KAPİTALİZM: KURAMSAL YAKLAŞIMLAR

Hüseyin Özel

İktisat Bölümü

Hacettepe Üniversitesi

06800, Beytepe, Ankara

ozel@hacettepe.edu.tr

TOPLUMSAL TASARIMIN ÜÇ SORUNU:

1. Ekonomik “Koordinasyon Sorunu”: Kaynak Dağıtımı ve Sermaye

Birikimi

2. Etik Sorun: Bireysel Özgürlüğün Korunması

3. Toplumsal “Düzen” Sorunu: “Görünmez El”

1. EKONOMİK SORUN

A. Koordinasyon Sorunu;

i. “Dışşallıklar” (Mülkiyet Haklarının Tanımlanması)

ii. Periyodik Dalgalanma ve Krizler

B. Bölüşüm Sorunu: “Ekonomik Etkinlik, Sosyal Adalet Ve

Bireysel Özgürlük” (Keynes)

C. Kapitalizmin Kurumsal Yapısı: “Homo Oeconomicus” vs.

“Homo Reciprocan” (Marx, Weber, Polanyi)

“DURAKLAMAYAN”

(HITCHLESS)

“DURAKLAYAN”

(HITCHBOUND)

KURAMSAL

YAPI

Kapalı

(Bölüşümden

Bağımsızlık)

Açık

(Bölüşüme Bağımlılık)

YÖNTEM

Statik/Karşılaştırmalı

Statik

Karşılaştırmalı Statik/

Dinamik

DÜZEN

Kendiliğinden

(Etkin)

Dinamik / Evrimsel

(Etkin olmayan)

İSTİKRARSIZ-

LIK KAYNAĞI

Dışsal

İçsel

KAPİTALİZM MODELLERİ (Schumpeter 1954: 565)

DÖNGÜSEL AKIM (MİKRO)

DURAKLAMAYAN MODELLER

STATİK MODEL: DÖNGÜSEL AKIM (MAKRO)

DURAKLAMAYAN MODELLER

Toplam Arz (AS) her zaman Toplam Talebe (AD) eşittir:

AS = AD

Y = C + I ya da I = S

Üretilen her mal, kendi değeri kadar bir gelir yaratır; çünkü mal üretmek

için kullanılan üretim faktörlerine yapılan ödemeler, bu faktörlerin

gelirlerini oluşturur. Dolayısıyla üretimin toplam değeri, yaratılan toplam

gelire eşittir. Denge durumunda tam istihdam gerçekleşir.

DURAKLAMAYAN

MODELLER

GÖRÜNMEZ EL VE SAY YASASI

“Her Arz Kendi Talebini Yaratır”.

(DURAKLAMA EĞİLİMLERİ)

SAY YASASI NEDEN GEÇERSİZ?

1.OPTIMAL PLANLAR ARASI UYUMSUZLUK : Farklı karar birimlerinin

(üreticiler ile tüketiciler) ararlarının birbiriyle uyum içerisinde olması ancak

tesadüfen gerçekleşebilir. (Koordinasyon Sorunu): Eksik Tüketim Teorileri –

Malthus, Marx, Keynes; Belirsizlik (Keynes)

2.İSTİHDAM KARARLARI SEÇİME BAĞLI DEĞİLDİR: İşsiz kalmak bir “seçim”

sonucu değildir (gayri iradi işsizlik). Yedek Sanayi Ordusu (Marx); parasal

ücretlerin katılığı (Keynes);

3.PARA “NÖTR” DEĞİLDİR : Para yalnızca bir değişim (mübadele) aracı

değildir; aynı zamanda da bir finansal varlıktır. (Marx, Keynes).

(DURAKLAMA EĞİLİMLERİ)

“Görünmez El” – “Evrimsel El”

1. Görünmez El (Invisible Hand): Uyumlu (Harmonious) düzen; sosyal

kontrat yaklaşımı; bireyci ve liberal teori (Adam Smith, Avusturya

İktisadı – Hayek’in “Kendiliğinden Düzen” Anlayışı)

2. “Evrimsel El” (Etkin Olmayan Düzen): Sistem/yapı/kurum vs. nin

ortaya çıkma ve yeniden üretim sürecinde farklılık ve değişimi öne

çıkarır. Kusur (dışsallık vs.) ve etkin olmayan durumlara olanak verir

(Polanyi, Marx ve Schumpeter).

(DURAKLAMA EĞİLİMLERİ)

Kapitalizme İlişkin (Schumpeterci) Önermeler:

1. Kapitalizm “yaratıcı yıkım” süreciyle nitelenen “evrimsel” bir gelişme

gösterir.

2. Yenilikler (innovations) demetler (clusters) halinde gelir.

3. Kurumsal düzenlemeler demetler halinde gelir.

Yani,

Kapitalizmin evrimi

yaratıcı yıkım – yenilik – kurumsal dönüşümler

süreci ile nitelenir.

(DURAKLAMA EĞİLİMLERİ)

SENKRONİK DİYAKRONİK DİNAMİK/

EVRİMSEL

ANALİZ

ÇERÇEVESİ

Statik Karşılaştırmalı Statik Dinamik

DENGE

KAVRAYIŞI

Statik Denge

(“Dinlenme”Durumu)

“Kayan Denge”

“Geçici Denge”

Yapısal Değişme

Yokluğu

YÖNTEM Mekanik Mekanik Organik/Evrimsel

DEĞİŞME - Sürekli ve tedrici Kesintili , sıçramalı

DEĞİŞMENİN

KAYNAĞI

Sistem Dışı

Sistem Dışı

(“Kaydırma”

Değişkenleri)

İçsel/Yapısal

(“Yaratıcı Yıkım”)

DÜZEN Görünmez El

(İstikrarlı)

Görünmez El/Ters El

(İstikrarsız)

Dağılan (Dissipative)

(İstikrarsız)

ÜÇ KOORDİNASYON ÇERÇEVESİ

STATİK/

KARŞILAŞTIRMALI

STATİK

EVRİMSEL

DEĞİŞİM

“Nedensel” niceliksel:

Fonksiyonel, Doğrusal, Tersinir

(Reversible):

(Many-to-one-mapping)

“Gelişme,” Yenilik”

Uyarlamacı, Doğrusal Olmayan,

Terisinemez (Irreversible)

(One-to-many-mapping/Bifurcations)

DENGE

Newtoncu:

Güçler arası denge

(Disequilibrium)

Termodinamik:

Yapısal Değişme Yokluğu

(Nonequilibrium)

DÜZEN

Kendiliğinden

İstikrarlı

(Optimizasyon)

Self-Organized

İstikrarsız/Dağılan (Dissipative)

(Rutin: “Business as usual”)

EVRİMCİ

SÜREÇ

Doğal Seçilimi

(uncovering “tacit knowledge”)

(Definite, deterministic and

efficient outcomes)

“Invisible Hand”

Rasgele Mutasyon

(Innovation)

(Emergent, indeterminate, and

unknown outcomes)

“Evolutionary Hand”

STATİK vs. DİNAMİK ANALİZ Foster (2000), & Schumpeter (2005)

NEOKLASİK

İKTİSAT

KLASİK-

MARKSİST

İKTİSAT

AVUSTURYA

İKTİSADI

KEYNESCİ

İKTİSAT

EVRİMCİ

İKTİSAT

SCHUMPETER

SİSTEM Kapalı Açık Açık Kapalı (Keynes I)

Açık (Keynes II)

Açık

DENGE Newtoncu

Güçler Eşitliği

“Çekim

Merkezi”

“Optimal

Planlararası

Uyum”

“Kayan/Geçici

Denge”

“Dengedışı”

EVRİM &

DÜZEN

Mekanik Mekanik Potansiyel

olarak Evrimci,

Mekanik (Keynes I)

Evrimci (Keynes II),

Evrimci

DÜZEN Görünmez El Görünmez

Ters El,

Görünmez El Görünmez Ters El “Evrimci El”

İSTİKRAR-

SIZLIK

KAYNAĞI

Dışsal:

(Hükümet,

Merkez

Bankası,

Oligopolistik

Yapılar, vs.)

İçsel:

Sermaye

Birikimi/Kriz

ve Kriz

Finansal

Sistem

Dışsal

(Hükümet,

Merkez

Bankası,

Tekelici Yapılar,

vs

İçsel:

Finansal Sistem

(Say Yasası)

Sermaye Birikim

(Bıçak Sırtı Denge)

İçsel:

Finansal Sistem

ve

Yaratıcı Yıkım

İKTİSADİ DÜŞÜNCE OKULLARI

NEOKLASİK

KEYNESCİ

KLASİK/

MARKSİST/

SCHUMPETER

ANALİZ

Duraklamayan Duraklama Eğilimi

gösteren

Duraklayan

DENGE “Dinlenme

Durumu”

“Kayan Denge”

“Çekim Merkezi

(Center of

Gravity)”

KOORDİNASYON

VE DÜZEN

Mekanik

Mekanik

Mekanik/

Dinamik

İSTİKRARSIZLIK

KAYNAĞI

Hükümet /

Merkez Bankası

Para ve Finans

Sistemi

(Belirsizlik)

Birikim

Bıçak Sırtı

(Knife-edge)

Birikim

(Kriz)

Finansal Sistem

ÜÇ KAPİTALİZM VİZYONU

2. BİREYSEL ÖZGÜRLÜK SORUNU

Modern “Kimlik” üzerindeki Baskılar

(Meşrulaştırma Sorunu)

1. Eşitlik ideali – piyasa içindeki gerçekleşen eşitsizlikler,

2. Özgürlük, kişisel özerklik ve bağımsızlık, dünyayı

dönüştürebilme gücü – Üretken mekanizmaya nesnel

bağımlılık → “Demir Kafes” (iron cage) içinde bir dişliye

dönüşme

3. Kişisel Gelişim ve Kendi kendini gerçekleştirme –

yabancılaşma, güçsüzleşme ve yalıtılmışlık.

3. DÜZEN SORUNU :

PİYASA TOPLUMUNUN “FAY HATLARI”

1. “Ekonomik” - “Politik” Kurumsal Alanlar Ayrımı:

Piyasa – “Toplumun Geri Kalanı”

2. Bireysel “Atom” – Toplumsal Varlık (Homo Oeconomicus –

Homo Reciprocan: “Açlık & Kazanç güdüsü” – “Kendi kendini

gerçekleştirme”

3. “İkili Hareket”: Piyasanın Genişlemesi ile Toplumsal Korumacı

(Protectionist) Karşı hareket

II. KURUMSAL YAPI VE KAPİTALİZMİN GELİŞİMİ

Soru 1:

Piyasa yanlısı “Küreselleşme” hareketi, 1930’larda olduğu gibi

kesintiye uğrayıp daha korumacı karşı hareketle karşılaşır mı?

Yanıt 1:

Mümkün; çünkü piyasa sisteminin son iki yüzyıldaki gelişimi bir

sarkacın salınımlarını andırıyor: Salınım piyasa yanlısı bir sosyal ve

ekonomik örgütlenmeden daha müdahaleci bir örgütlenmeye (ve

tersi) biçiminde gerçekleşir görünüyor.

Kapitalizmin (Küresel) Evriminin Üç Ardışık Dönemi:

1. Genişleme Dönemi: 19. yüzyıldan 1930’lara):

• “Fırst Industrıal Divide”: Sanayi Devrimi; buhar gücü; fabrika sistemi

• Kaynak dağıtım süreçlerinde piyasa egemenliği.

• Altın Standardı Sistemi

• “Liberal” Devlet

2. Ekonomik ve Toplumsal Korumacılık: 1930’lardan 1970’lere:

• “Second Industrial Divide”: Elektrik; Fordism; montaj hattı üretimi

• Düzenlenmiş piyasa, ve tam istihdama yönelik

talep yönetim politikaları.

• Bretton Woods sistemi; ayarlanabilir sabit kur rejimi; uluslararası sermaye hareketleri

kısıtlamaları

• Koruyucu Devlet (Refah Devleti)

3. “Piyasa Yanlısı” (Neoliberal) Dönem: 1980’lerden günümüze:

• “Third Industrial Divide”: Bilgisayar; IT Teknolojileri; Esnek üretim & istihdam

• “Piyasa Yanlısı” Reformlar (Washington/Post-Washington Consensus).

• Uluslararası “Sistemsizlik?”

• “Neo-liberal Devlet”

KAPİTALİZMİN KURUMSAL GERİLİMLERİ

1834-1914: “LİBERAL” DÖNEM

(1. Salınım)

EKONOMİK

SİYASAL

ULUSAL

Piyasa

(İşsizlik)

“Liberal Devlet”

(Sınıf Savaşımı)

ULUSLARARASI

Altın Standardı

(Döviz Kurları

üzerindeki Baskılar)

Balance of Power

System

(Emperyalist Çekişmeler)

İktisadi – Siyasal Kurumlar bağlantısı: haute finance

1945-1973: “REFAH KAPİTALİZMİ”

(2. Salınım)

EKONOMİK

SİYASAL

ULUSAL

Düzenlenmiş Piyasa

(Dr. Jekyll - Mr. Hyde)

“Refah Devleti”

(“Meşruiyet Krizi”)

ULUSLARARASI

Bretton Woods Sistemi

(Sermaye Akımları ve

Pegged Döviz Kurları)

Soğuk Savaş / “Yılgı

Dengesi”

(“Doğu” – “Batı” Karşıtlığı)

İktisadi – Siyasal Kurumlar bağlantısı : IMF, Dünya Bankası

1980’LERDEN GÜNÜMÜZE: “KÜRESEL” AŞAMA?

(3. Salınım)

EKONOMİK SİYASAL

ULUSAL

Piyasa

(Yoksulluk)

“Neo-Liberal Devlet”

(“Çokkültürlülük" –

Yaşam Tercihleri

Çatışması)

ULUSLARARASI

“Küresel” Finansal

Sistem(sizlik)

(Mali Krizler- Kuzey-

Güney Karşıtlığı)

“Yeni Dünya Düzeni”?

(Krizin ardından)

(“Yeni Orta Çağcılık”

“Kültürlerarası

Çatışma”)

İktisadi – Siyasal Kurumlar bağlantısı : IMF, World Bank, WTO.

Soru 2:

Sarkacın salınımlarını belirleyen kurumsal dönüşümün

kaynakları neler?

Yanıt 2a: (Makro: Ekonomik Düzey)

Finansal Gelişmeler: Bir kurum olarak “Para”daki değişmeler:

Finansal yenilikler; finans ve kredi sistemindeki genişleme,

para tanımının değişmesi: “Finansal İstikrarsızlık” –

Ekonomik Etki

Yanıt 2b: (“Meso”: Teknolojik Düzey)

Teknolojik Gelişmeler: Radikal yenilikler, yeni “tekno-

ekonomik paradigmalar” yaratıyor (1., 2., ve 3. Sanayi

Bölünümleri –”Regülasyon Okulu”) –Teknolojik Etki

Yanıt 3b: (Mikro: Kurumsal – Bireysel Düzey)

“İkili Devinim”: “Homo Oeconomicus” ile “Homo Reciprocan”

Çatışması: “Dr. Jeykll vs. Mr. Hyde” (Faust’un ikilemi) –

Toplumsal Etki

GELECEK: HANGİSİ?

1. “It is better that a man should tyrannise over his

bank balance than over his fellow-citizens” (J. M.

Keynes, General Theory, 1936).

2. “The Stock Exchange is a poor substitute for the

Holy Grail” (J. A. Schumpeter, Capitalism, Socialism, and

Democracy, 1942)

Avrupa Birliği Alternatifi?

(Hala var mı?)

1. Makro: Para Sisteminin Geleceği:

Birlik içi (EMS) ve Birlik dışı (Küresel) tehditler

2. Meso: Teknolojik Temel:

Tekno-ekonomik Paradigma yaratma becerisi

3. Mikro: “İkili Devinim”:

“Birleşik Avrupa”ya Karşı “Çokkültürlülük”

Teşekkürler…