8/14/2019 Kalknma, Fikret Bakaya

1/4

KALKINMA"kalknma herkes iin ayn anlama gelen bir kavram deil. ikinci dnya savann hemensonrasnda, smrgeci-emperyalist lkelerin aydnlar, politikaclar, akademisyenleri,

gazetecileri, vb. smrgelerdeki al, yoksulluu, sefaleti kefettiler. geri kalm lkeler geri kalmt, ilerletilmeliydi, kalknmamt kalkndrlmalyd. Elbette yeni bamszla

kavuan gen devletlerin' ynetici elitleri de kalknmak, sanayilemek, kendilerini yzyllardr smren, tahakkm altnda tutan emperyalist lkeler gibi zengin, mreffeholmak istiyorlard. kalknma kavram esas itibariyle smrgeciliin dorudan biiminin

tasfiye srecine girip, biimsel-siyasal bamszln kazanld ikinci dnya savasonrasnn kavramdr. smrge halklar tarih sahnesine kncaya kadar, sz konusuhalklarn durumu hibir zaman ilgi ve kayg konusu olmamt.

emperyalist lkelerin iyi niyetli, hmanist, naif aydnlar dnyann yaklak te ikisinindurumunu bir skandal olarak alglyordu ve bu sorunun zlmesini arzuluyordu, ama

ynetici elitler iin ayney sz konusu de

ildi. sylem fark olsa da emperyalist odaklarazgelimi lkelerin kalknmasn asla istemezdi. yaklak drt yz elli yldr beeri ve doal

kaynaklarn hoyrata kullandklar lkelerin kalknmas demek, emperyalizmi besleyen anadamarn kesilmesi demekti. ikinci sava izleyen dnemde gelitirilen kalknma teorileri veuygulanan iktisat politikalar, emperyalist lkelerle nc dnya denilen lkelerarasndaki eitsiz ilikileri yeni bir grnt altnda srdrmeye hizmet edebilirdi. sz

konusu lkelerin azgelimi olduklar kabul ediliyordu ama neden azgelimi olduklarsorusu sorulmuyordu. dolaysyla, kalknma teorileri ve o teorilere dayal politikalar, birazgelimilik teorisine dayanmyordu yaklam kabaca yleydi: azgelimi lkeler

kalknma yarna katlmakta gecikmilerdi , imdi sorun sz konusu lkeleri bu yarasokup gecikmeyi telafi etmekti. nemli olan kalknmann kendisi deil, kalknma hedefiydi

ve bu nitelii itibariyle de zorunlu, kanlmaz, mukadder ilerleme ideolojisine gndermeyaplyordu.

birinin kalknmlyla dierinin kalknmaml, birinin zenginliiyle dierinin

yoksulluu arasndaki iliki yok saylnca, sorun yara dahil olup-olmamaya

indirgeniyordu. yleyse, yar d kalm olanlar bu srece dahil etmekle, kalk [take-off]

salamakla sorun zlebilirdi! sanki hava limannda sra sra dizilmi uaklar vard da,

bazlar oktan havlanm, birou da havalanmak iin bekliyordu geri kalm lkelerinkalk [takeoff] neden gerekletiremedii sorusunun cevab da bulunmutu: bu

ekonomilerin iki eksii vard: sermaye ve teknoloji bu ikisine de gelimi lkeler sahipti,yleyse zenginlerden yoksullara sermaye ve teknik bilgi ve beceri transferi

gereletirilmeliydi aslnda tarihsel bir perspektiften bakldnda deien birey yoktu.daha nceleri uygarlatranlar bu sefer kalkndrlacakt

oysa, azgelimilik basit bir gecikmeye, yara ge katlmaya indirgenebilir birey deildir.

smrgeciemperyalist lkelerle kurulan ilikiler, azgelimi lkelerin gelimesinin nnkesmi, yolu kapatmt. sorun, yar alanna ge gelmekle deil, yaralanmlk,

arptlmlk, biimsizletirilmilik, eklemsizletirilmilikle [dsarticulation] ilgiliydi

baka trl ifade etmek gerekirse, sz konusu olan tkanmayd ve tkanma emperyalizmle

kurulan hakimiyet, bamllk, ve artlandrma ilikilerinin sonucuydu. sanayilemi lkeler

azgelimilerin kalknmas iin gsmh [milli gelir] %1'ini yardm olarak verdiklerinde, aracn

kalka geecei dncesi hakimdi. aslnda yardmlarn smr ve bamllk ilikilerini

srdrme ilevi grdnn anlalmas iin fazla zaman gerekmedi yadmlar, neo-koloniyalizmin [yeni-smrgeciliin] bir aracyd ve yoksullardan zenginlere kaynk

8/14/2019 Kalknma, Fikret Bakaya

2/4

transferi yapan tulumbay altrmaya yaryordu... kald ki, sz kousu %1 yardm hedefi dehibir zaman tuttturulamad. daha sonra oran binde yediye [%07] indirildi ama bu hefefinde hep altnda kalnd.

ikinci emperlasitler aras sava sonrasnda faizmin yenilgisiyle ezilen halklar ve smrlen

snflar lehine bir g dengesi olumutu. emperyalist lkelerin ynetici elitlerinin tavizvermeye mecbur olduklar bu gler dengesi durumu, nc dnya'da sava sonrasnda

yaklak 25-30 yl geerli ulusal kalknmac modeli , olanakl klmt. fakat, emperyalist

hiyerari geerliyken azgelimilerin gelimiler gibi olmalar, onlar yakalamalar,

kalknmalar mmkn deildir. azgelimi lkelerin salkl bir kalknma yoluna

girebilmeleri iin: birincisi, uygulanan ekonomik ve sosyal politikalarn bir azgelimilik

teorisine dayanmas; ikinci olarak da, emperyalizmden kopmalar, hakimiyet ve bamllk

ilikilerinin dna kmalar gerekiyordu. elbette emperyalizmden kopma, radikal bir ie

kapanma, mutlak bir otari anlamnda deildir. asla da kapanma sz konusu olmamalyd

ama, d ilikiler ierinin, ulusal ekonominin, ulusal kalknmann hizmetine sunulmal,ilikilerin yn ve kapsam, smrgecilik dnemindekinin tersine evrilmeliydi. azgelimi

lkelerin ynetici elitleri, emperyalizmden kopmadan, kapitalist dnya sistemi iindekalarak karlkl bamllk koullarnda kalknabileceklerini, bat'y yakalaya bileceklerinisanyorlard. srecin sonunda sadece kk bir aznlk kalknd ama bu kadar bilebamlln daha da derinlemesi pahasna gerekleti. dnyann en yoksul %20'si ile en

zengin %20'si arasndaki fark 1960 da bire otuz [1e 30] iken, imdilerde bire seksen'e [1e

80] ykselmi durumda. nc dnya lkelerinin kalknma sorunu gndeme geldikden

yaklak yarm yzyl sonra kalknma kavram bakmndan durumun vahim olduunu

sylemek bir abartma deildir. aslnda sava sonras yaklak yarm yzyllk dnemde,smrgecilikten yeni-smrgecilie [ki, bu ulusal-kalknmacn geerli olduu dnemdi],

yeni-smrgecilikten de yeniden kompradorlamaya evrilen bir sre yaand.

kapitalist dnya sistemi hiyerariktir, kutuplatrcdr ve bu durum, sistemin temeleiliminin bir sonucu olarak tezahr ediyor. sistem eitsizlik retmeden, hiyerari

retmeden, kutuplatrmay derinletirmeden yol alamyor. bir bana bu eilim, azgelimi

olanlarn gelimileri yakalamasna engeldir. bu temel eilim dikkate alnmad gibi, bir de

ekonomik bymeyle kalknma zde sayld. oysa, sermayenin hareketi byme yaratr

ama bunu kalknma saymak mmkn deildir. zira, kalknma siyasi bir proje olabilir.ulalmas gereken ekonomik, sosyal, kltrel hedeflerin saptanmasn ve o hedeflere

ulumak iin gerekli aralarn ve kaynaklarn harekete geirilmesinini gerektirir. tek bana

senmayenin hareketi bylesi bir sonu dourmaz. zira oradaki temel kayg kr etmek vekr bytmektir. son tahlilde kr bytmek de sermayeyi bytmektir. kapitalizminmant, toplumsal- insn sorunlara ve kayglara yabancdr oysa, gsmh ile llen

ekonomik byme kalknma sayld, kalknmann ancak i tutarll olan bilinli birtoplum projesi olabilecei gerei gzden kat. latin amerika kkenli bamllk okulu ve

bata samir amin, andre gunder frank, i. wallerstein olmak zere yeni marksizmin ncleri

olan teorisyenler, onlardan nce nl fransz iktisats franois perroux ve bakalar

geerli kalknmac retoriin eletirisini yaptlar ve kapitalist sistem iinde kalnarakazgelimi lkelerin kalknmasnn olanakszl zerinde israrla durdular. aradan geen

srede eletirilerin hakll olaylar tarafndan dorulanm bulunuyor

1961 de birlemi milletler rgt tarafndan birinci kalknma onyl ilan edildi. on yln

sonunda eski kanada babakan pearson bakanlnda hazrlanan rapor, kalknma on

ylnn umut verici sonular dourmadn ortaya koyuyordu. aslnda emperyalist sermaye

o kadarna bile raz deildi. kapitalizmin yeniden yapsal krize girip, g dengesinin

sermaye lehine dnmesiyle, kalknma kavram da itibar kaybna urayp silikleti . 1950'li

8/14/2019 Kalknma, Fikret Bakaya

3/4

ve 60'l yllarda emperyalist lkeler nc dnya'nn kendinden kopmasn engellemekiin dnler' veriyordu, ama kapitalizmin yapsal kriziyle birlikte g dengesinin tekrarezilen halklar ve smrlen snflarn aleyhine dnp savunmaya gemeleriyle, artk dnverme dnemi de geri kalyordu abd'nin nn ektii kollektif emperyalizm yenidensaldrya geti. borlu nc dnya'ya emperyalizmin [sermayenin] tek yanl karn

gzeten yapsal uyum proramlarn dayatmalaryla, artk kalknmaclk retorik [sylem]dzeyinde bile gndemden dmt. yapsal uyum proramlaryla nc dnyay

kalknmaclktan uzaklatrp, yeniden kompradorlatrma hedefi byk lde gerekleti.

kompradorlama kavramn, biimsel bir siyasal bamsn varlna ramen, emperyalist

merkezler tarafndan ynetilen, biimlendirilen, biimsizletiren, dereglasyon sonucu

idilemi devlet aygtna sahip sosyal formasyonlar, oradalarda geerli rejimler iinkullanyorum. sz konusu lkelerin ekonomik ve sosyal politikalar emperyallist odaklarnhizmetindeki kurumlar [imf, dnya bankas, dt (dnya ticaret rgt), vb.] tarafndanbelirleniyor. dolaysyla, daha nce baka yerde yazdm gibi, nc dnya'nn ayrcalkl

elitlerinin snfsal kar, onlar kompradorlama ynnde tercihe zorluyor. bu yzdenkendi halklarndan ok, emperyalizme daha yakn olduklarn sylemek gerekir buna

ramen ulusalc sylemi dillerinden drmyorlar yleyse, ulusal ve ulusalclk gibikavramlarn tehir edilmesi gerekecek.

kapitalist dnya sisteminin kutuplatrc eiliminden tr, azgelimi denilen lkelerin

gelimi denilenleri yakalamas mmkn deil, ama bu tr bir serveni veya perspektifi

olanaksz klan bir de ekolojik snr var. eer bat modeli esas alnarak nc dnyalkeleri de kalknrsa, onlar kadar retmeye, tketmeye, yok etmeye, kirletmeye kalkar vebunu baarrsa, doa tahribatnn geri dn olmayan bir eie tanmas kanlmazdr.bat modelinin nc dnya tarafndan taklit edilmesinin ekolojik snr dan trolanakszl anlalnca, bir bana kalknma kavram yerine srdrlebilir kalknma

kavram kullanlmaya baland. aslnda bununla doann kendini yenileme yeteneine zarar

vermeden, gelecek kuaklarn karn da dikkate alan bir kalknma anlalyor. birkavramn, nne bir niteleme sfat konularak kullanlmas, aka yalan sylemek iindeilse, mistifikasyon yaratmak iindir. son dnemde birlemi milletler rgt insani

kalknma kavramn kullanmay yeliyor. gerekten bir kalknma sz konusuysa ve bunun

gayri insni olmas da zaten mmkn deilse, neden byle bir syleme gerek duyuluyor?

aslnma bu tr bir ideolojik maniplasyon, olup-bitenlerin pek de insn olmadnn

itirafdr. zira, her geen gn alk, yoksulluk, sefalet artyor, evre tahribat derinleiyor. en

zengin 225 ailenin serveti [1000 milyar dolar] dnya nfusunun %47'sini oluturan 2,5

milyar insann gelerine eit iken, hl kalknmadan, insanlktan, insn kalknmadan sz

etmek uygun dyor mu? bu tr ideolojik maniplasyonlar, burjuva dzeninin yalana veyanlsama yaratmaya duyduu ihtiyacn bir sonucudur.

srdrlebilir kalknma kavram 1887 de yaynlanan brundland roporundan sonra yaygnkullanma ulat ama, ekolojik snrla ilgili kayglar daha 1970'lerin banda roma klb

tarafndan dillendirilmi, 1972'de de b.m. stochkolm evre ve kalknma konferansyla

balamt. 20 yl sonra [1992] brezilya'nn rio kentinde toplanan yeryz zirvesi 'ne kadar

geen srede, ekolojik durum daha da ktlemiti. rio, yeryz zirvesinde alnan kararlar

ve belirlenen hedeflere ramen, doann dengesi anmaya ve anma sreci derinlemeyedevam ediyor. zira, nasl kalknma kavramnn kendisi bir tuzak idiyse, srdrlebilirkalknma da tuzan mrn uzatmak iin uydurulmutu. ama, balkondaki seyirciyi

oyalamaktr. kapitalizmin ykc-yok edeci-kapsayc mant yerinde durduka, doayla

bark bir toplumsal dzen, bu arada kalknma mmkn deildir. mmkn deildir zira,

kapitalizm insana ve doaya zarar vermeden yol alamaz hem kreselleme arklarsyleyip hem de srdrlebilir kalknmadan sz etmek, seyirciyi oyalamaya ynelik

8/14/2019 Kalknma, Fikret Bakaya

4/4

ideolojik bir maniplasyondur. zira, evrensel lekte retim ve tketim bu gnk ritmiyleartmaya devam ederse, doann kendi kendini yenilemesi problemli hale gelecektir, stelikbunun iin de fazla zaman grekmeyecek..

artk kreselleme anda' kalknma kavramna yer yok. neoliberal dereglasyon

dayatmas, devleti kalknma ynnde mdahale edemez duruma getirdi ve kalknma artktarnsnasyonal de denilen okuluslu irketlere ihale edilmi durumda. okuluslu irket

gelecek sizi kalkndracak! imdilerde yoksulluun kkn kazma sylemi, 1960'l 70'li

yllardaki kalknma kavramnn yerini ald bu, nederen nereye gelindii hakknda da bir

fikir veriyor burjuva iktisat teorisi, azgelimi lkelerin tm sorunlarnn kapitalizmle

btnlemeyle alacan vaz ediyor. ve imdilerde sz konusu btnleme byk lde

gereklemi grnyor. kresellemeyle birlikte, burjuva iktisat teorisi artk her yerde ve

herkes iin geerli saylyor. eer sermaye, mallar ve emek serbeste hareket edebiliyorsa,

belirli blgler, farkl lkeler iin farkl teori ve politikalara da gerek kalmadsyleniyor oysa, sermaye ve mallar gibi emek serbet hareket edemiyor, ulusal snrlaramas kolay deil. zaten kapitalist sistemdeki kutuplama da bu durumdan kaynaklanyor.

mallar ve hizmetler ulusal snrlar' aarken, emek lke snrlar iinde tutsak kalyor. ulusdevlet ve ulusal snrlar emeki snflar iin bir eit mapusane duvar ilevi gryor.

ikinci emperyalistler aras sava sonrasnda dorudan smrgeciliin tasfiye edildii

dnemde, nc dnya'da hereye ramen kalknmac bir sylem geerliydi. 1980

sonrasnda zellikle de sovyet sisteminin kt 1990'l yllarda nc dnyadakirejimler yeniden kompradorlat, her trl ulusal-toplumsal kaygdan arnp okuluslu

irketlerin ayak ilerine koulmu bir aygta dntler. fakat bu kompradorlama nihai bir

durum deildir. smrgeciliin dorudan versiyonuna kar mcadele edip baaranlar,

kompradorlamann da stesinden geleceklerlerdir. kreselleme olarak sunulan kapsaml

emperyalist saldrnn karlksz kalmas mmkn deildir. doaya ve insana saygl bir

toplum ve dnya dzeni ancak kapitalizm aldnda, kapitalizmin tesinde mmkndr.emperyalizmin akl hocalar ve szcleri srarla kapitalizm dnda bir seenein olmadn

sylyorlar. gereke olarak da baka ey yapmaya kalkanlarn [sovyet sistemi ve ulusal

kalknmaclk] baarszln ileri sryorlar. bakasnn eksii sizin fazlanz deildir.

kalknma gibi kavramlara ihtiya kalmad bir sosyal dzen kurma hedefi insanln

gndemindedir ve imknsz da deildir. "