.5'de görülmektedir.

Çizelge 4.5. Uygulamalara ait dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı Uygulamalar n Ortalama :tSH

%

Ml 3 31.6:tO.7 b

M2 3 45.5:t7.2 bM3 3 75.2:t4.5 aM4 3 15.8:t2.7 c

F=30.61

P=O.OOOl

'Ortalamalarda f a r k l ı harfler Duncan Çoklu K a r ş ı l a ş t ı r m a testine göre istatistiki olarak f a r k l ı d ı r . (P=O.005)

(M 1= Kafeslere a l ı n a n , M2= Bal a r ı l ı , M3= Bombus a r ı l ı , M4= Tü) torbalara a l ı n a n )

F a r k l ı u y g u l a m a l a r ı n dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı üzerine etkisine b a k ı l d ı ğ ı n d a uygulamalar a r a s ı n d a istatistiki olarak fark b u l u n m u ş t u r (P<0.005). Ml ve M2

u y g u l a m a l a r ı a r a s ı n d a istatistiki olarak fark b u l u n m a m ı ş t ı r . Bu iki uygulama ile M3

(bombus a r ı l ı uygulama) ve M4 (tül torbalara a l ı n a n tablalar) u y g u l a m a l a r ı a r a s ı n d a İ s t a t i s t i k i olarak fark o l d u ğ u b u l u n m u ş t u r M3 en yüksek dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı n a sahipken, Ml ve M2 u y g u l a m a l a r ı bunu takip e t m i ş , M4'ün ise en d ü ş ü k dolu dane

b a ğ l a m a o r a n ı n a sahip o l d u ğ u b u l u n m u ş t u r . Bu sonuçlara benzer olarak Ç a l m a ş u r veÖzbek (1999), Erzurum'da y a p m ı ş o l d u k l a r ı ç a l ı ş m a d a en yüksek dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı n ı a ç ı k alandan elde ettiklerini, bu u y g u l a m a y ı bal a r ı l ı u y g u l a m a n ı n takip e t t i ğ i n i b e l i r t m i ş l e r d i r .

90

80

S 70cd

~ ' ? 60

es, 50g § 40cd

O 30::;

"o 2010

O

Ml M2 M3 M4

Uygulama

Ş e k i l 4.5. Uygulamalara a İ t dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı

15



4.4. Bin Dane A ğ ı r l ı ğ ı (BnDA)

Denemedeki u y g u l a m a l a r ı n a y ç i ç e ğ i n d e bin dane a ğ ı r l ı ğ ı üzerine etkisi Çizelge 4.6'degörülmektedir.

Çizelge 4.6. Uygulamalara ait bin danea ğ ı r l ı ğ ı

Uygulamalar

MlM2M3

M4F=4.33

P=O.043

n

3333

Ortalama ±SH(gr)

73.3±5 b98.1±8.7 a97.3±4.3 a89±2.4 ab

*Ortalamalarda f a r k l ı harfler Duncan Çoklu K a r ş ı l a ş t ı r m a testine göre istatistiki olarak f a r k l ı d ı r . (P=O.OOS)(Ml = KafesIere a l ı n a n , M2= Bal a r ı l ı , M3= Bombus a r ı l ı , M4= Tül torbalara a l ı n a n )

F a r k l ı u y g u l a m a l a r ı n bin dane a ğ ı r l ı ğ ı üzerine etkisine b a k ı l d ı ğ ı n d a uygulamalar

a r a s ı n d a istatistiki olarak fark o l d u ğ u b u l u n m u ş t u r (P<O.005). M3 ve M2 u y g u l a m a l a r ı a r a s ı n d a istatistiki olarak fark yoktur ve bu uygulamalar en yüksek bin dane a ğ ı r l ı ğ ı n a sahiptir. Ml 'in ise en d ü ş ü k d e ğ e r e sahip o l d u ğ u b u l u n m u ş t u r . M4 u y g u l a m a s ı ise hem enyüksek hem de en d ü ş ü k d e ğ e r l e r e benzerlik g ö s t e n n i ş t i r . Benzer olarak Ç a l m a ş u r veÖzbek 999), Erzurum' da y a p m ı ş o l d u k l a r ı ç a l ı ş m a d a en yüksek bin dane a ğ ı r l ı ğ ı n ı a ç ı k alandan elde ettiklerini, bu u y g u l a m a y ı bal a r ı l ı u y g u l a m a n ı n takip e t t i ğ i n i b e l i r t m i ş l e r d i r .

140

120

100

80

60

ı : : : 40iii

20O

Ml M2 M3 M4

Uygulama

Ş e k i l 4.6. Uygulamalara ait bin dane a ğ ı r l ı ğ ı

16



4.5. Y a ğ O r a n ı ( Y a ğ O ) Denemedeki u y g u l a m a l a r ı n a y ç i ç e ğ i n d e y a ğ o r a n ı üzerine etkisi Çizelge 4.7'de

görülmektedir.

Çizel ge 4.7. Uygulamalara aity a ğ o r a n ı

Uygulamalar

Ml

M2

M3M4

F=S.97

P=O.0194

n Ortalama ±SH

J%)3 27.7±O.83 3O.7±L.33 33.O±O.s

3 3L.O±O.s

baaa

'Ortalamalarda f a r k l ı harfler Duncan Çoklu K a r ş ı l a ş t ı n n a testine göre istatistiki olarak f a r k l ı d ı r . (P=O.OO5)

(Ml= Kafeslere a l ı n a n , M2= Bal a r ı l ı , M3= Bombus a r ı l ı , M4= Tü! torbalara a l ı n a n )

F a r k l ı uygulamalann y a ğ o r a n ı üzerine etkisine b a k ı l d ı ğ ı n d a a r a s ı n d a ise istatistikiolarak fark b u l u n m u ş t u r (P<O.OOS). M2, M3 ve M4 u y g u l a m a l a n n ı n en yüksek y a ğ o r a n ı n a sahip o l d u ğ u , Ml u y g u l a m a s ı n ı n ise en d ü ş ü k d e ğ e r e sahip o l d u ğ u b u l u n m u ş t u r . Schinohara ve ark. (1987), en d ü ş ü k y a ğ o r a n ı n ı n kafeslenen tablalardan elde ettiklerini,

Ç a l m a ş u r ve Özbek (1999), Erzurum'da y a p m ı ş o l d u k l a r ı ç a l ı ş m a d a en yüksek y a ğ o r a n ı n ı a ç ı k alandan elde ettiklerini, bu u y g u l a m a y ı bal a r ı l ı u y g u l a m a n ı n takip e t t i ğ i n i b e l i r t m i ş l e r d i r ve bu ç a l ı ş m a d a elde edilen sonuçlarla t e z a t l ı k göstermektedir. Rajagopal veChikkadevaiah (1999), ise y a p t ı k l a r ı ç a l ı ş m a d a tohum y a ğ i ç e r i ğ i n i n an polinasyonu olanparsellerde yüksek o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r ve bu ç a l ı ş m a d a elde edilen sonuçlarlabenzerlik göstermektedir.

40

35

30

§ 25ı - . ,- . .

O 20>ÖJ) '-"

15

10

5

O

Ml M2 M3 M4

Uygulama

Ş e k i l 4.7. Uygulamalara ait y a ğ o r a n ı

17





g ö z l e n m i ş t i r . Bunun nedeni ö ğ l e saatlerinde s ı c a k l ı ğ ı n a r t m a s ı olabilir.15:00-17:00saatlerinde aktivite tekrar a r t m ı ş t ı r . Kafes içerisindeki bal a n l a r ı n ı n faaliyete geçmek için birsüre beklemesine k a r ş ı n a ç ı k alandaki bal a r ı l a r ı n ı n aktivitelerinin iyi o l d u ğ u g ö z l e n m i ş t i r . Busonuçlara benzer olarak Choi ve Oh (1986), a y ç i ç e ğ i n d e bal a n l a r ı n ı n aktivitesinin 10:00-12:00 ve 15 :00-18 :00 saatleri a r a s ı n d a maksimum o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r .

12 [------------------1- B. terrestris

i * A. mellifera._________ ____...J

o - - r - - - - - ~ r _ _ _ _ _ _ _ _ _ r _ - - - _ ı _ ~ - - - - - - ı - ~ - - ' - ' - - - T - ---1

o >-' >-' >-' i- ' >- ' ...... ...... ...... >-'

00 o ...... N . ı : : . v \ 0 \ 00

8 8 8 8 8 8 8 8 8 ö 8o

Ş e k i l 4.9. Bal a r ı s ı ve bombus a r s ı n ı n kafes içerisinde ç a l ı ş m a saatleri

Deneme b a ş l a d ı k t a n 1-2 gün sonra kafeslere b ı r a k ı l a n bombus a r ı l a r ı n ı n polenkeselerinin dolu o l d u ğ u gözlendi. Bu gözlem e dayanarak bombus a r ı I a r ı n ı n ortama a l ı ş m a l a r ı için 1-2 gün önceden üretim a l a n ı n a b ı r a k ı l a b i l e c e ğ i n i söyleyebiliriz. Deneme a l a n ı n d a d o ğ a l ortamda bombus a r ı s ı n a r a s t l a n ı n a m ı ş t ı r . Deneme b a ş l a d ı k t a n 1-2 gün sonra a ç ı k alandaki

ç a l ı ş m a s ı n ı gözlemlemek a m a c ı y l a deneme a l a n ı n a bir bombus a r ı s ı kolonisi y e r l e ş t i r i l m i ş , bombus a r ı l a r ı n ı n a ç ı k alanda iyi ç a l ı ş t ı k l a r ı ve koloniden aynlan a r ı l a r ı n ç a l ı ş m a l a r ı bittiktensonra tekrar koloniye döndükleri g ö z l e n m i ş t i r . Benzer olarak Meynie (1995), Meynie veBemard (1997) B. terrestris' in çok etkili bir t o z l a y ı c ı o l d u ğ u n u , Aslan (2003),

K a h r a m a n m a r a ş ilinde y a p t ı ğ ı ç a l ı ş m a d a a y ç i ç e ğ i t o z l a ş m a s ı n d a Bombus a r ı l a r ı n ı n önemli rol

o y n a d ı k l a n n ı ve bilinçsiz y a p ı l a n t a r ı m s a l uygulamalardan k a ç ı n ı l m a s ı g e r e k t i ğ i n i b e l i r t m i ş l e r d i r .

4.7. A y ç i ç e ğ i n i Ziyaret Eden Yabani A r ı Türleri

Deneme süresince y a p ı l a n gözlemlerde deneme a l a n ı n d a 4 familyaya ait 9 yabani a r ı türü tespit e d i l m i ş t i r . Tespit edilen a r ı türlerinden 6 tanesi t e ş h i s e d i l m i ş 3 tanesi ise t e ş h i s e d i l e m e m i ş t i r (Çizelge 4.9). Denemede k u l l a n ı l a n bal a r ı s ı k o v a n ı d ı ş a r ı d a n g e t i r i l d i ğ i için

deneme a l a n ı n d a bulunan bal a r ı l a r ı dikkate a l ı n m a m ı ş t ı r .

Deneme a l a n ı n d a bulunan yabani a r ı l a r ı n sabah 09:00-1 :00, ö ğ l e d e n sonra ise 15:00-16:00 saatleri a r a s ı n d a aktif o l d u k l a r ı g ö z l e n m i ş t i r . Benzer olarak Ç a l m a ş u r ve Özbek (1999),

19



a y ç i ç e ğ i n d e k i yabani a r ı l a r ı n sabah 09:00-11:00 ve ö ğ l e d e n sonra 14:00-15:00 saatleri

a r a s ı n d a aktif o l d u k l a r ı n ı b e l i r t m i ş l e r d i r .

Çizelge 4.9. A y ç i ç e ğ i n i ziyaret eden yabani a r ı türleri

Familya Tespit Edilen A r ı Türü Tespit Edilen

A r ı S a y ı s ı (Adet)Anthophoridae Xy/ocopa violecea L. 8Megachilidae Anthidium oblangatum Latreille 28

Megachile apicalis Spinola 16Andrenidae Andrenaflavipes Warn. 28

Halictidae Losioglosum sp. 3Halictus sp. 12

Çizelge 4.9'da g ö r ü l d ü ğ ü gibi deneme süresince a y ç i ç e ğ i a l a n ı n d a Hymenoptera

t a k ı m ı n d a n 4 familyaya ait tespit edilen yabani a r ı l a r d a n 4 tanesi tür düzeyinde, 2 tanesi cins

düzeyindet e ş h i s e d i l m i ş t i r .

Denemea l a n ı n d a

en fazla bulunan türlers ı r a s ı y l a

A. oblangatum(% 29,5), A. jlavipes (% .29,5), M apiealis (% 17), Halietus sp. (% 13) olurken, en az bulunantürler ise X violeeea (% 8) ve Losioglosum sp. (% 3) o l m u ş t u r . Ahmet ve ark. (1989),Hoffman ve Wittman (1987), Ricciardelli de Albore (1982) ve Choi ve Oh (1986) a y ç i ç e ğ i n i en çok ziyaret eden a r ı türünün A. mellifera o l d u ğ u n u , Aytekin (1996) en yüksek polinatöretkiye A. m e l l i f e r a ' n ı n sahip o l d u ğ u n u , Halietus sp., Andrena sp., Pyrobombus niveatus ve

Megabombus argillaeeus'un da etkili d i ğ e r polinatör böcek türleri o l d u ğ u n u , Ç a l m a ş u r veÖzbek (1999), Erzurum yöresinde a y ç i ç e ğ i n d e %12-20 o r a n ı n d a da yabani a r ı b u l u n d u ğ u n u , Paiva ve ark. (2002), Halictid a r ı l a r ı n a y ç i ç e ğ i n i çok s ı k ziyaret ettiklerini b e l i r r n i ş l e r d i r .

Y a p ı l a n ç a l ı ş m a d a çiçeklenme periyodu 17 Temmuz 2006 - 27 Temmuz 2006 tarihleria r a s ı n d a g e r ç e k l e ş m i ş t i r . Deneme a l a n ı n d a bulunan yabani anlardan A. jlavipes y o ğ u n l u ğ u çiçeklenme periyodu b a ş l a n g ı c ı n d a fazla olurken periyodun sonlanna d o ğ r u a z a l m ı ş t ı r . A.oblangatum bulunma y o ğ u n l u ğ u çiçeklenme periyoduna y a y ı l ı r k e n , 17 Temmuz 2006'temaksimum o l m u ş ve 18-29 Temmuz tarihlerinde r a s t l a n ı l m a m ı ş t ı r . M apiealis 22 Temmuz2006'den çiçeklenme periyodunun sonuna kadar deneme a l a n ı n d a g ö r ü l m ü ş t ü r . Halietus sp.18-27 Temmuz 2006 tarihleri a r a s ı n d a g ö r ü l m ü ş ve 23 -24 Temmuz 2006 tarihlerindemaksimum o l m u ş t u r . X violeeea deneme süresince 17-27 Temmuz 2006 tarihleri a r a s ı n d a d ü ş ü k y o ğ u n l u k t a (8 adet) g ö r ü l m ü ş t ü r . Lasioglosum sp. çiçeklenme periyodunun son

günlerinde (26-28 Temmuz 2006) oldukçad ü ş ü k y o ğ u n l u k t a (3 adet) tespit

e d i l m i ş t i r ( Ş e k i l 4.10).

NOT: Bu proje k a p s a m ı n d a a y ç i ç e ğ i üzerinden toplanan d i ğ e r t o z l a y ı c ı l a r t e ş h i s i y a p ı l m a k üzere ilgili k i ş i l e r e g ö n d e r i l m i ş ancak sürenin k ı s ı t l ı o l m a s ı nedeni ile ana kadar herhangibir sonuç g e l m e m i ş t i r .

20



8

7

6

"""5'"o

('\i'- '

u:;4;;.

<il

ı : / J ı : : 3-<

2

1

O>- '

. ı ; . b-.J

ivOO0 \

-+ - X violecea--.- A. t J m , J 1 n , , ~

,.........

,.... - tv t . . : ı t . . : ı t . . : ı u \ 0 \ -.J 00 'c l O ..... N VJ

b b b b b b b b b-.J -.J -.J -.J -.J -.J -.J -.J -.J

iv i . . : ı i . . : ı iv t . . : ı tv iv iv t0O O O O O O 8 O OO O O O O O O O0 \ 0 \ 0 \ 0 \ 0 \ 0 \ 0 \ 0 \ 0 \

Tarih

N. ı ; . b-.J

tvOO0 \

__ A. oblangatum

--*- M. apicalis

- e - Halictus

•

N N N t . . : ı u \ 0 \ -.J 00

b b b-.J -.J -.J

iv t . . : ı iv [0O O O OO O O O0 \ 0 \ 0 \ o-

Ş e k i l 4.10. Yakalanan a r ı l a r ı n günlere göre d a ğ ı l ı m ı

21

N'c l

b-.J

ivOO0 \



5. SONUÇ VE Ö N E R İ L E R K a h r a m a n m a r a ş ilinde 1992 y ı l ı n d a 3690 ha olan a y ç i ç e ğ i üretim a l a n ı 2003 y ı l ı n d a

10980 ha'a y ü k s e l m i ş t i r . Bu a r t ı ş ile birlikte a y ç i ç e ğ i n d e n yüksek verim elde etmek için,

t o z l a ş m a e t k i n l i ğ i n i n a r t t ı n l m a s ı gerekmektedir. Kültür bitkilerinde ve yabani florada bir çok

t o z l a y ı c ı o l d u ğ u bilinmektedir. Bu t o z l a y ı c ı l a r d a n en önemli olan türler özellikle A. mellifera

ve B. terrestris'dir.

Bu ç a l ı ş m a d a , K a h r a m a n m a r a ş ' t a a y ç i ç e ğ i üretim a l a n l a r ı n d a t o z l a y ı c ı olarak bal a r ı s ı ve bombus a n s ı k u l l a n ı m ı n ı n verim ve verim u n s u r l a r ı n a etkisi a r a ş t ı n l m ı ş t ı r . Ç a l ı ş m a s o n u ç l a r ı i n c e l e n d i ğ i n d e a y ç i ç e ğ i t o z l a ş m a s ı n d a en yüksek etkiyi bombus a r ı s ı n ı n g ö s t e r d i ğ i tespit e d i l m i ş t i r . Dolu dane s a y ı s ı , dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı n ı n , dolu dane b a ğ l a m a o r a n l a r ı n d a bombus a r ı s ı ilk s ı r a y ı a l ı r k e n bunu bal a r ı s ı takip e t m i ş , bin dane a ğ ı r l ı ğ ı ve y a ğ o r a n ı n d a iseher iki uygulama a r a s ı n d a istatistiki olarak fark b u l u n m a m ı ş t ı r .

Bombusa r ı l ı

muameleden elde edilen sonuçlarab a k ı l d ı ğ ı n d a

dolu danes a y ı s ı

(479.7adet/tabla), dolu dane a ğ ı r l ı ğ ı (37.1 gr/tabla), dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı (% 75.2), bin dane

a ğ ı r l ı ğ ı (97.3 gr)'nda istatistiki olarak d i ğ e r uygulamalardan f a r k l ı b u l u n m u ş t u r ve en yüksek

d e ğ e r e sahiptir. Bal a r ı l ı muameleden elde edilen sonuçlara b a k ı l d ı ğ ı n d a ise bin dane a ğ ı r l ı ğ ı (98.1 gr) ve y a ğ o r a n ı (% 30.7) yüksek oranda b u l u n m u ş ve bombus anh muamele ile

a r a s ı n d a istatistiki olarak fark b u l u n m a m ı ş t ı r . Dolu dane s a y ı s ı (251.7 adet/tabla), dolu dane

a ğ ı r l ı ğ ı (23.7 gr/tabla) ve dolu dane b a ğ l a m a o r a n ı (% 45.5)'na b a k ı l d ı ğ ı n d a bu muamelebombus a r ı 1 ı muameleyi takip etmektedir. Bu sonuçlardan a n l a ş ı l a c a ğ ı gibi bombus ve bal

a r ı s ı verim ve verim u n s u r l a r ı n a etki a t i ğ i g ö r ü l m ü ş t ü r . Bu sonuçlara benzer olarak Hoffmanve Wittman (1987), anh ve a r ı s ı z kafeslenen bitkilerde a r ı polinasyonunun tohum b a ğ l a m a y ı % 52 a r t ı r d ı ğ ı n ı , Meynie ve Bemard (1997), A. mellifera'da tohum b a ğ l a m a o r a n ı n ı n % 88o l d u ğ u n u , Ç a l m a ş u r ve Özbek (1999), en fazla dolu dane s a y ı s ı ve a ğ ı r l ı ğ ı n ı , dolu dane

b a ğ l a m a o r a n ı ve y a ğ o r a n ı n ı n a ç ı k t a tozlanan ayçiçeklerinden elde ettiklerini, bunu bal a r ı s ı polinasyonunun takip e t t i ğ i n i b e l i r t m i ş l e r d i r .

Torbalara a l ı n a n tablalarla y a p ı l a n muamelede b o ş dane s a y ı s ı (795.3 adet/tabla), b o ş dane a ğ ı r l ı ğ ı (26.5 gr/tabla) ve y a ğ o r a n ı (% 31) yüksek oranda b u l u n m u ş t u r ve kafeslere

a l ı n a n tablalar b o ş dane s a y ı s ı (588.7 adet/tabla), b o ş dane a ğ ı r l ı ğ ı (12.6 gr/tabla) ve doludane b a ğ l a m a o r a n ı (% 31.6) b a k ı m ı n d a n bu muameleyi takip etmektedir. Benzer olarak

Ç a l m a ş u r ve Özbek (1999), en fazla b o ş danea ğ ı r l ı ğ ı

ve s a y ı s ı n ı a r ı s ı z kafeslenen bitkilerdenelde ettiklerini b e l i r t m i ş l e r d i r .

Aynca denemede incelenen parametrelerden biri olan tabla ç a p ı n d a , bombus a r ı l ı muamele (13.7 cm), bal a r ı l ı muamele (17.4 cm), kafeslenen tablalar (16 cm) ve torbalara

a l ı n a n tablalar (18.5 cm) a r a s ı n d a istatistiki olarak fark b u l u n m a m ı ş t ı r .

Deneme süresince a y ç i ç e ğ i a l a n ı n d a y a p ı l a n gözlemlerde a y ç i ç e ğ i n i ziyaret edenyabani a r ı l a r tespit e d i l m i ş t i r . Tespit edilen a r ı l a r A. oblangatum, A. jlavipes, M apicalis,

Halictus sp., X violecea ve Losioglosum sp.' d ı r . Deneme a l a n ı n d a tespit edilen a r ı l a r ı n sabah

09:00-11 :00 ve ö ğ l e d e n sonra 15:00-17:00 saatleri a r a s ı n d a aktif o l d u k l a r ı g ö z l e n m i ş t i r

Deneme süresince bombus a r ı s ı n ı n kafes içerisine b ı r a k ı l d ı ğ ı n d a hemen ç a l ı ş m a y a b a ş l a d ı ğ ı ve daha aktif o l d u ğ u g ö z l e n m i ş t i r . Bunun sebebi olarak bombus a r ı s ı n ı n bal a r ı s ı n a oranla k a p a l ı alanlara daha iyi adapte o l d u ğ u k a n ı s ı n a v a r ı l m ı ş t ı r . Aynca a ç ı k alana b ı r a k ı l a n

22



bombus a r ı kolonisinin iyi ç a l ı ş t ı ğ ı ve ç a l ı ş m a l a r ı bittikten sonra koloniye geri d ö n d ü k l e r İ g ö z l e n m i ş t i r .

Bu ç a l ı ş m a d a elde edilen verilerden yola ç ı k a r a k a y ç i ç e ğ i bitkisinin özellikle

bölgemizde y e t i ş t i r i l e n çerezlik ayçiçeklerinde böceklerle t o z l a ş m a n ı n önemli o l d u ğ u bu

nedenle yabani ve kültür bitkilerinde t o z l a ş m a yapan böceklerin k o r u n n ı a s ı ve i l a ç l a m a n ı n g e r e k l i l i ğ i n d e seçici i l a ç l a r ı n k u l l a n ı l m a s ı n ı n fauna ve flora a ç ı s ı n d a n önemli o l d u ğ u g ö r ü l m ü ş t ü r . K a h r a m a n m a r a ş ilinde y e t i ş e n kültür ve yabani bitkilerinin t o z l a ş m a s ı n d a etkin

olan, özellikle bombus ve benzeri yaban h a y a t ı n ı n k o r u n m a s ı önemlidir. Bu nedenle bilinçsiz

y a p ı l a n t a r ı m s a l ve kimyasal uygulamalardan k a ç ı n ı l m a l ı d ı r . Bombus a r ı k u l l a n ı m ı y a y g ı n l a ş t ı r ı l m a l ı ve a r ı üretiminin ülkemizde g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i t e ş v i k edilmelidir.

A ç ı k t a r ı m a l a n l a r ı n d a a r ı c ı 1 ı k y a p ı l a r a k tozlanma ve döllenmenin yeterince

g e r ç e k l e ş m e s i ile üründe verim ve kalite a r t ı ş ı s a ğ l a n d ı ğ ı gibi yan ürün olarak bal elde e d i l m i ş o l a c a k t ı r . A y r ı c a örtü a l t ı t a r ı m ı n d a bombus a r ı l a r ı n ı n k u l l a n ı m ı ile t a r ı m s a l ilaç ve hormon

k u l l a n ı m ı ortadan kalkarak, insan s a ğ l ı ğ ı n a z a r a r l ı kimyasal maddelerin tüketiciler t a r a f ı n d a n a l ı n ı m ı e n g e l l e n m i ş o l a c a k t ı r . A r ı l a r ı n polinasyonda k u l l a n ı m ı t a r ı m s a l üretimde ürünün

kalitesini a r t ı r m a k t a , d o ğ a n ı n , yabani bitki p o p u l a s y o n l a r ı n ı n d e v a m l ı l ı ğ ı n ı s a ğ l a y a r a k ekolojik dengeyi o l u ş t u r m a k t a d ı r .

23



KAYNAKLAR

\ABAK, K., S a r ı , N., Paksoy, M., K a f t a n o ğ l u , O. ve Yeninar, H., Efficiencyof BumbIeon theYield and Qualityof Eggplant and Tomatoes Grown in Unheated Glasshouse. ACTA.Horticulture. No. 412. 268-274, (1995).

ABAK, K., D a ş g a n , H.Y., İ k i z , Ö., Uygun, N., K a f t a n o ğ l u , O. ve Yeninar, H., PolenProduction and Quality of Pepper Grown Unheated Glasshouse During Winter andthe Effect of Bumblebee (Bombus terrestris) Polination Fruit Yield and Quality.Netherlands. International Society for Horticultural Science 303-307, (1997).

AHMED, H.M.H., S ı d d ı g , M.A., EI-Sarrag, M.S.A., Honeybee pollination of so me cultivatedcrops in Sudan. Proceedings of the Fourth International Conference on Apicu1tureTropical Climates, Cairo, Egypt, 6-10 Nowember 1988, s.100-108, (1989).

A N O N İ M , . T a r ı m M ü d ü r l ü ğ ü Verileri (2003).

A N O N İ M , . www.tzob.org.tr (2004).

ASlAN, M.M., K a h r a m a n m a r a ş İ l i n d e a y ç i ç e ğ i (Helianthus annuus L.) bitkisinde t o z l a ş m a yapan Bombus (Hymenoptera, Apidae, Bombini) a r ı türleri ü z e r İ n e faunistik vetaksonomik ç a l ı ş m a . KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 6 (1): 140-148, (2003).

A Y T E K İ N , A.M., Ankara İ l i ve ilçeleri Apidae (Hymenoptera) F a m i l y a s ı ÜzerindeSistematik A r a ş t ı r m a l a r ve B u n l a r ı n A y ç i ç e ğ i (Helianthus annuus L.) B i t k i s İ n d e k i Polinatör Etkileri Üzerine Ö n - Ç a l ı ş m a l a r . Hacettepe Üniversitesi Fen BilimleriEnstitüsü (Bilim U z m a n 1 ı ğ ı Tezi), (1996).

CHOI, S.Y., Oh, H.W., Studies on the foraging activity of honeybees (Apis mellifera) onsunflowers and sunflower see d set. Korean J. Apic 1(2): 109-118, (1986)

Ç A L M A Ş U R , Ö., Özbek, H., Erzurum'da a y ç i ç e ğ i (Helianthus annuus L.)'ni an

(Hymenoptera, Apoidae) türlerinin tespiti ve b u n l a r ı n tohum b a ğ l a m a y a etkileri. Tr. J.of Biology 23: 73-89, (1999).

D A Ş G A N , H.Y., Ö z d o ğ a n , A.O., Abak, K. ve K a f t a n o ğ l u , O., Comparison of honeybees(Apis mellifera L) and Bumble bees (Bombus terrstris) as pollinators for melon(Cucumis melo L.) grown greenhouses. I.InL Symp. On Cucurbits Eds. Acta. Hort.492, (1999).

DELAUDE, A., Tasei, J.N., Rollier, M. Pollinatar insects of sunflower (Helianthus annuus

L.) France. Pollination of male-sterile lines for hybrid seed production. Proceedingsof the Fourth International Symposium on Pollination, Maryland, 29-40, (1979).

ELTEZ, R., Duyar, H., Tuzel, Y. ve Altunlu, Ö., Sera Domates Y e t i ş t i r i c i l ğ i n d e Tozlanma

A m a c ı y l a Bombus A r ı l a r ı n ı n K u l l a n ı m ı Üzerine A r a ş t ı r m a l a r . Türkiye 3. A r ı c ı l ı k Kongresi. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi. 1-3 K a s ı m 2000 Adana, (2000).

FAO, http:www.fao.org. (2003).

24



FELL, RD, Foraging behaviors of Apis mellifera L. and Bombus spp. on oilseed sunflower(Helianthus annuus L.). Journal of the Kansas Entomologieal Society 59 (1): 72-81,(1986).

FREE, J.R, Inseet Pollinationof Crops. Aeademie Prees, London, (1970) Pp: 331.

·FREUND, D.R, Furgula, R, Effeet of pollination by inseets on the seed set and yield of tenoilseed sunflower cultivars. Amer. Bee J. 122 (9): 648- 652, (1982).

GOULSON, D. Conserving wild bees for erop pollination. Food, Agriculture & Environment1(1):142-144, (2003).

GÜREL, E, Bombus (Bombus terrestris) A r ı s ı Y e t i ş t i r i c i l i ğ i ve Sera Ürünlerinin

T o z l a n m a s ı n d a k u l l a n ı m ı . T İ G E M . 65: 16-20, (1997).

GÜREL, Talay, R, Efendi, ve B a l c ı o ğ l u , M.S., Örtü A l t ı Domates Y e t i ş t i r i c i l i ğ i n d e Bombus (Bombus terrestris) A r ı s ı Polinasyonunun V e r İ m ve Kaliteye Olan Etkileri.GAP. T a r ı m 26-28 M a y ı s . Urfa, (1999).

GÜREL, Gösterit, A., Talay, R, Efendi, Y., Bombus a r ı s ı (Bombus terrestris)' n ı n örtü a l t ı y e t i ş t i r i c i l i k t e ve ekolojik t a r ı m d a k u l l a n ı m ı . Türkiye 2. Ekolojik T a r ı m Sempozyumu,14-16 K a s ı m 2001 Antalya, (2001).

HETKE, Investagations on the pollination of sunflower (Helianthus annuus L.)

mellifera and Bombus. Apidologie 27(4): (1996).

HOFFMAN, M., W ı t t m a n , D., Wild bee community in a a g r ı c u 1 t u r a l area of Rio Grande do

Sul, Southem Brasil, and its impaet on pollination of beans and sunflowers, InChemistry and Biology Social (Eds. J. H. Rembold). MunichFederal Republie; Verlac J. Peprny, 651-651, (1987).

KAFTANOOLU, O., Abak, K., P a y d a ş , S., Eti, S., Ş e k e r o ğ l u , E., Maaret, A., Bombus a r ı s ı (Bombus y e t i ş t i r i c i l i ğ i ve kullanma o l a n a k l a r ı . Çukurova

Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi Adana, (1997).

KUMAR, M., Singh, R., Effeet of honeybee foraging distance on the pollination of sunflower.Journal of Entomologieal Reseacrh 25 (1): (2001).

···.MEYNIE, S., Pollinator efficieney of some İ n s e c t s in relation to wild population theHelianthus genus. Apidologie 26 (5): 432-433, (1995).

MEYNIE, S., Bernard, R, Pollination efficieney of some İ n s e e t s in relation to wild species ofHelianthus. Agronomi 17(1): 43-51, (1997).

NADRE, K.R., Suryanarayana, M.C., Rao, G.M., Effect of honey bee pollination onfoundation seed produetion of sunflower cv. Indian Bee Journal 58(1): 17-18, (1996).

25



ORTIZ-SANCHES, J.A., T ı n u a t , A., Effect of insect pollination on the production of a hybridsuntlower variety (Hefianthus annuus L.) southem Spain. Entomofauna 15 (34): 397-404, (1994).

ÖZBEK, R, Bal a r ı s ı (Apis mell{fera L . ) ' n ı n bitkilerin t o z l a ş ı n a s ı n d a k u l l a n ı l m a s ı . D o ğ u Akdeniz Bölgesi i. A r ı e ı I ı k Semineri, 3-4 Haziran 1992, Erzurum. Atatürk Üniv. Zir.

Fak. Derg. 48-60, (1992).

_____, Korunga (Onobrychis sativa Lam.) tohum üretiminde a r ı l a r ı n yeri. Türkiye 3.

ç a y ı r , Mera ve Yem Bitkileri Kongresi, 17-19 Haziran 1996, Erzurum, 429-434, (1996).

___- - - :L ' Bumblebees fauna of Turkey with distribution maps (Hymenoptera, Apoidea,Bombinae) Part 1: Alpigenobombus Skorikov, Bombias Robertson and Bombus

Latreille. Türk. Entomol. Derg. 21(1): 37-56, (1997).

____- ' On

the bumblebee faunaof

Turkey: II. The Genus Pyrobombus (Hymenoptera.Apoidea, Bornbinae). Zoology the Middle East 16: 89-107, (1998).

On the bumblebee fauna of Turkey: III. The Subgenus Thoracobombus

D.T.(Hymenoptera. Apoidea, Bornbinae). J. EnL Res. Soc. 2 (2): 43-61, (2000).

ÖZBEK, H., Y ı l d ı r ı m , E., K o r u n g a y ı ziyaret eden a r ı (Hymenoptera: Apoidea) türleri.Türkiye III. Entomoloji Kongresi, 24-28 Eylül 1996, Ankara, 557-566, (1996).

ÖZBEK, H., Ç a l m a ş u r , Ö., Sert çekirdekli meyvelerde t o z l a ş m a , t o z l a y ı c ı böcekler ve

t a r ı m s a l s a v a ş . L Sert Çekirdekli Meyveler S e n ı p o z y u m u , 25-28 Eylül 2001, Yalova,257-264, (2001).

PAlVA, GJ., Terada, Y., Toledo, T.A.A, Behavior of Apis mellifera Africanizedhoneybees in suntlower (Helianthus annuus L.) and evaIuation of Apis mellifera L.

colony inside covered area of suntlower. Acta Scientarum Maringa 24 (4): 885-855,(2002).

_____, Seed production and germination of suntlower (Helianthus annuus L.) in three

pollination systems. Acta Scientarum. A n İ m a ! Sciences Maringa 25 (2): 223-227,(2003).

PANDA, P., Sontakke, RK., Panda, R, Effect of different modes of pollination on yieldsuntlower and niger. Journal of Insect Science 6(1): 75-77, (1993).

PARKER, F.D., Suntlower p o ı ı i n a t i o n , abundance, diversity and seasonality of bees and theireffect on seed yields. Journal of Apicultural Research 20 (1): 49-61, (1981).

P A Y D A Ş , S., Eti, S., K a ş k a , N., K a f t a n o ğ l u , O., Kafkas, E. ve Derik, K., Plastik seralarda

Y e t i ş t i r i l e n B a z ı Çilek Ç e ş i t l e r i n d e B a l A r ı s ı ve Bombus A r ı s ı ile T o z l a ş m a n ı n MeyveVerim ve Kalitesi Üzerine E t k i l e r İ . Türkiye 3. A r ı c ı l ı k Kongresi. Çukurova ÜniversitesiZiraat Fakültesi. 1-3 K a s ı m 2000 Adana, (2000).

26



POSEY, A.F., Katayama, RW., B u r l e ı g h , J.G., The abundanee and daily visitation patterns of

bees (Hymenoptera: Apoidea) on oilseed sunflower, Helianthus annuus L.,

southeastern Arkansas. Journal of Kansas Entomological Society 59 (3), 494-499,

(1986).

RAJAGOPAL, D.V., C h ı k k a d e v a ı a h G.K., Potentialityof

honeybees hybrid see dproduetion of sunflower. I n d ı a n Journal ofAgricultural Scienees 69 (1): 40-43, (1999) .

. ~ I C C I A R D E L L I d ALBORE, G., Observation on sunflower pollinators Umbria. Redia 65:

119-154, (1982).

SAS INSTITUE INC., SAS/STATR User's Guide, Version 6, 4th Ed. SAS Institute Ine.,

Cary, NC., (1989).

SCHINOHARA, RK., M a r c h ı n ı , L.C., Haddad, M. de L., Importanee of İ n s e e t pollination in

sunflowers. Zooteknia 25:(3): 275-287, (1987).

··SINGH, M.P., Singh, K.I., Effeet of bee polination on the yield of sunflower.

tropies: Proeeeding of the International Symposium on pollination in [romes.

993, Banga1ore, I n d ı a . International Union for the Study of Social ı n " ' , " , " ' , , U1U1UUChapter, Banga1ore, Indiana: 226-228, (1993).

SWAMINATHAN, R, Bhardwaj, S.C., Bee pollinators of sunflower and t h e İ r behaviour. Indian Bee Journal 44 (2): (1982).

VAISHAMPAYAN, S., Sinha, S.N., Effeet of caging on bee behaviour and pollination

of mellifera on production of hybrid sunflower.

S e İ e n e e Digest 20 (2): 81-83, (2000).

ZAR, J.H., BiostatisticaI Arralysis. Prentice Hall, New Jersey, U.S.A., (1996).

Documents

Kahramanmaraş'da Ayçiçeği (Helianthus annuus L.)Tozlaşmasında Bal Arısı (Apis mellifera L.) ve Bombus Arısı (Bombus terrestris L.)'nın Etkinliği ve Ayçiçeği'ni Ziyaret