ÖNSÖZ

Bu kitapta 1976 ile 1992 yıllan arasında yazdığımbazı yazılar yer almaktadır. Bunlar arasındaotobiyografik yazılardan bilim ve evrenhakkındaki heyecanımı açıklama girişiminiteliğindeki yazılara kadar değişik yazılar var.Kitap katıldığım Desert Island Disks programınınmetni ile sona ermektedir. Bu İngiltere'ye özgü birprogramdır. Konuğa ıssız bir adada yalnız kalmışolduğunu düşünmesi ve kurtarılana dek dinleyerekzaman geçirebileceği sekiz plağı seçmesisöyleniyor. Neyse ki ben uygarlığa geri dönenekadar fazla beklemek zorunda kalmadım.

Yazılar on altı yıllık bir dönem içinde yazılmışoldukları için yıllar içinde artmış olduğunuumduğum bilgimin o zamanki durumunuyansıtıyorlar. Bu nedenle her yazının tarihini vehangi nedenle yazılmış olduğunu belirttim. Herbiri kendi başına bir bütün olduğundan

kaçınılmaz olarak belli miktarda tekrar var.Tekrarlan azaltmaya çalıştım, fakat bazıları kaldı.

Bu kitaptaki bazı yazılar konuşmalar içinhazırlanmışlardı. Sesim o kadar kötüleşmişti ki,konuşmaları ve seminerleri genellikle benianlayabilen veya yazdığım metni okuyan biraraştırma öğrencim yardımıylagerçekleştiriyordum. Ancak 1985 yılında konuşmagücümü tümden yok eden bir ameliyat geçirdim.Bir süre için hiçbir iletişim aracım olmadı.Sonunda bana bir bilgisayar sistemi ve çok iyi birkonuşma sentezcisi sağlandı. Şaşırtıcı bir şekildebüyük dinleyici gruplarına seslenen başarılı birkonuşmacı olabileceğimi gördüm. Bilimdeaçıklamalarda bulunmak ve sorulan yanıtlamaktanzevk alıyorum. Bunu nasıl daha iyi yapabileceğimkonusunda öğreneceğim çok şey olduğunaeminim, fakat ilerlediğimi umuyorum. Busayfaları okuyarak siz de ilerlemiş olup olmadığımkonusunda değerlendirmede bulunabilirsiniz.

Ben evrenin bilinmez ve anlaşılmaz bir şey,insanın sezgileri olabileceği fakat hiçbir zamantam olarak analiz edemeyeceği veyakavrayamayacağı bir şey. olduğu görüşünekatılmıyorum. Bu görüşün hemen hemen dört yüzyıl önce Galile tarafından başlatılan ve Newtontarafından devam ettirilen bilimsel devrime karşıhaksızlık ettiğini düşünüyorum. Onlar evrenin enazından bazı alanlarının, gelişigüzel şekildedavranmadıklarını kesin matematiksel yasalartarafından yönetildiklerini gösterdiler. Ozamandan beri geçen yıllar içinde Galile veNewton'un çalışmalarını evrenin hemen hemenher alanına uzatmış bulunuyoruz. Şimdi normalyaşamda karşılaştığımız her şeyi yönetenmatematiksel yasalara sahibiz. Şimdi parçacıklarıçarpıştıkları zaman ne olacağını bilmediğimizkadar yüksek enerjilerde hızlandırmak üzere devmakinalar inşa etmek için milyarlarca dolarharcamamız başarımızın bir ölçüsüdür. Bu çokyüksek parçacık enerjileri yeryüzünde normal

durumlarda oluşmaz, bu yüzden onları incelemekiçin büyük paralar harcamak akademik veyagereksiz görünebilir. Fakat bu yüksek parçacıkenerjilerinin evrenin başlangıç aşamalarında varolmuş oldukları anlaşılmaktadır, bu yüzdenkendimizin ve evrenin nasıl başladığını anlamakiçin bu enerjilerde ne olduğunu araştırmalıyız.

Hâlâ Evren hakkında bilmediğimiz veyaanlamadığımız çok şey var. Özellikle son yüzyıldagerçekleştirmiş olduğumuz büyük ilerlemeler tambir anlayışın gücümüzün ötesinde olmadığınainanma konusunda bizi cesaretlendirmelidir.Sonsuza kadar karanlıkta el yordamıyla yürümekzorunda olmayabiliriz. Evrenin tam bir teorisiniortaya koyabiliriz. O durumda aslında EvreninEfendileri oluruz.

Bu kitaptaki bilimsel yazılar evrenin şimdi kısmenkavrayabileceğimiz ve fazla uzak olmayan birgelecekte tam olarak anlayabileceğimiz birdüzenle yönetildiği inancıyla yazılmışlardır. Bu

umudun yalnızca bir serap olması, en temel tçoriniteliğinde bir teori olmaması, varsa da bizim onubulamamamız söz konusu olabilir. Fakat insanzihninden umutsuz olmaktansa tam bir anlayışiçin uğraşmanın daha iyi olduğu kesindir.

STEPHEN HAWKING 31 MART 1993

ÇOCUKLUK (*)

Ben Galile'nin ölümünden tam olarak 300 yılsonra, 8 Ocak 1942'de doğdum. Ancaktahminimce o gün iki yüz bin başka bebek dedoğdu. Onlardan herhangi birinin daha sonralarıastronomiyle ilgilenip ilgilenmediğini bilmiyorum.Ailem Londra'da oturuyordu ama ben Oxford'dadoğdum. Bunun nedeni Oxford'un İkinci DünyaSavaşı sırasında doğmak için güvenli bir yerolmasıdır. Almanlar, İngiltere'nin Heidelberg veGoettingen'i bombalamaması karşılığında Oxfordve Cambridge'i bombalamama konusunda biranlaşma yapmışlardı. Ne yazık ki bu tür uygarcadüzenlemeler daha fazla şehri kapsayacak şekildegenişletilememiştir.

(*) Bu yazı ve bundan sonra gelen yazı Eylül1987'de Uluslararası Motor Nöron HastalığıDerneği'nde yaptığım bir konuşmayadayanmaktadır ve Ağustos 1991'de yazılmış

yazılarla birleştirilmiştir

Babam Yorkshire'lıdır. Onun babası, benin büyükbabam varlıklı bir çiftçiydi. Çok fazla çiftlik satınalmış ve bu yüzyılın başındaki tarımsal deprasyonsırasında iflas etmişti. Bu durum babamın ailesiniçok kötü duruma sokmuşsa da onu tıp eğitimialdığı Oxford'a göndermeyi başarmışlardı.

Babam daha sonra tropik tıpta araştırmaçalışmasına başladı. 1935 yılında Doğu Afrika'yagitti. Savaş başladığında gönüllü olarak askerihizmete katılmak için ingiltere'ye gidecek bir gemibulmak üzere Afrika'da bir kara yolculuğu yaptı.Ancak ona tıbbi araştırmada daha değerli olduğusöylendi.

Annem Glasgow'da ,bir aile doktorunun yediçocuğundan ikincisi olarak doğmuştu. On ikiyaşına geldiğinde aile güneye Devon'a taşındı.Babamın ailesi gibi durumları kötüydü. Ancakonlar da annemi Oxford'a göndermeyi

başarmışlardı. Oxford'dan sonra annem sevmediğiVergi Denetmenliği de dahil olmak üzere çeşitliişlerde çalıştı. Bir sekreter olmak üzere bu iştençıktı. Bu onun savaşın ilk yıllarında babamlatanışmasını sağladı.

Biz kuzey Londra'da Highgate'de oturuyorduk.Büyük kız kardeşim Mary benden on sekiz aysonra doğmuştu. Bana onun doğumunu iyikarşılamadığım söylendi. Bütün çocukluğumuzboyunca aramızda az yaş farkıyla beslenen bellibir gerilim vardı. Ancak yetişkinlik dönemimizdefarklı yollarda ilerlerken bu gerilim ortadankayboldu. O babamın hoşuna giden bir şekildedoktor oldu. Küçük kız kardeşim Philippa benyaklaşık beş yaşındayken doğdu ve neler olupbittiğini anlayabiliyordum. Üçümüz oyunoynayabilmemiz için onun gelişini iple çektiğimianımsıyorum. O çok hareketli ve kavrayışlı birçocuktu, düşünüş tarzı ve fikirlerine her zamansaygı duyardım. Küçük erkek kardeşim Edward

çok daha sonraları ben on dört yaşındayken doğdubu yüzden pek çocukluk dönemime girmedi.Akademik ve entellektüel olmayışıyla diğer üççocuktan çok farklıydı. Bu büyük olasılıkla bizimiçin iyi bir durumdu. Oldukça zor bir çocuktu,fakat onu sevmekten kendinizi alamazdınız.

Anımsadığım en eski şey Highgate'de ByronHouse Çocuk Yuvası'nda duruşum ve çılgıncaağlayışımdır. Her tarafımda çocuklar sevimlioyuncaklarla oynuyorlardı. Onlara katılmakistiyordum fakat yalnızca iki buçuk yaşındaydımve bu tanımadığım insanların yanında ilkbırakılışımdı. Ailemin benim tepkime oldukçaşaşırmış olduğunu sanıyorum, çünkü ben onlarınilk çocuklarıydım ve onlar çocukların iki yaşındasosyal ilişki kurmaya başlamaları gerektiğinisöyleyen çocuk geliştirme kitapları okuyorlardı. Okorkunç sabahtan sonra beni aldılar ve bir buçukyıl sonrasına kadar Byron House'a gerigötürmediler.

O zamanlar, savaş sırasında ve savaştan hemensonra, Highgate bazı bilimsel ve akademikkişilerin oturduğu bir yerdi. Bir başka ülkedeonlara entellektüeller denirdi, fakat İngilizler hiçbir zaman entellektüelleri olduğunu kabuletmemişlerdir. Tüm bu aileler çocuklarını ozamanlar çok ilerici bir okul olan Byron Houseokuluna gönderiyorlardı. Ben aileme bana hiçbirşey öğretmedikleri konusunda yakındığımıanımsıyorum. Onlar o zamanlar kabul edilmişolan konuları tekrarlatarak öğretme yöntemineinanmıyorlardı. Onun yerine size bir şeyöğretildiğini farketmeden okumayı öğrenmenizgerekiyordu. Sonunda okumayı öğrendim, ama buoldukça geç sekiz yaşında gerçekleşti.Kızkardeşim Philippa'ya daha gelenekselyöntemlerle okuma öğretildi ve dört yaşınageldiğinde okumayı öğrenmişti. O zamanlar o,kesinlikle benden daha parlak bir çocuktu.

Ailemin savaş sırasında herkesin Londra'nın

bombalanıp dümdüz edileceğini düşündüğü birzamanda çok ucuza satın almış olduğu uzun, darbir Viktorya tipi evde oturuyorduk. Esasen bir kaçev uzağa bir V2 roketi düştü. O sırada ben, annemve kız-kardeşimle birlikte dışardaydım, fakatbabam evdeydi. Neyse ki ona bir şey olmadı veevde fazla hasar yoktu. Fakat yıllarca, yolunaşağısında, karşı sırada üç ev ötede oturanarkadaşım Howard ile üzerinde oyun oynadığımızbüyük bir bomba alanı vardı. Howard benim içinbir keşifti, çünkü onun ailesi bildiğim tüm diğerçocuklann aileleri gibi entellektüel değildi. OByron House'a değil konsey okuluna gitti vebenim ailemin devam edilmesini hayal etmişolamayacağı futbol ve boks gibi sporları biliyordu.

Bir başka eski anı ilk tren setimi alışımdı. Savaşsırasında en azından yurt içi pazar için oyuncaklarimal edilmiyordu. Fakat ben maket trenlere karşıtutkulu bir ilgi duyuyordum. Babam banatahtadan bir tren yapmayı denedi ama ben çalışan

bir şey istediğim için o beni tatmin etmedi.Böylece babam elden düşme mekanik bir trenaldı, lehimleyerek tamir etti ve yaklaşık üçyaşındayken Noel hediyesi olarak bana verdi. Butren iyi çalışmadı. Savaştan hemen sonra babamAmerika'ya gitti. Queen Mary ile geri geldiğinde ozamanlar İngiltere'de bulunmayan bazı nayloneşyalar getirdi. Kızkardeşim Mary'ye yatırıldığızaman gözlerini kapatan bir bebek ve banalokomotif mahmuzu ve sekiz şeklinde rayları olanbir Amerikan treni almıştı. Kutuyu açtığımzamanki heyecanımı hala anımsıyorum.

Mekanik trenlerin hepsi çok iyiydi, fakat benimgerçekte istediğim şey elektrikli trendi. Highgateyakınında Crouch End'de bir vagon maketiniizleyerek saatler geçiriyordum. Elektrikli trenrüyası görüyordum. Sonunda annem ve babamınher ikisinin de uzakta bir yerde olduğu bir günbankadan insanların bana vaftiz edilişim gibi çoközel olaylarda vermiş oldukları çok mütevazi

miktardaki paranın tamamını çekme fırsatıbuldum. Parayı bir elektrikli tren seti almak içinkullandım; ama şansına iyi çalışmayan bir trençıkmıştı ve ben çok bozulmuştum. Şimdi biztüketici haklarını biliyoruz. Tren setini gerigötürüp dükkanın veya imalatçının onudeğiştirmesini istemem gerekiyordu; fakat ogünlerde bir şey satın almak bir imtiyazlı ve eğerarızalı çıkarsa o yalnızca sizin kötü şansınızoluyordu. Böylece makinanın elektrik motorununtamiri için para harcadım; ama hiç bir zamanistediğin gibi çalışmadı.

Daha sonraları ilk gençlik dönemimde maketuçaklar ve gemiler yaptım. Ellerimi gerekenbeceriyle kullanamıyordum. Maket yapımındabenden çok daha iyi olan ve evlerinde babasınınbir atölyesi bulunan okul arkadaşım JohnMcClenahan ile birlikte uğraşıyorduk. Benimamacım her zaman kontrol edebileceğim çalışanmaketler yapmaktı, neye benzediklerine aldırış

etmiyordum. Kanımca beni bir başka okularkadaşım Roger Ferneyhough ile bir dizi çokkarmaşık oyun icat etmeye yönelten de ayniitkiydi. İçinde farklı renklerde ünitelerin yapıldığıfabrikaları, bu ünitelerin üzerlerinde taşındıklarıkara yolları, demiryolları ve bir borsası olanimalat oyunu vardı. 4000 kareli bir tahtadaoynanan bir savaş oyunu ve hatta içinde heroyuncunun bir aile ağacı olan tüm bir hanedanıtemsil ettiği bir feodalite oyunu da vardı. Kanımcatrenler, gemiler ve uçakların yanısıra bu oyunlarherşeyin nasıl çalıştığını anlama ve kontrol etmeyibilme konusundaki bir dürtüden geliyordu.Doktorama başlayalı bu gereksinimimkozmolojideki araştırmam tarafındankarşılanmıştır. Eğer Evren'in nasıl çalıştığınıanlarsanız, onu bir şekilde kontrol edersiniz.

195.0 yılında babamın iş yeri, Highgateyakınındaki Hampstead'den Londra'nın kuzeykenarında Mili Hilll'de yeni inşa edilen National

Institutte for Medical Research'e, taşındı.Highgate'den dışarı yolculuk yapmak yerineLondra dışına çıkmak ve şehre yolculuk yapmakdaha akla uygun geldi. Bu nedenle ailem MiliHill'in on mil, Londra'nın yirmi mil kadarkuzeyinde St. Albans katedral şehrinde bir evsatın aldı. Bu ev belli bir güzellik ve özelliktaşıyan büyük, Viktorya tipi bir evdi. Bu evi satınaldığında ailemin durumu pek iyi değildi vetaşınmadan önce üzerinde olduça fazla iş yapmakzorunda kalındı. Daha sonra bir Yorkshire'lıolarak babam herhangi bir tamir işine paraödemeyi reddederek onarım ve boya işini elindengeldiğince kendi yapmaya çalıştı. Ama bu büyükbir evdi ve babam bu tür işlerde fazla becerilideğildi. Ancak ev sağlam yapılıydı, bu eksikliğedayandı. 1985 yılında babam ağır hastayken(1986 yılında öldü) ailem bu evi sattı. Satılmadanönce onu gördüm, pek onarılmış gibi durmuyor,hala eskisine çok benzer görünüyordu.

Bu ev hizmetçileri olan bir aileye göretasarımlanmıştı ve kilerde hangi odadan zilçalındığını gösteren bir gösterge tahtası vardı.Kuşkusuz hizmetçilerimiz yoktu, fakat benim ilkyatak odam L şeklinde büyük olasılıkla daha öncehizmetçinin kaldığı bir odaydı. Ben onu bendenbiraz büyük olan ve kendisine büyük hayranlıkduyduğum kuzenim Sarah'ın önerisi üzerineistedim. Sarah orada çok eğlenebileceğimizisöyledi. Odanın ilgi çekici yönlerinden biripencereden bisiklet barakasının çatısınageçilebilmesi, oradan yere inilebilmesiydi.

Sarah annnemin bir doktor olarak yetişen ve birpsikanalist ile evlenen en büyük kız kardeşininkızıydı. Onlar beş mil daha kuzeyde bir köy olanHarpenden'de oldukça benzer bir evdeoturuyorlardı. St. Albans'a taşınmamızınnedenlerinden biri onlardı. Sarah'a yakın olmakbenim için büyük bir şanstı ve sık sık otobüsleHarpenden'e gidiyordum. İngiltere'de Londra'dan

sonra en önemli Romen yerleşim yeri olan St.Albans, eski Roma Verulamium şehrininkalıntılarının yanındaydı. Orta çağlardaBritanya'nın en zengin manastırı buradaydı. Buşehir Britanya'da Hristiyan inancı nedeniyle idamedilen ilk kişi olduğu söylenen bir Roma yüzbaşısıSaint Alban'ın türbesi etrafında inşa edilmişti.Manastırdan tüm kalan çok büyük ve oldukçaçirkin bir manastır kilisesi ve daha sonralarıbenim gittiğim St. Albans School'un bir parçasıhaline gelmiş olan eski manastır giriş binasıydı.

Highgate ve Harpenden ile kıyaslanırsa, St.Albans biraz kaba ve tutucu bir yerdi. Annem vebabamın burada pek arkadaşı yoktu. Onlar,özellikle babam, içe kapalı kişiler olduklarındanbu kısmen onların kendi hatalarıydı. Fakat buşehir aynı zamanda farklı bir nüfusu yansıtıyordu.Kuşkusuz St. Albans'daki okul arkadaşlarımınailelerinden hiç biri entellektüel olaraktanımlanamazdı.

Highgate'de ailemiz oldukça normal karşılanmıştı,fakat kanımca St. Albans'da ekzantrik olarakdeğerlendirildiğimiz kesindi. Bu durum paratasarrufu sağlaması koşuluyla görünümkonusunda hiç bir şeye aldırış etmeyen babamındavranışıyla artmıştı. O gençken ailesi çokyoksulmuş ve bu onda kalıcı bir etki bırakmış.Daha sonraki yıllarda maddi durumu uygunkenbile, kendi konforu için para harcamayadayanamazdı. Çok üşüdüğü halde kalorifer tesisatıkoymayı reddetti. Onun yerine normalelbiselerinin üzerine çeşitli süeterler ve birröbdöşambır giyerdi. Ama başka insanlara karşıçok cömertti.

1950'lerde yeni bir araba almaya maddigücümüzün yetmeyeceğini düşündü ve savaşöncesinden kalma bir Londra taksisi satın aldı. Ove ben garaj olarak bir baraka yaptık. Komşularöfkelenmişlerdi, fakat bizi durduramadılar.Çocukların çoğu gibi genele uygun olma

gereksinimi duyuyordum ve ailem beniutandırıyordu. Fakat bu hiç bir zaman onlarıncanını sıkmadı.

St. Albans'a ilk geldiğimizde adına rağmen onyaşına kadar erkek çocukların da alındığı KızLisesine gittim. Fakat bir dönem orada kaldıktansonra babam hemen hemen her yıl yaptığı Afrikagezilerinden birine çıktı ve bu dört ay kadaroldukça uzun bir süreyi aldı. Annem tüm o süreiçinde terkedilmiş olmak istemedi ve iki kızkardeşimi ve beni şair Robert Graves ile evlenmişolan okul arkadaşı Beryl'i ziyarete götürdü. Onlarİspanyol adası Mayorka'da Deya adlı bir köydeyaşıyorlardı. Bu savaştan beş yıl sonraydı ve Hitlerve Mussolini'nin müttefiği İspanya diktatörü,Francisco Franco hala iktidardaydı (Esasen oyirmi yıl daha iktidarda kaldı). Yine de savaştanönce Genç Komünistler Birliği'nin bir üyesi olanannem üç küçük çocukla gemi ve tren yoluylaMayorka'ya gitti. Deya'da bir ev kiraladık ve çok

güzel vakit geçirdik. Robert'ın oğlu William ilebirlikte aynı öğretmenden ders alıyorduk. Buöğretmen Robert'in himayesi altında biriydi vebize öğretmenlik yapmaktan çok Edinburghfestivali için bir oyun -yazmaya ilgi duyuyordu.Bu nedenle bize hergün İncil'den bir bölüm okumave onun üzerine bir parça yazma görevi verdi.Burada amaç bize İngiliz dilinin güzelliğiniöğretmekti. Ben ayrılmadan önce tüm "Genesis"bölümünü ve "Exodus" bölümünün bir kısmınıbitirdik. Bundan öğrendiğim başlıca şeylerden biricümleye "Ve" ile başlamamaktı. İncil'dekicümlelerin çoğunun "Ve" ile başladığına işaretettim, ama bana kral James'in zamanından beriİngilizce'nin değişmiş olduğu söylendi. Odurumda neden bize İncil okutturulduğunusordum. Bu boşunaydı. Robert Graves o zamanlarİncil'deki sembolizm ve mistisizme çok düşkündü.

Mayorka'dan döndüğümüzde bir yıl için bir başkaokula gönderildim ve ardından "eleven-plus"

sınavı denen sınava girdim. Bu o zamanlar devletokulunda eğitim isteyen tüm çocukların girdiğidevlet yönetiminde bir zeka testi idi. Esas olarakbazı orta sınıf çocukları başarısız kaldığı veakademik olmayan okullara gönderildikleri içinşimdi bu sınav kaldırılmıştır. Fakat ben testler vesınavlarda kurs çalışmasından daha başarılı olmaeğilimindeydim, böylece eleven-plus sınavınıgeçtim ve St. Albans School'da ücretsiz öğrenimhakkı elde ettim.

On üç yaşındayken babam başlıca "halka ait" -yani özel- okullardan biri olan WestminsterSchool'a girmeyi denememi istedi. O zamanlargüven ve insana daha sonraki yaşamında yardımcıolacak arkadaş çevresi kazanmak için, uygun özelokula gitmenin çok önemli olduğu düşünülürdü.Babam bunların eksikliğini hissediyordu veailesinin yoksulluğu onu geride tutmuş ve daha azyetenekli fakat daha fazla sosyal üstünlüğü olankişiler tarafından geçilmesine yol açmıştı. Ailemin

durumu iyi olmadığı için bir burs kazanmakzorunda kalacaktım. Fakat sınav günü hastaydımve sınava giremedim. St. Albans School'da kaldımve Westminster'de olacağından daha iyi değilse deonun kadar iyi bir eğitim aldım. Hiç bir zamansosyal konumumdan ötürü bir engellekarşılaşmadım.

O zamanlar İngiliz eğitimi son derece hiyerarşikidi. Okullar akademik olanlar ve olmayanlar diyeayrılmakla kalmıyordu, akademik okullar dayeniden A, B ve C bölümlerine bölünmüşlerdi. Budurum A bölümünde olanlar için iyiydi, ama Bbölümünde olanlar için o kadar iyi değildi,cesaretleri kırılan C bölümünde olanlar için isedaha kötüydü. Eleven-plus sınavı sonuçlarıtemelinde A bölümüne yerleştirildim. Fakat ilkyıldan sonra sınıfta yirminciden sonrası Bbölümüne indiriliyordu. Bu kendilerine güvenleriaçısından bazılarının hiç bir zaman altındankalkamadığı muazzam bir darbeydi. Saint

Albans'daki ilk iki dönem yirmi dördüncü veyirmi üçüncü oldum fakat üçüncü dönem onsekizinci oldum ve böylece ucu ucuna kurtuldum.

Hiç bir zaman sınıf ortalamasının üstüneçıkmadım. (Sınıfım çok parlak bir sınıftı). Sınıfçalışmam çok düzensizdi ve el yazımöğretmenlerimi hayal kaklığına uğratıyordu. Fakatsınıf arkadaşlarım bana "Einstein" lakabınıtakmışlardı, belki de onlar olumlu birşeylerinişaretini görmüşlerdi. On iki yaşındaykenarkadaşlarımdan birisi bir başkasıyla benim aslabir baltaya sap olamayacağım konusunda birpaket tatlısına iddiasına girdi. Bu iddianınsonuçlanıp sonuçlanmadığını, sonuçlandıysa nasılsonuçlandığını bilmiyorum.

Altı yedi yakın arkadaşım vardı, bunların çoğu ilehala bağlantıdayım. Radyo kontrolünden dine,parapsikolojiden fiziğe kadar hemen hemenherşeyi kapsayan uzun tartışmalarımız oluyordu.Konuştuğumuz şeylerden biri Evren'in kökeni,

kurulması ve işlemesi için bir Tanrı'ya gerek olupolmadığı idi. Uzak galaksilerden gelen ışığınspektrumun kırmızı ucuna doğru kaymış olduğunuve bunun Evren'in genişlemekte olduğunugösterdiğinin kabul edildiğini duymuştum. (Maviuca doğru bir kayma büzülmekte olduğu anlamınagelecekti.) Fakat kırmızıya kaymanın bir başkanedeni olması gerektiğine emindim. Belki ışıkbize gelirken yoruluyor ve kırmızılaşıyordu. Esasolarak değişmeyen ve sonsuza kadar süren birevren bana çok daha fazla doğal görünüyordu.Ancak iki yıllık doktora araştırmasından sonrayanıldığımı kavradım. Evren genişlemektedir.

Okulun son iki yılına geldiğimde Matematik veFizikte uzmanlaşmak istedim. Bize esin veren Mr.Tahta adlı bir Matematik öğretmeni vardı veokulda matematikçilerin kendi sınıfları olarakayırdıkları yeni bir Matematik odası yapılmıştı.Fakat babam buna çok karşıydı. Omatematikçilerin öğretmenlikten başka iş

bulamayacağımı düşünüyordu. Aslında benim tıpeğitimi almamı istiyordu, fakat bende, hâlatanımlayıcı olduğunu ve yeterince temelolmadığını düşündüğüm biyolojiye karşı hiç birilgi yoklu. Ayrıca biyolojinin okuldaki statüsü deoldukça düşüktü. En parlak çocuklar matematikve İldikleydiler, daha az parlak olanlarbiyolojideydiler.

Babam biyolojiye girmeyeceğimi biliyordu, fakatbenim kimyaya girmemi ve yanında matematikalmamı sağladı. O bunun benim bilimselseçeneklerimi açık tutacağını düşünüyordu. Benşimdi bir Matematik profesörüyüm, fakat on yediyaşında St. Albans School'dan ayrıldığımdan buyana hiç resmi Matematik eğitimi almadım.İlerledikçe bildiğim Matematiği kullanmakzorunda kaldım. Cambridge'de lisansöğrencilerine denetmenlik yapıyordum ve dersteonlardan bir hafta ilerde oluyordum.

Babam tropik hastalıklar konusunda araştırmaya

başlamıştı ve beni Mili Hill'deki laboratuvarınagötürürdü. Bu, özellikle mikroskoplardanbakmak, hoşuma giderdi. O ayrıca beni tropikhastalıklar taşıyan sivrisineklerin bulunduğuböcek yuvasına da götürürdü. Bu beniendişelendirirdi. çünkü her zaman ortadaserbestçe dolaşan birkaç sivrisinek görünürdü. Oçok çalışkandı ve kendisini araştırmasınavermişti. O kadar iyi olmayan fakat uygun geçmişve bağlantıları olan başkalarının onu geçtiğinidüşündüğü için biraz öfkeliydi. Bent bu türinsanlara karşı uyarırdı. Fakat kanımca fizik tıptanbira2 farklıdır. Hangi okula gitmiş olduğunuzveya kiminle ilişkiniz olduğu önem taşımıyor. Neyaptığınız önem taşıyor.

Her şeyin nasıl çalıştığı konusuna her zaman ilgiduyuyor ve nasıl çalıştıklarını anlamak amacıylaeşyaları parçalara ayırıyordum fakat onları tekrarbiraraya getirmede o kadar iyi değildim. Pratikyeteneklerim hiç bir zaman teorik

sorgulamalarımla uyuşmuyordu. Babam bilimeilgimi cesaretlendirdi ve hatta ondan bir aşamaöteye gidene kadar bana Matematik'te yolgösterdi. Bu geçmiş ve babamın işiyle bilimselaraştırmaya girecek olmam bana doğalgörünüyordu. Erken yaşlarda bir bilim türü ilediğeri arasında ayırım yapamıyordum. Fakat on üçveya on dört yaşından itibaren en temel bilimolduğu için fizikte araştırma yapmak istediğimibiliyordum. Bu, okulda en sıkıcı konu olmasınakarşın, fiziğin çok kolay ve açık olması nedeniyleböyleydi. Kimya çok daha eğlenceliydi çünkü sıksık patlamalar gibi beklenmedik şeyler oluyordu.Fakat fizik ve astronomi nereden geldiğimizi veneden burada olduğumuzu anlama ümidisunuyorlardı. Evren'in çok daha derinlerine inmekistiyordum. Belki küçük ölçüde başarmışbulunuyorum, fakat hala bilmek istediğim çok şeyvar.

OXFORD VE CAMBRIDGE

Babam Oxford veya Cambridge'e gitmemkonusunda çok ısrarlıydı. O kendisi OxfordUniversity College'e gitmişti, bu yüzden benimoraya başvurmam gerektiğini, çünkü girişte dahafazla şansım olacağını düşünüyordu. O zamanlarUniversity College'de Matematikte araştırmagörevlisi yoktu. Bu da onun benim kimyaçalışmamı istemesinin bir başka nedeniydi:Matematik yerine doğal bilimlerde bir burs içinşansımı deneyebilirdim.

Ailem bir yıllığına Hindistan'a gitti, fakat ben Adüzeyi snavlarına ve Üniversite giriş sınavınagirmek üzere geride kaldım. Okul müdürümOxford'a girmeye çalışmak için fazla gençolduğumu düşünüyordu ama ben Mart 1959'daokulda benden önceki yıldan iki erkek çocuklabirlikte burs sınavına katılmaya gittim. Sınavınçok kötü geçtiğine inanıyordum ve uygulamalı

sınav sırasında Üniversite öğretim üyelerinin diğerkişilerle konuşmaya gelip bana uğramamalarınaçok üzülmüştüm. Ancak, Oxford'dan döndüktenbirkaç gün sonra burs kazandığımı bildiren birtelgraf aldım.

Onyedi yaşındaydım ve benim dönemindeki diğerçocukların çoğu askerliklerini yapmışlardı, çokdaha büyüktüler. İlk yılımda ve ikinci yılımın birkısmında kendimi oldukça yalnız hissettim.Ancak üçüncü yılımda orada gerçekten mutluoldum. O zamanlar Oxford'da egemen tavırçalışmaya karşıydı. Çaba sarfetmeden parlakolmanız veya sınırlılıklarınızı kabul edip dördüncüsınıf bir derece almanız gerekiyordu. Daha iyi birderece almak için fazla çalışmak gri adam olmakanlamına geliyordu, bu da Oxford sözlüğünde enkötü lâkapdı.

O zamanlar Oxford'daki fizik dersi çalışmagerektirmeyecek şekilde düzenlenmişti. Oxford'daüç yıl yalnızca final sınavlarına girdim. Bir

defasında orada olduğum üç yılda yaklaşık binsaat çalışmış olduğumu hesapladım. Bu daortalama olarak günde bir saat anlamınageliyordu. Bu çalışma eksikliğinden gururduymuyorum, yalnızca o zamanki arkadaşlarımınçoğuyla paylaştığım tavrımı anlatıyorum. Bu tambir can sıkıntısı tavrı ve hiç bir şeyin çabagöstermeye değmediği hissiydi. Hastalığımın birsonucu tüm bunları değiştirmek oldu: Bir erkenölüm olasılığı ile karşı karşıya olduğunuzdayaşamın yaşanmaya değer olduğunu ve yapmakistediğiniz bir çok şey bulunduğunu kavrarsınız.

Çalışma eksikliğim nedeniyle final sınavını teorikfizik problemlerini yapıp, olaylara dayanan bilgigerektiren sorulan yapmadan geçmeyi planladım.Ancak sınavdan önceki gece sinirsel gerilimnedeniyle uyuyamadım, bu yüzden sınav iyigeçmedi. Birinci ile ikinci arasında sınırdaydım vehangisini alacağımın belirlenmesi için sınavcılartarafından sözlüye alınmam gerekiyordu. Sözlüde

bana geleceğe ilişkin planlarımı sordular. Eğerbirinci derece alırsam Cambridge'e gidecektim,yalnızca ikinci derece alırsam Oxford'dakalacaktım. Bana birinci dereceyi verdiler.

Temel olan ve üzerinde araştırma yapabileceğimiki teorik fizik alanı olduğunu düşünüyordum. Birikozmoloji, çok büyüğün incelenmesi, diğerielemenler parçacıklar, çok küçüğünincelenmesiydi. Ancak elementer parçacıklarındaha a/, çekici olduğunu düşünüyordum. Çünkü ozamanlar bilim adamları çok sayıda yeni parçacıkbuluyorlardı ama doğru dürüst bir teori yoktu.Tüm yapabildikleri botanikteki gibi parçacıklarıaileler halinde düzenlemekti. Diğer taraftankozmolojide iyi tanımlanmış bir kuram.Einstein'ın genel görecelik kuramı vardı.

O zamanlar Oxford'da kozmoloji üzerinde çalışankimse yoklu. Ancak Cambridge'de o zamanın entanınmış İngiliz astronomu Fred Hoyle vardı. Bunedenle Hoyle ile doktora yapmak için

başvurdum. Birinci dereceyi kazanmam koşuluylaCambridge'de araştırma yapma başvurum kabuledildi. Fakat beni sıkan bir şey oldu; denetmenimHoyle değil, adını duymamış olduğum DenisSciama isimli bir adamdı. Ancak sonunda bununen iyisi olduğu ortaya çıktı. Hoyle uzun süre yurtdışında oluyordu ve büyük olasılıkla onu pek fazlagörmeyecektim. Diğer taraftan Sciama oradaydıve sık sık onun fikirlerine katılmasam da, herzaman teşvik ediciydi.

Daha önce okulda veya Oxford'da fazlaMatematik çalışmamış olduğum için başlangıçtagenel görecelik kuramı çok zor geldi ve fazlailerleyemedim. Ayrıca Oxford'daki son yılımdahareketlerimin oldukça hantallaştığınıfarketmişlim. Cambridge'e gidişimden kısa süresonra bana ALS, "amyotrophic lateral sclerosis",ya da İngiltere'de bilindiği şekliyle motor nöronhastalığı teşhisi kondu. Doktorlar herhangi birtedavi ya da daha fazla kötüleşme olmayacağı

konusunda bir teminat veremiyorlardı.

Başlangıçta hastalık oldukça hızlı ilerliyorgöründü. Araştırma çalışmasını yapmam pekanlamlı görünmüyordu, çünkü doktoramıbitirmeye yetecek kadar uzun süre yaşamayıbeklemiyordum. Ancak zaman geçtikçe hastalıkyavaşlar gibi oldu. Ayrıca genel göreceliğianlamaya ve çalışmamda ilerlemeye başladım.Fakat gerçekte farkı yaratan şey ALS teşhisikonduğu günlerde tanışmış olduğum Jane Wildeadlı bir kızla nişanlanmamdı. Bu bana uğrunayaşanacak bir şey verdi.

1970'e kadar araştırmam kozmoloji, çok büyüğünincelenmesi üzerineydi. Bu dönemde en önemliçalışmam tekillikler üzerindeki çalışmamdı. Uzakgalaksilerin gözlemlenmesi onların bizdenuzaklaştığını gösteriyor: Evren genişlemektedir.Bu galaksilerin geçmişte birbirlerine daha yakınoldukları anlamına geliyor. O zaman şu sorugündeme gelir: Geçmişte tüm galaksilerin

birbirinin üzerinde olduğu ve Evren'inyoğunluğunun sonsuz olduğu bir zaman varmıydı? Ya da galaksilerin birbirine çarpmayıönlemeyi başardığı daha önceki bir büzülmeaşaması var mıydı? Belki birbirlerinin yanındanuçup geçtiler ve birbirlerinden uzaklaşmayabaşladılar. Bu soruya yanıt vermek yeniMatematik teknikleri gerektiriyordu. Bunlar 1965ile 1970 yılları arasında esas olarak Roger Penroseve benim tarafımdan geliştirildi. Penrose ozamanlar Londra Birkbeck College'de idi, şimdiOxford'dadtr. Biz bu teknikleri, eğer gene!görecelik kuramı doğruysa, geçmişte bir sonsuzyoğunluk durumunun var olması gerektiğinigöstermek üzere kullandık.

Sonsuz yoğunluk durumu Büyük Patlama tekillliğiolarak isimlendirilir. Bu, eğer genel görecelikkuramı doğruysa, bilimin Evren'in nasıl başlamışolduğu konusunda kestirimde bulunamayacağıanlamına gelecekti. Ama benim daha sonraki

çalışmalarım, eğer çok küçüğün teorisi kuantumfiziği dikkate alnırsa evrenin nasıl başlayacağıkonusunda kestirimde bulunmanın mümkünolduğunu göstermektedir.

Genel görecelik aynı zamanda kütleli yıldızlarınnükleer yakıtlarını bitirdiklerinde kendi üzerlerineçökeceği kestiriminde bulunur. Penrose ile benimyaptığım çalışma onların sonsuz yoğunlukta birtekilliğe ulaşmalarına kadar çökmeye devamedeceklerini göstermiştir. Bu tekillik, en azındanyıldız ve onun üzerindeki herhangi bir şey için,zamanın bir sonu olacaktır. Tekilliğin kütleselçekim alanı o kadar güçlü olur ki, ışık onunçevresindeki bölgeden kaçıp kurtulamaz, kütleselçekim alanı tarafından geriye çekilir. Kendisindenkaçıp kurtulmanın mümkün olmadığı bölgeyekara delik, onun sınırına da olay ufku denir. Olayufkundan kara deliğin içine düşen herhangi bir şeyveya herhangi bir kişi tekillikte zamanın sonunagelecektir.

1970 yılında bir gece kızım Lucy'nin doğumundankısa süre sonra yatarken kara delikler üzerindedüşünüyordum. Birdenbire Penrose ve benimtekillikleri kanıtlamak için geliştirmiş olduğumuztekniklerin bir çoğunun kara deliklereuygulanabileceğini kavradım. Özel olarak karadeliğin sının olay ufkunun alanı zamanlaazalamazdı. Ve iki kara delik çarpıştıkları ve tekbir delik oluşturmak üzere birleştiklerinde en sondeliğin ufkunun alanı başlangıçtaki kara deliklerinufuklarının alanlarının toplamından daha büyükolacaktı. Bu çarpışmada yayılabilecek enerjimiktarına önemli bir sınır getiriyordu. O kadarheyecanlanmıştım ki, o gece pek uyuyamadım.

1970'den 1974'e kadar esas olarak kara deliklerüzerinde çalıştım. Fakat 1974 yılında belki de ensürpriz keşfimi yaptım: Kara delikler tamamenkara değildirler! Maddenin küçük ölçeklidavranışı dikkate alındığında, paraçacıklar veradyasyon bir kara delikten dışarıya sızabilir. Kara

delik sanki bir sıcak nesneymiş gibi radyasyonyayar.

1974 yılından beri genel görecelik ve kuantummekaniğini tutarlı bir teori halinde birleştirmeyeçalışıyorum. Bunun bir sonucu benim SantaBarbara Kaliforniya Üniversitesi'nden Jim Hartleile 1983 yılında yaptığım şu öneri oldu: Hemzaman hem de uzay boyut olarak sonludurlar,fakat bir sınıra veya kenara sahip değildirler.Onlar yeryüzünün yüzeyi gibidirler; fakat ikiboyutları daha vardır. Yeryüzünün yüzeyi alanolarak sonludur, fakat bir sınırı yoktur. Tümyolculuklarımda Dünya'nın kenarından düşmeyibaşaramadım. Eğer bu öneri doğruysa, hiçbirtekillik olmaz, ve bilimin yasaları Evren'inbaşlangıcı da dahil olmak üzere her yerde geçerliolur. Evren'in başlayış şekli bilimin yasalarıtarafından belirlenmiş olur. Evren'in nasılbaşlamış olduğunu keşfetme tutkum başarıyaulaşmış olur. Fakat hala neden başlamış olduğunu

bilmiyorum.

ALS DENEYİMİM(*)

Bana sık sık "ALS hastalığınız olması sizde nasılbir duygu yaratıyor?" diye soruluyor. Bunun yanıtı,"fazla bir şey değil" dir. Mümkün olduğu kadarnormal bir yaşam sürdürmeye, durumumudüşünmemeye ve durumumun yapmamıengellediği şeyler için üzülmemeye çalışıyorum.

İngiltere'deki adıyla motor nöron hastalığınayakalandığımı öğrenmek benim için büyük bir şokoldu. (Amerika'da bu hastalık Lou Gehring'inHastalığı olarak bilinir, bilimsel adı iseamyotrophic lateral sclerosis'dir.) Çocukluğumdabedensel sağlığım

(*) Ekim 1987'de İngiliz Motor Nöron HastalığıDerneği konferansında yapılan konuşma hiçbirzaman dört dörtlük almadı. Top oyunlarında iyideğildim ve belki bu nedenle spor veya bedenselfaaliyetlere fazla aldırış etmiyordum. FakatOxford'a gittiğim zaman durumun değiştiği

görüldü.

Dümencilik ve kürekçilik yaptım. Bot Yanşıstandardında değildim fakat kolejler arası yarışmadüzeyindeydim.

Oxford'daki üçüncü yılımda gittikçe daha fazlahantallaşmaya başladığımı farkettim ve bir ikidefa görünürde bir neden yokken düştüm. Ancakertesi yıl Cambridge'e başladığımda babamdurumu farketti ve beni aile doktorumuza götürdü.O da beni bir uzmana gönderdi ve yirmi birinciyaş günümdem kısa süre sonra testler içinhastaneye gittim. Orada iki hafta kaldım ve busüre içinde çok çeşitli testlerden geçtim.Kolumdan bir kas örneği aldılar, elektrotlartaktılar, omurgama radyo-saydam bir sıvı enjekteettiler ve onlar yatağı eğerken X ışınlarıyla sıvınınaşağı yukarı gidişini izlediler. Tüm bunlardansonra bana neyim olduğunu bilmediklerini, ama"multiple sclerosis" olmadığımı, benimdurumumun tipik olmayan bir durum olduğunu

söylediler. Ancak hastalığımın ağırlaşmasınıbeklediklerini ve bana vitaminler vermekten başkayapabilecekleri bir şey olmadığını anladım.Vitaminlerden fazla bir etki beklemediklerinigörebiliyordum. Daha fazla ayrıntıyı sormakiçimden gelmedi, çünkü ayrıntıların kötü olduğuaçıktı.

Bir kaç yıl içinde ölümüme neden olabilecek,tedavisi olmayan bir hastalığım olduğunukavramak bir şok gibiydi. Böyle bir şey nasılbenim başıma gelebilirdi? Neden böyle kesilipatılmalıydım?

Ancak hastanedeyken karşımdaki yatakta bildiğimkadarıyla kan kanserinden ölen bir çocukgörmüştüm. Hiç de hoş bir görünümü yoktu.Benden daha kötü durumda insanların olduğuaçıktı. En azından benim durumum beni hastaetmiyordu. Kendime üzülme eğilimi duyduğumdao çocuğu anımsarım.

Bana ne olacağını veya hastalığın ne kadar hızlıilerleyeceğini bilmeden boşlukta duruyordum.Doktorlar bana Cambridge'e dönmemi ve yenibaşlamış olduğum genci görecelik ve kozmolojiaraştırmama devam etmemi söylediler. Fakat fazlamatematiksel temelim olmadığı için iyiilerlemiyordum -ve ne de olsa doktoramı bitirmeyeyetecek kadar uzun süre yaşamayabilirdim.Kendimi biraz trajik durumda hissediyordum.Wagner dinlemeye koyuldum, fakat çok fazlaiçtiğim şeklinde dergilerde çıkan haberlerabartmalıdır. Sorun şu ki, bu bir defa bir yazıdasöylendi, diğer yazılar ondan kopya çekti, çünküçarpıcı bir öykü oluşturuyordu. Basında sık sıkyazılan birşeyin doğru olduğuna ilişkin inançoldukça yaygındır.

O zamanlar rüyalarım oldukça sıkıntılıydı.Durumum teşhis edilmeden önce yaşamdan çoksıkılmıştım. Yapmaya değer hiçbir şey yok gibigörünüyordu. Fakat hastaneden çıkışımdan kısa

süre sonra rüyamda idam edilecek olduğumugördüm. Birden bire cezam ertelenirse yapmayadeğer çok şey olduğunu kavradım. Çeşitli defalargördüğüm bir başka rüyada ise başkalarınıkurtarmak için hayatımı feda ediyordum.Sonunda, nasıl olsa öleceksem, bu bir işe deyarayabilirdi.

Fakat ölmedim. Aslında geleceğimin üzerindeasılı bir bulut olmasına karşın, beni şaşırtacak birşekilde mevcut yaşamdan eskisinden daha çok tadaldığımı farkettim. Araştırmamda ilerlemeyebaşladım, fakat gerçekte farkı yaratan şey tamhastalığımın teşhis edildiği günlerde tanışmışolduğum Jane Wilde adlı bir kızla nişanlanmışolmamdı. Bu nişanlanma benim yaşamımıdeğiştirdi. Eğer evleneceksek bir iş bulmakzorundaydım ve bir iş bulmak için de doktoramıbitirmem gerekiyordu. Bu yüzden yaşamımda ilkdefa olarak sıkı çalışmaya başladım. Şaşırdımama bunu sevdiğimi gördüm. Belki de bunu iş

diye isimlendirmek doğru olmaz. Birinin birzamanlar söylediği gibi bilim adamları vefahişeler zevk aldıkları işi yapma karşılığında paraalırlar.

Caius College'e (Keys olarak okunur) araştırmagörevliliği için başvurdum. Jane'in başvurumudaktilo edeceğini umuyordum fakat o Cambridge'ebeni ziyarete geldiğinde kırılmış olan bir kolualçıdaydı. Olması gerektiği kadar sempatikdavranmadığımı kabul etmeliyim. Ancak sol kolukırılmıştı, bu yüzden o benim dikte ettiğimbaşvurumu kaleme alabilir ve bende daktiloyaçekecek birilerini bulabilirdim.

Başvurumda çalışmamla ilgili referansverebilecek iki kişinin adını belirtmemgerekiyordu. Denetmenim Herman Bondi'den bukişilerden biri olmasını istememi önerdi. Ozamanlar Bondi Londra Kings College'dematematik profesörü ve genel görecelik uzmanıidi. Onunla bir kaç defa karşılaşmıştım ve benim

yazdığım bir yazıyı Proceedings of the RoyalSociety adlı dergiye yayınlanmak üzere vermişti.Cambridge'de verdiği bir konferanstan sonrakendisine isteğimi bildirdim, bana donuk gözlerlebaktı ve isteğimi yerine getireceğini söyledi. Benianımsamadığı açıktır, çünkü kolej ona referansistemek üzere yazdığında benim adımı duymamışolduğu yanıtını verdi. Günümüzde araştırmagörevliliği için başvuran o kadar çok kişi var ki,onlardan birinin referans vereceğini belirttiği kişionu tanımadığını belirtirse bu o kişinin şansınınkapanması anlamına gelir. Fakat o zamanlar herşey daha rahattı. Kolej bana referans vereceğinibelirttiğim kişinin utanç verici yanıtını yazılıolarak bildirdi. Denetmenim, Bondi'ye giderekonun belleğini tazeledi. Daha sonra Bondi büyükolasılıkla hakettiğimden çok daha iyi bir referansyazdı. Şaşırtıcı şekilde öğretim görevliliğini eldeettim ve böylece Caius College'de bir öğretimgörevlisi oldum.

Öğretim görevliliği Jane ve benimevlenebileceğimiz anlamına geliyordu, bunu 1965Temmuz'unda gerçekleştirdik. Suffolk'da birhaftalık bir balayı geçirdik; maddi gücümüz okadarına yetiyordu. Daha sonra New York'unmerkezden uzak bir bölgesinde CornellÜniversitesi'nde genel görecelik üzerine bir yazokuluna gittik. Bu bir hataydı. Özellikle gürültülüküçük çocukları olan çiftlerle dolu biryatakhanede kaldığımız için bu evliliğimizioldukça gergin bir ortama soktu. Ancak diğeryönlerden yaz okulu benim için çok yararlıydı,çünkü bu alandaki pek çok önde gelen kişiyletanıştım.

Caius'da öğretim üyeliği benim acil iş problemimiçözmüştü. Teorik fizik alanında çalışmayı seçmişolmakla şanslıydım, çünkü bu benim durumumunciddi bir engel olmayacağı birkaç alandan biriydi.Ve yetersizliğimin artığı günlerde bilimselsaygınlığım artmış olduğu içirt de şanslıydım. Bu

insanların bana ders vermek zorunda kalmadanyalnızca araştırma yapmak zorunda olduğum birdizi pozisyon önermeye hazır oldukları anlamınageliyordu.

Ev bulma konusunda da şanslıydık.Evlendiğimizde Jane hala Londra'da WestfieldCollege'de öğrenciydi, bu yüzden hafta içindeLondra'ya gitmek zorundaydı. Bu benim kendikendime bakabileceğim ve uzun süreyürüyemediğim için merkezi bir yerde bir evbulmamız gerektiği anlamına geliyordu. Kolej'eyardımcı olup olamayacaklarını sordum, ozamanki Muhasebe Müdürü tarafından öğretimgörevlilerine ev bulmada yardım etmemeninKolejin politikası olduğu yanıtı verildi. Bunedenle pazar yerinde inşa edilmekte olan birgurup yeni daireden birinde kiracı olmak üzereadımızı yazdırdık. (Yıllar sonra o daireleringerçekte koleje ait olduğunu keşfettim, fakat onlarbunu bana söylemediler.) Ancak Amerika'da

geçirdiğimiz yazdan koleje döndüğümüzdedairelerin hazır olmadığını gördük. MuhasebeMüdürü büyük bir taviz olarak lisans üstüöğrencilerin kaldığı bir yurtta bir oda teklif etti.Bize "Normal olarak bu odadan bir gece için oniki şilin altı pens alıyoruz, ama iki kişi kalacağınıziçin, yirmi beş şilin alacağız" dedi.

Orada yalnızca üç gece kaldık. Daha sonraüniversitedeki bölümümden yaklaşık yüz metreötede küçük bir ev bulduk. Bu ev bir başka kolejeaitti ve o kolejin öğretim görevlilerinden birineverilmişti. Evi kiralayan öğretim görevlisi songünlerde banliyöde bir eve taşınmıştı ve kendi kiradöneminin kalan üç ayı için evi bize devren kirayaverdi. Bu üç ay içinde aynı yolda boş duran birbaşka ev bulduk. Bir komşu Dorset'den evinsahibini çağırdı ve genç insanlar ev ararken buevin boş kalmasının bir skandal olduğunu söyledi,böylece ev sahibi evi bize verdi. Orada bir kaç yılyaşadıktan sonra onu satın almak istedik ve

kolejden ipotek isteğinde bulunduk. Kolej keşiftebulundu ve o evin iyi bir yatırım olmadığısonucuna vardı. Sonunda bir inşaat topluluğundanipotek aldık ve ailem evi yeniden düzenlememiziçin bize para verdi.

Orada dört yıl, merdivenlere çıkmam çokzorlaşana kadar, kaldık. O günlerde kolej banadaha çok değer vermeye başlamıştı ve artık farklıbir Muhasebe Müdürü vardı. Kolej bize sahibiolduğu bir evde zemin katını önerdi. Burası benimiçin çok uygundu, çünkü büyük odaları ve genişkapıları vardı. Üniversitedeki bölümüme veyakoleje elektrikli sandalyemle kolaycagidebileceğim kadar merkezi bir yerdeydi. Burasıayrıca üç çocuğumuz için de iyi oldu, çünkü kolejbahçevanlarının baktığı bir bahçeyle çevriliydi.

1974 yılına kadar kendim yemek yiyebiliyor,yatabiliyor ve kalkabiliyordum. Jane dışardanyardım almadan bana bakmayı ve iki çocukyetiştirmeyi başardı. (Üçüncü çocuğumuz 1979

yılında doğdu). Ancak sonraları herşey zorlaştı buyüzden araştırma öğrencilerimden biri bizimlekalmaya başladı. Ücretsiz kalacak yer sağlama vebenim ilgim karşılığında bana yatmam vekalmamda yardımcı oluyorlardı. 1980 yılında,sabah ve akşam bir veya iki saaat için gelen kamuyararına çalışan örgütlerden ve özel sağlıkkuruluşlarından hemşirelerin yardımını almayabaşladık. Bu durum 1985 yılında zatürrieyeyakalanmama kadar sürdü. Bir "tracheostomy"ameliyatı geçirmem gerekti ve o zamandan sonrayirmi dört saat hastabakıcı bakımına gereksinimduyar oldum. Bu çeşitli kuruluşlardan gelenbağışlar sayesinde mümkün oldu.

Ameliyattan önce konuşmam daha belirsizleşmeyebaşlamıştı, öyle ki yalnızca beni iyi tanıyaninsanlar adayabiliyorlardı. Ama en azındaniletişim kurabiliyordum. Bir sekretere dikte ederekbilimsel yazılar yazdım ve benim sözcüklerimidaha net şekilde tekrarlayan bir çevirmen

kanalıyla konferanslar verdim. Ancaktracheostomy ameliyatı benim konuşmayeteneğimi tümden kaldırdı. Bir süre için iletişimkurabildiğim tek yol, biri bir heceleme kartındakiharflerden doğru olana işaret ettiğinde kaşlarımıkaldırarak harf harf sözcükleri hecelemekti.Bilimsel bir yazı yazmayı bırakalım, böyle birsohbeti sürdürmek bile oldukça zordur. AncakKaliforniya'dan Walt Woltosz adlı bir bilgisayaruzmanı benim kötü durumumu duymuştu. Kendiyazmış olduğu "Equalizer" adlı bir bilgisayarprogramını bana gönderdi. Bu program elimdekibir düğmeye basarak ekrandaki bir dizi menüdensözcükler seçmeme olanak veriyor. Program aynızamanda bir baş veya göz hareketi ile de kontroledilebilmekte. Söylemek istediğimi oluşturduktansonra onu bir ses sentezcisine gönderebiliyorum.Başlangıçta Equalizer programını yalnızca birmasaüstü bilgisayarda çalıştırıyordum. Dahasonra Cambridge Adaptive Communications'danDavid Mason tekerlekli sandalyeme küçük bir

kişisel bilgisayar ve bir ses sentezcisi monte etti.Bu sistem benim eskiden olduğundan çok daha iyişekilde iletişim kurmama olanak veriyor.Dakikada on beş kadar sözcük kullanabiliyorum.Yazdığımı konuşabilirim veya disk üzerindesaklayabilirim. Daha sonra çıktısını alabilir veyacümle cümle seslendirebilirim. Bu sistemikullanarak bir kitap ve bir düzine bilimsel yazıyazmış bulunuyorum. Ayrıca bazı bilimsel vepopüler konuşmalar da yaptım. Bunların hepsi iyigeçti. Kanımca bu büyük ölçüde Speech Plustarafından yapılmış olan ses sentezcisininkalitesinden kaynaklanıyor. İnsanın sesiönemlidir. Eğer peltek bir sesiniz varsa, insanlarınsiz orada yokmuşsunuz gibi konuşarak sizezihinsel yetersizliği olan bir kişi gibi davranmasıolasıdır; "Şeker kullanır mı?" diyebilirler. Busentezci şimdiye kadar duyduğum en iyisentezcidir, çünkü tonlama değişikliği yapıyor vebir Dalek gibi konuşmuyor. Tek sorun banaAmerikan aksanı vermesidir. Ancak şirket İngiliz

versiyonu üzerinde çalışmaktadır. Şimdiye kadarbu sesle özdeşleştim. İngiliz aksanlı bir sentezciverilse de bunu değiştirmek istemem. O zamankendimi farklı bir insanmış gibi hissederim.

Pratikte yetişkin yaşamımın tamamında motornöron hastalığım oldu. Ama yine de bu benim çokçekici bir aileye sahip olmamı ve işimde başarılıolmamı engellemedi. Bu durum benim eşimden,çocuklarımdan ve çok sayıda başka kişi vekuruluşlardan aldığım yardımlar sayesindedir.Durumumun bu hastalıkta genellikle olduğundandaha yavaş ilerlemiş olması nedeniyle şanslıyım.Bu kişinin umudunu kaybetmemesi gerektiğinigösteriyor.

BİLİME KARŞI HALKIN TAVRI(*)

Beğensek de beğenmesek de. içinde yaşadığımızDünya son yüz yılda büyük ölçüde değişmiştir.Bazı insanlar bu değişiklikleri durdurmak, dahasaf ve daha basit bir çağ olarak gördükleri çağageri gitmek isterler. Fakat tarihin gösterdiği gibigeçmiş o kadar güzel değildi. Modern tıp olmadanyaşamak zorunda olmaları ve kadınlar için doğumyapmanın son derece riskli olmasına karşın,ayrıcalıklı bir azınlık için yaşam yine de hoştu.Ama nüfusun büyük çoğunluğu için berbat, çirkinve kısaydı.

(*) Ekim 1989'da Prince of Austrias Harmonyand Concord ödülünü almam üzerine İspanya,Oviedo'da yapılan bir konuşma

Ne olursa olsun, insan istediğinde zamanı dahaeski bir çağa getiremez. Bilgi ve teknikler kolaycaunutulamazlar. Gelecekteki ilerlemeler dedurdurulamaz. Hükümetler araştırmaya ayırdıkları

tüm parayı kesseler bile (şimdiki hükümet bukonuda elinden geleni yapıyor) rekabetin gücüyine de teknolojide ilerlemeyi sağlar. Ödemeyapılsa da yapılmasa da sorgulayan zihinlerintemel bilimler üzerinde düşünmesi durdurulamaz.Yeni gelişmeleri önlemenin tek yolu yeni olan herşeyi ezen global totaliter bir devlet oluşturmaktır;insan sezgisi ve yaratıcılığı bunun bile başarılıolamayacağını göstermiştir.

Bilim ve teknolojinin dünyamızı değiştirmesiniengelleyemiyorsak, en azından değişikliklerindoğru yönde olmasını temin etmeye çalışabiliriz.Demokratik bir toplumda bunun anlamı, halkındoğru yargıda bulunabilmesi için bilim konusundatemel bilgilere sahip olması ve böylece kararalmayı uzmanlara bırakmamakdır. Bugün halkbilime karşı oldukça kararsız durumdadır. Bilimve teknolojideki yeni gelişmelerle sağlanan yaşamstandardındaki düzenli artışı bekler durumagelmiştir, ama aynı zamanda bilime güvenmez,

çünkü onu anlamaz. Bu güvensizliklaboratuvarında bir Frankenstein üretmek üzereçalışan deli bilim adamının karikatür imajındaaçıkça görülür. Bu aynı zamanda Yeşillerinkurduğu partilere yönelen desteğin arkasındakiönemli bir unsurdur. Fakat halk aynı zamandabilime, özellikle astronomiye büyük bir ilgiduymaktadır. Bu durum Cosmos gibi televizyondizilerinin ve bilim kurgunun büyük izleyici kitlesitoplamasından anlaşılmaktadır.

Bu ilgiyi verimli duruma getirmek ve halka asityağmuru, sera etkisi, nükleer silahlar veya genetikmühendisliği gibi konularda bilgili kararlaralabilmesi için gereksinim duyduğu bilimseltemeli vermek üzere ne yapılabilir? Açıktır ki,temel okullarda verilende yatmalıdır. Fakatokullarda bilim çoğu zaman kuru ve ilgi çekiciolmayan bir şekilde verilir. Çocuklar sınavlardageçmek için ezberciliğe yönelirler ve biliminçevrelerindeki dünyayla ilgisini görmezler. Ayrıca

bilim çoğu zaman denklemler şeklinde öğretilir.Denklemler Matematiksel fikirleri tanımlamanınkısa, özlü ve hassas şekliyseler de, insanlarınçoğunu ürkütürler. Son günlerde bir popüler kitapyazdığımda bana kitaba koyduğum her denkleminsatışları yarılayacağı anlatılmıştı. Bir denklemkoydum, Einstein'ın ünlü denklemi E=mc2. Belkide bu denklem olmasaydı iki katı satılacaktı.

Bilim adamları ve mühendisler fikirlerinidenklemler şeklinde anlatma eğilimine sahiptirler,çünkü miktarların kesin değerlerini bilmegereksinimi duyarlar. Fakat geri kalanımız içinbilimsel gerçeğin niteliksel kavranışı yeterlidir vebu denklemler kullanılmadan, sözcükler vediyagramlarla yapılabilir.

İnsanların okulda öğrendikleri bilim temelçerçeveyi sağlayabilir. Fakat şimdi bilimselilerlemenin hızı o kadar yüksek ki, lise ya daüniversiteden mezun olduktan sonra da her zaman

yeni gelişmeler gerçekleşmekte. Okulda hiçmoleküler biyoloji veya transistörleri öğrenmedim,fakat genetik mühendisliği ve bilgisayarlargelecekte yaşam tarzımızı değiştirmesi en olasıgelişmelerden ikisidir. Bilim üzerine popülerkitaplar ve dergi yazıları yeni gelişmeleri izlemeyeyardımcı olabilir; ama en başarılı popüler kitapbile nüfusun yalnızca küçük bir bölümü tarafındanokunmakta. Yalnızca televizyon gerçekten kitleselbir izleyiciye erişebiliyor. TV'de bazı çok iyi bilimprogramları var; fakat bazıları bilimsel araştırmakonularını basitçe sihir olarak sunuyor,açıklamıyor, bilimsel fikirler çerçevesine nasıluyduklarını göstermiyor. Televizyon bilimprogramlarının yöneticileri halkı yalnızcaeğlendirmek değil, eğitmek sorumluluğunu dataşıdıklarını kavramalıdırlar.

Halkın yakın gelecekte karar vermek zorundakalacağı bilimle ilişkili konular nelerdir? En acilolanı nükleer silahlar sorunudur. Yiyecek temini

veya sera etkisi gibi diğer genel problemler göreliolarak yavaş etkide bulunurlar, fakat bir nükleersavaş Dünya üzerindeki tüm insan yaşamını birkaç gün içinde sona erdirebilir.

Soğuk savaşın sona ermesiyle ortaya çıkan Doğu-Batı gerilimindeki gevşeme nükleer savaşkorkusunun halkın bilincinden uzaklaştığıanlamına gelmiştir. Fakat Dünya'nın tümnüfusunu defalarca öldürmeye yeterli silahlarbulunduğu sürece bu tehlike vardır. Eski Sovyetdevletlerinde ve Amerika'da nükleer silahlar halakuzey yarı küredeki tüm belli başlı şehirlerivuracak şekilde konumlandırılmışlardır. Küreselbir savaşı başlatmak için yalnızca bir bilgisayarhatası ya da silahların yönlendirildiği ülkelerde birbaş kaldın yeterlidir. Göreli olarak küçük güçlerinşimdi nükleer silahlar edinmeleri daha da endişevericidir. Belli başlı güçler anlaşılır ölçüdesorumlu davranmışlardır; fakat Libya, Irak,Pakistan ve hatta Azerbeycan gibi küçük güçlere

böylesi güven duyulamaz. Tehlike esas olarak, butür güçlerin kısa sürede edinebilecekleri, yinemilyonlarca kişiyi öldürebilirlerse de, pekgelişmemiş olan nükleer silahlarda değildir.Tehlike iki küçük güç arasında bir nükleer savaşınmuazzam depolara sahip büyük güçleri depeşinden sürükleyebilme olasılığındadır.

Halkın tehlikeyi kavraması ve silah indiriminikabul etmeleri için tüm hükümetlere baskıyapması çok önemlidir. Herhalde nükleer silahlantümden kaldırmak pratik değildir, fakat silahlarınsayısını azaltarak tehlikeyi azaltabiliriz.

Eğer bir nükleer savaşı önlemeyi başarabilirsek,hepimizi yok edebilecek başka tehlikeler yinevardır. Yabancı bir uygarlığın bizimle bağlantıkurmamış olmasını uygarlıkların bizimaşamamıza ulaştıklarında kendilerini yok etmeyeeğilimli olmalarıyla açıklayan kötü bir şakavardır. Fakat ben bunun yanlış olduğunukanıtlayabileceğimize inanmama yetecek kadar

halkın duyarlılığına güveniyorum.

'KISA TARİHİ' NİN KISA TARİHİ(*)

Zamanın Kısa Tarihi kitabıma karşı gösterilenilgi beni hala şaşırtıyor. Bu kitap otuz bir haftadırNew York Times’ın ve yirmi altı haftadır TheSunday Times’ın en çok satan kitaplarlistesindedir. (İngiltere'de Birleşik Devletler'densonra basıldı). Yirmi dile (eğer Amerikan diliniİngilizce'den farklı sayarsanız yirmi bir dile)çevirisi yapılmaktadır. Bu benim 1982 yılındaEvren hakkında popüler bir kitap yazmaya kararverdiğimde beklediğimden çok fazladır. Niyetimkısmen kızımın okul ücretlerini ödeyebilmek içinpara kazanmaktı. (Aslında kitap çıkana kadarkızım okulunun son sınıfına gelmişti). Fakat ananeden evren anlayışımızda ne kadar ilerlediğimizianlatmaktı: Evren'i ve onun içindeki herşeyiaçıklayabilecek tam bir teori bulmaya ne kadaryakın olduğumuzu.

(*) Bu yazı ilk olarak Aralık 1988 'de The

Independent 'da yayınlanmıştı. Zamanın KısaTarihi, New York Times en çok satan kitaplarlistesinde elli üç hafta kalmıştır ve ingiltere'de,Şubat 1993 itibarıyla, Sunday Times of London'ınlistesinde 205 haftadır bulunuyordu. (184'üncühaftada bu listede en uzun süre kalmayıbaşarmasıyla ilgili olarak Guinness Book ofRecords’a girdi.) Şimdi çeviri sayısı otuz üçtür.

Eğer bir kitap yazmak için zaman ve çabaharcayacaksam onun mümkün olduğu kadar fazlainsana ulaşmasını isterim. Benim daha öncekiteknik kitaplarım Cambridge University Presstarafından basılmışlardı. O yayınevi iyi işyapmıştı, fakat ulaşmak istediğim türden kitlepazarına uygun olmadığını düşündüm. Bu yüzdenbir arkadaşımın kayın biraderi olarak banatanıtılmış olan yayın temsilcisi Al Zuckerman ilebağlantı kurdum. Ona ilk bölümün taslağınıverdim ve bunun havaalanı kitapçılarındasatılacak türden bir kitap olmasını istediğimi

açıkladım. O bana bu konuda şansım olmadığınısöyledi: Bunun gibi bir kitap akademisyenlere veöğrencilere çok satılabilirdi, fakat Jeffrey Archerbölgesine giremezdi.

Kitabın ilk taslağını Zuckerman'a 1984 yılındaverdim. Onu çeşitli yayıncılara gönderdi veoldukça saygın bir okuyucuya sahip Amerikankitap firması olan Norton'un teklifini kabuletmemi önerdi. Fakat ben popüler pazara dahafazla yönelik bir yayıncı olan Bantam'ın teklifinikabule karar verdim. Bantam bilim kitaplarıyayınlamakta uzmanlaşmış olmayabilirdi fakatonun kitapları havaalanı kitapçılarında bolmiktarda bulunuyordu. Onun benim kitabımıkabul etmesi büyük olasılıkla editörlerinden biriolan Peter Guzzardi'nin ilgisi nedeniyle oldu.Guzzardi bu işi çok ciddiye aldı ve kendisi gibibilim adamı olmayan kişiler tarafındananlaşılabilir olması için kitabı yeniden yazmamısağladı. Ona yeniden kaleme aldığın bir bölümü

her gönderişimde yanıt olarak uzun bir itirazlarlistesi ve açıklığa kavuşturmamı istediği sorulargönderdi. Bazen bu sürecin hiç sona ermeyeceğinidüşündüm. Fakat o haklıydı, sonuç çok daha iyibir kitap oldu.

Bantam'ın teklifini kabul edişimden kısa süresonra zatürrie oldum. Sesimi yok eden bir"tracheostomy" ameliyatı geçirmem gerekti. Birsüre için yalnızca biri bir kart üzerindeki harflereişaret ettiğinde kaşlarımı kaldırarak iletişimkurabiliyordum. Kaliforniya'daki bir yazılımuzmanı olan Walt Woltosz tarafından banagönderilen, bilgisayar ekranda sözcük listelerinitararken bir düğmeye basmam yoluyla yazmamıve konuşmamı sağlayan bir bilgisayar programıolmasaydı kitabı bitirmek pek mümkün olmazdı.Çalışması biraz yavaştı, böylece ben de yavaşdüşünüyordum ve bu duruma uygun düşüyordu.Onunla Guzzardi'nin ivedi isteklerine yanıt olarakilk taslağımı tamamen yeniden yazdım. Bu gözden

geçirme işinde öğrencilerimden biri, Brian Whitt,bana yardım etti.

Jacob Bronowski'nin televizyon dizisi "Ascent ofMan” den çok etkilenmiştim (bugün böyle seksibir diziye izin verilmez). Bu dizi yalnızca on beşbin yıl önceki ilkel vahşilerden bugünküaşamamıza kadar gelişiminde insan soyununbaşarılarına hayranlık duygusu veriyordu. Benzerbir duyguyu Evren'i yöneten yasaların tam olarakanlaşılmasına doğru ilerleyişimiz karşısındavermek istedim. Hemen hemen herkesin Evren'innasıl işlediği konusuna ilgi duyduğuna emindim;fakat insanların çoğu matematiksel denklemleriizleyemezler -ben kendim denklemlere fazlaaldırış etmem. Bunun nedeni kısmen benim içinonları yazmanın zor olması, fakat esas olarak dadenklemlere karşı sezgisel bir yaklaşımımolmamasıdır. Onun yerine ben resimli ifadelerledüşünürüm. Kitaptaki amacım bu zihinsel imajlarıtanıdık benzetmeler ve bir kaç diyagram

yardımıyla sözcüklerle anlatmaktı. Bu şekildeinsanların çoğunun son yirmi beş yılda fiziktegerçekleştirilmiş olan dikkate değer ilerlemedekiheyecan ve başarı duygusunu paylaşabileceğiniumut ettim.

Yine de, insan matematikten kaçınsa bile,fikirlerin bazıları yabancıdır ve açıklanmasızordur. Bu bir problemi ortaya koyuyordu: Onlarıaçıklamaya çalışıp insanların kafalarınınkarışması riskini göze almalı mıyım, yoksagüçlükleri gizlemeli miyim? Farklı hızlarlahareket eden gözlemcilerin aynı olay çifti arasındafarklı zaman aralıkları ölçmeleri gibi bazı tanıdıkolmayan kavramlar çizmek istediğim resimdezorunlu değildi. Bu yüzden onlardan yalnızca sözedip derine gitmeyebileceğimi düşündüm. Fakatbazı zor fikirleri ele almak istediğim konuaçısından temeldi.

Özellikle kitabımda yer almasını düşündüğüm butür iki kavram vardı. Biri "Geçmişlerin Toplamı"

diye adlandırılan şeydi. Bu, Evren için yalnızcatek bir geçmiş olmadığı fikridir. Onun yerineEvren için olası her geçmişin bir toplamı vardır vetüm bu geçmişler eşit derecede gerçektirler (neanlama gelirlerse gelsinler). Geçmişlerintoplamının matematiksel anlamını oluşturmak içingerekli olan diğer fikir "sanal zaman" dır.Sonradan anladım ki, bu iki çok zor kavramı,özellikle insanların kitapta en çok zorlandıklarışey olduğu anlaşılan sanal zaman kavramınıaçıklamakta daha fazla çaba sarfetmiş olmamgerekiyordu. Ancak gerçekten sanal zamanın neolduğunu anlamak zorunlu değildir, yalnızca onun"gerçek" zaman dediğimiz şeyden farklı olduğuanlaşılmalıdır.

Kitabın yayınlanması yaklaştığı günlerde, Naturedergisinde değerlendirmede bulunması içinyapıtın bir ön kopyası gönderilmiş olan bir bilimadamı onu hatalarla dolu bularak dehşetedüşmüştü. Fotoğraflar ve diyagramlar yanlış

yerlere konmuş ve yanlış isimlendirilmişlerdi.Hemen Bantam'a telefon etti ve oradaki editörlereşit derece dehşetle tüm basımın durdurulup tümkitabın gözden geçirilmesine karar verdiler. Üçkoca hafta boyunca baştan aşağı kontrol edilipdüzeltilen kitap, zamanında, Nisan ayında,kitapçılara dağıtıldı. O güne kadar Timesdergisinde sadece kısa bir biyografimiyayınlanmıştı. O zaman bile editörler talebeşaşırmışlardı. Kitap Amerika'da on yedinci,İngiltere'de onuncu baskısındadır.(*) Nisan1993'de ABD'de ciltli kırk, ciltsiz ondokuzİngiltere'de ciltli otuz dokuz baskı yapıldı.

Neden o kadar çok kişi bu kitabı satın aldı?Benim objektif olduğuma emin olmak zordur, buyüzden diğer insanların dediklerine bakmamgerektiğini düşündüm. Değerlendirmelerinçoğunun olumlu olmasına karşın açıklayıcıolmadıklarını düşünüyorum. Şu. formülü izlemeyeeğilimli oldular: Stephen Hawking Lou Gehring'in

hastalığına (Amerikan değerlendirmelerde) veyamotor nöron hastalığına (İngilizdeğerlendirmelerde) sahiptir. Hawking tekerleklisandalyeye bağımlıdır, konuşamıyor, yalnızca xsayıda parmağını hareket ettirebiliyor (x sayısıbirden üçe kadar değişiyor, bu eleştirmenin benimhakkımda hangi yanlış yazıyı okuduğunabağlıdır). Yine de o soruların en büyüğü hakkındabir kitap yazmıştır: Nereden geldik ve nereyegidiyoruz? Hawking'in önerdiği yanıt Evren'in neyaratıldığı ne de yok edildiğidir. O yalnızca vardır.Bu fikri formüle etmek üzere Hawking benim(eleştirmenin) izlemeyi güç bulduğum sanalzaman kavramını getirmektedir. Yine de, eğerHawking haklıysa ve tam bir birleşik teoriyibulursak, Tanrı'nın aklını gerçekten bileceğiz.(Düzeltme aşamasında kitapta son cümleyineredeyse kesiyordum, bu Tanrı'nın aklınıbileceğimizdi. Öyle yapsaydım satışlar yarıyainmiş olabilirdi)

Daha da düşündürücü olan (bana öyle gelen) şey,The Independent'da (bir Londra gazetesi)yayınlanan Zamanın Kısa Tarihi gibi ciddi birkitabın bile bir mezhep kitabı halinegelebileceğini söyleyen bir yazıydı. Eşim dehşetedüşmüştü, fakat kitabımın Zen and the Art ofMotorcycle Maintenance ile kıyaslanmasıkarşısında benim gururum oldukça fazlaokşanmıştı. Onun Zen gibi insanlara büyükentellektüel ve felsefi sorulardan uzakkalmamaları gerektiği duygusunu vermesiniumarım.

Kuşkusuz yetersizliklerime rağmen nasıl bir teorikfizikçi olmayı başarmış olduğum şeklindeki ilginçöykünün yararı olmuştur. Fakat kitabı insaniyönden ilgi çekici bularak almış olanlar hayalkırıklığına uğramış olabilirler, çünkü kitaptabenim durumumdan yalnızca birkaç yerde sözediliyor. Bu kitap benim değil Evren'in tarihiolarak düşünüldü. Bu durum Bantam'ın utanç

verici şekilde benim hastalığımı kullanmış olduğuve benim kapakta resmimin çıkmasına izinvererek buna katıldığım şeklimdeki suçlamalarıengellemedi. Aslında sözleşmeye göre benimkapak üzerinde hiçbir kontrolüm yoktu. AmaBantam'ı İngiltere kopyasında Amerikankopyasında kullanılan eski fotoğraf yerine daha iyibir fotoğraf kullanması konusunda ikna etmeyibaşardım. Bantam şimdi Amerikan kopyasındakikapağı değiştirmeyecek, çünkü Amerikan halkınınonu kitapla özdeşleştirdiğini söylemektedir.

İnsanların hakkındaki eleştirileri okudukları ve ençok satan kitaplar listesinde olduğu için bu kitabıaldıkları, fakat onu okumadıkları, yalnızcakitaplıkta veya kahve masasında tuttukları;böylece, onu anlamak zorunda kalma çabasınagirişmeden, ona sahip oldukları için kredikazandıkları da ileri sürülmüştür. Bunungerçekleştiğine eminim, fakat bunun İncil veŞekspir dahil olmak üzere diğer ciddi kitapların

başına gelenden daha fazla olup olmadığını dabilmiyorum. Öte yandan hergün kitabıma ilişkinpek çok sorular soran ya da kendi görüşlerinibildiren yığınla mektup almaktayım. Bu enazından bazı insanların tamamını anlamasalar bileonu okuduklarının kanıtlamakta. Ayrıca yollardaondan ne kadar zevk aldıklarını anlatan yabancılartarafından durduruluyorum. Kuşkusuz ben diğeryazarlara göre, daha ünlü değilsem de, daha kolaytanınıyorum ve daha belirginim. Fakat bu tür halkkutlamaları alma sıklığım (bu benim dokuzyaşındaki oğlumu çok utandırıyor) kitabı satınalanların en azından bir kısmının gerçekten onuokuduğunu gösteriyor.

İnsanlar şimdi bana bundan sonra ne yapacağımısoruyorlar. Zamanın Kısa Tarihi’nin bir devamınıyazabileceğimi pek sanmıyorum. Onun adına nederdim? Zamanın daha Uzun bir Tarihi? ZamanınSonunun Ötesi? Zamanın Oğlu? Ajansımyaşamımla ilgili bir film yapılmasına izin

vermemi önerdi. Ama eğer artistler tarafındantemsil edilmemize izin verirsek ne bende ne deailemde en ufak bir kendine saygı kalmaz. Eğerbirinin benim yaşamımı yazmasına izin verir veyayardım edersem de aynı şey geçerli olur.Kuşkusuz, hakaret edici olmadıkça, birinin benimyaşamımı bağımsız olarak yazmasınıengelleyemem ama ben otobiyografimi yazmayıdüşündüğümü söyleyerek onları savuşturmayaçalışırım. Belki de yazarım. Fakat bir acelem yok.Daha yapacak pek çok bilimsel çalışma var.

İNANÇLARIM*

Bu yazıda neye inandığımdan sözetmekniyetindeyim, fakat okuyucular Tann'ya inanıpinanmadığımı duymak istiyorlarsa hayalkırıklığına uğrayacaklardır. Onun yerine benimanlatacağım şey insanın Evren'i nasılanlayabileceği konusuna benim yaklaşımımdır:büyük birleşik teorinin, "herşeyin teorisi" ninstatüsü ve anlamı nedir? Burada gerçek birproblem var. Bu tür problemleri incelemesi vetartışması gereken insanlar, felsefeciler, genellikleteorik fizikteki modern gelişmelere yetecek kadarmatematiksel önbilgiye sahip olmamışlardır. Dahaiyi teçhiz edilmiş olması gereken bilimfelsefecileri denen bir alt gurup vardır. Fakatonların bir çoğu yeni teoriler geliştirmeyi zorbulan böylece onun yerine fizik felsefesi hakkındayazmaya girişen başarısız fizikçilerdir. Onlar halagörecelik ve kuantum mekaniği gibi bu yüzyılınilk yıllarının bilimsel teorilerini tartışıyorlar.

Fiziğin şimdiki keşif alanlarıyla bağlantıkurmamışlardır.

(*) Mayıs 1992'de Caius College dinleyicilerineyapılan bir konuşma

Belki felsefeciler konusunda biraz katıyım, amaonlar bana karşı pek nazik davranmadılar. Benimyaklaşımım safça ve cahilce olarak tanımlandı.Benim için değişik şekillerde nominalist,instrumentalist (bir tür faydacı), pozitivist, realistve çeşitli başka ist'li isimlendirmeler yapıldı.Yöntemlerinin iftirayla çürütme olduğugörünüyor: Eğer benim yaklaşımıma bir etiketyapıştırabilirseniz, o konuda neyin yanlışolduğunu söylemek zorunda değilsiniz. Kuşkusuztüm bu izlenim'lerin ölümcül hatalarını herkesbilir.

Teorik fizikte gerçekten ilerlemeler yapan kişiler,felsefecilerin ve bilim tarihçilerinin daha sonraonlar için geliştirdikleri kategorilerde

düşünmezler. Einstein, Heisenberg ve Dirac'ınkendilerinin gerçekçi veya instrumentalist olupolmadıkları üzerinde fazla durmadıklarınaeminim. Onlar basitçe mevcut teorilerin uyumiçinde olmadığı üzerinde duruyorlardı. Teorikfizikte ileriye doğru adım atmakta kendi içindemantık tutarlılığının aranması her zaman deneyselsonuçlara göre daha önemli olmuştur. Aksitakdirde mükemmel ve güzel teoriler gözlemleuyuşmadıkları için red edilirlerdi, fakat benyalnızca deney temelinde geliştirilmiş her hangibir büyük teori bilmiyorum. Teori her zaman öncegelmiş, güzel ve tutarlı bir matematiksel modelesahip olmak arzusuyla ileri sürülmüştür. Dahasonra teori kestirimlerde bulunur ve o zamanbunlar gözlemle test edilebilir. Eğer gözlemlerkestirimlerle uyuşursa bu teoriyi kanıtlamaz, fakatteori yine gözlemle test edilecek yeni kestirimlerdebulunmak üzere ayakta kalır. Eğer gözlemlerkestirimlerle uyuşmazsa teori terkedilir.

Ya da daha doğrusu, bu olacağı varsayılan şeydir.Pratikte insanlar çok zaman ve çaba sarfetmişoldukları bir teoriden vazgeçmekte isteksizdirler.Genellikle gözlemin hassaslığını sorgulayarak işebaşlarlar. Eğer bu başarısız olursa, ona uygunşekilde teoride değişiklik yapmaya çalışırlar.Sonunda teori gıcırdayan ve çirkin bir yapı halinegelir. Daha sonra biri tüm tuhaf gözlemlerin,güzel ve doğal bir şekilde açıklandığı yeni birteori ileri sürer. Bunun bir örneği 1887 yılındayapılan, kaynağın ve gözlemcinin nasıl hareketettiği önemli olmaksızın ışığın hızının her zamanaynı olduğunu gösteren Michelson-Morley deneyiidi. Bu gülünç göründü. Kuşkusuz ışığa doğruilerleyen birinin ışıkla aynı yönde ilerleyen birinekıyasla ışığın daha yüksek bir hızla ilerlediğiölçümünde bulunması gerekiyordu. Ama deneyher iki gözlemcinin tam olarak aynı hızıölçeceklerini gösterdi. Daha sonraki on sekiz yılboyunca Hendrik Lorentz ve George Fitzgeraldgibi insanlar bu gözlemi kabul edilmiş uzay ve

zaman fikirleri çerçevesine yerleştirmeyeçalıştılar. Onlar, yüksek hızla hareket ettiklerindenesnelerin kısaldıkları gibi, özel duruma uygunönermelerde bulundular. Fiziğin tüm çerçevesituhaf ve çirkin hale geldi. Daha sonra 1905yılında Einstein, zamanın tamamen ayrı ve kendibaşına düşünülmediği, çok daha çekici bir bakışaçısı getirdi. Zaman uzay-zaman denen dörtboyutlu bir nesne içinde uzayla birleşmişti.Einstein'ı bu fikre sürükleyen şey teorinin ikikısmını tutarlı bir bütün halinde birleştirmearzusuydu, deneysel sonuçların o kadar fazlaetkisi olmamıştı. Teorinin iki kısmı, elektrik vemanyetik alanları yöneten yasalar ile nesnelerinhareketini yöneten yasalardı.

1905 yılında Einstein veya başka bir kişinin yenigörecelik teorisinin ne kadar basit ve güzelolduğunu kavradığını sanmıyorum. Bu teori uzayve zaman tasımlarımızı tamamendevrimcileştirmiştir. Bu örnek, gerçek olarak

gördüğümüz şey savunduğumuz teori tarafındankoşullandığı için, bilim, felsefesinde gerçekçiolmanın zorluğunu iyi gösterir. Lorentz veFitzgerald ışığın hızı üzerine deneyi, Newton'unmutlak uzay ve mutlak zaman fikirleriyleyorumlarken, kendilerini gerçekçi olarakgörüyorlardı. Bu uzay ve zaman tasımları aklıselime ve gerçeğe karşılık gelir görünüyordu.Bugünlerde görecelik teorisini bitenler, halarahatsızlık verici şekilde küçük bir azınlık,oldukça farklı bir görüşe sahiptir. İnsanlara uzayve zaman gibi temel kavramların modernanlayışlarını anlatmalıyız.

Eğer gerçek olarak saydığımız şey teorimizedayanırsa, gerçekliği nasıl felsefemizin temeliyapabiliriz? Ben araştırılmak ve anlaşılmak üzerebekleyen bir evren bulunduğunu düşündüğüm içinbir gerçekçi olduğumu söylemekteyim. Herşeyinimgelemimizin ürünü olduğu şeklindeki solipsistkonumu zaman kaybı olarak görüyorum. Hiç

kimse bu temelde hareket etmez. Fakat teoriolmaksızın Evren'in nesinin gerçek olduğunuayırdedemeyiz. Bu nedenle, bir fizik teorisininyalnızca gözlemlerin sonuçlarını tanımlamak içinkullandığımız matematiksel bir model olduğuşeklindeki yaklaşımın cahilce ya da safça olduğugörüşündeyim. Bir teori eğer mükemmel birmodelse, çok geniş bir gözlemler sınıfını tanımlarve yeni gözlemlerin sonuçlarını kestirirse, güzelbir teoridir. Bunun ötesinde onun gerçekliğekarşılık gelip gelmediğini sormanın bir anlamıyoktur. Çünkü hangi gerçekliğin kastedildiğinibilmeyiz. Belki bilimsel teorilere bu bakış beni birinstrumentalist veya bir pozitivist yapar yukardasöylediğim gibi benim için bu nitelendirmelerinher ikisi de yapıldı. Beni pozitivist diyeisimlendiren kişi herkesin pozitivizmin modasınıngeçmiş olduğunu bildiğini eklemiştir, iftiraylaçürütmenin bir başka örneği. Dünün entellektüelgeçici hevesi olduğundan, Pozitivizm'in modasıgerçekten geçmiş olabilir, fakat özetlediğim

pozitivist konum. Evren'i tanımlamak üzere yeniyasalar ve yeni yollar arayan biri için, tekmümkün olanı gibi görünüyor. Gerçeğebaşvurmanın yaran yoktur, çünkü modeldenbağımsız bir gerçek kavramına sahip değiliz.

Kanımca, modelden bağımsız bir gerçekliğe karşıdile getirilmiyen inanç, bilim felsefecilerininkuantum mekaniği ve belirsizlik ilkesi konusundakarşılaştıkları güçlüklerin altındaki nedendir.Schrodinger'in Kedisi denen ünlü bir düşüncedeneyi vardır. Bir kedi kapalı bir kutunun içineyerleştirilir. Ona yönelik bir silah vardır ve belirlibir yönde bir radyoaktif çekirdek bozunursa silahateş alacaktır, bunun, gerçekleşmesinin olasılığıyüzde 50'dir. (Bugün, yalnızca bir düşünce deneyiolarak bile, hiçkimse böyle bir şey önermeyecesaret edemez, fakat Schrodinger'in zamanındahayvanların özgürlüğü kavramı duyulmamıştı.)

Eğer biri kutuyu açarsa kediyi ya ölü ya canlıbulacaktır. Fakat kutu açılmadan önce kedinin

kuantum durumu ölü kedi durumuyla kedinincanlı olduğu durumun bir karışımı olacaktır. Bazıbilim felsefecileri bunun kabul edilmesini çok güçbulurlar. İnsanın yarı hamile olabilmesinden ötekedinin yarı vurulmuş, yarı vurulmamış olmasımümkün değildir. Onların içinde bulunduklarıgüçlük, dolaylı olarak bir nesnenin belirli bir tekgeçmişe sahip olduğu, klasik bir gerçeklikkavramını kullanmalarından kaynaklanır.Kuantum mekaniğinin temeli farklı bir gerçeklikgörüşüne sahip olmasıdır. Bu görüşte bir nesneyalnızca bir tek geçmişe değil, mümkün olan tümgeçmişlere sahiptir. Çoğu durumda belirli birgeçmişe sahip olma olasılığı biraz farklı birgeçmişe sahip olma olasılığını siler, fakat bellidurumlarda komşu geçmişlerin olasılıklarıbirbirini güçlendirir. Nesnenin geçmişi olarakgözlemlediğimiz şey, bu güçlendirilmişgeçmişlerden biridir.

Schrodinger'in Kedisi durumunda güçlendirilmiş

olan iki geçmiş vardır. Birinde kedi vurulmuştur,diğerinde ise canlı kalır. Kuantum teorisinde heriki olasılık birlikte var olabilir. Fakat bazıfelsefeciler, açıkça belirtmeden kedinin yalnızcabir geçmişi olabileceğini varsaydıkları için,kendilerini çıkmazda bulurlar.

Zamanın doğası fizik teorilerimizin gerçeklikkavramını belirledikleri bir başka alan örneğidir.Eskiden zamanın sonsuza kadar aktığının açıkolduğu düşünülürdü, fakat görecelik teorisizamanı uzay ile birleştirmiş ve her ikisininEvren'deki madde ve enerji tarafındaneğrilebileceğini veya bükülebileceğini söylemiştir.Böylece zamanın doğasını kavrayışımız Evren'denbağımsız olmaktan onun tarafından şekillenmişolmaya doğru değişmiştir. O zaman, zamanınbelirli bir noktadan önce kolaycatanımlanamayabileceği anlaşılır oldu; zamaniçinde geriye gidilirse aşılamaz bir engele, ötesinekimsenin gidemediği bir tekilliğe gelinebilir.

Durum böyleyse, kimin veya neyin büyükpatlamaya neden olduğunu veya onu yarattığınısormak anlamlı olmaz. Neden olma veyayaratmadan sözetmek, dolaylı olarak büyükpatlama tekilliğinden önce bir zaman olduğunuvarsayar. Yirmi beş yıldır, Einstein'in genelgörecelik kuramının zamanın on beş milyar yılönce bir tekillikte bir başlangıca sahip olmasıgerektiği kestiriminde bulunduğunu biliyoruz.Fakat felsefeciler henüz bu fikre ulaşamamışlardır.Onlar hala kuantum mekaniğinin altmış beş. yılönce atılan temelleri konusunda endişeleniyorlar.Fiziğin keşif alanının daha ileri gittiğinikavramıyorlar.

Daha da kötüsü, Jim Hartle ve benim Evren'inherhangi bir başlangıç veya sona sahipolamayabileceğini ileri sürdüğümüz matematikselsanal zaman kavramıdır. Sanal zaman hakkındakonuşmam nedeniyle bir bilim felsefecisi banaşiddetle saldırmıştır. O: "Sanal zaman gibi bir

matematiksel hilenin gerçek Evren'le nasıl birilgisi olabilir?" demiştir. Kanımca bu felsefeciteknik matematiksel gerçek ve sanal sayılarterimleri ile gerçek ve sanalın günlük dildekullanılış şeklini birbirine karıştırıyor. Şu sözlerbenim tezimi açıklar: Kendisini yorumlamaktakullanacağımız bir teori veya modelden bağımsızolarak neyin gerçek olduğunu nasıl bilebiliriz?

Evren'i yorumlamaya çalışılırken karşılaşılanproblemleri göstermek için görecelik ve kuantummekaniğinden örnekler kullandım. Göreceliği vekuantum mekaniğini anlamamanız veya hatta buteorilerin yanlış olmaları önemli değildir.Göstermiş olmayı umduğum şey, bir teorinin birmodel olarak değerlendirildiği bir tür pozitifyaklaşımın, en azından bir teorik fizikçi için,Evren'i anlamanın tek yolu olduğudur. Evren'dekiherşeyi tanımlayan tutarlı bir model bulacağımızkonusunda umutluyum. Bunu yaparsak bu insansoyu için gerçek bir zafer olacaktır.

KURAMSAL FİZİKTE SON YAKIN MI? (*)

Bu konuşmada kuramsal fiziğin çok uzakolmayan bir gelecekte, örneğin bu yüzyılın sonunakadar, amacına ulaşabilmesi olanağını tartışmakistiyorum. Bununla, olanaklı tüm gözlemleritanımlayan tam, tutarlı ve birleşik bir fizikseletkileşimler kuramına sahip olabileceğimizibelirtmek istiyorum. Kuşkusuz böyle kestirimlerdebulunulurken çok dikkatli olmak gerekir. Dahaönce en az iki kez son sentezin eşiğindeolduğumuzu düşündük. Bu yüzyılın başlarındakesintisizlik mekaniğine dayanılarak herşeyinanlaşılabileceğine inanılıyordu. Tüm gereken şeyelastikiyet, viskozite, iletkenlik gibi katsayılarıölçmekti. Bu ümit atomun yapısı ve kuantummekaniğinin keşfedilmesiyle paramparça oldu.Yine 1920'lerin sonunda Max Born, Göttingen'iziyaret eden bir grup bilim adamına "Bildiğimizniteliğiyle fizik altı ayda sona erecektir" dedi. Bu.Lucasian Kürsüsü'nün daha önceki bir profesörü

Paul Dirac'ın elektronun davranışını yöneten Diracdenklemini keşfetmesinden kısa süre sonraydı. Ozamanlar diğer temel parçacık olarak bilinenprotonun davranışını yöneten yasanın da benzerbir denklemle gösterilebileceği umuluyordu.Ancak nötronun ve nükleer kuvvetlerinkeşfedilmesiyle bu ümitler de boşa çıktı. Biz şimdine protonun ne de nötronun gerçek temelparçacıklar olmadıklarını ve daha küçükparçacıklardan oluştuklarını biliyoruz. Yine deson yıllarda pek çok ilerleme sağlanmıştır, şuanda bu sayfalan okuyanlardan bazılarının yaşamsüresi içinde tam bir kuramı görebileceğimizkonusunda tedbirli bir iyimserlik için bazıtemeller vardır.

(*) 29 Nisan 1980'de Cambridge'de "LucasianProfessor of Mathematics" olarak atanmatörenim yapıldı. Törendeki konuşmam olan buyazı öğrencilerimden biri tarafından okundu.

Eksiksiz bir birleşik kurama ulaşmayı basarsak

bile, en basit durumların dışında ayrıntılıkestirimlerde bulunamayacağız. Örneğin günlükyaşamda karşılaştığımız her şeyi yöneten fizikselyasaları halihazırda biliyoruz: Dirac'ın da belirttiğigibi onun denklemi "fiziğin çoğunun, kimyanın datamamının" temelini oluşturuyordu. Bununlabirlikte biz bu denklemi yalnızca bir proton ve birelektrondan oluşan hidrojen atomu gibi çok basitbir sistem için çözebildik. Bırakın birden fazlaçekirdek içeren molekülleri, birden fazlaelektronlu göreli olarak daha karmaşık atomlariçin bile yaklaştırmalara başvurmak ve geçerliliğikuşkulu sezgisel tahminlerde bulunmakzorundayız. 1023 veya benzer sayıda parçacıktanoluşan makroskopik sistemler için istatikselyöntemler kullanmak ve denklemleri tam olarakçözme iddiasından vazgeçmek zorundayız. Tümbiyolojiyi yöneten denklemleri ilke olarakbilmemize karşın insan davranışınınincelenmesini uygulamalı matematiğin bir dalınaindirgeyemiyoruz.

Tam ve birleşik bir fizik kuramı ile neyi ifadeederiz? Fiziksel gerçekliği modelleştirmegirişimlerimiz normal olarak iki kısımdan oluşur.

1- Çeşitli fiziksel niceliklerin uyduğu bir yerelyasalar kümesi.

Bunlar genellikle diferansiyel denklemler şeklindeformüle edilir.

2- Belirli bir zamanda Evren'in bazı bölgelerinindurumunu ve sonradan evrenin kalankısımlarından o bölgelere hangi etkilerinyayılacağını gösteren sınır koşullan kümeleri.

Pek çok kişi bilimin rolünün bunların birincisiylesınırlı olduğunu ve tam bir yerel yasalar kümesielde edildiğinde kuramsal fiziğin amacına ulaşmışolacağını ileri sürecektir. Onlar Evren'in başlangıçkoşullan sorununu metafiziğin ya da dininalanında sayacaklardır. Bu tutum bir bakımaönceki yüzyıllarda "tüm doğal olgular Tanrı'nın

işidir ve sorgulanmamalıdır" diyerek bilimselaraştırmaları engellemeye çalışanların tutumunabenzer. Evren'in başlangıç koşullarının bilimselinceleme ve kuram için yerel fiziksel yasalar kadaruygun bir konu olduğunu düşünüyorum. Yalnızca"şeyler, oldukları gibidir çünkü olduklarıgibiydiler" demekten daha fazlasını yapamadıkçatam bir kurama sahip olamayacağız.

Başlangıç koşullarının eşsizliği sorunu, yerelfiziksel yasaların gelişigüzel niteliğiyle yakındanilgilidir. Bir kuram kütleler ya da birleştirmedeğişmezleri gibi istenilen herhangi bir değerinverilebileceği bazı ayarlanabilir parametreleriçeriyorsa tam sayılmaz. Aslında anlaşılıyor ki, nebaşlangıç koşulları ne de kuramdakiparametrelerin değerleri gelişigüzel değildir, birşekilde çok dikkatli seçilmiş veya alınmışlardır.Örneğin, eğer proton-nötron kütle farkı elektronunkütlesinin yaklaşık iki katı olmasaydı, elementlerioluşturan ve kimyanın ve biyolojinin temeli olan

yüz kadar dengeli nükleit birleşimi eldeedilemeyecekti.

Benzer şekilde, protonun kütlesel çekim kütlesiönemli ölçüde farklı olsaydı, içinde bu nükleitlerinbirikebildiği yıldızlara sahip olamayacaktık veeğer Evren'in başlangıçtaki genişlemesi biraz dahaküçük ya da büyük olsaydı Evren ya yıldızlarortaya çıkmadan önce çökecek ya da kütleselçekim yoğunlaşmasıyla yıldızların oluşmasına izinvermeyecek kadar yüksek bir hızla genişleyecekti.

Aslında bazı kişiler bu başlangıç koşulları veparametreler üzerindeki sınırlamaları bir ilkedüzeyine, antropik ilke düzeyine yükseltecekkadar ileri gittiler. Bu ilke "şeyler olduklarıgibidir, çünkü biz varız" şeklinde ifade edilebilir.Bu ilkenin bir versiyonuna göre, fizikselparametrelerin değerleri ve başlangıç koşullarıfarklı olan çok sayıda farklı, başka evren vardır.Bu evrenlerin çoğu akıllı yaşam için gerekli olankarmaşık yapıların gelişimine uygun koşulları

sağlamayacaktır. Yalnızca koşulları veparametreleri bizimkine benzeyen az sayıdakievrende akıllı yaşamın gelişmesi ve "Bu evrenniçin gözlemlediğimiz gibidir?" sorusununsorulması mümkün olacaktır. Bu sorunun yanıtıelbette "Eğer başka türlü olsaydı, bu soruyusoracak kimse olmayacaktı" biçimindedir.

Antropik ilke farklı fiziksel parametrelerindeğerleri arasında gözlenen dikkat çekici sayısalbağlantıların çoğuna bir tür açıklama da sağlar.Bununla birlikte tamamen tatmin edici değildir;çünkü insan daha derin bir açıklamanın olduğunudüşünmekten kendini alamaz. Ayrıca bu ilkeEvren'in tüm bölgelerini dikkate alamaz. Örneğiniçinde nükleer sentezle ağır elementlerinoluşabildiği yakın yıldızların daha önceki birkuşağı gibi, Güneş Sistemi de kesinlikle bizimvarlığımızın bir ön koşuludur. Hatta varlığımıziçin galaksimizin tamamı gerekmiş olabilir. Amagözlenebilir evren içinde kabaca tekbiçimli olarak

dağılmış halde gördüğümüz milyon kere milyongalaksi bir yana, daha yakınımızdaki galaksilerinbile varlığımız için gerekmiş olduğuna dairherhangi bir zorunluluk görünmemektedir.Evren'in bu büyük ölçekli homojenliği Evren'inyapısının oldukça tipik sarmal bir galaksinin endış kısmındaki çok sıradan bir yıldızın etrafındadönen küçük bir gezegen üzerindeki bazıkarmaşık moleküler yapılar gibi çok dışsal şeylertarafından belirlendiğine inanmayı çokzorlaştırmaktadır.

Eğer antropik ilkeye başvurmayacaksak, Evren'inbaşlangıç koşullarını ve çeşitli fizikselparametrelerin değerlerini açıklayacak birleştiricibir kurama gereksinimimiz vardır. Ancak birkerede herşeyin bir kuramını bulmak çok zordur.(Ama anlaşılan bu durum bazı insanlarıdurdurmuyor, her hafta postayla iki yada üçbileşik kuram alıyorum.) Bunun yerine yaptığımızşey, belirli etkileşimlerin gözardı edilebildiği ya

da onlar için basit bir şekilde yaklaştırmalaryapılabildiği durumları tanımlayan kısmikuramlar aramaktır. Önce Evren'in maddi içeriğiniiki kısma ayırırız: kuarklar, elektronlar, muonlargibi parçacıklar olan "madde parçacıklar", vekütlesel çekim, elektromanyetizm gibi"etkileşimler". Madde parçacıklar tam-yarım spin(açısal moment) ile tanımlanır ve Pauli dışlamailkesine uyar. Pauli dışlama ilkesi herhangi birdurumda verilen türde birden fazla parçacığınolmayacağını öngörür. Bir noktaya çökmeyen yada ışımayla sonsuzluğa gitmeyen katı cisimleresahip olabilmemizin nedeni budur. Maddenintemelini oluşturan şeyler iki gruba ayrılır:kuarklardan oluşan hadronlar ve geriye kalanıiçeren leptonlar.

Etkileşimler olgusal olarak dört kategoriye ayrılır.Güçlülük sırasına göre: yalnızca hadronlarlaetkileşimi olan güçlü nükleer kuvvetler, yüklühadronlar ve leptonlarla etkileşimde bulunan

elektromanyetizm, tüm hadronlar ve leptonlarlaetkileşimde bulunan zayıf nükleer kuvvetler ve sonolarak, hepsinin en zayıfı olan herşeyle etkileşenkütlesel çekim. Etkileşimler Pauli dışlama ilkesineuymayan tam sayı (0,1,2) açısal momentalanlarıyla gösterilirler. Bu onların aynıdurumdaki pek çok parçacığa sahip olabileceklerianlamına gelir. Elektromanyetizm ve kütleselçekim alanında etkileşimler uzun erimlidir. Bununanlamı çok sayıda madde parçacığının yarattığıalanların hepsinin toplamının makroskopikölçekte saptanabilecek bir alanoluşturabileceğidir. Bu yüzden bunlar kendileriiçin kuramlar geliştirilen ilk kategoriler oldu. 17.yüzyılda Newton tarafından kütlesel çekim ve 19.yüzyılda Maxwell tarafından elektromanyetizimkuramları geliştirdi. Ancak bu iki kuram temeldeuyumsuzdu. Çünkü Newtoncu kuram tüm sistemeherhangi bir tekbiçimli hız verildiğindedeğişmeden kalıyordu. Oysa Maxwell kuramıseçilmiş bir hızı, ışık hızını tanımlıyordu.

Sonunda Maxwell kuramının değişmeden kalmaözellikleriyle uyumlu hale getirilmesi için bazıdeğişikliklerin yapılması gerekenin Newtoncukütlesel çekim kuramı olduğu ortaya çıktı. Bu1915'te formüle edilen Einstein'ın genel görecelikkuramıyla gerçekleştirildi.

Kütlesel çekimin genel görecelik kuramı veelektrodinamiğin Maxwell kuramı klasik teorilerolarak isimlendirilen şeylerdi, yani süreklideğişken olan ve en azından ilke olarak istenendoğrulukta ölçülebilen niceliklerle ilgiliydiler.Ancak bir atom modelini kurmak amacıyla bu türkuramlar kullanılmaya kalkışıldığında bazıproblemler ortaya çıktı. Atomun negatif yüklü birelektron bulutuyla çevrili pozitif yüklü küçük birçekirdekten oluştuğu keşfedilmişti. Doğalvarsayım, tıpkı Dünya'nın Güneş etrafında biryörüngede olması gibi elektronların da çekirdeketrafında bir yörüngede bulunduklarıbiçimindeydi. Ancak klasik kuram elektronların

elektromanyetik dalgalar yayacağınıöngörmektedir. Bu dalgalar enerji götürecekler veelektronların sarmal biçimde çekirdeğeyaklaşmasına ve sonunda atomun çökmesineneden olacaklardır.

Bu problem kuşkusuz kuramsal fizikte yüzyılın enbüyük başarısı olana kuantum kuramının keşfiyleçözüme kavuşturuldu. Kuantum kuramının temelönermesi Heinsberg belirsizlik ilkesidir. Bu ilkebir parçacığın konumu ve momenti gibi belirlinicelik çiftlerinin aynı anda istenilen doğruluktaölçülemeyeceğini belirtir. Atom için bunun anlamışuydu: en düşük enerji düzeyinde bir elektronçekirdekte hareketsiz halde bulunamaz, çünkü odurumda konumu ve hızının çekirdek etrafında birolasılık dağılımı içinde belirsizleşmiş olmasıgerekir. Bu durumda elektron elektromanyetikdalgalar biçiminde enerji yayamaz, çünkü budalgalann gidebileceği daha düşük enerji düzeyiyoktur.

I920'li ve 1930’lu yıllarda kuantum mekaniği,atomlar ya da moleküller gibi yalnızca sonlusayıda serbestlik derecesine sahip sistemlerdebaşarıyla uygulandı. Ancak sonsuz sayıdaserbestlik derecesine (kabaca söylemek gerekirseuzay-zamanın herbir noktası için iki serbestlikderecesine) sahip olan elektromanyetik alanauygulanmaya çalışıldığında bazı zorluklar çıktı.Bu serbestlik dereceleri herbirinin kendi konumuve momentumu bulunan osilatörler olarak kabuledilebilir. Bu osilatörler hareketsiz durumdaolamazlar çünkü o zaman belirli konumları vemomentleri olacaktır. Bunun yerine herbir osilatör"sıfır noktası dalgalanmaları" olarak adlandırılanminumum miktarda bir düzensiz değişime ve sıfırolmayan bir enerjiye sahip olmalıdır. Sonsuzsayıda serbestlik derecesinin tümünün enerjilerielektronun görünürdeki kütlesinin ve yükününsonsuz olmasına yol açacaktır.

1940'lı yılların sonlarında bu zorluğu aşmak

amacıyla "yeniden normalleştirme" olarakadlandırılan bir işlem geliştirildi. Bu işlem bazısonsuz niceliklerin geride sonlu artıklar kalacakşekilde isteğe bağlı olarak çıkarılmasına dayanır.Elektrodinamikte, biri elektronun kütlesi öteki deyükü için böyle iki sonsuz çıkarma işlemi yapmakzorunluydu. Bu yeniden normalleştirme işlemi, hiçbir zaman çok sağlam bir kavramsal ya damatematiksel temele oturtulmamış olmasınakarşın, pratikte oldukça iyi sonuç vermiştir. Enbüyük başarısı, hidrojen atomu tayfındaki bazıçizgilerde küçük bir yer değişikliğinin, Lambkaymasının kestirimidir. Bununla birlikte eksiksizbir kuram geliştirme girişimi açısından çok yeterlideğildir. Çünkü sonsuz çıkarma işleminden geriyekalan sonlu artıkların değerleri hakkında herhangibir kestirimde bulunmamaktadır. Böyleceelektronun sahip olduğu kütle ve yükün nedeniniaçıklamak için antropik ilkeye geri dönmekzorunda kalırız.

1950'li ve 1960'lı yıllarda genel olarak zayıf vegüçlü nükleer kuvvetlerin yenidennormalleştirilemeyeceğine inanılıyordu. Bunlarısonlu hale getirmek için sonsuz sayıda sonsuzçıkarma işleminin gerekli olacağı düşünülüyordu.Kuram tarafından belirlenmemiş sonsuz sayıdasonlu artık olacaktı. Sonsuz sayıda parametreninhepsi hiç bir zaman ölçülemeyeceği için böyle birkuramın hiçbir kestirim gücü bulunmayacaktı.Ancak 1971 'de Gerardt Hooft daha önce Salam veWeinberg tarafından önerilen elektromanyetik vezayıf nükleer etkileşimlerin birleşik bir modelinin,gerçekten yalnızca sonlu sayıda sonsuz çıkarmayapılarak yeniden normalleştirilebileceğinigösterdi. Salam-Weinberg kuramındaelektromanyetik etkileşimi taşıyan spin-1parçacığı fotona W + W- ve Z olarak adlandırılanöteki, üç spin-1 eş katılır. Çok yüksek enerjilerdebu dört parçacığın tümünün benzer biçimdedavranacağı öngörülür. Ancak daha düşükenerjilerde, W+, W-, Z 'in çok kütleli olmalarına

karşın fotonun sıfır hareketsizlik kütlesine sahipolmasını açıklayabilmek için "kendiliğindensimetri kırılması" olarak adlandırılan bir olgukullanılır. Bu kuramın düşük enerji öngörüleri,gözlemlerle dikkate değer ölçüde iyi bir uyumgöstermiştir ve bu da 1979 yılında İsveçAkademisi'nin Salam, Weinberg ve benzerbirleşik kuramlar oluşturan Sheldon Glashow'aFizik Nobel Ödülü vermesine yol açmıştır. AncakGlashow kendisi foton tarafından taşınanelektromanyetik kuvvetlerle W+, W-, Z tarafındantaşınan zayıf kuvvetler arasındaki birleşmeningerçekten oluştuğu yerde teoriyi test edecek kadaryüksek enerjili parçacık hızlandırıcılarına henüzsahip olmadığımız için Nobel Komitesi'ningerçekte sonucundan emin olunmayan bir işegiriştiğini ileri sürdü. Yeterli güçtekihızlandırıcılar birkaç yıl içinde hazır olacak.Fizikçilerin çoğu bu hızlandırıcıların

Salam-Weinberg kuramını(*) doğrulayacağından

emindir.

Salam-Weinberg kuramının başarısı benzer biryeniden normalleştirilebilir güçlü etkileşimlerkuramının araştırılmasına yol açtı. Protonun ve pimeson gibi diğer hadronların gerçek temelparçacıklar olmayacağı, bunların kuark olarakadlandırılan başka parçacıkların bağıl durumlarıolmaları gerektiği çok önceden kavranmıştı.Bunlar tuhaf bir özelliğe sahip görünmektedirler.Kuarklar bir hadron içinde oldukça serbesthareket edebilmektedirler; ama kendi başınayalnızca bir kuark elde etmenin olanaksız olduğugörülüyor. Her zaman üçlü gruplar halinde (protonya da nötron gibi) ya da bir kuark ve antikuarktanoluşan çiftler halinde (pi meson gibi)bulunuyorlar. Bunu açıklamak için kuarklara renkdenen bir sıfat yakıştırılır. Bunun normal olarakalgıladığımız renklerle bir ilgisi olmadığı önemlebelirtilmelidir, kuarklar görünebilir ışıktagörünmeyecek kadar küçüktür. Bu yalnızca

kullanışlı bir adlandırmadır. Bu düşünceye görekuarklar kırmızı, yeşil ve mavi renktedir. Ama birhadron gibi ayrı bir bağıl durumun ya proton gibikırmızı, yeşil ve mavinin bir karışımı ya dapimeson gibi kırmızı ve antikırmızı, yeşil veantiyeşil ve mavi ve antimavinin bir karışımıolarak renksiz olmaları zorunludur.

Kuarklar arasındaki güçlü etkileşimlerin zayıfetkileşimi taşıyan parçacıklara oldukça benzeyenve gluonlar olarak adlandırılan Spin-1 parçacıklarıile taşındığı kabul ediliyor. Gluonlar da renktaşırlar. Gluonlar ve kuarklar kuantumkromodinamiği ve kısaca QCD olarakadlandırılan yeniden normalleştirilebilir birkurama uyarlar. Yeniden normalleştirme işlemininbir sonucu olarak kuramın birleştirme değişmeziölçüldüğü enerjiye bağlıdır ve çok yüksekenerjilerde sıfıra iner. Bu olgu asimptotikserbestlik olarak bilinir. Bunun anlamı bir hadroniçindeki kuarkların hemen hemen yüksek enerji

çarpışmalarındaki serbest parçacıklar gibidavrandıklarıdır. Böylece perturbasyonlarıperturbasyon kuramıyla ele alınabilir.Perturbasyon kuramının öngörüleri gözlemleanlaşılır bir niteliksel uyum içindedir. Ama henüzkimse bu kuramın deneysel olarak doğrulandığınıileri süremez. Düşük enerjilerde etkili birleştirmedeğişmezi çok büyür ve perturbasyon kuramı artıkişlemez. Bu "kızıl ötesi köleliğin" kuarkların niçinher zaman renksiz bir bağıl durumda olduğunuaçıklayacağı umulmaktadır. Ama şimdilik kimsebunu gerçekten inandırıcı bir biçimdegösterememiştir.

Güçlü etkileşimler için yeniden normalleştirilebilirbir kuram, zayıf ve elektromanyetik etkileşimleriçin de başka bir kurama sahip olduktan sonra buiki kuramı birleştirecek bir kuramı aramakdoğaldı. Böyle kuramlara "büyük birleşikkuramlar" (Grand Unified Theories) veya GUT'lergibi oldukça abartılı isimler verilir. Bu çok

yanıltıcıdır. Çünkü bunlar ne o kadar büyük, netamamen . birleşik ne de tam kuramlardır. Hepside birleştirme değişmezleri ve kütleler gibi bazıbelirlenmemiş yeniden normalleştirmeparametrelerine sahiptir. Yine de tam bir birleşikkurama doğru önemli bir adım olabilirler. Temelfikir güçlü etkileşimlerin düşük enerjilerde yüksekolan etkili birleştirme değişmezinin, asimptotikserbestlik yüzünden yüksek enerjilerde derecederece azaldığıdır. Öte yandan Salam-Weinbergkuramının düşük enerjilerde küçük olan etkilibirleştirme değişmezi, bu kuramın asimptotikolarak serbest olmaması yüzünden, yüksekenerjilerde derece derece artmaktadır. Eğerbirleştirme değişmezlerinin düşük enerjidekiartma ve azalma hızlarında bilinene dayanarakbilinmeyeni tahmin işlemi yapılırsa iki birleştirmedeğişmezinin yaklaşık GeV'luk bir enerjide eşithale geldiği görülür. Bu kuramlar bu enerjininüzerinde güçlü etkileşimlerin zayıf veelektromanyetik etkileşimlerle birleştiğini ama

daha düşük enerjilerde kendiliğinden simetrikırılmasının gerçekleştiğini öne sürerler.

1015 GeV'luk bir enerji herhangi bir laboratuvarekipmanının kapasitesinin ötesindedir.Günümüzdeki parçacık hızlandırıcıları yaklaşık10 GeV'luk kütle merkezi enerjileri üretebiliyor.Gelecekte kurulacak olanlar ise 100 GeV'luk ya daona yakın enerji üretecekler. Bu düzey Salam-Weinberg kuramına göre elektromanyetikkuvvetlerle zayıf kuvvetlerin birleşik hale gelmesigerektiği enerji aralığını incelemek için yeterlidir.Ancak zayıf ve elektromanyetik etkileşimlerinkuvvetli etkileşimlerle birleşeceğinin öngörüldüğüçok yüksek enerji düzeyleri için yeterli değildir.Bununla birlikte büyük birleşik kuramlarınlaboratuvarda denenebilir düşük enerji öngörüleribulunabilir. Örneğin, kuramlar protunun tamamenkararlı olmadığını ve 10 yıl gibi bir süreninsonunda bozunacağını öngörür. Yaşam süresiüzerine mevcut deneysel alt sınır yaklaşık 10 yıldır

ve bunu geliştirmek olanaklı olmalıdır.

Başka bir gözlenebilir kestirim Evren'dekibaryonların fotonlara oranıyla ilgilidir. Fizikyasaları parçacıklar ve antiparçacıklar için aynıgörünmektedir. Daha kesin bir şekilde söylenecekolursa, bu yasalar parçacıklar karşıparçacıklarla,sağ yönlüler sol yönlülerle değiştirildiğinde vetüm parçacıkların hızları ters yöne çevrildiğindeaynı kalmaktadır. Bu CPT teoremi olarak bilinirve herhangi bir akla uygun kuramda bulunmasıgereken temel varsayımların bir sonucudur. Öteyandan Dünya ve gerçekte tüm Güneş Sistemi,herhangi bir antiproton ya da antinötroniçermeksizin proton ve nötronlardan oluşmuştur.Gerçekte parçacıklar ve antiparçacıklar arasındakibu dengesizlik, varoluşumuzun bir başkaönkoşuludur. Çünkü eğer Güneş Sistemi parçacıkve antiparçacıkların eşit bir karışımındanoluşsaydı. bunların hepsi geriye yalnızcaradyasyon bırakarak birbirlerini yokedeceklerdi.

Bu tür bir imha radyasyonunun yokluğunu dikkatealarak galaksimizin antiparçacıklar yerinetamamen parçacıklardan oluştuğu sonucunavarabiliriz. Öteki galaksiler için doğrudankanıtlara sahip değiliz ama onların daparçacıklardan oluştuğu ve bir bütün olarakEvren'de parçacıkların antiparçacıklardan her 108fotonda bir parçacık daha fazla olduğugörülmektedir. Bu antropik ilkeyle açıklanmayaçalışılabilir ama büyük birleşik kuramlar gerçektebu dengesizliği açıklamaya yarayan birmekanizmayı sağlarlar. Tüm etkileşimlerin C(parçacıkların antiparçacıklarla yer değiştirmesi).

P (sağ yönlülerin sol yönlülerle değişimi), ve T(zamanın yönünün tersine çevrilmesi) bileşimialtında değişmez görünmesine karşın, yalnız Taltında değişmez olmayan etkileşimlerinbulunduğu bilinmektedir. Genişlemenin verdiğiçok belirgin bir zaman okunun bulunduğu enerken evren döneminde bu etkileşimler

antiparçacıklardan daha fazla sayıda parçacıküretebilirdiler. Ancak sayıları modele çok bağımlıolduğundan gözlemle uyum büyük birleşikkuramların bir doğrulaması olmaktan uzaktır.

Şimdiye kadar sarfedilen çabaların çoğu, fizikseletkileşimlerin ilk üç kategorisinin, güçlü ve zayıfnükleer kuvvetler ve elektromanyetizminbirleştirilmesine yöneltilmişti. Dördüncü vesonuncusu, kütlesel çekim ihmal edilmiştir.Bunun haklı bir nedeni, kütlesel çekim etkisininçok zayıf olmasıdır. Kuantum kütlesel çekimetkileri ancak herhangi bir parçacıkhızlandırıcısında görülebilenlerin ötesindekiparçacık enerjilerinde büyük olabilecektir. Başkabir neden, kütlesel çekimin yenidennormalleştirilebilir görünmemesidir. Sonlu sayıdayanıtlar elde etmek için, sonsuz sayıdabelirlenmemiş sonlu artık veren sonsuz sayıdasonsuz çıkarma yapılması gerekebilir. Ancaktamamen birleşik bir kuram elde edilecekse,

kütlesel çekim de buna dahil edilmek zorundadır.Ayrıca klasik genel görecelik kuramı kütleselçekim alanının sonsuz derecede güçlü olduğuuzay-zaman tekilliklerinin varlığını öngörüyor. Butekillikler, geçmişte Evren'in şimdikigenişlemesinin başlangıcında (Büyük Patlamada)vardı ve gelecekte de yıldızların ve büyükolasılıkla Evren'in kendisinin çöküşündebulunacaktır. Tekillik öngörüleri klasik kuramınçökeceğine işaret eder görünüyor. Ancak kütleselçekim alanının kütlesel çekim kuantum etkilerininönem kazanmasını sağlayacak derecedegüçlenmesine kadar klasik kuramın çökmesi içinbir neden görünmüyor. Bu nedenle, eğer Evren'inilk zamanlarını tanımlamak ve yalnızca antropikilkeye başvurmanın ötesinde başlangıç koşullarıiçin bazı açıklamalar getirmek istiyorsak kütleselçekimin kuantum kuramı

Böyle bir kuram ayrıca "zaman gerçekten birbaşlangıca ve belki klasik genel görecelik

kuramının öngördüğü gibi bir sona sahip mi?" yada "Büyük patlama ve Büyük Çatırtı'dakitekillikler bir şekilde kuantum etkileriyle mioluşuyor?" gibi sorulara yanıt bulabilmek için degereklidir. Uzay ve zamanın kendi yapılarının dabelirsizlik ilkesine tabi olduğunudüşündüğümüzde, bu soru iyi tanımlanmış biranlam vermenin çok zor olacağı bir sorudur.Kişisel görüşüm, belirli bir matematiksel anlamdaonları geçerek zamana devam edilebilirse de,tekilliklerin büyük olasılıkla hala varolduklarıdır.Ancak bilinç yada ölçme yeteneğiyle ilişkili öznel,zaman kavramı bir sona ulaşacaktır.

Kütlesel çekimin kuantum kuramının eldeedilmesi ve onunla öteki üç kategoridekietkileşimlerin birleştirilmesi konusunda beklenennedir? En büyük umut genel göreceliğin süperkütlesel çekim olarak adlandırılan bir uzantısındayatıyor görünmektedir. Bunda kütlesel çekimetkileşimini taşıyan spin-2 parçacığı gravitonun,

süpersimetri dönüşümleri kanalıyla bazı düşükspinli başka alanlarla bağlantısı vardır. Böyle birkuram, yarım-tam sayılı spin parçacıklarıylatemsil edilen "madde" ile tamsayılı spinparçacıklarıyla temsil edilen "etkileşimler"arasındaki eski ikiye bölme işlemini ortadankaldırdığı için daha üstündür. Onun bir başkabüyük üstünlüğü de kuantum kuramında ortayaçıkan çok sayıdaki sonsuzluğun birbirini yoketmesidir. Ancak herhangi bir sonsuz çıkarmaolmaksızın sonlu olan bir kuram verecek şekildehepsinin birbirini götürüp götürmedikleri henüzbilinmemektedir. Öyle oldukları umuluyor, çünkükütlesel çekimi kapsayan kuramların ya sonsuz yada yeniden normalleştirilemez olduklarıgösterilebilir, yani herhangi bir sonsuz çıkarmayapmak zorunluysa, bunu karşılık gelen sonsuzsayıda belirlenmemiş kalanla sonsuz sayıdayapmak zorunlu olacaktır. Böylece süper kütleselçekimdeki tüm sonsuzlukların birbirleriniyokettiği ortaya çıkarsa biz yalnızca tüm madde

parçacıkları ve etkileşimlerini tamamenbirleştirmekle kalmayan, ama aynı zamandabelirlenmemiş herhangi bir yenidennormalleştirme parametresinin kalmamış olmasıanlamında tam bir kurama sahip olabiliriz.

Kütlesel çekimi öteki fiziksel etkileşimlerlebirleştiren kuram bir yana, henüz uygun birkuantum kütlesel çekim kuramına da sahipdeğilsek de, onun taşıması gereken bazı özelliklerhakkında bir fikrimiz var. Bunlardan biri, kütleselçekimin uzay-zamanın nedensel yapısınıetkilemesiyle ilgilidir; yani kütlesel çekim hangiolayların birbiriyle nedensel olarak bağlantılıolabileceğini belirler. Klasik genel görecelikkuramında bunun bir örneği, kütlesel çekimalanının herhangi bir ışık ya da başka sinyaligeriye içine doğru çekecek ve dışarı çıkarmayacakkadar güçlü olduğu bir uzay-zaman bölgesi olankaradeliklerdir. Karadeliğin yakınındaki yoğunkütlesel çekim alanı, bir karadeliğe düşen, öteki

sonsuzluğa kaçan parçacık ve antiparçacıkçiftlerinin yaratılmasına neden olur. Kaçanparçacık karadelik tarafından yayılmış görünür.Karadelikten belirli bir uzaklıktaki bir gözlemciyalnızca dışarı giden parçacıkları ölçebilir vedeliğin içine düşenleri gözleyemediği için onlarladışarı gidenler arasında ilişki kuramaz. Bu, dışarıgiden parçacıkların belirsizlik ilkesine konuolanın ötesinde daha yüksek bir rastgelelik vekestirilemezlik düzeyine sahip oldukları anlamınagelir. Normal durumlarda belirsizlik ilkesi birparçacığın ya konumu ya hızı ya da konumu ilehızının bir birleşimi hakkında kesin bir kestirimdebulunulabileceği anlamına gelir. Böylece kabacasöylersek, insanın kesin öngörülerde bulunmayeteneği yarıya iner. Ancak bir karadeliktenyayımlanan parçacıklar durumunda, karadeliğiniçinde neler olduğunu kimsenin gözleyememesi,yayılan parçacıkların ne konumu ne de hızıhakkında kesin bir kestirimde bulunulamayacağıanlamına gelir. Yapılabilecek tek şey,

parçacıkların belirli modlarda yayılmaolasılıklarını vermektir.

Bu nedenle, öyle görülüyor ki bir birleşik kurambulsak bile belki yalnızca istatistiksel öngörülerdebulunabileceğiz. Ayrıca gözlediğimiz tek birevrenin var olduğu düşüncesinden de vazgeçmekzorunda kalacağız. Onun yerine içinde bir olasılıkdağılımıyla mümkün tüm evrenlerin birtopluluğunun bulunduğu bir resim kabul etmekzorunda kalacağız. Bu Evren'in niçin BüyükPatlamada hemen hemen mükemmel bir ısıldengede başladığını açıklayabilir. Çünkü ısıldenge en büyük sayıda mikroskopik düzenlenişeve bu nedenle de en büyük olasılığa karşılıkgelecektir. Voltair'in filozofu Pangloss'utekrarlarsak: "Tüm olanaklı dünyaların en olasıolanında yaşıyoruz".

Çok uzak olmayan gelecekte tam bir birleşikkuram bulmamız konusunda beklentiler nelerdir?Gözlemlerimizi daha küçük ölçeklere ve daha

yüksek enerjilere her yöneltişimizde yeni yapıkatmanları keşfettik. Bu yüzyılın başında, 3x10eV'luk tipik bir enerji parçacığıyla yapılan Brownhareketinin keşfi maddenin sürekli olmadığını,atomlardan oluştuğunu ortaya koydu. Ondan kısabir süre sonra da, bu bölünemez olarak görülenatomların birkaç elektron-voltluk enerjileriyle birçekirdek etrafında dönen elektronlardan oluştuğubulundu. Daha sonra sırasıyla çekirdeğin temelparçacıklar olarak adlandırılan proton venötrondan oluştuğu ve bunların eV'luk nükleerbağlarla birarada tutulduğu anlaşıldı. Bu öykününen son bölümü proton ve nötronun 109 eV'lukbağlarla birarada bağlı tutulan kuarklardanoluştuğunu bulmamızdır. Kuramsal fizikteşimdiden büyük bir yol almış olmamızın kefaretiise, sonuçlarını önceden göremediğimiz bir deneyigerçekleştirebilmek için çok büyük makinaların veönemli miktarda paranın gerekli hale gelmesidir.

Geçmiş deneyimimiz, gittikçe yükselen enerjilerde

sonsuz bir yapı katmanları dizisi bulunduğunudüşündürebilir. Gerçekten buna benzer sonsuzakadar giden kutu içinde kutu görüşü, Çin'deDörtlü Çete döneminde resmi 10-33 doğmaydı.Ancak kütlesel çekim yalnızca cm gibi çok küçükbir uzunluk ölçeğinde ya da 1028 eV gibi çokyüksek bir enerji düzeyinde de olsa bir sınırsağlıyor görünmektedir. Bundan küçük uzunlukölçeklerinde, uzay-zamanın düzgün süreklilikdavranışını bırakacağı ve kütlesel çekim alanınınkuantum dalgalanmaları yüzünden köpüğebenzeyen bir yapı kazanacağı beklenir.

Şimdiki yaklaşık 10 eV'Iuk deneysel sınırımı, ilekütlesel çekim için kritik enerji olan 1028 eV'lukdikey arasında henüz keşfedilmemiş çok büyük birbölge vardır. Büyük birleşik kuramların yaptığıgibi bu çok büyük aralıkla yalnızca bir ya da ikiyapı katmanı olduğunu düşünmek sallık olarakgörünebilir. Ancak iyimser olmak için nedenlervardır. Şu anda, en azından, kütlesel çekimin öteki

fiziksel etkileşimlerle yalnızca bir süper kütleselçekim kuramı içinde birleştirilebileceğigörülmektedir. Böyle kuramların sınırlı sayıdaolacağı görülüyor. Özellikle, bu tür kuramların enbüyüğü. N=8 genişletilmiş süper kütlesel çekimolarak adlandırılan kuram vardır. Bu. bir graviton.gravitino olarak adlandırılan sekiz spin-3/2parçacığı, yirmi sekiz spin-1 parçacığı, elli altıspin-1/2 parçacığı ve yetmiş spin 0 parçacığıiçeriyor. Bu kadar büyük sayılar güçlü ve zayıfetkileşimlerde gözlemler göründüğümüz tümparçacıkları açıklamaya yetecek büyüklüktedeğildir. Örneğin N=8 kuramı yirmi sekiz spin-1parçacığına sahiptir. Bunlar güçlü etkileşimleritaşıyan gluonları ve zayıf etkileşimleri taşıyan dörtparçacıktan ikisini açıklamak için yeterlidir. Amaöteki ikisi için yetersizdir. Bu nedenle gluonlar yada kuarklar gibi gözlemlenen parçacıkların birçoğunun ya da çoğunluğunun gerçekte o andagöründükleri gibi temel parçacıklar olmadığına vetemel N=8 parçacıklarının bağıl durumları

olduğuna inanmak zorunlu olacaktır. Görülebilirbir gelecekte ya da şimdiki ekonomik eğilimlerebakarak değerlendirdiğimizde hiç bir zaman, bubileşik yapıları incelemeye yetecek güçtehızlandırıcılara sahip olabilmemiz pek olası değil.Yine de. bu bağıl yapıların iyi tanımlanmış N=8kuramından çıkmış olmaları şimdi ya da yakıngelecekte ulaşılabilecek enerjilerde denenebilecekbazı kestirimlerde bulunmamıza olanaksağlayacaktır. Böylece bu durumelektromanyetizm ile zayıf etkileşimleri birleştirenSalam-Weinberg kuramının durumunabenzeyebilir. Bu kuramın düşük enerji öngörülerigözlemle o kadar uyum içindedir ki. birleşmeningerçekleşeceği enerjiye henüz ulaşmadığımızhalde kuram genel olarak kabul edilmektedir.

Evren'i tanımlayan kuramda çok ayırt edici bir şeyolmalıdır. Öteki kuramlar yalnızca bulanlarınakıllarında var olurken bu kuram niçin yaşamkazanıyor? N=8 süper kütlesel çekim kuramı,

özgün olacak bazı niteliklere sahiptir. Bu kuramın

1-Dört boyutlu olan

2-Kütlesel çekimi içeren

3-Herhangi bir sonsuz çıkarma olmadan sonluolan tek teori olabileceği anlaşılıyor.

Parametresiz tam bir kurama sahip olacaksaküçüncü özelliğin zorunlu olduğunu belirtmişbulunuyorum. Ancak antropik ilkeyebaşvurmaksızın birinci ve ikinci özellikleriaçıklamak zordur. Birinci ve üçüncü özelliklerisağlayan ama kütlesel çekimi içermeyen tutarlı birkuramın olabileceği görülüyor. Ancak böyle birevrende karmaşık yapıların gelişimi için büyükolasılıkla zorunlu olan maddenin büyük kümelerhalinde biraraya toplanmasını sağlayacak çekimkuvvetleri bakımından muhtemelen bu yeterliolmayacaktır. "Uzay-zaman neden dört boyutluolmalı?" sorusu, normal olarak fiziğin alanı

dışında olduğu düşünülen bir sorudur. Bununlabirlikte onun için de uygun bir antropik ilke tezivardır. İkisi uzay ve biri zaman olmak üzere üçuzay-zaman boyutunun herhangi bir karmaşıkorganizma için yetersiz olduğu açıktır. Öte yandaneğer üçten fazla uzay boyutu olsaydı, gezegenlerinGüneş etrafındaki veya elektronların çekirdeketrafındaki yörüngeleri kararsız olacak ve içeriyedoğru sarmallar çizmeye eğilim gösterecekti.Geriye birden fazla zaman boyutunun bulunmasıolasılığı kalıyor ama böyle bir evreni imgelemeninçok zor olduğunu düşünüyorum.

Şimdiye kadar dolaylı olarak en temel kuramniteliğinde bir kuramın varlığını kabul ettim. Amagerçekte var mı? En azından üç olasılıkgörünüyor;

1-Tam bir birleşik kuram var.

2-En temel kuram niteliğinde bir kuram yokturama zincirin yeterince aşağısında bir teorinin

alınmasıyla herhangi bir özel gözlemler sınıfıhakkında kestirimde bulunulabilen sonsuz birteoriler dizisi vardır.

3-Bir kuram yok. Gözlemler belirli bir noktanınötesinde tanımlanamaz ya da kestirilemez,gelişigüzeldirler.

Üçüncü görüş onyedinci ve onsekizinci yüzyıllarınbilim adamlarına karşı kullanılan bir tez olarakileri sürüldü. "Bilim adamları Tanrı'nın fikrinideğiştirme özgürlüğünü azaltacak yasaları nasılformüle edebilirlerdi?". Ama yaptılar ve oldu.Modern zamanlarda üçüncü olasılığı planımızıniçine katarak tamamen yok ettik: kuantummekaniği temel olarak bilmediklerimizin vekestirimde bulunamadıklarımızın bir kuramıdır.

İkinci olanak gittikçe yükselen enerjilerde sonsuzbir yapılar dizisi resmine karşılık gelir. Daha öncede belirttiğim gibi bu olanaksız görülüyor. ÇünküeV'luk Planck enerjisinin bir sınır olacağı

düşünülmektedir. Bu durumda geriye birinciolanak kalıyor. Şu anda N=8 süper kütlesel çekimkuramı, görünen tek adaydır(1) . Ama gelecekbirkaç yıl içinde bu kuramın iyi olmadığınıgösterme olanağına sahip can alıcı hesaplamalargeliştirebiliriz. Eğer teori bu testleri aşarsa,kestirimlerde bulunmamızı sağlayacak hesaplamayöntemleri geliştirmemizden ve yerel fizikselyasaların yanısıra Evren'in ilk koşullarınıaçıklayabilmemizden önce muhtemelen dahabirkaç yıl geçmesi gerekecektir. Bunlargelecekteki yaklaşık yirmi yıllık dönemdekuramsal fizikçiler için önemli problemlerolacaktır. Fakat biraz alarmlı bir notla bitirirsek,ondan daha fazla zaman olmayabilir. Şimdikidurumda bilgisayarlar araştırmalarımızda yararlıbir yardımcıdır, ama insan aklıyla yönetilmelerizorunludur. Ancak son yıllardaki hızlıgelişmelerini temel alınarak gelecek için tahmindebulunulursa kuramsal fiziği tümüyle elegeçirmelerinin çok mümkün olduğu görülür. Bu

nedenle belki kuramsal fizik için değil, amakuramsal fizikçiler için son yakındır.

(*)Süper kütlesel çekim teorileri 1, 2 ve 3özelliklerini taşıyan tek parçacık teorileri gibigörünüyor, fakat bu yazının yazılışından berisüpersicim teorileri denen teorilere yönelikbüyük bir ilgi dalgası yükselmiştir. Bunlardatemel nesneler nokta parçacıklar değil küçüksicim döngüleri gibi uzatılmış nesnelerdir.Burada fikir bize bir parçacık olarak görünenşeyin bir döngüdeki bir titreşim olduğudur. Busüpersicim teorileri düşük enerji sınırında süperkütlesel çekime indirgenir görünüyorlar, fakatşimdiye kadar süpersicim teorisinden deneyselolarak test edilebilir kestirimler elde etmede çokaz başarı sağlanmıştır.

EINSTEININ RÜYASI(*)

Yirminci yüzyılın ilk yıllarında iki yeni teori uzayve zaman ile gerçeğin kendisine ilişkin düşünüşşeklimizi tamamen değiştirdi. Yetmiş beş yıldanfazla bir zaman sonra hala onlann sonuçlanüzerinde çalışmakta ve onlan Evren'deki herşeyitanımlayacak birleşik bir teori halindebirleştirmeye uğraşmaktayız. Bu iki teori genelgörecelik teorisi ve kuantum mekaniğidir. Genelgörecelik kuramı uzay ve zamanla ve onlarınbüyük bir ölçekte Evren'deki madde ve enerjitarafından nasıl eğrildikleri veya büküldükleri ileilgilenir. Diğer taraftan kuantum mekaniği ise çokküçük ölçeklerle uğraşır.

(*) Temmuz 1991'de Tokyo'da NTT DataCommunications Systems Corporation ParadigmSession'da yapılan bir konuşma

Onun içinde, bir parçacığın konum ve hızının aynıanda hiç bir zaman kesin olarak ölçülemeyeceğini

söyleyen, belirsizlik ilkesi yer alır. Birini dahahassas olarak ölçtükçe diğerini daha az hassasolarak ölçersiniz. Her zaman bir belirsizlik veyaşans unsuru vardır ve bu küçük ölçekte maddenindavranışını temel bir şekilde etkiler. Genelgörecelik hemen hemen tek başına Einstein'ınişiydi ve Einstein kuantum mekaniğiningelişiminde de önemli bir rol oynadı. Kuantummekaniği hakkındaki duygularını şu cümledeözetlemiştir: "Tanrı zar atmaz". Fakat tüm kanıtlarTanrı'nın uslanmaz bir kumarbaz olduğunu vemümkün olan her vesileyle zar attığınıgöstermektedir.

Bu yazıda bu iki teorinin ardındaki temel fikirlerive Einstein'ın kuantum mekaniğinden nedenhuzursuz olduğunu aktarmaya çalışacağım. Aynızamanda, bu iki teori birleştirilmeye çalışıldığındagerçekleşecekmiş gibi görünen dikkate değerşeylerin bazılarını da anlatacağım. Bunlar,zamanın kendisinin yaklaşık on beş milyar yıl

önce bir başlangıcı olduğunu ve gelecekte birnoktada sonunun gelebileceğini göstermektedir.Ama bir başka tür zamanda Evren'in hiç sınırıyoktur. O ne yaratılır, ne de yok edilir. O yalnızcavardır.

Görecelik kuramıyla başlayacağım. Ulusal yasalaryalnızca bir ülke içinde geçerlidir, fakat fizikyasaları İngiltere'de, Birleşik Devletlerde veJaponya'da aynıdır. Bu yasalar aynı zamandaMars'ta ve Andromeda galaksisinde de aynıdır.Yalnızca bu kadar değil, hangi hızla hareketediyorsanız edin, bu yasalar aynıdır. Bu yasalarhızlı trende veya bir jet uçağında neyse yerdeduran birisi için de aynıdır. Aslında kuşkusuzyeryüzünde hareketsiz olan biri bile Güneşetrafında saniyede 18.6 mil (30 kilometre) hızlahareket etmektedir. Güneş de galaksi etrafındasaniyede yüzlerce kilometre hızla hareketetmektedir vb. Yine de, tüm bu hareketler fiziğinyasaları için bir fark yaratmaz, bunlar tüm

gözlemciler için aynıdır.

Sistemin hızının bağımsızlığı, ilk olarak güllelerveya gezegenler gibi nesnelerin hareket yasalarınıgeliştiren Galile tarafından keşfedildi. Ancakinsanlar gözlemcinin hızının bağımsızlığını, ışığınhızını yöneten yasaları da kapsayacak şekildegenişletmeye çalıştıklarında bir problem ortayaçıktı. On sekizinci yüzyılda ışığın kaynaktangözlemciye anında ulaşmadığı, onun yerine bellibir hızla, yaklaşık olarak saniyede 186.000 mil(300.000 kilometre) hızla gittiği keşfedilmişti.Fakat bu hız neye göre idi? Uzayda ışığın geçtiğibir ortam olması gerektiği anlaşılıyordu. Buortama esir dendi. Işık dalgalarının esirdensaniyede 186.000 mil hızla geçtiği düşünülüyordu,bu da esire göre hareketsiz olan bir gözlemcininışığın hızını saniyede 186.000 mil olarak ölçeceği,fakat esirde hareket halindeki bir gözlemcinindaha yüksek veya daha düşük bir hız ölçeceğianlamına geliyordu. Özel olarak, yeryüzü ,Güneş

etrafındaki yörüngesinde esirde hareket ederkenışığın hızının değişmesi gerektiğine inanılıyordu.Ancak 1887 yılında Michelson ve Morleytarafından yapılan dikkatli bir gözlem ışığınhızının her zaman aynı olduğunu gösterdi.Gözlemci hangi hızla ilerliyor olursa olsun, herzaman ışığın hızını saniyede 186.000 mil olarakölçecekti.

Bu nasıl doğru olabilir? Farklı hızlarda hareketeden gözlemcilerin hepsi ışığı aynı hızda nasılölçebilirler? Bunun yanıtı, eğer uzay ve zamankonusundaki normal fikirlerimiz geçerliyse,ölçemeyecekleridir. Ancak 1905 yılında yazdığıünlü bir yazıda Einstein evrensel zaman fikrinibırakırlarsa böyle gözlemcilerin hepsinin aynı ışıkhızını ölçebileceklerine işaret etmiştir. Herbiriyanında taşıdığı bir saatle ölçülen, kendi bireyselzamanına sahip olacaktır. Bu farklı saatlertarafından ölçülen zamanlar, eğer birbirine göreyavaş hareket ediyorlarsa, hemen hemen tam

olarak uyuşacaktı fakat eğer saatler yüksek hızlahareket ediyorsa farklı saatler tarafından ölçülenzamanlar önemli ölçüde farklı olacaktı. Bu etkigerçekten yerdeki bir saatle ticari bir uçaktakisaati kıyaslayarak gözlemlenmiştir; uçaktaki saatyerdeki saate kıyasla biraz daha yavaş çalışır.Ancak normal yolculuk hızlarında saatlerin hızlarıarasındaki farklar çok küçüktür. Yaşamınıza birsaniye eklemek için Dünya etrafında dört yüzmilyon defa dolaşmanız gerekir; bu arada uçakdaverilen yemekler ömrünüzün çok daha (azlakısalmasına yolaçacağını da unutmayın.

Kendi bireysel zamanlarına sahip olmak, farklıhızlarda yolculuk yapan insanların ışık hızını aynıölçmelerini nasıl doğurur? Bir ışık sadmesininhızı onun iki olay arasında yol aldığı uzaklığınolaylar arasındaki zaman aralığına bölünmesiylebulunur. (Bu anlamda bir olay uzayda tek birnoktada, zamanda belirli bir noktada olan birşeydir). Farklı hızlarda hareket eden insanlar iki

olay arasındaki uzaklık konusunda görüş birliğiiçinde olmayacaktır. Örneğin bir karayolundanaşağı inen bir arabanın hızını ölçersem, onunyalnızca bir kilometre ilerlemiş olduğunudüşünebilirim, fakat Güneş üzerindeki biri için oyaklaşık 1800 kilometre ilerlemiştir, çünkü arabayoldan inerken yeryüzü hareket etmiş olacaktır.Farklı hızlarda hareket eden insanlar olaylararasında farklı uzaklıklar ölçtüklerinden, ışığınhızı konusunda görüş birliğine varmaları için aynızamanda farklı zaman aralıkları ölçmüş olmalarıgerekir.

Einstein'ın o ünlü 1905 yazısında önerdiği orijinalgörecelik teorisi şimdi bizim özel görecelik teorisidiye isimlendirdiğimiz şeydir. Bu teori nesnelerinuzay ve zamanda nasıl ilerlediklerini tanımlar. Buteori zamanın kendi başına var olan evrensel birnicelik olmadığını gösterir. Onun yerine, gelecekve geçmiş yalnızca uzay-zaman olarakisimlendirilen bir şey içinde yukarı ve aşağı, sol ve

sağ, ileri ve geri gibi yönlerdir. Zamanda yalnızcagelecek yönünde ilerleyebilirsiniz, fakat ona birazaçılı gidebilirsiniz. Bu nedenle zaman farklıhızlarda geçebilir.

Özel görecelik teorisi zamanı uzaylabirleştirmiştir, fakat uzay ve zaman hala içindeolayların olduğu sabit bir arkaplandır. Uzay-zaman içinde farklı yollardan gitmeyiseçebilirsiniz fakat yaptığınız hiçbir şey uzay vezamanın arkaplanında değişiklik yapamaz. AncakEinstein 1915 yılında genel görecelik kuramınıformüle ettiğinde tüm bunlar değişti. Einsteinkütlesel çekimin yalnızca değişmez uzay-zamanarkaplanı içinde çalışan bir kuvvet olmadığışeklindeki devrimci fikre sahipti. Kütlesel çekim,uzay-zamanın içindeki kütle ve enerjinin nedenolduğu bir bükülmeydi. Gülleler ve gezegenlergibi nesneler uzay-zamanda doğru bir çizgidehareket etmeye çalışırlar, fakat uzay zaman düzolmayıp bükülü. eğrilmiş olduğu için yolları

bükülmüş görünür. Yeryüzü uzay-zamanda düzbir çizgide hareket etmeye çalışmaktadır, fakatGüneş'in kütlesinin yarattığı uzay-zamanın eğriliğionun güneş etrafında bir daire içinde gitmesineyol açar. Benzer şekilde. ışık düz bir çizgideilerlemeye çalışır, fakat uzay-zamanın Güneş'inetrafındaki eğriliği, uzak yıldızlardan gelen ışığın.Güneş'in yakınından geçmesi durumunda,bükülmesine yol açar. Normal olarak, gökyüzündeGüneş'le hemen hemen aynı yönde olan yıldızlarıgörmek mümkün değildir. Ancak Güneş ışığınınbüyük kısmının ay tarafından engellendiği birgüneş tutulması sırasında, bu yıldızlardan gelenışık gözlemlenebilir. Einstein genel görecelikkuramını, koşulların bilimsel gözlemler içinuygun olmadığı, I. Dünya Savaşı sırasında yarattı;fakat savaştan hemen sonra İngiltere'de yapılan biraraştırmada 1919 yılının güneş tutulmasıgözlemlendi ve genel görecelik kuramınınkestirimleri doğrulandı : uzay-zaman düz değildir,fakat içindeki madde ve enerjiyle eğrilmiştir.

Bu Einstein'ın en büyük zaferiydi. Bu keşif uzayve zamanı düşünüş şeklimizi tamamen değiştirdi.Onlar artık içinde olayların olduğu pasif birarkaplan değillerdi. Artık uzay ve zamanınEvren'de olup bitenden etkilenmeden sonsuzakadar devam ettiğini düşünemezdik. Onlar artıkiçlerinde oluşan olayları etkileyen ve buolaylardan etkilenen dinamik niceliklerdi.

Kütle ve enerjinin önemli bir özelliği her zamanpozitif yüklü olmalarıdır. Bu nedenle kütleselçekim her zaman nesneleri birbirine doğru çeker.Örneğin yeryüzünün kütlesel çekimi Dünya'nın zıttaraflarında bile bizi ona doğru çeker. Bu nedenleAvustralya'daki insanlar dünyadan düşmezler.Benzer şekilde Güneş'in kütlesel çekimigezegenleri onun etrafında yörüngede tutar veyeryüzünün gezegenler arası uzayın karanlığınafırlamasını önler. Genel göreceliğe göre, kütleninher zaman pozitif olması uzay-zamanınyeryüzünün yüzeyi gibi tekrar kendi üzerine

eğrilmiş olması anlamına gelir. Eğer kütle negatifolsaydı, uzay zaman bir eğerin yüzeyi gibi diğeryönde kıvrılmış olurdu. Kütlesel çekimin çekiciolduğunu yansıtan bu uzay zamanın pozitifeğriliği, Einstein tarafından büyük bir problemolarak görülmüştü. O zamanlar yaygın olarakEvren'in statik olduğuna inanılıyordu, ama eğeruzay ve özellikle zaman kendi üzerine eğrilmişse,Evren bugünkü haliyle hemen hemen aynıdurumda sonsuza kadar nasıl devam edebilirdi?

Einstein'ın orijinal genel görecelik denklemleriEvren'in ya genişliyor ya da büzülüyor olmasıgerektiği kestiriminde bulunuyordu. Bu nedenle okütlesel çekim kuvvetine karşı koymak üzere,Evren'deki kütle ve enerjiyle uzay-zamanıneğriliğinin bağlantısını kuran denklemlere yeni birterim ekledi. Bu "kozmolojik değişmez” denen şeyitici bir kütlesel çekim etkisine sahipti. Böylecemaddenin çekimini kozmolojik değişmezin itişiyledengelemek mümkün idi. Bir başka deyişle,

kozmolojik değişmez tarafından üretilen uzay-zamanın negatif eğriliği Evren'deki kütle ve enerjitarafından üretilen uzay-zamanın pozitif eğriliğiniyok edebilirdi. Bu şekilde, aynı durumda sonsuzakadar süren bir evren elde edilebilirdi. Einstein,kozmolojik terim olmayan orijinal denkleminebağlı kalmış olsaydı, evrenin ya genişlediği, ya dabüzüldüğü kestiriminde bulunurdu.

Edwin Hubble'ın, uzak galaksiler üzerinde yaptığıgözlemlerin onların kabaca bizden uzaklıklarıylaorantılı hızlarla uzaklaştıklarını gösterdiği 1929yılına kadar, Evren'in statik olmayıp genişlediğikonusunda kanıt yoktu. Galaksiler arasındakiuzaklıklar zamanla artmaktadır. Evrengenişlemektedir. Daha sonraları Einsteinkozmolojik değişmezi "yaşamımın en büyük gafı"olarak nitelendirmiştir.

Fakat kozmolojik değişmez ile veya o olmadan,maddenin, uzay-zamanın kendi üzerindeeğrilmesine neden olduğu gerçeği, genel olarak

öyle kavranmasa da, bir problem olarak kaldı.Bunun anlamı maddenin bir bölgeyi kendisinietkili olarak Evren'in kalanından kesip ayıracakkadar kendi üzerinde eğriltebileceği idi. Bu bölgekara delik olarak isimlendirilecek şey halinegelecekti. Nesneler kara deliğin içine düşebilirfakat hiçbir şey oradan kaçıp kurtulamaz. Dışarıçıkmak için ışığın hızından daha hızlı hareketetmeleri gerekir, buna da genel görecelik kuramıtarafından izin verilmemektedir. Böylece karadeliğin içindeki nesne hapsolmuş olacak vebilinmeyen bir yüksek yoğunluk durumunaçökecekti.

Einstein bu çökmenin sonuçlarından çok huzursuzolmuştu ve bunun gerçekleştiğine inanmayıreddetti. Fakat 1939 yılında 'Robert Oppenheimer,Güneş'in kütlesinin iki katından daha fazla kütleyesahip olan bir eski yıldızın tüm nükleer yakıtınıtüketttiğinde kaçınılmaz olarak çökeceğinigösterdi. Daha sonra savaş araya girdi,

Oppenheimer atom bombası projesine katıldı vekütlesel çekim çökmesi ne yönelik ilgisinikaybettti. Diğer bilim adamları yeryüzündeincelenebilir fizikle daha fazla ilgileniyorlardı.Evren'in uzak alanları hakkındaki kestirimleregüvenmiyorlardı, çünkü bunlar gözlemle testedilebilir görünmüyorlardı. Ancak 1960'lardaastronomik gözlemlerin alanı ve niteliğindekibüyük gelişmeler kütlesel çekim çökmesi veEvren'in ilk zamanlarına ilgiyi yenidencanlandırdı. Roger Penrose ve benim bazıteoremleri kanıtlamamıza kadar Einstein'ın genelgörecelik teorisinin bu durumlarda tam olarakneyin kestiriminde bulunduğu konusu açıkdeğildi. Bu teoremler uzay-zamanın kendiüzerinde eğrilmiş olmasının uzay-zamanın birbaşlangıç veya sona sahip olduğu yerler olantekilliklerin bulunduğu anlamına geldiğinigösteriyordu. Uzay-zaman yaklaşık on beş milyaryıl önce Büyük Patlama'da bir başlangıca sahipolmalıydı ve çöken bir yıldızda ve çöken yıldızın

arkada bıraktığı kara deliğe düşen herhangi birşeyde, bir sona ulaşacaktı.

Einstein'ın genel görecelik kuramının tekilliklerinkestiriminde bulunması fizikte bir krize yol açtı.Uzay-zamanın eğriliğinin külle ve enerjidağılımıyla ilişkisini kuran genel görecelikdenklemleri, bir tekillikte tanımlanamaz. Özelolarak genel görecelik. Evren'in Büyük Patlama'danasıl başlaması gerektiği kestiriminde bulunamaz.Bu yüzden genel görecelik tam bir teori değildir.Evren'in nasıl başlaması gerektiğini ve maddekendi kütlesel çekimi altında çöktüğünde neolması gerektiğini belirleyecek bir ek unsurgerektirir.

Gerekli katkı unsurunun kuantum mekaniğiolduğu anlaşılıyor. Einstein 1905'de, özelgörecelik teorisi üzerine yazısını yazdığı yıl, aynızamanda fotoelektrik etki denen bir olay hakkındada yazı yazdı. Belli metallere ışık düştüğündeyüklü parçacıklar yayıldığı gözlemlenmişti. Çok

şaşırtıcı olan şey, eğer ışığın yoğunluğu azal-tılırsa yayılan parçacık sayısının azalması fakather parçacığın yayılma hızının aynı kalmasıydı.Einstein, ışığın herkesin varsaydığı gibi sürekliolarak değişken miktarlarda yayılmayıp bellibüyüklüklerde paketler halinde yayılmasıdurumunda, bunun açıklanabileceğini gösterdi.Işığın yalnızca kuanta denen paketler halindeyayılması fikri bir kaç yıl önce Alman fizikçi MaxPlanck tarafından ileri sürülmüştü. Bu biraz,süpermarketten şekerin tek tek alınamayacağını,yalnızca kilogramlık paketler halindealınabileceğini söylemeye benzer. Planck kuantafikrini kızarmış bir metal parçasının neden sonsuzmiktarda ısı vermediğini açıklamak üzerekullandı; fakat kuantayı basitçe teorik bir hileolarak, fiziksel gerçeklikte herhengi bir şeyekarşılık gelmeyen bir şey olarak düşündü.Einstein'ın yazısı tek tek kuantaları doğrudangözlemleyebileceğimizi gösterdi. Yayılan herparçacık metale çarpan bir ışık kuantumuna

karşılık geliyordu. Bu yaygın şekilde kuantumteorisine çok önemli bir katkı olarakdeğerlendirilmektedir ve ona 1922 yılında Nobelödülü getirmiştir. (Einstein genel görecelikkuramıyla bir Nobel ödülü kazanmış olmalıydı,fakat uzay ve zamanın eğri İmiş olduğu fikri halafazla spekülatif ve tartışmalı sayılıyordu, buyüzden ona onun yerine fotoelektrik etki için birödül verdiler -o kendi başına ödüle layık olmayanbir iş olduğundan değil)

Fotoelektrik etkinin tam sonuçlan, 1925 yılındaWerner Heisenberg'in onun bir parçacığınkonumunu tam olarak ölçme olanağı sağladığınaişaret edişine kadar, kavranmamıştı. Birparçacığın ne olduğunu anlamak için onu ışığatutmanız gerekir. Fakat Einstein çok küçük birmiktarda ışık kullanamayacağımızı, en . azındanbir paket veya kuantum kullanılması gerektiğinigöstermişti. Bu ışık paketi parçacığı etkiler veonun herhangi bir yönde bir hızla hareket

etmesine yol açar. Parçacığın konumunu ne kadarhassas ölçmek isterseniz, kullanmak zorundakalacağınız paketin enerjisi o kadar büyük olur veböylece o parçacığı daha fazla etkiler. Ancak sizparçacığın konumunu nasıl ölçmeye çalışırsanızçalışın, konumundaki belirsizlik ile hızındakibelirsizliğin çarpımı her zaman belirli birminimum miktardan büyük olur.

Heisenberg'in belirsizlik ilkesi bir sistemindurumunun tam olarak ölçülemeyeceğini, buyüzden onun gelecekte tam olarak ne yapacağıkonusunda kestirimde bulunulamayacağınıgöstermiştir. Tüm yapılabilecek şey farklısonuçların olasılıkları hakkında kestirimdebulunmaktır. Einstein'ı o kadar huzursuz eden şeybu şans ya da rasgelelik unsuru idi. Einstein,fiziksel yasaların, gelecekde ne olacağına ilişkinbelirli, muğlak olmayan bir kestirimdebulunmamasına inanmayı reddetti. Fakat nasılifade edilirse edilsin, kuantum olayı ve belirsizlik

ilkesinin kaçınılmaz oldukları ve fiziğin herdalında onlarla karşılaşıldığı konusunda her türkanıt vardır.

Einstein'ın genel göreceliği klasik teori olarakisimlendirilen bir şeydir; yani belirsizlik ilkesinikapsamaz. Bu nedenle genel göreceliği belirsizlikilkesiyle birleştiren yeni bir teori bulunmasıgerekir. Çoğu durumda, bu yeni teori ile klasikgenel görecelik arasındaki fark çok küçükolacaktır. Bunun nedeni, daha önce belirtildiğigibi, kuantum etkilerinin kestirimde bulunduğubelirsizliğin yalnızca çok küçük ölçeklerdeolması, genel göreceliğin ise çok büyük ölçeklerdeuzay-zamanın yapısıyla ilgilenmesidir. AncakPenrose ve benim kanıtladığımız tekillikteoremleri uzay zamanın çok küçük ölçeklerde sonderece eğri İmiş olacağını gösteriyor. O zamanbelirsizlik ilkesinin etkileri çok önemli olacaktırve bazı dikkate değer sonuçlara işaret edergörünmektedir.

Einstein'ın kuantum mekaniği ve belirsizlik ilkesiile problemlerinin bir kısmı onun bir sisteminbelirli bir geçmişi olduğu şeklinde sağduyuyadayanan tasımı kullanmasından ileri gelmektedir.Bir parçacık ya bir yerdedir ya da bir başka yerde.Yarısı bir yerde yansı diğer yerde olamaz. Benzerşekilde astronotların aya ayak basması gibi birolay ya olmuştur ya da olmamıştır. Yan olmuşolamaz. Bu insanın biraz ölü veya biraz hamileolamaması gibidir. Ya öylesiniz, ya da değilsiniz.Fakat eğer bir sistemin belirli tek bir geçmişivarsa belirsizlik ilkesi parçacıkların bir defada ikiyerde olması veya astronotların yalnızca yarı aydaolmaları gibi her türlü paradoksa yol açar.

Einstein'ı o kadar sıkmış olan bu paradokslarıönlemenin güzel bir yolu Amerika'lı fizikçiRichard Feynman tarafından ileri sürülmüştü.Feynman 1948 yılında ışığın kuantum teorisiüzerindeki çalışmasıyla ün kazandı. 1965 yılındabir başka Amerika'lı Julian Schwinger ve Japon

fizikçi Shinichiro Tomonaga ile birlikte Nobelödülü aldı. Fakat o Einstein ile aynı gelenekte,fizikçinin fizikçisiydi. Tantanadan nefret ederdi veNational Academy of Sci-ence'dan, buradakilerinzamanlarının çoğunu hangi bilim adamınınAcademy'ye kabul edilmesi gerektiği konusuüzerinde karar vermekle geçirdiklerini görerek,istifa etti. 1988 yılında ölen Feynman teorik fiziğebir çok katkısıyla anımsanır. Bunlardan biriparçacık fiziğinde hemen hemen her hesaplamadatemel olan onun adını taşıyan diyagramlardır.Fakat daha da önemli bir katkısı geçmişlerintoplamı kavramıydı. Burada fikir bir sisteminklasik kuantum dışı fizikte normal olarakvarsayıldığı gibi uzay-zamanda tek bir geçmişesahip olmadığıdır. Onun yerine, sistem herolanaklı geçmişe sahiptir. Örneğin, belirli birzamanda A noktasında olan bir parçacığıdüşünün. Normal olarak parçacığın A'danuzaklaşırken düz bir çizgi üzerinde hareketedeceği varsayılır. Ancak geçmişlerin toplamına

göre, A'da başlayan herhangi bir yoldailerleyebilir. Bu durum bir kurutma kağıdına birparça mürekkep damlattığınız zamangerçekleşecek şeye benzer. Mürekkep parçacıklarıkurutma kağıdında mümkün olan her yoldanyayılırlar. Kağıdı keserek iki nokta arasındaki düzçizgiyi tıkasanız bile mürekkep köşeden döner.

Parçacığın her yoluna veya geçmişine ilişkin,yolun şekline dayanan bir sayısı olacaktır.Parçacığın A noktasından B noktasına gitmesiolasılığı parçacığı A'dan B'ye götüren tüm yollarlabağlantılı sayıların toplanmasıyla bulunur.Yolların çoğu için yolla ilişkin sayı yakındakiyolların sayılarını hemen hemen siler. Böyleceonlar parçacığın A'dan B'ye gidişinin olasılığınaçok az katkıda bulunurlar. Fakat düz yollarınsayıları hemen hemen düz olan yolların sayılarıylatoplanır. Böylece olasılığa ana katkı düz veyahemen hemen düz olan yollardan gelecektir. Bunedenle bir parçacığın bir köpük odasından

geçerken yaptığı iz hemen hemen düz görünür.Fakat parçacığın yoluna üzerinde bir yarıkbulunan bir duvar gibi bir şey koyarsanız,parçacık yollan yarığın ötesinde yayılabilir.Parçacığı yarıktan geçen düz çizginin uzağındabulma olasılığı yüksek olabilir.

1973 yılında, belirsizlik ilkesinin bir kara delikyakınında eğrilmiş uzay-zamanda bir parçacıküzerindeki etkisini, araştırmaya başladım. Çokdikkate değer ki, kara deliğin tam olarak karaolmayacağını buldum. Belirsizlik ilkesi,parçacıklar ve radyasyonun düzgün bir hızla karadelikten dışarı sızmasına olanak verecekti. Busonuç ben ve başka herkes için tam bir sürprizoldu ve genel bir inançsızlıkla karşılandı. Fakatönceden görülebilmesi ve durumun açık olmasıgerekiyordu. Bir kara delik, ışığın hızından dahayavaş-bir hızda hareket edildiğinde kaçıpkurtulunması olanaksız olan, bir uzay bölgesidir.Fakat Feynman'ın geçmişlerin toplamı,

parçacıkların uzay-zamanda herhangi bir yoldangidebileceklerini söyler. Bu yüzden bir parçacığınışıktan hızlı ilerlemesi mümkündür. Işık hızındandaha yüksek hızda uzun bir yol almasının olasılığıdüşüktür, fakat kara delikten çıkmasına yetecekkadar ışıktan daha hızlı gidebilir ve daha sonraışıktan yavaş ilerleyebilir. Bu şekilde belirsizlikilkesi, parçacıkların en son hapishaneden, bir karadelik olarak düşünülen yerden, kaçıpkurtulmalarına olanak verir. Bir parçacığın Güneşkadar kütlesi olan bir karadelikten dışarıçıkmasının olasılığı çok düşüktür çünkü parçacıkkilometrelerce, ışıktan hızlı gitmek zorundakalacaktır. Fakat Evren'in ilk zamanlarındaoluşmuş çok daha küçük kara delikler olabilir. Builksel kara delikler bir atomun çekirdeğininbüyüklüğünden daha az büyüklükte olabilirler,yine de kütleleri yüz milyar ton, Fuji dağınınkütlesi kadar, olabilir. Bu kara delikler büyük birtrafo kadar çok enerji yayıyor olabilirler. Keşke buküçük kara deliklerden bir tane bulup enerjisini

kullanabilseydik! Fakat göründüğü kadarıylaEvren'de bunlardan fazla sayıda yoktur.

Kara deliklerden radyasyon çıkışı kestirimi,Einstein'ın genel göreceliğini, kuantum ilkesiylebirleştirmenin ilk önemli sonucuydu. Bu kütleselçökmenin göründüğü kadar bir ölü son olmadığınıgösterdi. Bir kara delikteki parçacıklarınyaşamlarının sonuna bir tekillikte ulaşmalarıgerekmiyor. Onun yerine kara delikten kaçıpkurtulabilirler ve dışarda yaşamlarına devamedebilirler. Belki kuantum ilkesi, geçmişlerin,büyük patlama sırasında zamanda bir başlangıca,bir yaratılma noktasına, sahip olmasını önlemeninde mümkün olduğu, anlamına gelmektedir.

Bu yanıtlandırılması çok daha zor bir sorudur,çünkü kuantum ilkesinin yalnızca verilen bir uzay-zaman arkaplanında parçacık yollarına değil,zaman ve uzayın kendi yapılarına uygulanmasınıgerektirir. Gerekli olan şey yalnızca parçacıklariçin değil, uzay ve zamanın tüm dokusu için de

geçmişlerin toplamını almanın bir yoludur. Henüzbu toplamı doğru dürüst nasıl yapacağımızıbilmiyoruz, fakat sahip olması gereken belirliözellikleri biliyoruz. Bunlardan birisi eğeralışılmış gerçek zamanda değil de, sanal zamandenen şeydeki geçmişlerle ilgilenirsek toplamalmanın daha kolay olduğudur. Sanal zamananlaşılması zor bir kavramdır ve kitabımınokuyucuları için en büyük problemlere yol açanında o olması olasıdır. Ben aynı zamandafelsefeciler tarafından da sanal zamanı kullanmamnedeniyle şiddetle eleştirildim. Sanal zamanıngerçek evrenle nasıl bir ilişkisi olabilir? Kanımcabu felsefeciler tarihin derslerini öğrenmemişlerdir.Bir zamanlar Dünya'nın düz olduğu ve Güneş'inonun etrafında döndüğünün açık olduğu kabulediliyordu ama Kopernik ve Galile'ninzamanından beri yeryüzünün yuvarlak olduğu veGüneş'in etrafında döndüğü fikrine yönelmekzorunda kalmış bulunuyoruz. Benzer şekildezamanın her gözlemci için aynı hızla ilerlediği

kabul ediliyordu fakat Einstein'ın zamanından berizamanın farklı gözlemciler için farklı hızlailerlediğini kabul etmek zorunda kalmışbulunuyoruz. Aynı zamanda Evren'in tek birgeçmişi olduğu açık görünüyordu, ama kuantummekaniğinin keşfinden beri Evren'in her olasıgeçmişe sahip olduğunu düşünmek zorundakalmış bulunuyoruz. Sanal zaman fikrinin dekabul etmek zorunda kalacağımız bir şeyolduğunu ileri sürmek istiyorum. Bu Dünya'nınyuvarlak olduğuna inanmakla aynı düzeyde birentellektüel sıçramadır. Sanal zamanın şimdiyuvarlak Dünya'nın olduğu gibi doğal görünmeyebaşlayacağını düşünüyorum. Eğitilmiş dünyadakalan fazla düz dünyacı yoktur.

Sıradan, gerçek zamanı, soldan sağa giden yataybir çizgi gibi düşünebiliriz. Erken zamanlarsoldadır, geç zamanlar sağdadır. Fakat zamanınbir başka yönü, sayfanın yukarısına ve aşağısınagiden bir yönü, olduğunu da düşünebilirsiniz. Bu

zamanın sanal yönü denen şeydir, gerçek zamanadik açılardadır.

Sanal zaman kavramını getirmenin amacı nedir?Neden anladığımız gerçek zamana bağlıkalınmıyor? Bunun nedeni, daha önce söz edilmişolduğu gibi, madde ve enerjinin uzay-zamanınkendi üzerinde katlanmasına yol açmaya eğilimlioluşlarıdır. Gerçek zaman yönünde bu kaçınılmazolarak tekilliklere, uzay-zamanın bir sona ulaştığıyerlere yol açar. Tekilliklerde fiziğin denklemleritanımlanamaz, bu yüzden ne olacağı konusundakestirimde bulunulamaz. Fakat sanal zamanınyönü gerçek zamanla dik açılıdır. Bu da onunuzayda hareket etmeye karşılık gelen üç yönebenzer bir şekilde davrandığı anlamına gelir. Ozaman Evren'deki maddenin yol açtığı uzay-zamanın eğriliği üç uzay yönü ve sanal zamanyönünün arkada buluşmalarına yol açabilir. Yeryüzünün yüzeyi gibi kapalı bir yüzey oluştururlar.Üç uzay yönü ve sanal zaman sınırları veya

kenarları olmayan kendi üzerine kapalı bir uzay-zaman oluştururlar. Uzay-zamanın Dünya'nınyüzeyinin başlangıç veya sona sahip olmasındandaha fazla başlangıç veya son diyeadlandırılabilecek bir noktası olmaz.

1983 yılında Jim Hartle ve ben Evren'ingeçmişleri toplamının gerçek zamandakigeçmişlerden alınmaması gerektiğini ileri sürdük.Onun yerine yeryüzünün yüzeyi gibi kendi üzerinekapanmış olan sanal zamandaki geçmişlerinüzerinden toplam alınmalıdır. Bu geçmişlerdeherhangi bir tekillik veya herhangi bir başlangıçveya son bulunmadığı için onlar içinde ne olduğutamamen fizik yasaları tarafından belirlenir. Bu dasanal zamanda olan şeylerin hesaplanabileceğianlamına gelir. Ve eğer Evren'in sanal zamandageçmişini biliyorsanız, gerçek zamanda nasıldavrandığını hesaplayabilirsiniz. Bu şekildeEvren'deki her şey hakkında kestirimdebulunabilecek tam bir birleşik teori bulmayı

umabiliriz. Einstein yaşamının son yıllarını böylebir teoriyi arayarak geçirdi. Böyle bir teoribulmadı çünkü kuantum mekaniğinegüvenmiyordu. Evren'in, geçmişlerin toplamındaolduğu gibi, bir çok alternatif geçmişleriolabileceğini kabul etmeye hazır değildi. HalaEvren için geçmişlerin toplamını nasıl doğrudürüst yapılacağını bilmiyoruz, fakat bu işin sanalzamanı ve kendi üzerine kapanan uzay-zamanfikrini ilgilendireceğinden oldukça emin olabiliriz.Bu kavramların yeni nesle Dünya'nın yuvarlakolması fikri gibi doğal görüneceğinidüşünüyorum. Sanal zaman hali hazırda bilimkurgunun bir kavramıdır. Fakat bilim kurgu veyamatematiksel bir hile olmaktan öte bir şeydir.İçinde yaşadığımız Evren'i şekillendiren birşeydir.

EVRENİN KÖKENİ(*)

Evrenin kökeni sorunu, epeyce eski bir soru olan"tavuk mu yumurtadan, yumurta mı tavuktançıkar?" sorusuna benzer. Bir başka deyişle, hangigüç evreni yarattı ve o gücü kim yarattı? Ya dabelki evren veya yaratan güç her zaman vardı veyaratılmaları gerekmedi. Son zamanlara kadarbilim adamları, metafiziğin veya dinin konusuolduklarını düşünüp bu tür sorulardan uzakdurmuşlardır. Ancak son bir kaç yılda bilimyasalarının evrenin başlangıcında bile geçerliolabileceği ortaya çıkmıştır. O durumda evrenkendi kendini taşır durumda ve tamamen bilimyasaları tarafından belirlenmiş olabilir.

(*) Newton'un Principia adlı eserininyayınlanışının üç yüzüncü yıldönümünde,Haziran 1987'de, Cambridge'de yapılan ThreeHundred Years of Gravity konferansında yapılanbir konuşma

Evrenin başlangıcı olup olmadığı ve nasılbaşladığı konusundaki tartışma yazılı tarihboyunca sürmüştür. Temel olarak iki düşünceokulu vardı. Pek çok eski gelenek ve Musevi,Hristiyan ve İslam dinleri evrenin oldukça yakıngeçmişte yaratılmış olduğunu savunur. (Onyedinci yüzyılda rahip Ussher evrenin yaratılışıiçin MÖ 4004 tarihini hesaplamıştır. Bu onunKutsal Kitap'daki insanların yaşlarını toplayarakbulduğu bir rakamdır.) Kökenimizin yakınzamanlara dayandığı düşüncesini desteklemeküzere kullanılan bir gerçek, insan soyunun kültürve teknolojide açıkça evrimleşmekte olmasıdır. Şuişi ilk olarak kimin gerçekleştirdiğini veya şutekniği kimin geliştirdiğini anımsarız. Böylece şutez çalışır: O kadar uzun süredir var olamayız,aksi takdirde halihazırda şu anda olduğundan çokdaha fazla ilerlemiş olurduk. Aslında yaratılışlailgili İncil'deki tarih son Buz Çağı'nın sonundanfazla uzak değildir. Bu modern insanların ilkolarak ortaya çıkmış olduklarının anlaşıldığı

zamandır.

Diğer taraftan Yunan'lı filozof Aristo gibi evreninbir baş langıcı olduğu fikrinden hoşlanmayanlarvardı. Onlar bunun tanrısal müdahale anlamınageleceğini düşünüyorlardı. Onlar evrenin varolduğuna ve sonsuza kadar var olacağınainanmayı tercih ettiler. Sonsuz olan bir şey,yaratılması gereken bir şeyden daha mükemmeldi.Yukarda anlatılan insanın ilerlemesi tezine biryanıtları vardı: Periyodik seller veya diğerfelaketler tekrar tekrar insan soyunu başlangıcageri götürmüştü.

Her iki düşünce okulu da Evren'in esas olarakzamanla değişmediğini savunuyorlardı. Yaşimdiki şekliyle yaratılmıştı, ya da sonsuz şekildebugün olduğu gibi var olmuştu. Bu doğal birinançtı, çünkü insan yaşamı -aslında yazılı tarihintamamı- o kadar kısa bir süredir vardır ki, Evrenbu süre içinde önemli ölçüde değişmemiştir.Statik değişmeyen bir evrende onun sonsuz

şekilde mi var olduğu yoksa geçmişte sonlu birzamanda mı yaratılmış olduğu sorusu gerçekte birmetafizik veya din meselesidir: Her iki teori deböyle bir evreni açıklayabilirdi. Aslında 1781yılında filozof Immanuel Kant Evren'in birbaşlangıca sahip olduğuna inanma veya birbaşlangıca sahip olmadığına inanma konusundaeşit derecede geçerli tezler olduğu sonucunavardığı Saf Aklın Eleştirisi adlı anıtsal bir eseryazmıştır. Eserin başlığının ifade ettiği gibi, onunvardığı sonuçlar basitçe yargı gücünedayanıyordu, bir başka deyişle Evrenle ilgiliherhangi bir gözlemi dikkate almamıştı. Ne deolsa değişmeyen bir evrende gözlemlenecek nevardı?

Ancak on dokuzuncu yüzyılda yeryüzü ve Evren'ingeri kalanının aslında zamanla değişmekte olduğukonusunda kanıtlar birikmeye başladı. Jeologlarkayaların ve içlerindeki fosillerin oluşumununyüzlerce binlerce milyon yıl almış olacağını

kavradılar. Bu yaratılışçılar tarafındanhesaplanmış olan yeryüzünün yaşından çok dahauzun bir süreydi. Alman fizikçi Ludwig Boltzmantarafından Termodinamiğin İkinci Yasası denenşeyin keşfi yeni kanıtlar sağladı. Bu yasaEvren'deki toplam düzensizlik miktarının (buentropi denen bir nicelikle ölçülür) zamanlaarttığını söyler. İnsanın ilerleyişi konusundaki tezgibi bu da Evren'in ancak sonlu bir süredir devamediyor olabileceğini ileri sürer. Aksi takdirdeşimdiye kadar Evren herşeyin aynı sıcaklıktaolduğu .tam bir düzensizlik durumunda bozulmuşolurdu.

Statik evren fikrinde bir başka güçlük, Newton'unkütlesel çekim yasasına göre Evren'deki heryıldızın her bir başka yıldıza doğru çekilmesiningerekmesidir. Eğer öyleyse, yıldızlar nasılhareketsiz, birbirlerinden değişmez uzaklıktadurabilirler? Hepsi birlikte düşmez mi?

Newton bu problemin farkındaydı. Zamanın önde

gelen bir filozofu olan Richard Bentley'e birmektubunda yıldızların sonlu topluluğununhareketsiz kalamayacağını, aksi takdirde merkezibir noktaya düşmeleri gerektiğini kabul etti.Ancak sonsuz bir yıldız topluluğunun birliktedüşmeyeceğini, çünkü onların düşeceği herhangibir merkezi nokta olmayacağını ileri sürdü. Bu tezsonsuz sistemler hakkında konuşulurkenkarşılaşılabilecek tuzakların bir örneğidir.Evren'deki sonsuz sayıdaki yıldızdan gelen her biryıldız üstündeki kuvvetleri toplamada farklı yollarkullanarak yıldızların birbirinden değişmezuzaklıklarda kalıp kalamayacağına ilişkin farklıyanıtlar elde edilebilir. Şimdi doğru prosedürün,sonlu bir yıldız bölgesi durumunu ele almak vedaha sonra bölge dışına kabaca tek biçimli şekildedağılmış olan başka yıldızları eklemek olduğunubiliyoruz. Sonlu bir yıldız topluluğu birliktedüşecektir ve Newton'un yasasına göre, bölgedışından daha fazla yıldız eklemek çöküşüdurdurmayacaktır. Böylece sonsuz yıldız

topluluğu hareketsiz bir durumda kalamaz. Birzamanda birbirlerine göre hareket etmiyorlarsa,aralarındaki çekim birbirlerine doğru düşmeyebaşlamalarına yol açacaktır. Alternatif olarak,birbirlerinden uzaklaşıyor olabilirler, kütleselçekim de geri çekilme hızını yavaşlatıyor olabilir.

Statik ve değişmeyen evren fikriyle ilgili buzorluklara karşın on yedinci, on sekizinci, ondokuzuncu yüzyıllarda veya yirminci yüzyılbaşlarında hiç kimse Evren'in zamanla evrimgeçiriyor olabileceğini ileri sürmedi. Hem Newtonhem de Einstein, her ikisi de, Evren'in yabüzülüyor ya da genişliyor olduğu kestirimindebulunma şansını kaçırdılar. Bu konu Newton'akarşı kullanılamaz, çünkü o Evren'ingenişlemesinin gözlemsel keşfinden iki yüz elli yılönce yaşadı. Fakat Einstein daha iyisinibilmeliydi. Onun 1915 yılında formüle ettiği genelgörecelik kuramı Evren'in genişlemekte olduğukestiriminde bulunuyordu. Fakat Einstein statik

evrenden o kadar emindi ki, kuramına onuNewton'un teorisi ile uyuşturmak ve kütleselçekimi dengelemek üzere bir unsur ekledi.

1929 yılında Edwin Hubble tarafından Evren'ingenişlediğinin keşfi onun kökeni konusundakitartışmayı tamamen değiştirdi. Eğer galaksilerinşimdiki tasımını alır ve onu zaman içinde geriyedoğru çalıştırırsanız, on ile yirmi bin milyon yılarasında bir süre önce, bir an birbirinin tepesindeolmaları gerektiği anlaşılır. Bu zamanda, büyükpatlama denen bir tekillikte, Evren'in yoğunluğuve uzay-zamanın eğriliği sonsuz olmalıydı. Böylekoşullarda bilimin bilinen tüm yasaları çökerdi.Bu bilim için bir felakettir. Bu yalnızca biliminEvren'in nasıl başladığı konusunda kestirimdebulunamayacağı anlamına gelirdi. Bilimin tümsöyleyebileceği "Evren, o zaman öyle olduğu içinşimdi bugün olduğu gibidir" olur. Fakat bilimbüyük patlamadan hemen sonraki durumun nedenöyle olduğunu açıklayamazdı.

Çok doğal olarak, pek çok bilim adamı budurumdan huzursuzdu. Bu nedenle, büyükpatlama tekillliğini ve dolayısıyla za manınbaşlangıcını önleme doğrultusunda, pek çokgirişim oldu.

Biri değişmez durum teorisi denen şeydi. Buradafikir galaksiler birbirinden uzaklaştıkça aradakiyerlerde sürekli olarak yaratılan maddeden yenigalaksilerin oluşacağı idi. Evren sonsuz şekilde bugünkü ile az çok aynı durumda var olmuştu ve varolmaya devam edecekti.

Evren’in genişlemeye devam etmesi ve yenimaddenin yaratılması için, değişmez durummodeli genel görecelik kuramında bir değişiklikgerektiriyordu, fakat gerekli olan yaratılış hızı çokdüşüktü; yılda bir kilometre küpte bir zerrecikkadardı, bu da gözlemle çelişmeyecekti. Teoriaynı zamanda galaksiler ve benzer maddelerinortalama yoğunluğunun hem uzayda hemzamanda değişmez olması gerektiği kestiriminde

bulunuyordu. Ancak Martin Ryle veCambridge'deki ekibi tarafından galaksimizdışındaki radyo dalgalarının kaynakları üzerindeyapılan bir araştırma güçlü kaynaklardan çokdaha fazla sayıda zayıf kaynak bulunduğunugösterdi. Zayıf kaynakların daha uzaktakilerolması bekleniyordu. Bu da iki olasılığı ortayakoyuyordu: ya Evren'in güçlü kuvvetlerinortalamadan daha az sık olduğu birbölgesindeydik veya geçmişte ışığın bize doğrugelmek üzere daha uzak kaynakları terkettiğizaman kaynakların yoğunluğu daha yüksekti. Buolasılıkların hiçbiri değişmez durum teorisininradyo kaynakların yoğunluğunun uzay vezamanda değişmez olması gerektiği şeklindekikestirimiyle uyumlu değildi. Bu teoriye en sondarbe 1965 yılında Arno Penzias ve RobertWilson tarafından galaksimizin çok ötesindengelen mikro dalga zemin ışımasının keşfedilmesioldu. Bu radyasyon sıcak.bir nesnenin yaydığıradyasyonun karakteristik spektrumuna sahipti.

Aslında bu durumda sıcak terimi pek uygundeğildir, çünkü sıcaklık yalnızca Mutlak Sıfır'ın2.7 derece yukarısındaydı. Evren soğuk karanlıkbir yerdir! Değişmez durum teorisinde böyle birspektruma sahip mikrodalgalar yaratacak aklauygun bir mekanjzma yoktu. Bu nedenle buteorinin bırakılması gerekmiştir.

Büyük patlama tekilliğini önlemek için bir başkasav, 1963 yılında iki Rus bilim adamı EvgeniiLifshitz ve Isaac Khalatnikov tarafından önesürülmüştür. Onlar ancak galaksilerin doğrudanbirbirine doğru veya birbirinden uzağa hareketediyor olmaları durumunda bir sonsuz yoğunlukdurumunun olabileceğini söylediler; ancak ozaman hepsi geçmişte tek bir noktada birleşmişolabilirlerdi. Ancak, galaksilerin de bazı küçükyan hızları olmuş olmalıydı ve bu Evren'in,galaksilerin birbirlerine çok yaklaşmış, fakat birşekilde çarpışmayı önlemeyi başarmış oldukları,daha önceki bir büzülme aşamasının var olmasını

mümkün kılmış olabilirdi. Daha sonra Evren birsonsuz yoğunluk durumundan geçmeden yenidengenişlemiş olabilirdi.

Lifshitz ve Khalatnikov savlarını ilerisürdüklerinde ben doktora tezini tamamlamak içinbir problem arayan bir araştırma öğrencisiydim.Bir büyük patlama tekillliği olmuş olup olmadığısorununa ilgi duyuyordum, çünkü bu Evren'inkökeninin anlaşılması için can alıcı bir şeydi.Roger Penrose ile birlikte bu ve benzerproblemleri ele almak üzere, yeni bir matematikteknikleri dizisi geliştirdim. Biz, eğer genelgörecelik kuramı doğruysa herhangi akla uygunbir evren modelinin, bir tekillikle başlamasıgerektiğini gösterdik. Bu bilimin Evren'in birbaşlangıca sahip olmuş olması gerektiğikonusunda kestirimde bulunabileceği, fakatEvren'in nasıl başlaması gerektiği konusundakestirimde bulunamayacağı anlamına gelecekti;bunun için Tanrı'ya başvurmak gerekecekti.

Tekillikler üzerindeki fikir ikliminde değişikliğiizlemek ilginç olmuştur. Ben bir yüksek lisansöğrencisi olduğumda hemen hemen hiç kimseonları ciddiye almıyordu. Şimdi tekillikteoremlerinin sonucu olarak hemen hemen herkesEvren'in, fizik yasalarının işlemez hale geldiği birtekillikle başladığına inanıyor. Ne var ki şimdiben fizik yasalarının evrenin nasıl başladığınıbelirlediği bir tekilliğin var olduğunudüşünüyorum.

Genel Görecelik Kuramı klasik denilen türden birteoridir. Yani parçacıkların kesin olaraktanımlanmış konum ve hızlara sahipolmadıklarını, kuantum mekaniğinin hem konumhem hızı aynı anda ölçmemize olanak vermeyenbelirsizlik ilkesi tarafından küçük bir bölgedebelirsiz hale getirildiklerini dikkate almaz. Bunormal durumlarda önemli değildir, çünkü uzay-zamanın eğriliğinin yarıçapı bir parçacığınkonumundaki belirsizliğe kıyasla çok büyüktür.

Ancak tekillik teoremleri, Evren'in şimdikigenişleme aşamasının başlangıcında, uzay-zamanın küçük bir eğrilik yarıçapına sahip olarakbüyük ölçüde yamulmuş olduğunu gösterirler. Budurumda belirsizlik ilkesi çok önemli olacaktır.Böylece genel görecelik, tekillikler hakkındakestirimde bulunarak kendi çöküşünü getirir.Evren'in başlangıcını tartışmak için genelgöreceliği kuantum mekaniği ile birleştiren birteoriye ihtiyacımız var.

Bu teori kuantum kütlesel çekimidir. Henüz doğrukuantum kütlesel çekimin teorisinin alacağı tamşekli bilmiyoruz. Halihazırda sahip olduğumuz eniyi aday süpersicim teorisidir, fakat halaçözümlenmemiş bazı güçlükler vardır. Ancakherhangi bir tutarlı teoride belli özelliklerin olmasıbeklenebilir. Biri Einstein'ın kütlesel çekimetkilerinin içindeki madde ve enerji tarafındaneğrilmiş veya yamulmuş -çarpılmış- bir uzay-zamanla temsil edilebileceği fikridir. Bu eğri

uzayda nesneler düz bir çizgiye en yakın şeyiizlemeye çalışırlar. Ancak uzay eğrilmiş olduğuiçin, yolları sanki bir kütlesel çekim alanıtarafından bükülmüş gibi görünür.

En temel teoride bulunmasını beklediğimiz birbaşka unsur Richard Feynman'ın kuantumteorisinin bir geçmişlerin toplamı olarak formüleedilebileceği önerisidir. En basit şekliyle fikir herparçacığın uzay-zamanda mümkün olan her yolaya da geçmişe sahip olduğudur. Her yol ya dageçmişin şekline bağlı olan bir olasılığı vardır. Bufikrin uygulanması için içinde yaşadığımızıkavradığımız gerçek zaman yerine "sanal"zamanda geçmişlerin ele alınması gerekir. Sanalzaman sanki bilim kurgu kavramı gibi gelebilir,fakat bu iyi tanımlanmış matematiksel birkavramdır. Bir anlamda gerçek zamana dik açılıbir zaman yönü gibi düşünülebilir. Belirlizamanlarda belirli noktalardan geçmek gibi belirliözellikleri olan tüm parçacık geçmişlerinin

olasılıkları eklenir. Daha sonra bundanyararlanılarak içinde yaşadığımız gerçek uzay-zamana uygun sonucun çıkarılması gerekir. Bukuantum teorisine pek bilinen yaklaşım değildir,fakat diğer yöntemlerle aynı sonucu verir.

Kuantum kütlesel çekiminde, Feynman'ın"geçmişlerin toplamı" fikri Evren için farklımümkün geçmişler, yani farklı eğrilmiş uzay-zamanlar üzerinden toplam almayı gerektirir.Bunlar Evren'in ve onun içindeki herşeyingeçmişini temsil ederler. Geçmişlerin toplamınahangi sınıftan mümkün eğri uzayların dahiledilmesi gerektiğinin belirlenmesi gerekir. Buuzaylar sınıfının seçimi Evren'in ne durumdaolduğunu belirler. Eğer Evren'in durumunutanımlayan eğri uzaylar sınıfında tekillikleri olanuzaylar bulunursa, bu tür uzayların olasılıklarıteori tarafından belirlenmez. Onun yerineolasılıkların isteğe bağlı bir şekilde atanmasıgerekir. Bunun anlamı bilimin uzay zamanın bu

tür tekil geçmişlerinin olasılıkları konusundakestirimde bulunamayacağıdır. Böylece bilimEvren'in nasıl davranması gerektiği konusundakestirimde bulunamaz. Ancak Evren'in yalnızcatekil olmayan eğri uzayları taşıyan bir toplamlatanımlanmış bir durumda olması mümkündür. Budurumda bilimin yasaları Evren'i tam olarakbelirler, nasıl başladığını belirlemek üzere onundışında bir güce başvurmak zorunlu olmaz.Evren'in durumunun yalnızca tekil olmayangeçmişlerin bir toplamıyla belirlenmiş olduğuönermesi, bir bakıma, elektrik direğinin altındaanahtarını arayan sarhoşun durumuna benzer; okaybettiği yer olmayabilir, fakat bulabileceği tekyerdir. Benzer şekilde, Evren tekil olmayangeçmişlerin bir toplamının tanımladığı birdurumda olmayabilir, fakat bu bilimin Evren'innasıl olması gerektiği konusunda kestirimdebulunabileceği tek yerdir.

1983 yılında Jim Hartle ve ben Evren'in

durumunun belirli bir sınıf geçmişler üzerindenalınan bir toplamla bulunacağını ileri sürdük. Busınıf, sonlu büyüklükte fakat sınırlan veyakenarları bulunmayan, tekilllikleri olmayan eğriuzaylardan oluşuyordu. Bu uzaylar yeryüzününyüzeyi gibi olacaklardı, fakat iki adet dahaboyutları olacaktı. Yeryüzünün yüzeyi sonlu biralana sahiptir, fakat herhangi bir tekilliğe, sınıraveya kenara sahip değildir. Ben bunu bir deneyletest ettim, Dünya'nın etrafında dolaştım,düşmedim.

Hartle ve benim yaptığım öneri şöyleaçıklanabilir: Evren'in sınır koşulu sınırıolmamasıdır. Ancak Evren bu sınırı olmayandurumda olursa bilimin yasaları kendi başlarınamümkün her geçmişin olasılığını belirleyebilirler.Böylece ancak bu durumda bilinen yasalarEvren'in nasıl davranması gerektiğini belirler.Eğer Evren herhangi bir başka durumda ise,geçmişlerin toplamında eğri uzaylar sınıfı,

tekilllikleri olan uzayları kapsayacaktır. Bu türtekil geçmişlerin olasılıklarını belirlemek içinbilimin bilinen yasaları dışında bir ilkeninharekete geçirilmesi gerekir. Bu ilke, Evren'imizindışında bir şey olur. Onu Evren'imizin içindençıkarsayamayız. Diğer taraftan, eğer Evren sınırıolmayan durumda ise, ilke olarak, belirsizlikilkesinin sınırları içinde, evrenin nasıl davranmasıgerektiğini tamamen belirleyebilirdik.

Eğer Evren sınırı olmayan durumdaysa bukuşkusuz bilim için yararlıdır, fakat öyleolduğunu nasıl anlayabiliriz? Bunun yanıtı, "no-boundary" (sınırı yok) önermesinin Evren'in nasıldavranması gerektiği konusunda belirlikestirimlerde bulunduğudur. Eğer bu kestirimlergözlemlerle uyuşmayacak olurlarsa Evren'in "no-boundary" durumda olmadığı sonucunavarabiliriz. Böylece "no-boundary" önermesi,filozof Karl Popper tarafından tanımlandığıanlamda iyi bir bilimsel teoridir: gözlemle yanlış

olduğu kanıtlanabilir veya yanlış olduğugösterilebilir.

Eğer gözlemler-kestirimlerle uyuşmazsa, mümküngeçmişler sınıfında tekillikler olması gerektiğinibileceğiz. Fakat bu hemen hemen bileceğimiztek.şey olur. Tekil geçmişlerin olasılıklarınıhesaplayamayız; böylece Evren'in nasıldavranması gerektiği konusunda kestirimdebulunanlayız. Eğer bu yalnızca büyük patlamadaolsaydı bu kestirilemezliğin o kadar önemliolmadığı düşünülebilirdi, ne de olsa o on veyayirmi milyar yıl önceydi. Fakat eğerkestirilebilirlik büyük patlamadaki çok güçlükütlesel çekim alanlarında bozulursa bir yıldızçöktüğünde de bozulabilir. Bu yalnızca bizimgalaksimizde haftada birkaç kere olabilir. Ozaman kestirim gücümüz hava tahminleristandartlarına göre bile zayıf olur.

Kuşkusuz uzak bir yıldızda olan kestirilebilirliğinbozulmasına aldırış edilmesi gerekmediği

söylenebilir. Ancak kuantum teorisinde gerçekteyasaklanmayan herhangi birşey olabilir veolacaktır. Böylece eğer mümkün geçmişler sınıfıtekillikleri olan uzayları kapsarsa, bu tekillikleryalnızca büyük patlamada ve çöken yıldızlardadeğil herhangi bir yerde olabilir. Bu da bizimherhangi bir kestirimde bulunamayacağımızanlamına gelir. Bunun tersi olarak, bizim olaylarıkestirebiliyor olmamız tekilliklere karşı ve "no-boundary" önermesini destekleyen deneyselkanıttır.

O halde "no-boundary" önermesi Evren hakkındahangi kestirimde bulunuyor? Belirtilecek ilknokta, Evren için tüm mümkün geçmişler boyuttasonlu olduklarından, zamanı ölçmek içinkullanılacak herhangi bir niceliğin en büyük ve enküçük bir değeri olması gerektiğidir. BöyleceEvren'in bir başlangıcı ve sonu olacaktır. Gerçekzamanda başlangıç büyük patlama tekillliğiolacaktır. Ancak sanal zamanda başlangıç bir

tekillik olmayacaktır. Onun yerine, birazyeryüzünün kuzey kutbu gibi olacaktır. Eğeryeryüzünün yüzeyindeki enlem dereceleri zamanınbenzeri olarak alınırsa, yeryüzünün yüzeyininKuzey Kutbu'nda başladığı söylenebilir. Yine deKuzey Kutbu her yönden yeryüzünde sıradan birnoktadır. Bu konuda özel bir şey yoktur ve KuzeyKutbu'nda yeryüzündeki diğer yerlerle aynı yasalargeçerlidir. Benzer şekilde, "sanal zamandaEvren'in başlangıcı" olarak etiketlemeyi seçtiğimizolay her hangi bir başkasına çok benzer şekildeuzay-zamanın sıradan bir noktası olacaktır.Bilimin yasaları başka yerlerde olduğu gibibaşlangıçta da geçerli olacaktır.

Yeryüzünün yüzeyi ile benzetmeden Evren'insonunun, tıpkı Kuzey Kutbu'nun Güney kutbunaçok benzemesi gibi, başlangıca benzer olmasıbeklenebilir. Ancak kuzey ve güney kutuplaryaşadığımız gerçek zamanda değil, sanal zamandaEvren'in geçmişinin başlangıç ve sonuna karşılık

gelirler. Eğer sanal zamanda geçmişlerintoplamının sonuçlarından gerçek zamana doğruçıkarsama yapılırsa, Evren'in gerçek zamandakibaşlangıcının sonundan çok farklı olabileceğibulunur.

Jonathan Halliwell ve ben "no-boundary"koşulunun ne anlama geleceği konusundayaklaşık bir hesaplama yaptık. Evren'i üzerindeküçük yoğunluk karışıklıklarının olduğumükemmel bir düzgünlükte ve tek biçimli birarkaplan olarak ele aldık. Gerçek zamanda Evrengenişlemesine çok küçük bir yarıçapla başlamışgörünecektir. Başlangıçta genişleme şişmeseldenen şekilde olacaktır, yani tıpkı bazı ülkelerdefiyatların her yıl iki katına çıkması gibi saniyeninher küçük kesrinde Evren büyüklüğünü iki katınaçıkaracaktır. Ekonomik enflasyonda Dünya'darekor muhtemelen I. Dünya Savaşı'ndan sonra birsomun ekmeğin fiyatının bir kaç ay içinde birMark'ın altında bir değerden milyonlarca Mark'a

yükselmiş olduğu Almanya'dır. Fakat bu Evren'inilk zamanlarında olmuş olduğu anlaşılan şişmeylekıyaslanabilecek bir şey değildir: O zamansaniyenin küçük bir kesrinde en az milyon milyonmilyon milyon milyon defa büyüme sözkonusudur. Kuşkusuz bu şimdiki hükümettenönceydi.

Şişme, (inflation) büyük bir ölçekte düzgün ve tekbiçimli olan ve yeniden çökmeyi önlemek için tamkritik hızda genişlemekte olan bir evren yaratmışolduğu için, iyi bir şeydi. Şişme, aynı zamandaEvren'in tüm içeriğini sözcüğün tam anlamıyla hiçbir şeyden yaratmış olduğu için de. iyi bir şeydi.Evren Kuzey Kutbu gibi tek bir noktayken içindehiçbir şey yoktu. Ama şimdi Evren'ingözlemleyebildiğimiz kısmında en az on üzeriseksen parçacık bulunuyor. Tüm bu parçacıklarnereden geldiler? Bunun yanıtı görecelik vekuantum mekniğinin maddeninparçacık/antiparçacık çiftleri şeklinde enerjiden

yaratılmasına olanak vermesidir. Peki bu maddeyiyaratmak için enerji nereden geldi? Bunun yanıtıonun Evren'in kütlesel çekim enerjisinden ödünçalınmış olduğudur. Evren'in tam olarak maddeninpozitif enerjisini dengeleyen muazzam bir negatifkütlesel çekim enerjisi borcu vardır. Şişmedöneminde Evren, daha fazla madde yaratılmasınıfinanse etmek üzere kütlesel çekim enerjisindenyüklü bir biçimde borç almıştır. Sonuç Keynesciekonominin bir zaferi olmuştur: Maddi nesnelerledolu kuvvetli ve genişleyen bir evren. Kütleselçekim enerjisi borcunun evrenin sonuna kadarödenmesi gerekmeyecektir.

Evren ilk zamanlarında tamamen homojen vetekbiçimli olmuş olamazdı çünkü bu kuantummekaniğinin belirsizlik ilkesine aykırıydı. Onunyerine tekbiçimli yoğunluktan ayrılmalar olmuşolmalıdır. "No boundary" önermesi bu yoğunlukfarklılıklarının en alt durumlarında başlayacağı,yani belirsizlik ilkesine uygun olarak mümkün

olduğu kadar küçük olacakları anlamına gelir.Ancak şişmesel genişleme sırasında farklılıklarbüyür. Şişmesel genişleme dönemi bittikten sonrabazı yerlerinde diğerlerine göre biraz daha hızlıgenişleyen bir evren kalır. Daha yavaş genişlemebölgelerinde maddenin kütlesel çekimigenişlemeyi daha da yavaşlatacaktır. Sonundabölge genişlemeyi durduracaktır ve galaksileri veyıldızları oluşturmak üzere büzülecektir. Böylece"no boundary" önermesi çevremizde gördüğümüztüm karmaşık yapıyı açıklayabilir. Ancak, o Evrenkonusunda yalnızca tek bir kestirimde bulunmaz.Onun yerine herbirinin kendi olasılığı olan tüm birmümkün geçmişler ailesi hakkında kestirimdebulunur. Olasılık düşük olsa da, İngiltere'de sonseçimi İşçi Partisi'nin kazandığı olası bir geçmişolabilirdi.

"No-boundary" önermesi Evrenin işlerindeTanrı'nın rolü konusunda köklü sonuçlara sahiptir.Şimdi genellikle Evren'in iyi tanımlanmış yasalara

göre evrimleştiği kabul edilmekledir. Bu yasalarTanrı tarafından düzenlenmiş olabilir. Fakatgöründüğü kadarıyla o yasaları bozmak üzereEvren'e müdahalede bulunmuyor. Ancak sonzamanlara kadar bu yasaların Evren'inbaşlangıcına uygulanamayacağı düşünülüyordu.Saatini kurmak Evren'i istediği herhangi birşekilde çalıştırmak Tanrı'ya kalmış olacaktı.Böylece Evren'in şimdiki durumu Tanrı'nın ilkkoşullan seçiminin sonucu olacaktı.

Ama "no-boundary" önermesi gibi bir şey doğruolursa durum farklı olur. O durumda, fizikyasaları Evren'in başlangıcında bile geçerlidir, buyüzden Tanrı ilk koşullan seçme özgürlüğünesahip olmaz. Kuşkusuz o hala Evren'in uyduğuyasaları seçmede özgür olur. Fakat bu pek birseçim olmayabilir. Yalnızca kendi içinde tutarlı ve"Tanrının doğası nedir?" gibi sorular sorabilenbizler gibi karmaşık yaratıklara yol gösteren azsayıda yasa olabilir.

Ve eğer yalnızca tek bir eşi olmayan mümkünyasalar kümesi varsa bile, bu yalnızca bir dizidenklemdir. Denklemlere ateş veren ve onlarayönetecek bir evren veren nedir? En temel birleşikteori kendi varlığının nedeni olacak kadar karışıkmıdır? Bilim Evren'in nasıl başladığı probleminiçözebilirse de. "Evren neden var?" sorusuna yanıtveremez. Ben bunun yanıtını bilmiyorum.

KARA DELİKLERİN KUANTUMMEKANİĞİ(*)

Bu yüzyılın ilk otuz yılında insanın fizik vegerçekliğin kendisine ilişkin görüşünü köklüolarak değiştiren üç teori ortaya çıktı. Fizikçilerhala bu teorilerin sonuçlarını keşfetmeye ve onlarıbirbirlerine uydurmaya çalışmaktadırlar. Bu üçteori özel görecelik teorisi (1905), genel görecelikteorisi (1915) ve kuantum mekaniği teorisidir(1926 yılı civarı). Birinci teori büyük ölçüdeAlbert Einstein'ın işiydi, ikinci teori tam olarakonun işiydi ve üçüncünün gelişiminde büyük roloynadı. Yine de Einstein şans ve belirsizlik unsurunedeniyle kuantum mekaniğini hiç bir zamankabul etmedi. Onun hisleri sık sık aktarılan sözleri"Tanrı zar atmaz" ile özetlenmiştir.

(*) Ocak 1977'de Scientific American'dayayınlanan bir yazı

Ancak fizikçilerin çoğu özel görecelik ve kuantum

mekaniğini kolayca kabul ettiler, çünkü bu teorilerdoğrudan gözlemlenebilen etkileri tanımlıyorlardı.Diğer taraftan genel görecelik matematiksel olarakfazla karmaşık göründüğü, laboratuvarda testedilemediği ve kuantum mekaniği ile uyumlugörünmeyen tamamen klasik bir teori olduğu içingeniş ölçüde ihmal edildi. Böylece genel görecelikkuramı yaklaşık elli yıl gölgede kaldı.

1960'ların başlarında başlayan astronomikgözlemlerin büyük boyutu genel görecelikteorisine karşı ilginin canlanışını getirdi; çünkükeşfedilmekte olan kuasarlar. pulsarlar ve yoğunx-ışını kaynakları gibi yeni fenomenlerinbirçoğunun çok güçlü kütlesel çekim alanlarının,yalnızca genel görecelik kuramıyla tanımlanabilenalanların varlığını gösterdiği anlaşılıyordu.Kuasarlar, spektrumlarının kırmızılaşmasınıngösterdiği kadar uzak-salar, tüm galaksilerdendefalarca daha parlak olan yıldız benzerinesnelerdir; pulsarlar son derece yoğun nötron

yıldızları olduğuna inanılan supernovapatlamalarının hızla parlayıp sönen kalıntılarıdır;yoğun x-ışını kaynaklan uzay araçlarında taşınanaraçlarla ortaya çıkarılmışlardır, bunlar da nötronyıldızlan olabilirler veya daha da yüksekyoğunluklu varsayımsal nesneler, yani karadelikler olabilirler.

Genel göreceliği bu yeni keşfedilen veyavarsayımsal nesnelere uygulamaya çalışanfizikçilerin karşılaştığı sorunlardan biri onukuantum mekaniği ile uyumlu kılmaktı. Geçen birkaç yıl içinde, çok geçmeden tam olarak tutarlı,makroskopik nesnelerin genel göreceliği ileuyuşan ve diğer kuantum alan teorilerine uzunsüre sıkıntı veren matematiksel sonsuzluklarıolmayacağı umulan bir kuantum kütlesel çekimteorisi bulacağımız umudunu yükselten gelişmelerolmuştur. Bu gelişmelerin son zamanlardakeşfedilen, kara delikler ile termodinamiğinyasaları arasında dikkate değer bir bağ kuran kara

deliklerle bağlantılı bazı kuantum etkileriyle ilgisivardır.

Bir kara deliğin nasıl yaratılabileceğini kısacaanlatayım. Güneş'in kütlesinin on katı kadarkütlesi olan bir yıldız düşünün. Yaklaşık birmilyar yıllık yaşam süresinin çoğunda yıldızoksijeni helyuma dönüştürerek merkezinde ısıüretecektir. Açığa çıkan enerji Güneş'inyarıçapının yaklaşık beş katı kadar yarıçapı olanbir nesneye yol açarak yıldızı kendi kütleselçekimine karşı desteklemeye yeterli basınçyaratacaktır. Bu tür bir yıldızın yüzeyinden kaçışhızı yaklaşık olarak saniyede 1000 kilometre olur.Yani yıldızın yüzeyinden saniyede 1000kilometreden az bir hızla yukarıya doğru dikolarak ateşlenen bir nesne yıldızın kütlesel çekimalanı tarafından geri çekilir ve yüzeye döner,bundan büyük bir hızla yola çıkan bir nesne isesonsuzluğa kaçacaktır.

Yıldız nükleer yakıtını bitirdiğinde dışa doğru

basıncı koruyacak hiçbir şey olmaz ve yıldız kendikütlesel çekimi nedeniyle çökmeye başlar. Yıldızbüzüldükçe yüzeydeki kütlesel çekim alanıgüçlenir ve kaçıp kurtulma hızı artar. Yarıçap otuzkilometrenin altına inene kadar kaçıp kurtulmahızı saniyede 300.000 kilometreye, ışığın hızınakadar artmış olur. O zamandan sonra yıldızdanyayılan herhangi bir ışık sonsuzluğa kaçamaz,kütlesel çekim alanı tarafından çekilir. Özelgörecelik teorisine göre hiçbir şey ışıktan hızlıgidemez, bu yüzden eğer ışık kaçıp kurtulamazsabaşka hiç bir şey kaçıp kurtulamaz.

Sonuç bir kara delik olur: kendisinden sonsuzluğakaçıp kurtulmanın mümkün olmadığı bir uzay-zaman bölgesi. Kara deliğin sınırına olay ufkudenir. Bu yıldızdan gelen, sonsuzluğa kaçıpkurtulmayı ucu ucuna başaramayan,Schwarzschild yarıçapı 2GM/c ile dolaşıp duranbir ışık dalgası cephesine karşılık gelir. Burada GNewton'un kütlesel çekim değişmezidir, M

yıldızın kütlesidir ve c ışığın hızıdır. Yaklaşık ongüneş kütlesi kadar kütlesi olan bir yıldız içinSchwarzschild yarıçapı yaklaşık otuz kilometredir.

Şimdi Cygnus X-1 olarak bilinen x-ışını kaynağıgibi çift yıldızlı sistemlerde yaklaşık bubüyüklükteki kara deliklerin mevcut olduğunuifade eden oldukça fazla gözlemsel kanıt vardır.Ayrıca

Evren'de dağılmış, yıldızların çökmesiyle değil,içinde Evrenin oluşmuş olduğu büyük patlamadankısa süre sonra var olduğuna inanılan sıcak yoğunortamdaki yüksek derecede sıkışık bölgelerinçöküşüyle oluşturulmuş oldukça fazla sayıda çokdaha küçük kara delikler de olabilir. Bu tür"ilksel" kara delikler burada anlatacağım kuantumetkileri açısından çok ilginçtir. Bir milyar ton (birdağın kütlesi kadar) ağırlığındaki bir kara delikI0"13 santimetrelik bir yarıçapa sahip olur (birnötron veya proton büyüklüğü). Ya Güneş

etrafında veya galaksinin merkezi etrafındayörüngede olabilir.

Kara deliklerle termodinamik arasında birbağlantı olabileceği konusundaki ilk ipucu 1970yılında olay ufkunun (bir kara deliğin sınırının)yüzey alanının kara deliğe ek madde veyaradyasyon düştüğünde her zaman artma özelliğinesahip olduğunun matematiksel keşfiyle ortayaçıkmıştır.

Ayrıca, eğer iki kara delik çarpışır ve bir tek karadelik oluşturmak üzere kaynaşırlarsa, ortaya çıkankara deliğin etrafındaki olay ufkunun alanı orijinalkara deliklerin çevrelerindeki olay ufuklarınınalanlarının toplamından daha büyüktür. Buözellikler bir kara deliğin olay ufkunun alanıylatermodinamikteki entropi kavramı arasında birbenzerlik olduğu fikrini verir. Entropi bir sistemindüzensizliğinin veya onun eşdeğeri olan kesindurumu hakkında bilgi eksikliğinin bir ölçüsüolarak düşünülebilir. Termodinamiğin ünlü ikinci

yasası entropinin her zaman zamanla arttığınısöyler.

Kara deliklerin özellikleriyle termodinamiğinyasaları arasındaki benzerlik WashingtonÜniversitesi'nden James M. Bar-deen, şimdiMeuden Observatory'de olan Brandon Carter vebenim tarafımdan geliştirilmiştir. Termodinamiğinilk yasası bir sistemin entropisindeki küçük birdeğişikliğe sistemin enerjisinde orantılı birdeğişikliğin eşlik ettiğini söyler. Orantısallıkgerçeği sistemin sıcaklığı olarak isimlendirilir.Bardeen, Carter ve ben bir kara deliğinkütlesindeki değişikliğin olay ufkunun alanındakibir değişiklikle bağlantısını kuran benzer bir yasabulduk. Burada orantısallık faktörü yüzey kütleselçekimi denen, olay ufkunda kütlesel çekimalanının gücünün bir ölçüsü olan bir nicelikleilgilidir. Eğer olay ufkunun alanının entropiyebenzer olduğu kabul edilirse, o zaman tıpkı ısıldengedeki bir yapıda sıcaklığın her yerde aynı

olması gibi, yüzey kütlesel çekiminin olayufkunda her noktada aynı olduğunun ortayaçıkacağı anlaşılır.

Entropi ile olay ufkunun alanı arasında açıkça birbenzerlik varsa da, bu alanın nasıl kara deliğinentropisi olarak tanımlanacağı bizim için açıkdeğildi.

Bir kara deliğin entropisiyle ne kastedilecekti?Can alıcı önerme 1972 yılında o zamanlarPrinceton Üniversitesi'nde yüksek lisans öğrencisiolan ve şimdi İsrail'de Negev Üniversitesi'ndeolan Jacob D. Bekenstein tarafından yapılmıştı.Önerme şöyledir: Bir kara delik kütlesel çekimçökmesiyle yaratıldığında hızla yalnızca kütle,açısal moment ve elektrik yükü özellikleriyletanımlanan durağan bir duruma geçer. Karadelikbu özellikler dışında çökmüş olan nesnenin başkabir ayrıntısını taşımaz. "Bir kara deliğin saçıyoktur" teoremi olarak bilinen bu sonuç Carter,University of Alberta'dan Werner Israel, Londra

King's College'den David C. Robinson ve benimtarafımdan kanıtlanmıştır.

Saçı yok teoremi kütlesel çekimsel bir çökmedeçok miktarda bilgi kaybı olduğu anlamına gelir.Örneğin en son kara delik durumu çöken nesneninmadde veya antimaddeden oluşmuş olmasındanve küresel veya yüksek derecede düzensiz şekilliolmasından bağımsızdır. Bir başka deyişle bellibir kütlede, açısal momentte ve elektrik yüktekibir kara delik maddenin çok sayıda farklıdüzenlenişlerinin herhangi birinin çöküşüyleoluşmuş olabilir. Aslında, eğer kuantum etkileriihmal edilirse, kara delik son derece düşük kütledesayısız parçacıktan bir bulutun çökmesiyleoluşmuş olabileceği için düzenleniş biçimi sayısısonsuz olur.

Ancak kuantum mekaniğinin belirsizlik ilkesi mkütlesinde bir parçacığın h/mc dalga boyutundabir dalga gibi davranacağını belirtir. Burada h

Planck değişmezidir (6.62 x 10-27 erg-saniyelikküçük sayı) c ise ışığın hızıdır. Bir parçacıkbulutunun bir kara delik oluşturmak üzereçökebilmesi için, bu dalga boyunun oluşacak karadeliğin büyüklüğünden daha küçük olmasınıngerektiği görülür. Bu nedenle, belirli bir kütle,açısal moment ve elektrik yükünde bir kara delikoluşturabilecek düzenlenişlerin sayısının, çokbüyük olsa da, sonlu olabileceği anlaşılır.Bekenstein bu sayının logaritmasının kara deliğinentropisi olarak yorumlanabileceğini ilerisürmüştür. Bu sayının logaritması bir kara delikyaratıldığında çökme sırasında olay ufkundan gerialınamaz şekilde kaybolan bilgi miktarıkonusunda bir ölçü olacaktı.

Göründüğü kadanyla Bekenstein'ınyargılamasındaki ölümcül kusur eğer bir karadelik olay ufkunun yüzeyiyle orantılı olan sonlubir entropiye sahip olursa, yüzey kütleselçekimiyle orantılı olacak bir sonlu sıcaklığa da

sahip olması gerekmesiydi. Bu da kara deliğinsıfırdan farklı bir sıcaklıkta ısıl radyasyonladengede olabileceği anlamına gelirdi. Ama klasikkavramlara göre böyle bir denge mümkündeğildir, çünkü kara delik üzerine düşen herhangibir radyasyonu soğuracaktır, fakat tanımı gereğikarşılık olarak herhangi bir şey yayamayacaktır.

Bu paradoks 1974 başlarında kara deliğinyakınındaki maddenin tavrının kuantummekaniğine göre nasıl olacağını araştırmaktaolduğum zamana kadar öyle kaldı. Çokşaşırmıştım ama kara delik düzenli bir hızlaparçacık yayar göründü. O zamanlar herkes gibiben de kara deliklerin bir şey yayamayacağıhükmünü kabul ediyordum. Bu nedenle bu utançverici etkiden kurtulmaya çok uğraştım. O gitmeyireddetti ve sonunda kabul etmek zorunda kaldım.Sonunda beni bunun gerçek bir fiziksel süreçolduğu konusunda ikna eden şey dışa gidenparçacıkların kesinlikle ısıl bir spektruma sahip

olmaları oldu: kara delik tıpkı yüzey kütleselçekimiyle orantılı ve kütleyle ters orantılı birsıcaklıkta sıradan bir sıcak nesne gibi parçacıkyaratıp yayar. Bu Bekenstein'ın kara deliğin sonlubir entropiye sahip olduğu tezini tam olarak tutarlıkıldı, çünkü bu bir kara deliğin sıfırdan farklısonlu bir sıcaklıkta ısıl dengede olabileceğianlamına geliyordu.

O zamandan beri kara deliklerin ısıl ışımayapabileceklerinin matematiksel kanıtı çeşitlifarklı yaklaşımlardaki başka bazı kişilertarafından da doğrulanmıştır. Işın yaymadurumunun anlaşılmasının bir yolu şimdianlatacağım şekildedir. Kuantum mekaniği uzayıntamamının sürekli olarak çiftler halindemaddeleşen, ayrılan ve tekrar biraraya gelen vebirbirini yok eden "sanal" parçacık ve antiparçacıkçiftleriyle dolu olduğu anlamına gelir. Buparçacıklara sanal deniyor, çünkü "gerçek"parçacıkların tersine doğrudan bir parçacık

dedektörüyle gözlemlenemiyorlar. Ama dolaylıetkileri ölçülebilir ve varlıkları uyarılmış hidrojenatomlarından yayılan ışığın spektrumundayarattıkları küçük bir kaymayla ("Kuzu kayması")doğrulanmıştır. Şimdi, bir kara deliğin varlığında,bir çift sanal parçacığın bir üyesi kara deliğedüşüp diğer üyeyi birbirlerini yok edecekleri birortağı kalmamış durumda bırakabilir. Terkedilmişparçacık veya antiparçacık ortağının ardındankara deliğe düşebilir, fakat sonsuzluğa da kaçıpkurtulabilir ve orada kara deliğin çıkardığıradyasyon olarak görünür.

Bu sürece bakmanın bir diğer yolu parçacıkçiftinin kara deliğe düşen üyesini -diyelim kiantiparçacığı- gerçekte zaman içinde geri doğruyol alan bir parçacık gibi düşünmektir. Böylecekara deliğe düşen antiparçacık kara delikten çıkanfakat zaman içinde geriye doğru yol alan birparçacık olarak düşünülebilir. Parçacık, parçacık-antiparçacık çiftinin başlangıçta maddeleşmiş

olduğu noktaya ulaşınca kütlesel çekim alanı onaçarpar ve böylece zaman içinde ileriye doğru yolalır.

Bu yüzden kuantum mekaniği bir parçacığın birkara deliğin içinden kaçıp kurtulmasına olanakvermiştir, bu klasik mekanikte olanak verilmeyenbir şeydir. Ancak atomik ve nükleer fizikteparçacıkların klasik ilkelerle delip geçememelerigereken fakat kuantum mekaniği ilkeleriyle tünelaçıp geçebilmelerinin mümkün olduğu bir türengelin bulunduğu pek çok başka durum vardır.

Bir kara deliğin etrafındaki engelin kalınlığı karadeliğin büyüklüğüyle orantılıdır. Bu Cygnus X-1’de var olduğu varsayılan kadar büyük bir karadelikten çok az parçacığın kaçıp kurtulabileceğifakat daha küçük kara deliklerden parçacıklarınçok hızlı sızıp akabileceği anlamına gelir.Ayrıntılı hesaplamalar yayılan parçacıkların karadeliğin kütlesi azaldıkça hızla artan bir sıcaklığakarşılık gelen bir ısıl spektruma sahip olduklarını

göstermektedir. Güneş'inki kadar kütlesi olan birkara delik için sıcaklık yalnızca yaklaşık mutlaksıfırın üzerinde bir derecenin on milyonda birikadardır. Bir kara deliği bu sıcaklıkta bırakan ısılradyasyon Evren'deki genel radyasyon zeminiyletamamen süpürülür. Diğer taraftan, yalnızca birmilyar ton kütleli bir kara delik, yani kabaca birproton büyüklüğünde ilksel bir kara delik 120milyar Kelvin derecesi kadar bir sıcaklığa sahipolurdu. Bu sıcaklık da 10 milyon elektron voltkadar bir enerjiye karşılık gelir. Böyle birsıcaklıkta bir kara delik elektron-pozitron çiftlerive fotonlar, nötrinolar ve gravitonlar (kütleselçekim enerjisinin varsayılan taşıyıcıları) gibi sıfırkütleli parçacıklar yaratabilecektir. Bir ilksel karadelik altı büyük nükleer enerji istasyonununçıktısına eşdeğer 600 megawatt hızla enerjiyayardı.

Bir kara delik parçacık yayarken kütlesi vebüyüklüğü düzenli olarak azalır. Bu daha fazla

parçacığın dışarıya tünel açmalarını kolaylaştırırve böylece ışıma kara delik kendisini varlıkdurumu dışına çıkaran bir ışıma yapana kadarartan hızla devam eder. Uzun vadede Evren'dekiher kara delik bu şekilde buharlaşacaktır. Ancakbüyük bir kara delik için bunun alacağı zamanaslında çok uzundur: Güneş'inki kadar kütlesiolan bir kara delik yaklaşık 1066 yıl yaşayacaktır.Diğer taraftan bir ilksel kara delik bildiğimizşekliyle Evren'in başlangıcı olan büyükpatlamadan beri geçen on milyar yıl içinde hemenhemen tamamen buharlaşmış olmalıdır. Bu türkara delikler şimdi yaklaşık 100 milyon elektronvoltluk bir enerjiyle şiddetli gama ışınları yayıyorolmalıdırlar.

Califonia Institute of Technology'den Don N. Pageve benim tarafımdan yapılan, SAS-2 uydusununsağladığı gama radyasyonu kozmik zeminiölçümlerine dayanan hesaplamalar Evren'dekiilksel kara deliklerin ortalama yoğunluğunun

yaklaşık olarak ışık yılı kübü başına 200'den azolması gerektiğini göstermektedir. Eğer ilksel karadelikler Evren'e dağılmış olmak yerinegalaksilerin "halesinde" -her galaksinin içineyuvalanmış olduğu hızla hareket eden yıldızlarınince bulutu- yoğunlaşmış olsalar, galaksimizdekiyerel yoğunluk bu rakamdan bir milyon defa dahayüksek olabilirdi. Bu durum yeryüzüne en yakınilksel kara deliğin büyük olasılıkla en azındanPlüton gezegeni kadar uzakta olduğu anlamınagelirdi.

Bir kara deliğin buharlaşmasının en son aşaması okadar hızlı ilerler ki, muazzam bir patlamaylasona erer. Bu patlamanın ne kadar güçlü olacağıkaç tane farklı elementer parçacık türünün mevcutolduğuna bağlı olacaktır. Eğer şimdi yaygın olarakinanıldığı gibi tüm parçacıklar belki altı farklıkuark türünden yapılmışlarsa son patlama onmilyon adet bir megatonluk hidrojen bombasınaeşdeğer bir enerjiye sahip olacaktır. Diğer taraftan

European Organization for Nuclear Research'debR. Hagedorn tarafından ileri sürülen bir alternatifteoride gittikçe daha yüksek kütlede sonsuz sayıdaelementer parçacık olduğu belirtilmektedir. Birkara delik daha küçük ve daha sıcak hale geldikçedaha fazla sayıda farklı türde parçacık yayacak vebelki kuark önermesinde hesaplanmış olandan100.000 defa daha güçlü bir patlama yaratacaktır.Bu yüzden bir kara delik patlamasınıngözlemlenmesi elementer parçacıklar fiziği içinbaşka türlü elde edilemeyen çok önemli bilgilersağlayacaktır.

Bir kara delik patlaması yüksek enerjili gamaışınlarından kütleli bir boşalma yaratacaktır. Buışınlar uydular veya balonlardaki gama ışınıdedektörleriyle gözlemlenebilirse de, birpatlamadan önemli miktarda gama ışınıfotonunun yolunu kesmek için yeteri kadar şansıolacak büyüklükte bir dedektörü uzaya göndermekzor olacaktır. Bir olanak yörüngede büyük bir

gama ışını dedektörü inşa edecek bir uzay mekiğikullanmak olacaktır. Daha kolay ve çok daha ucuzbir alternatif yeryüzünün üst atmosferinin birdedektör olarak iş görmesini sağlamaktır.Atmosfere dalan bir yüksek enerjili gama ışınıbaşlangıçta atmosferde ışığın ilerleyebileceğindendaha hızlı ilerleyen bir elektron-pozitron çiftisağanağı yaratacaktır. (Işık hava molekülleriyleetkileşim sonucu yavaşlatılmaktadır.) Böyleceelektron ve pozitronlar elektromanyetik alanda birtür sessel patlama veya şok dalgasıyaratacaklardır. Cerenkov radyasyonu denen butür bir şok dalgası yerden bir görünebilir ışıkparlaması olarak teshil edilebilir.

Dublin University College'den Neil A. Porter veTrevor C. Weekes tarafından yapılan bir ön deney,eğer kara delikler Hagedorn'un teorisininkestirimde bulunduğu gibi patlarlarsa,galaksimizin bölgesinde yüzyıl başına ışık yılıkübünde ikiden az kara delik patlaması olacağını

gösteriyor. Bu ilksel kara deliklerin yoğunluğununışık yılı kübünde 100 milyondan daha az olduğuanlamına gelir.

Bu tür gözlemlerin hassaslığını büyük ölçüdearttırmak mümkün olmalıdır. İlksel kara deliklerkonusunda herhangi bir pozitif kanıt vermezlersede, çok değerli olacaklardır. Gözlemler, bu türkara deliklerin yoğunluğu üzerine düşük bir üstsınır koyarak, Evren'in ilk zamanlarında çokdüzgün olduğunu ve karışık olmadığınıgösterecektir.

Büyük Patlama bir kara delik patlamasına benzerama çok daha büyük bir ölçektedir. Bu nedenlekara deliklerin nasıl parçacık yarattığınınanlaşılmasının büyük patlamanın Evren'dekiherşeyi nasıl yarattığı konusunda benzer biranlayışa yol açacağı umulmaktadır. Bir karadelikte madde çöker ve sonsuza kadar kaybolurfakat onun yerine yeni madde yaratılır. Bu nedenleEvren'in, içinde maddenin büyük patlamada

yeniden yaratılmak üzere çöktüğü daha önceki biraşaması olabilir.

Eğer bir kara delik oluşturmak üzere çöken maddenet bir elektrik yüküne sahip ise. ortaya çıkan karadelik de aynı yükü taşıyacaktır. Bu kara deliğinsanal parçacık-antiparçacık çiftlerinin karşıt yükesahip olan üyelerini çekme ve benzer yüke olanüyelerin itme eğilimi olacağı anlamına gelir. Bunedenle kara delik tercihen kendisi ile aynı yüklüparçacıklar yayacaktır ve böylece hızla yükünükaybedecektir. Benzer şekilde eğer çöken maddenet bir açısal momente sahipse, ortaya çıkan karadelik dönüyor olacaktır ve tercihen açısalmomentini götüren parçacıklar yayacaktır. Birkara deliğin çöken maddenin elektrik yükünü,açısal momenti ve kütlesini "anımsamasının" vebaşka herşeyi "unutmasının" nedeni bu üçniceliğin uzun-erimli alanlarla bağlantılıolmasıdır: bunlar yük için elektromanyetik alan,açısal moment ve kütle için kütlesel çekim

alanıdır.

Princeton University'den Robert H. Dicke veMoscow State University'den Vladimir Braginskytarafından yapılan deneyler baryon sayısı olaraktanımlanan kuantum özelliği ile bağlantılı hiçbiruzun-erimli alan olmadığını göstermiştir.(Baryonlar proton ve nötronu taşıyan parçacıklarsınıfıdır.) Bu yüzden bir baryonlar topluluğununçökmesiyle oluşmuş bir kara delik baryon sayısınıunutacaktır ve eşit sayıda baryon ve antibaryonyayacaktır. Bu yüzden, kara delik ortadankaybolduğunda parçacık fiziğinin en çok tutulanyasalarından birini, baryonların korunumuyasasını ihlal eder.

Bekenstein'ın kara deliklerin sonlu bir entropiyesahip olduğu önermesi tutarlı olabilmek için karadeliklerin ısıl radyasyon yapmasını gerektirirse de,başlangıçta parçacık yaratılışının ayrıntılıkuantum-mekaniksel hesaplamalarının ısılspektrumlu bir ışımaya yol açması tam bir mucize

gibi görünür. Bunun açıklaması yayılanparçacıkların dıştan bir gözlemcinin kütlesi, açısalmomenti ve elektrik yükü dışında hakkında başkabir bilgisi olmadığı bir bölgede kara delikten tünelaçarak çıkmalarıdır. Bu yayılan aynı enerji, açısalmoment ve elektrik yüke sahip parçacıkların tümbileşimleri veya düzenlenişlerinin eşit derecedeolası olduğu anlamına gelir. Aslında kara deliğinbir televizyon seti veya on deri ciltte Proust'uneserlerini yayması da mümkündür. Fakat buekzotik olanaklara karşılık gelen parçacıkdüzenlenişi sayısı son derece küçüktür. Büyükfarkla düzenlenişlerin en çoğu hemen hemen ısılbir spektrumu olan bir ışımaya karşılıkgelmektedir.

Kara deliklerden ışımanın normal olarak kuantummekaniği ile bağlantılı olanın üzerinde ve üstündeek bir belirsizlik veya kestirilemezdik derecesivardır. Klasik mekanikte bir parçacığın hemkonumunu hem de hızını ölçmenin sonuçları

hakkında kestirimde bulunulabilir. Kuantummekaniğinde belirsizlik ilkesi bu ölçümlerinyalnızca birinin kestirilebilir olduğunu söyler;gözlemci ya konumun veya hızın ölçümününsonucu hakkında kestirimde bulunabilir, fakat herikisi hakkında değil. Alternatif olarak bir konumve hız bileşimini ölçmenin sonucu hakkındakestirimde bulunabilir. Böylece aslındagözlemcinin kesin kestirimlerde bulunma yeteneğiyarıya inmiştir. Kara deliklerde iş daha dakötüdür. Bir kara delik tarafından yayılanparçacıklar gözlemcinin hakkında çok sınırlıbilgisi olduğu bir bölgeden geldikleri için,parçacığın konumu veya hızı veya ikisininherhangi bir bileşimi hakkında belirli birkestirimde bulunamaz; tüm kestirimdebulunabileceği şey belirli parçacıkların yayılacağıkonusundaki olasılıklardır. Bu nedenle Einstein"Tanrı zar atmaz" derken iki defa yanılmışgörünüyor. Kara deliklerden parçacıkyayılmasının değerlendirilmesi Tanrı'nın yalnızca

zar atmakla kalmayıp bazen zarlarıgörülemeyecekleri yerlere attığı fikriniuyandırmaktadır.

KARA DELİKLER VE BEBEKEVRENLER(*)

Kara delikler boyandıkları kadar kara değildirler;burada onların beyaz sıcaklıktaparlayabileceklerini göstereceğim. Onlar küçükbebek evrenlerin gururlu anaları ve babalanolabilirler.

Bir kara deliğin içine düşmek bilim kurgunundehşet sahnelerinden biri haline gelmiştir. Aslındaşimdi karadeliklerin bilim kurgu yerine gerçekbilimin maddeleri olduğu söylenebilir.Anlatacağım gibi, kara deliklerin var olmalarıgerektiği kestiriminde bulunmaya yol açan güçlünedenler vardır ve gözlemsel kanıtlar kendigalaksimizde bazı kara delikler olduğunu, diğergalaksilerde daha fazlasının bulunduğunu güçlüşekilde göstermektedir.

(*) Nisan 1988'de Berkeley, University ofCalifornia'da yapılan Hitchcock konuşması

Kuşkusuz, bilim kurgu yazarlarının gerçektenkonuya girdikleri yer bir kara deliğe düştüğünüzdene olduğudur. Yaygın bir görüş, eğer kara delikdönüyorsa uzay-zamanda küçük bir deliktendışarıya Evren'in bir başka bölgesinedüşebileceğinizdir. Bu açıktır ki uzay gezileri içinbüyük olanaklar getirir. Aslında eğer, diğergalaksileri bırakalım, diğer yıldızlara gezigelecekte pratik bir önerme olacaksa bunun gibibir şeye gereksinimimiz vardır. Aksi takdirde,hiçbir şeyin ışıktan hızlı yol alamayacağı gerçeğien yakın yıldıza gidip gelmenin en azından sekizyıl alacağı anlamına gelir.

Alpha Centauri 'de bir hafta sonu için bu kadar!Diğer taraftan, eğer bir kara delikten geçilebilirse,Evren'de herhangi bir yere yeniden çıkılabilir.Hedefinizi nasıl seçeceğiniz pek açık değildir;Virgo'da bir tatil için yola çıkıp Crab Nebula'yavarabilirsiniz.

Geleceğin galaktik turistlerini hayal kırıklığınauğrattığım için üzgünüm, fakat bu senaryoişlemez. Eğer bir kara deliğin içine atlarsanızparçalara ayrılır ve varlık olmaktan çıkarsınız.Ancak vücudunuzu oluşturan parçacıkların birbaşka evrene taşındıkları şeklinde bir düşüncevardır. Bir kara delikte spagetti haline getirilmekteolan birine bu parçacıkların hayattakalabileceklerini bilmek bir teselli midir bilmem.

Kullanmış olduğum biraz düşüncesiz tona rağmenbu konu ağır bilime dayanmaktadır. Kabul edilişancak son-zamanlarda olmuşsa da, benim buradasöylediklerimin çoğu konusunda şimdi bu alandaçalışmakta olan diğer bilim adamları görüşbirliğine varmışlardır. Ancak bu konunun sonkısmı üzerinde henüz genel bir anlayış birliğininolmadığı çok yeni çalışmalara dayanmaktadır.Fakat bu çalışma büyük ilgi ve heyecanyaratmaktadır.

Şimdi "kara delik" olarak isimlendirdiğimiz

kavramın geçmişi iki yüz yıldan fazla geri gidersede, kara delik adı ancak 1967 yılında Amerika'lıfizikçi John Wheeler tarafından getirilmiştir. Bubir dahi vuruşuydu, bu isim kara deliklerin bilimkurgu mitolojisine girmesini sağlamıştır. Bu aynızamanda daha önceleri tatmin edici bir adıolmayan bir şeye belirli bir isim sağlayarakbilimsel araştırmayı da geliştirmiştir. Bilimde iyibir adın önemi küçümsenmemelidir.

Bildiğim kadarıyla, kara delikleri tartışan ilk kişi1783 yılında onlar hakkında bir yazı yazmış olanJohn Michell adlı Cambridge'li biriydi. Onun fikrişöyleydi: Yeryüzünün yüzeyinden bir gülleyi dikeyolarak yukarı doğru ateşlediğinizi varsayalım.Gülle yukarıya giderken kütlesel çekim tarafındanyavaşlatılır. Sonunda yukarı gitmeyi durduracakve yeryüzüne geri düşecektir. Ama belli bir kritikhızdan fazlasına sahip olsaydı hiç bir zamanyükselmeyi durdurmayacak ve geri düşmeyecek,uzaklaşmaya devam edecekti. Bu kritik hıza kaçıp

kurtulma hızı denir. Bu yeryüzü için saniyede yedimil kadar, Güneş için saniyede yüz mil kadardır.Bu hızların her ikisi de gerçek bir gülleninhızından fazladır, fakat saniyede 186.000 mil olanışığın hızından çok daha küçüktürler. Bu kütleselçekimin ışık üzerinde fazla etkisi olmadığıanlamına gelir; ışık zorluk çekmeden yeryüzündenveya Güneş'ten 'kaçıp kurtulabilir. Ancak Michellkaçıp kurtulma hızının ışığın hızından daha büyükolmasına yetecek kadar kütleli ve yeterince küçükbir yıldız olabileceğini düşündü. Böyle bir yıldızıgöremeyiz, çünkü onun yüzeyinden gelen ışık bizeulaşmaz; yıldızın kütlesel çekimi tarafından geriçekilir. Ancak kütlesel çekiminin yakınındakimadde üzerindeki etkisiyle yıldızın varlığınısaptayabiliriz.

Gerçekte ışığa gülle gibi muamele etmek tutarlıbir iş değildir. 1897 yılında yapılan bir deneyegöre, ışık her zaman aynı değişmez hızla hareketeder. O halde kütlesel çekim ışığı nasıl

yavaşlatabilir? Kütlesel çekimin ışığı nasıletkilediği konusunda tutarlı bir teori 1915 yılındaEinstein'ın genel görecelik kuramını formüleedişine kadar çıkmadı. Yine de, bu teorinin eskiyıldızlar ve diğer kütleli nesneler için anlamı1960'lara kadar genel olarak anlaşılmadı.

Genel göreceliğe göre, uzay ve zaman birlikteuzay-zaman denen dört boyutlu bir uzayoluşturuyor olarak düşünülebilirler. Bu uzay düzdeğildir, içindeki madde ve enerji tarafındanyamulmuş veya eğrilmiştir. Nesneler uzay-zamanda doğru çizgiler halinde hareket etmeyeçalışırlar, fakat uzay-zaman eğrilmiş olduğu içineğrilmiş bir uzayda düz bir çizgiye en yakın şeyolan yollarda ilerlerler. Böylece yeryüzü düz birçizgide ilerlemeye çalışır, fakat uzay-zamanGüneş'in kütlesi tarafından bükülmüş olduğu içinsarmal bir yol izler, zaman içinde ilerlerken Güneşetrafında bir daire içinde gider.

Benzer şekilde, ışık düz çizgide ilerlemeye çalışır,

fakat uzay-zaman eğrilmiş olduğu için bükülü biryol izlediği görülür. Bir güneş tutulması sırasındaışığın bu bükülmesini gerçekten gözlemleyebiliriz.Ay Güneş'in önünü tıkar ve bizim güneş ile hemenhemen aynı doğrultuda olan yıldızlarıgözlemlememize olanak verir. Onlardan gelen ışıkGüneş yakınındaki eğrilmiş uzay-zamantarafından bükülmüş olduğu için yıldızların birazfarklı konumlarda göründüklerini anlarız.

Güneş'in yakınından geçen ışık durumundabükülme çok küçüktür. Ancak eğer Güneşyalnızca bir kaç mil eninde olacak kadarbüzülseydi bükülme o kadar büyük olurdu ki,Güneş'ten ayrılan ışık uzaklaşmaz, güneşinkütlesel çekim alanı tarafından geri çekilirdi.Görecelik teorisine göre, hiçbir şey ışığın hızındandaha hızlı ilerleyemez, bu yüzden bu bölge içindenherhangi bir şeyin kaçıp kurtulmasının mümkünolmadığı bir bölge olurdu. Bu bölgeye kara delikdenir. Onun sınırına olay ufku denir. Olay ufku

kara delikten kaçıp kurtulmayı başarmak üzereolup başaramayan, kenarda dolaşır durumda kalanışık tarafından oluşturulur.

Güneş'in yalnızca bir kaç mil eninde olacak kadarbüzülebileceğini ileri sürmek komik gelebilir.Maddenin o kadar sıkıştırılamayacağıdüşünülebilir. Fakat sıkıştırılabileceği ortayaçıkar.

Güneş o kadar sıcak olduğu için o büyüklüktedir.Güneş kontrollü bir H-bombası gibi hidrojenihelyuma dönüştürerek yakmaktadır. Bu süreçteaçığa çıkan ısı güneşin kendi kütlesel çekimininonu küçültmeye çalışan çekimine karşıdirenmesini sağlar.

Ama sonunda Güneş nükleer yakıtını bitirecektir.Bu bir beş milyar yıl kadar sonrasına dekolmayacaktır, bu yüzden bir başka yıldıza uçuşiçin yer ayırtmakta acele etmeye gerek yoktur.Ancak Güneş'ten daha kütleli yıldızlar yakıtlarını

çok daha hızlı yakıp bitireceklerdir. Yakıtlarınıbitirdikleri zaman ısı kaybetmeye ve büzülmeyebaşlayacaklardır. Eğer yaklaşık olarak Güneş'inkütlesinin iki katından daha az iseler sonundabüzülmeyi durduracaklar ve dengeli bir durumageçeceklerdir. Bu tür bir duruma beyaz cüce denir.Bunların bir kaç bin millik yarıçapları vardır veyoğunlukları inç küp başına yüzlerce tondur. Butür bir başka durum bir nötron yıldızı durumudur.Bunların yaklaşık on millik yarıçapları vardır veyoğunlukları inç küp başına milyonlarca tondur.

Galakside hemen yakınımızda çok sayıda beyazcüce gözlemlenmektedir. Ancak nötron yıldızları1967 yılında Camridge'de Jocelyn Bell ve AntonyHewish'in düzenli radyo dalgaları vuruşları yayanpulsarlar denen nesneleri keşfettikleri zamanakadar gözlemlenmemişlerdi. Başlangıçta onlaryabancı bir uygarlıkla bağlantı kurupkurmadıklarını merak ettiler; onların keşifleriniilan ettikleri seminer odasının "Küçük Yeşil

Adam" şekilleriyle dekore edilmiş olduğunuanımsıyorum. Ancak sonunda onlar ve başkaherkes bu nesnelerin dönen nötron yıldızlarıolduğu şeklindeki daha az romantik sonuca ulaştı.Bu durum uzay Wes-tern'leri yazarları için kötühaber, fakat o zamanlar kara deliklere inanan azsayıdaki bizler için iyi haberdi. Eğer yıldızlarnötron yıldızı olmak üzere on veya yirmi mil kadaraz enli olacak şekilde büzülebilirlerse, diğeryıldızların kara delikler olmak üzere daha fazlabüzülebilecekleri beklenebilir.

Yaklaşık Güneş'in kütlesinin iki katından fazlakütlesi olan bir yıldız bir beyaz cüce veya nötronyıldızı haline gelemez. Bazı durumlarda yıldızpatlayabilir ve kütlesini sınırın altına düşürecekkadar madde fırlatabilir. Fakat bu her durumdaolmaz. Ba/ı yıldızlar o kadar küçülür ki, kütleselçekimleri ışığı geriye yıldıza gelecek kadar büker.Başka ışık veya herhangi başka bir şey kaçıpkurtulamaz. Yıldızlar kara delik haline gelmiş

olurlar.

Şimdi bazı kara delikler hakkında oldukça yeterligözlemsel kanıtlara sahibiz. En iyi durumlardanbiri Cygnus X-1'dir. Bu görülmeyen bir eşetrafından dönen bir normal yıldızdan oluşan birsistemdir. Madde normal yıldızdan fırlıyor ve eşedüşüyor görünmektedir. Madde eşe doğrudüşerken bir banyodan çıkan su gibi sarmal birhareket geliştirmektedir. Çok sıcak hale gelip Xışınları yayacaktır. Görülmeyen eş çok küçük, birbeyaz cüce. bir nötron yıldızı veya bir kara delikolmalıdır. Ancak eşin kütlesinin Güneş'inkütlesinin en azından altı katı kadar olduğugösterilebilir. Bu onun bir beyaz cüce veya birnötron yıldızı olması için çok fazladır. Bu yüzdeno bir kara delik olmalıdır.

Bir zamanlar California Institute OfTechnology'den Kip Thorne ile Cygnus X-1'in birkara delik taşımadığı şeklinde bir iddiaya giriştim.Bu benim gerçekten Cygnus X-I içinde bir kara

delik olduğuna inanmadığımdan değildi. Tersine,bu bir sigorta politikasıydı. Kara delikler üzerinebir çok çalışma yapmıştım ve eğer kara deliklerinvar olmadığı ortaya çıkarsa bu çalışmanın hepsiboşa gitmiş olacaktı. Fakat o zaman en azındaniddiamı kazanma tesellisine sahip olacaktım.Ancak şimdi kara delikler hakkındaki kanıtların okadar zorlayıcı olduğunu düşünüyorum ki iddiayıkaybedeceğim. Kip Thorne'a Penthouse aboneliğisağlayacağım.

Fizik yasaları zaman simetrisine sahiptirler. Buyüzden içine düşenlerin çıkamadığı kara deliklerdenen nesneler varsa, o zaman şeylerin içindençıktığı fakat içine düşemediği başka nesneler deolmalıdır. Bunlara beyaz delikler denebilir. Birkara deliğin içine bir yerde atlanabileceği ve birbaşka yerde bir beyaz delikten çıkılabileceğidüşünülebilir. Bu daha önce söz edilen uzun uzaygezisinin ideal yöntemi olacaktır. Tümgereksiniminiz olan şey yakında bir kara delik

bulmak olacaktır.

Başlangıçla bu tür uzay gezisi mümkün göründü.Einstein'ın genel görecelik teorisinin bir karadeliğin içine düşmenin ve bir beyaz deliktençıkmanın mümkün olduğu çözümleri vardır.Ancak daha sonraki çalışmalar tüm bu çözümlerinhepsinin çok dengesiz olduğunu gösteriyor: birUzay gemisinin varlığı gibi en küçük etki karadelikten beyaz deliğe giden "kurt deliğini" ya dapasajı tahrip ederdi. Uzay gemisi sonsuz derecedegüçlü kuvvetler tarafından parçalara ayrılırdı. BuNiyagara'dan bir fıçı içinde geçmek gibi olurdu.

Daha sonra bu umutsuz göründü. Kara deliklerçöplerden kurtulmak veya hatta insanın bazıarkadaşlarından kurtulması için yararlı olabilirler.Fakat onlar "kendisinden hiç bir gezginindönmediği bir ülke" dirler. Şimdiye kadarsöylediğim herşey Einstein'ın Genel Görecelikkuramını kullanarak yapılmış hesaplamalaradayanmaktadır. Bu teori yapmış olduğumuz tüm

gözlemlerle mükemmel bir uyum içindedir. Fakato kadar doğru olamayacağını biliyoruz. Çünkükuantum mekaniğinin belirsizlik ilkesinitaşımıyor. Belirsizlik ilkesi parçacıkların hem iyitanımlanmış bir konuma hem de iyi tanımlanmışbir hıza sahip olamayacaklarını söyler. Birparçacığın konumunu ne kadar kesin olarakölçerseniz, hızını o kadar daha az kesin ölçersinizve tersi de doğrudur.

1973 yılında belirsizlik ilkesinin kara deliklerdehangi farkı getireceğini araştırmaya başladım.Benim ve başka herkesin çok şaşırmasına yolaçan bir şekilde bunun kara deliklerin tamamenkara olmadıkları anlamına geldiğini buldum.Düzgün bir hızla dışarıya radyasyon veparçacıklar gönderiyor olmalıydılar. SonuçlarımıOxford yakınında bir konferansta açıkladığımdagenel bir inançsızlıkla karşılandı. Oturumunbaşkanı bunların saçmalık olduğunu söyledi vebunu söylediği bir yazı yazdı. Fakat başkaları

benim hesabımı tekrarladıklarında aynı etkiyibuldular. Böylece sonunda başkan bile haklıolduğuma inandı. Radyasyon kara deliğin kütleselçekim alanından nasıl kaçıp kurtulabilir? Bununyanıtı belirsizlik ilkesinin parçacıkların küçük biruzaklık için ışıktan hızlı ilerlemelerine olanakvermesidir. Bu durum parçacıkların veradyasyonun olay ufkundan çıkmalarına ve karadelikten kaçıp kurtulmalarına olanak verir.Böylece şeylerin kara delikten çıkması mümkünolacaktır. Ancak bir kara delikten çıkan şey içinedüşen şeyden farklı olacaktır. Yalnızca enerji aynıolacaktır.

Kara delik dışarıya parçacıklar ve radyasyonverirken kütle kaybedecektir. Bu kara deliğinküçülmesine ve parçacıkları daha hızlı olarakdışarıya yollamasına yol açar. Sonunda sıfırkütleye iner ve tamamen ortadan kaybolur. Ozaman kara deliğin içine düşen, aralarında uzaygemilerinin de bulunabileceği nesnelere ne olur?

Benim son çalışmalarıma göre bunun yanıtıonların kendilerine ait küçük bir bebek evrenegittikleridir. Evren'imizin bizim bulunduğumuzbölgesinden küçük kendi kendini taşıyan bir evrendallanır. Bu bebek evren tekrar bizim uzay-zamanbölgemize katılabilir. Katılırsa, bize oluşan vedaha sonra buharlaşan bir başka kara delik gibigörünür. Bir kara deliğin içine düşen parçacıklardiğer kara delik tarafından yayılan parçacıklarolarak görünür ve bunun tersi de doğrudur.

Bu kara deliklerden uzay gezisine olanak vermekiçin gereken şey gibi görünür. Yalnızca uygun birkara deliğe doğru uzay geminizi yöneltirsiniz.Oldukça büyük olan bir uzay gemisi olsa daha'iyidir yoksa kütlesel çekim kuvvetleri siz içerigirmeden sizi spagetti haline getirir. O zaman,neresi olacağını seçemeyecek olsanız da, bir başkadelikten tekrar ortaya çıkmayı umarsınız.

Ama galaksiler arası ulaşım planında bir kusurvar. Deliğe düşen parçacıkları alan bebek evrenler

sanal zaman denen şeyde olur. Sanal zaman bilimkurgu gibi gelebilir, fakat bu iyi tanımlanmış birmatematiksel kavramdır. Kuantum mekaniği ve.belirsizlik ilkesini doğru dürüst formüle etmekiçin zorunlu görünür. Ancak kendimizi daha fazlagri saçla yaşlanır hissettiğimiz sübjektif zamananlayışımız değildir bu. Onun yerine, "gerçek"zaman dediğimiz şeye dik açılarda bir zamanyönü gibi düşünülebilir.

Gerçek zamanda bir kara deliğe düşen birastronotun akibeti kötü olur. Başındaki veayağındaki kütlesel çekim arasındaki farklaparçalara ayrılır. Vücudunu oluşturan parçacıklarbile hayatta kalmaz. Onların gerçek zamandakigeçmişleri bir tekillikte sona erer. Ancakparçacıkların sanal zamandaki tarihleri devameder. Bebek evrene geçerler ve bir başka karadelikten yayılan parçacıklar olarak yeniden ortayaçıkarlar. Böylece bir anlamda, astronot evrenin birbaşka bölgesine taşınır. Ancak ortaya çıkan

parçacıklar pek fazla astronota benzemeyecektir.

Gerçek zamanda tekilliğe giderken parçacıklarınınsanal zamanda hayatta kalacaklarını bilmek deonun için pek bir teselli olmaz. Bir kara deliğedüşen biri için parola "Sanal Düşün" olmalıdır.

Parçacıkların nerede yeniden ortaya çıkacağını nebelirler? Bebek evrendeki parçacıkların sayısı karadeliğe düşen parçacıkların sayısı ile kara deliğinbuharlaşması sırasında yaydığı parçacıklarınsayısının toplamına eşit olacaktır. Bu bir karadeliğin içine düşen parçacıkların yaklaşık aynıkütlede bir başka kara delikte dışarı çıkacaklarıanlamına gelir. Böylece parçacıkların içinedüştüğü kara delik ile aynı kütlede bir kara delikyaratılarak parçacıkların nereye geleceğiniseçmeyi denemek düşünülebilir. Ancak kara delikeşit derecede olasılıkla aynı toplam enerjideherhangi bir başka parçacık dizisi dışarıya veriyorolabilecektir. Kara delik doğru türde parçacıklaryaysa bile, onların diğer deliğe düşmüş olan

parçacıklarla gerçekten aynı parçacıklar olduğuanlaşılamaz. Parçacıklar kimlik kartlarıtaşımazlar: bir türden tüm parçacıklar benzergörünür.

Tüm bunların anlamı bir kara delikten geçmeninpopüler ve güvenilir bir uzay gezisi yöntemiolduğunun ortaya çıkmasının pek olasıolmadığıdır. Herşeyden önce oraya sanal zamandayolculuk yaparak ulaşmak ve gerçek zamandakigeçmişinizin kötü bir sonuca geldiğine aldırışetmemek zorunda olurdunuz. İkinci olarakgerçekten hedefinizi seçemezdiniz. Bu benimismini verebileceğim bazı hava yollarındayolculuk yapmak gibi olurdu.

Bebek evrenler uzay gezisi için fazla yararlıolmazsa da. evrendeki herşeyi tanımlayacak tambir birleşik teori bulma girişimimiz açısındanönemli sonuçlan vardır. Şimdiki teorilerimiz birparçacık üzerindeki elektrik yükünün büyüklüğügibi bazı nicelikler taşıyor. Bu niceliklerin

değerleri teorilerimiz tarafından kestirilemez.Onun yerine, gözlemlerle uyuşacak şekildeseçilmek zorundadırlar. Ancak bilim adamlarınınçoğu tüm bu niceliklerin değerlerini kestirecektemelde yatan bir birleşik teori olduğunainanmaktadırlar.

Pekala böyle temelde yatan bir teori olabilir. Pekçok insan bunu süpersicim teorisi olduğunudüşünmektedir. Bu teori değerleri ayarlanabilirsayılar taşımaz. Bu nedenle bu birleşik teorininşimdiki teorilerimizin belirlenmemiş bıraktığı birparçacık üzerindeki elektrik yükü gibi niceliklerintüm değerlerini kestirimde bulunabilmesibeklenir. Henüz bu niceliklerin herhangi birinisüpersicim teorisinden kestirememiş olsak da, pekçok insan sonunda bunu yapabileceğimizeinanıyor.

Ancak, eğer bu bebek evrenler resmi doğru ise, bunicelikleri kestirme yeteneğimiz azaltılmışolacaktır. Bunun nedeni bizim evren bölgemize

katılmayı bekleyen kaç tane bebek evrenbulunduğunu gözlemleyemememizdir. Yalnızcabirkaç parçacık taşıyan bebek evrenler olabilir. Bubebek evrenler o kadar küçüktür ki, onlarınkatıldığı veya dallandığı farkedilmez. Ancakkatılmayla bir parçacık üzerindeki elektrik yükügibi niceliklerin görünürdeki değerlerinideğiştireceklerdir. Kaç tane bebek evreninvarolduğunu bilmediğimiz için, bu nicelikleringörünürdeki değerlerinin ne olacağı konusundakestirimde bulunamayacağız. Bebek evrenlerinnüfus patlaması olabilir. Ancak insanlar içinolacağı gibi yiyecek temini veya bekleme odasıgibi hiçbir sınırlayıcı faktör yok görünüyor. Bebekevrenler kendilerine ait bir alanda vardırlar. Bubiraz bir toplu iğnenin tepesinde kaç adet meleğindansedebileceğini sormaya benzer.

Niceliklerin çoğu için, bebek evrenler kestirimdebulunulan değerlerde oldukça küçük de olsa birbelirsizlik getiriyor görünürler. Ancak onlar çok

önemli bir niceliğin, kozmolojik değişmez denenşeyin gözlemlenmiş değerinin bir açıklamasınıgetirebilirler. Bu evrene yapısına yerleşik birgenişleme veya büzülme eğilimi verecek birniceliktir. Genel nedenlerle onun çok büyükolması beklenebilir. Yine de Evren'ingenişlemesinin zamanla nasıl değiştiğinigözlemleyebiliriz ve kozmolojik değişmezin çokküçük olduğunu belirleyebiliriz. Şimdiye kadargözlemlenmiş değerin neden o kadar küçükolması gerektiği konusunda iyi bir açıklamaolmamıştır. Ancak dallanan ve katılan bebekevrenler kozmolojik değişmezin görünürdekideğerini etkileyeceklerdir. Kaç tane bebek evrenolduğunu bilmediğimiz için, görünürdekikozmolojik değişmez için farklı mümkün değerlerolacaktır. Fakat hemen hemen sıfır olan bir değeren olası değer olacaktır. Bu iyidir, çünkü ancakkozmolojik değişmez çok küçük ise evren bizimgibi yaratıklar için uygun olur.

Özetlersek, göründüğü kadarıyla parçacıklar dahasonra buharlaşıp bizim evren bölgemizdenkaybolan kara deliklerin içine düşebilirler.Parçacıklar bizim evrenimizden dallanan bebekevrenlere giderler. Bu bebek evrenler sonra birbaşka yerde yeniden evrene katılabilirler, Onlaruzay gezisi için pek iyi olmayabilirler, fakatvarlıkları, tam bir birleşik teori bulsak bile,beklediğimizden daha azını kestirebileceğimizanlamına gelir. Diğer taraftan kozmolojikdeğişmez gibi bazı niceliklerin ölçülen değerleriiçin şimdi açıklamalar getirebiliriz. Geçen yıliçinde pek çok insan bebek evrenler üzerindeçalışmaya başlamışlardır. Kimsenin onlarda uzaygezisi için patent alarak servet kazanacağınısanmıyorum, fakat çok heyecanlı bir araştırmaalanı haline gelmişlerdir.

HER ŞEY BELİRLENMİŞ MİDİR?(*)

Bu yazıda determinizm (gerekircilik) ve özgüriradeyle ilgili bazı fikirleri ele almak istiyorum.Julius Caesar adlı oyunda Cassius Brutus'a"İnsanlar bazen talihlerinin efendileridir" der. Bizgerçekten talihimizin efendisi miyiz? Ya dayaptığımız herşey belirlenmiş ve öncedenbuyurulmuş mudur? Eskiden önceden buyurulmuşolma durumunu ileri süren tezde Tanrı'nın herşeye kadir ve zamanın dışında olduğu, böylece neolacağını bileceği savunulurdu. O zaman nasılözgür irademiz olabilir? Ve eğer özgür irademizolmazsa, hareketlerimizden nasıl sorumluolabiliriz? Eğer insanın bir banka soymasıönceden buyurulmuş ise bu pek onun hatasıolmaz. O halde neden bu iş için cezalandırılsın?

(*) Nisan 1990'da Cambridge Üniversite'sindeSigma Club seminerinde yapılan konuşma

Son zamanlarda determinizm tezi bilime

dayandırılmıştır. Evren ve onun içindeki herşeyinzamanla nasıl bir gelişim gösterdiğini yöneten iyitanımlanmış yasalar olduğu anlaşılıyor. Tüm buyasaların tam şekillerini henüz bulmamışsak da,halihazırda en aşırı durumlar dışında ne olacağınıbelirlemeye yetecek kadarını biliyoruz. Oldukçayakın bir sürede geri kalan yasaları bulupbulamayacağımız bir görüş meselesidir. Ben biriyimserim: kanımca onları gelecek yirmi yıldabulma konusunda yüzde elli şans vardır. Fakatbulmazsak bile bu tezde herhangi bir değişiklikyaratmaz. Önemli nokta Evren'in ilk durumundaevrimini tamamen belirleyen bir yasalar kümesiolması gerektiğidir. Bu yasalar Tanrı tarafındanbuyurulmuş olabilir. Fakat göründüğü kadarıyla OEvren'e yasaları bozmak üzere müdahale etmiyor.

Evren'in ilk düzenlenişi Tanrı tarafından seçilmişolabilir veya bilim yasaları tarafından belirlenmişolabilir. Her durumda daha sonra Evren'deki herşeyin bilim yasalarına göre evrimle belirlendiği

görülmektedir; bu yüzden bizim nasılgeleceğimizin efendisi olabileceğimizi anlamakzordur.

Evren'deki herşeyi belirleyen bir büyük birleşikteori olduğu fikri bazı güçlükler ortaya çıkarır. Herşeyden önce büyük birleşik teorinin matematikselolarak toplu ve mükemmel olduğuvarsayılmaktadır. Herşeyin teorisinin özel ve basitbir yönü olmalıdır. Yine de belli sayıda denklemçevremizde gördüğümüz karmaşıklık ve inceayrıntıyı nasıl açıklayabilir? Sinead O'Connor'unbu hafta en çok satan plaklar listesinde liste başıolacağını ve Madonna'nın Cosmopolitandergisinde kapak olacağını büyük birleşik teorininbelirlediğine gerçekten inanılabilir mi?

Herşeyin bir büyük birleşik teori tarafındanbelirlendiği fikrinde ikinci bir sorun söylediğimizherşeyin de teori tarafından belirlenmesidir. Veneden doğru olması belirlenmiş olsun? Yanlışolması daha olası değil mi, çünkü her doğru

ifadeye karşılık pek çok olası yanlış ifade var. Herhafta posta kutumda insanların bana gönderdikleribazı teoriler olur. Bunların hepsi farklıdır ve çoğukarşılıklı olarak tutarsızdır. Ama anlaşıldığınagöre büyük birleşik teori, yazarların doğru görüşteolduklarını düşünmelerini belirlemiştir. O haldesöylediğim herhangi bir şey neden daha fazla birgeçerliliğe sahip olsun? Ben de eşit şekilde büyükbirleşik teori tarafından belirlenmiş değil miyim?

Herşeyin belirlenmiş olduğu fikriyle ilgili üçüncübir problem bizim özgür irademiz, bir şeyi yapmaveya yapmamayı seçme özgürlüğümüz olduğunuhissetmemizdir. Fakat eğer herşey bilimin yasalarıtarafından belirlenmiş ise, o zaman özgür irade biryanılsama olmalıdır. Ve eğer özgür irademizyoksa, eylemlerimizle ilgili sorumluluğumuzuntemeli nedir? Eğer deli iseler insanları suçlan içincezalandırmayız, çünkü ellerinden bir şeygelmediğini söyleriz. Fakat eğer hepimiz birbüyük birleşik teori tarafından belirlenmişsek, hiç

birimiz yaptığımız şeylerden başkasını yapabilirdurumda değildir, o halde neden her hangi bir kişiyaptığı şeyler için sorumlu tutulsun?

Determinizmin bu problemleri yüzyıllardırtartışılmıştır. Ancak, bilimin yasaları hakkındatam bir bilgiden uzak olduğumuz ve Evren'in ilkdurumunun nasıl belirlenmiş olduğunubilmediğimiz için tartışma biraz akademikolmuştur. Ama şimdi problemler daha ivedidir,çünkü yirmi yıl kadar az bir zamanda tam birbirleşik teori bulmamız olanağı vardır. Ve ilkdurumun kendisinin bilim yasaları tarafındanbelirlenmiş olabileceğini kavramaktayız. Aşağıdabenim bu problemlerle uzlaşma konusundakikişisel girişimim var. Herhangi bir orijinallik veyaderinlik iddiasında değilim, fakat bu benim şu anyapabildiğimin en iyisidir.

İlk problemle başlayalım: göreli olarak basit vetoplu bir teori nasıl olur da tüm ince ve önemsizayrıntılarıyla gözlemlediğimiz kadar karmaşık bir

Evren'e yol açabilir? Bunun anahtarı kuantummekaniğinin bir parçacığın hem konum hem dehızının büyük hassaslıkla ölçülemeyeceğinisöyleyen, "konumu ne kadar fazla hassas olarakölçerseniz hızı o kadar daha az hassas olarakölçebilirsiniz ve tersi de doğrudur" diyenbelirsizlik ilkesidir. Bu belirsizlik şeylerinkonumda küçük bir belirsizliğin fazla farkyaratmayacağı kadar birbirinden uzak olduğuşimdiki zamanda o kadar önemli değildir. FakatEvren'in çok başlardaki durumunda herşeybirbirine çok yakındı, bu yüzden çok fazlabelirsizlik ve Evren için bazı olası durumlar vardı.Bu farklı olası erken durumlar Evren için tüm birfarklı geçmişler ailesine evrimleşmiş olacaktır. Bugeçmişlerin çoğu büyük ölçekli özelliklerindebenzer olacak, tek biçimli, düzgün ve genişleyenbir evrene karşılık geleceklerdir; ancak yıldızlarındağılımı gibi ayrıntılarda farklı olurlar ve hattadergilerinin kapaklarında ne olduğu gibi şeylerdedaha fazla farklı olurlar. (Yani bu geçmişlerde

dergiler varsa) Bu yüzden çevremizdeki Evren'inkarmaşıklığı ve ayrıntıları ilk aşa-malardakibelirsizlik ilkesinden kaynaklanmıştır. Bu durumEvren için tüm bir olası geçmişler ailesi verir.Belki olasılık az olurdu ama Nazi'lerin II. DünyaSavaşı'nı kazandığı bir geçmiş olurdu. Fakat bizrastlantısal olarak Müttefiklerin savaşı kazandığıve Madonna'nın Cosmopolitan'ın kapağındaolduğu bir geçmişte yaşıyoruz.

Şimdi ikinci probleme geçiyorum: eğer neyaptığımız bir büyük birleşik teori tarafındanbelirlenmiş ise, teori neden Evren hakkında yanlışdeğil de doğru sonuçlan çıkarmamızı belirlesin?Söylediğimiz herhangi bir şeyin neden birgeçerliliği olsun? Benim buna yanıtım Darwin'indoğal seçme fikrine dayalıdır. Ben bunu,yeryüzünde bazı çok ilkel yaşam biçimlerininatomların rastlantısal bileşiminden kendiliğindenortaya çıktığı şeklinde anlıyorum. Bu erken yaşambiçimi muhtemelen büyük bir molekül idi. Fakat o

muhtemelen DNA değildi, çünkü bir tüm DNAmolekülünü rasgele bileşimlerle oluşturma şansıküçüktür.

Erken yaşam biçimi kendini yeniden üretmişolmalıdır. Kuantum belirsizlik ilkesi ve atomlarınrasgele ısıl hareketleri yeniden üretimde bellisayıda hatalar olacağı anlamına gelir. Bu hatalarınçoğu organizmanın hayatta kalması veya yenidenüretme kapasitesi açısından ölümcül olur. Bu türhatalar gelecek nesillere geçmez, yok olur. Çok azsayıda hala saf şans ürünü olarak yararlı olur. Buhataları taşıyan organizmaların hayatta kalması veyeniden üretimde bulunmaları daha olasıdır.Böylece başlangıçtaki gelişmemiş organizmanınyerine geçme eğiliminde olurlar.

DNA'nın çift sarmallı yapısının gelişimi erkenaşamalardaki böyle bir ilerleme olabilir. Bu büyükolasılıkla, her ne olursa olsun, herhangi bir dahaönceki yaşam biçiminin tamamen yerini alacakşekilde bir ilerlemeydi. Evrim ilerledikçe merkezi

sinir sisteminin gelişimine yol açmış olmalıdır.Duyu organlarıyla topladıkları verileri doğruşekilde algılayan ve uygun eyleme geçenyaratıkların hayatta kalma ve yeniden üretimdebulunma olasılığı daha yüksektir. İnsan soyu bunubir başka aşamaya geçirmiştir. Biz hemvücutlarımızla hem DNA'mızla yüksekmaymunlara çok benziyoruz: fakat DNA'mızdaküçük bir değişim dili geliştirmemizi sağlamıştır.Bu bizim nesilden nesile bilgiyi ve birikmişdeneyimi sözlü ve sonunda yazılı biçimdeiletebileceğimiz anlamına gelir. Daha öncelerideneyimin sonuçlan yalnızca yeniden üretimderasgele hatalar yoluyla DNA içine yavaş kayıtedilme süreci içinde iletilebilirdi. Bunun etkisidramatik bir evrim hızlanışı olmuştur. İnsansoyuna gelene kadar üç milyar yıldan fazla evrimgerekmiştir. Fakat geçen son on bin yıl içindeyazılı dili geliştirmiş bulunuyoruz. Bu bizimmağara adamından (ya da mağara insanlarındandemeliyim) Evren'in en temel teorisini

sorabileceğimiz yere kadar ilerlememizisağlamıştır.

Son on bin yılda insan DNA'sında hiçbir anlamlıbiyolojik evrim veya değişiklik olmamıştır. Buyüzden zekamız, duyu organlarımızla sağlananbilgiden doğru sonuçlar çıkarma yeteneğimiz,mağara insanları günleri veya daha öncesine kadargitmelidir. Bu, belli hayvanları yiyecek içinöldürme ve diğer hayvanlar tarafındanöldürülmeyi önleme yeteneğimiz temelindebelirlenmiş olmalıdır. Bu amaçlara uygun zihinselniteliklerin bugünün çok farklı koşullarında bizi okadar iyi yerde tutmuş olması dikkate değer.Büyük olasılıkla bir büyük birleşik teori keşfetmekveya determinizm konulu sorulara yanıt vermekyaşamı sürdürme konusunda fazlaca bir avantajsağlamaz. Yine de, diğer nedenlerle geliştirmişolduğumuz zeka pekala bu sorulara doğru yanıtlarvermemizi de sağlayabilir.

Şimdi üçüncü probleme, özgür irade ve

eylemlerimizden sorumlu olma sorununageçiyorum. Sübjektif olarak ne yapacağımızıseçme yeteneğine sahip olduğumuzu hissederiz.Fakat bu bir yanılsama olabilir. Bazı insanlarkendilerinin İsa veya Napolyon olduğunudüşünürler, ama bu doğru değildir.Gereksinimimiz'olan şey dışardanuygulayabileceğimiz bir organizmanın özgüriradesi olup olmadığını ayırdedecek objektif birtesttir. Örneğin, bir başka yıldızdan Küçük YeşilAdam'ın bizi ziyaret ettiğini düşünün. Onun özgüriradesi olduğuna ya da yalnızca bizim gibiymişgibi yanıt vermek üzere programlanmış bir robotolduğuna nasıl karar verebilirdik?

Özgür iradenin tek objektif testinin şöyle olacağıanlaşılıyor: Birisi organizmanın davranışıkonusunda kestirimde bulunabilir mi? Eğerkestirimde bulunabilirse, o zaman özgür iradesiolmadığı, önceden belirlenmiş olduğu açıktır.Diğer taraftan eğer davranış konusunda kestirimde

bulunulamaz ise, bu organizmanın özgür iradesiolduğunun işletimsel bir tanımı olarak kabuledilebilir.

Bir defa tam bir birleşik teori bulduğumuzdainsanların ne yapacakları konusunda kestirimdebulunabileceğimiz gerekçesiyle, özgür iradenin butanımına karşı çıkılabilir. Ancak insan beyni debelirsizlik ilkesine tabidir. Bu yüzden insandavranışında kuantum mekaniğiyle bağlantılı birrasgelelik unsuru vardır. Fakat beyindeki ilgilienerjiler düşüktür, bu nedenle kuantummekaniksel belirsizlik yalnızca küçük bir etkidir,insan davranışı hakkında kestirimdebulunamayışımızın gerçek nedeni bunun yalnızcaçok zor olmasıdır. Halihazırda beyninfaaliyetlerini yöneten temel fiziksel yasalarıbiliyoruz ve bu yasalar göreli olarak basittir. Fakatbir kaç parçacıktan daha fazlası varsa denklemleriçözmek zordur. Daha basit Newton kütlesel çekimteorisinde bile denklemler tam olarak yalnızca iki

parçacık durumunda çözülebilir. Üç veya dahafazla parçacık için yaklaştırmalara başvurmakzorunludur ve parçacık sayısı ile birlikte güçlükhızla artar, insan beyni yaklaşık olarak 10 ya dayüz milyon milyar milyar parçacık taşır. Bu bizimdenklemleri çözebilmemiz ve ilk durumu ve gelensinir verisi bilindiğinde beynin nasıldavranacağını kestirmemiz açısından çok fazladır.Aslında kuşkusuz ilk durumun ne olduğunu bileölçemeyiz, çünkü bunu yapabilmek için beyniparçalamamız gerekir. Bunu yapmaya hazır olsakbile, kaydedecek çok fazla parçacık olurdu. Ayrıcabüyük olasılıkla beyin ilk duruma karşı çokduyarlıdır; ilk durumda küçük bir değişiklik dahasonraki davranışta çok büyük bir değişikliğe yolaçabilir. Böylece beyni yöneten temel denklemleribiliyorsak da, insan davranışını kestirmek içinonları pek kullanamayız.

Bu durum makroskopik sistemlerleuğraştığımızda bilimde ortaya çıkar. Çünkü

parçacık sayısı her zaman temel denklemleriçözme şansı olamayacak kadar büyüktür. Onunyerine yaptığımız şey etkili teoriler kullanmaktır.Bunlar parçacıkların çok büyük sayısının birkaçnicelikle değiştirildiği yaklaştırmalardır. Bir örnekakışkanlar mekaniğidir. Su gibi bir sıvı kendilerielektronlar, protonlar ve nötronlardan yapılmışmilyarlarca milyar molekülden yapılmıştır. Yinede sıvıyı yalnızca hızı, yoğunluğu ve sıcaklığı iletanımlanan sürekli bir ortam olarak düşünmek iyibir yaklaştırmadır. Etkili akışkanlar mekaniğiteorisinin kestirimleri tam değildir -yalnızca havatahminlerini dinlemek bunu kavramaya yeter-fakat gemilerin veya petrol boru hatlarınıntasarımına yetecek kadar iyidir.

Özgür irade ve eylemlerimiz için ahlakisorumluluk kavramlarının akışkanlar mekaniğianlamında gerçekten etkili bir teori olduklarınıileri sürmek istiyorum. Yaptığımız herşey birbüyük birleşik teori tarafından belirlenmiş olabilir.

Eğer o teori bizim asılmayla öleceğimizibelirlemişse, o takdirde boğulmayacağız demektir.Fakat bir fırtına sırasında küçük bir botla denizeaçılmak için darağacında öleceğinizden sonderece emin olmanız gerekir. Herşeyin öncedenbelirlenmiş olduğunu ve bunu değiştirmek içinhiçbir şey yapamayacağımızı ileri süren insanlarınbile karşıdan karşıya geçmeden önce yolabaktıklarını farkettim. Belki bakmayanlar masalıanlatmak üzere hayatta kalmazlar.

İnsan davranışını herşeyin belirlenmiş olduğu fikriüzerinde temellendiremez. çünkü neyinbelirlenmiş olduğunu bilmez. Onun yerine özgüriradesi olduğu ve davranışlarından sorumluolduğu şeklindeki etkili teoriyi kabul etmekzorundadır. Bu teori insan davranışını kestirmedeçok iyi değildir. Fakat onu kabul ederiz, çünkütemel yasalardan çıkan denklemleri çözme şansıyoktur. Ayrıca özgür iradeye inanmamızı etkileyenbir Darvin'ci gerekçe de vardır. Kişilerin

davranışlarından kendini sorumlu hissettiği birtoplumun birlikte çalışması ve değerlerini yaymaküzere hayatta kalması daha olasıdır. Kuşkusuzarılar birlikte çok iyi çalışırlar. Fakat öyle birtoplum statiktir. Tanıdık olmayan sorunlaraçözüm getiremez yanıt veremez veya yeni fırsatlargeliştiremez. Ancak, belli karşılıklı amaçlanpaylaşan bir özgür fertler topluluğu ortakhedeflerinde işbirliği yapabilirler ve yine yenilikleryapma esnekliğine sahip olabilirler. Böyle birtoplumun, gelişmesi ve değerler sistemini yaymasıdaha olasıdır.

Özgür irade kavramı temel bilimyasalarınınkinden farklı bir alana aittir. Eğer insandavranışı bilim yasalarından çıkarılmayaçalışılırsa kendi kendine değinmede bulunansistemlerin mantıksal paradoksuna yakalanılabilir.Eğer kişinin ne yaptığı temel yasalardankestirilebilirse, o zaman o kestirimin yapılması neolacağını değiştirebilir. Bu durum benim hiçbir

zaman mümkün olmayacağını düşündüğümzaman yolculuğunun mümkün olması durumundakarşılaşabilecek problemler gibidir. Eğer gelecektene olacağını görebilseydiniz onudeğiştirebilirdiniz. Eğer Grand National yarışınıhangi atın kazanacağını bilseydiniz onun üzerineiddiaya girerek bir servet kazanabilirdiniz. Fakatbu hareket ayrıntıları değiştirirdi. Hangiproblemlerin ortaya çıkabileceğini kavramak içinyalnızca "Geleceğe Geri” bakmak gerekir.

Birinin davranışlarını kestirebilme konusundakibu paradoks daha önce sözettiğim problemleyakından ilgilidir. En temel teoeri en temel teorihakkında doğru sonuçlara ulaştığımızıbelirleyecek midir? O durumda Darvin'in doğalseçme fikrinin bizi doğru yanıta götüreceğini ilerisürdüm. Belki doğru yanıt onu tanımlamanındoğru yolu değildir, fakat doğal seçme en azındanbizi oldukça iyi çalışan bir fiziksel yasalar dizisinegötürmelidir. Ancak iki nedenle bu fiziksel

yasaları insan davranışını çıkarsamak içinkullanamayız. İlk olarak denklemleri çözemeyiz.İkinci olarak, kestirimde bulunabilseydik bile, birkestirimde bulunulması sistemi etkiler. Onunyerine, doğal seçmenin bizi etkili özgür iradeteorisini kabul etmeye götürdüğü anlaşılıyor. Eğerbir kişinin davranışlarının özgürce seçildiği kabuledilirse, bazı durumlarda dış güçler tarafındanbelirlendiği ileri sürülemez. "Hemen hemen özgürirade" kavramı anlamsızdır. Fakat insanlar birkişinin neyi seçmesinin olası olduğu konusundatahminde bulunulabilmesi ile seçimin özgürolmadığı bilgisini karıştırma eğilimindedirler.Çoğunuzun bu akşam yemek yiyeceğini tahminederim fakat yatağa aç olarak gitme konusundaoldukça özgürsünüz. Böyle karışıklığın bir örneğiazalan sorumluluk doktrinidir. Bu insanların stresaltında oldukları için eylemleri nedeniylecezalandırılmamaları gerektiği fikridir. Birininstres altında olduğunda anti-sosyal bir davranıştabulunması olasılığı daha yüksek olabilir. Fakat bu

cezayı azaltarak o kişinin o davranıştabulunmasını daha olası yapmak gerektiğianlamına gelmez.

Bilimin temel yasalarının araştırılmasıyla insandavranışının incelenmesinin ayrı bölmelerdetutulması gerekir. Açıklamış olduğum nedenlerleinsan davranışı hakkında çıkarsamada bulunmaküzere temel yasalar kullanılamaz. Fakat doğalseçme yoluyla geliştirmiş olduğumuz zeka vemantıksal düşünme güçlerinin kullanılabileceğiumut edilebilir. Maalesef doğal seçmesaldırganlık gibi diğer özellikler de geliştirmiştir.Mağara adamı günleri ve daha öncesindesaldırganlık bir hayatta kalma avantajı vermiş vedoğal seçme tarafından tercih edilmiş olmalıdır.Ancak modern bilim ve teknolojinin getirdiğitahribat, gücümüzdeki muazzam artış,saldırganlığı çok tehlikeli bir nitelik, tüm insansoyunun devamını tehdit eden bir nitelik,yapmıştır. Sorun şu ki, saldırgan içgüdülerimiz

DNA'mızda kodlanmış görünmektedir. DNAbiyolojik evrimle yalnızca milyonlarca yıllık birzaman ölçüsü içinde değişir; fakat tahribatgüçlerimiz şimdi yalnızca yirmi veya otuz yıl olanbilgi evrimi zaman ölçüsü içinde artmaktadır.Saldırganlığımızı kontrol altında tutmak üzerezekamızı kullanamadığımız sürece insan soyu içinfazla şans yoktur. Yine de, yaşam olan yerde umutvardır. Eğer gelecek yüzyıl veya benzer bir zamanhayatta kalabilirsek diğer gezegenlere ve büyükolasılıkla diğer yıldızlara yayılmış olacağız. Budurum tüm insan soyunun nükleer savaş gibi birfelaketle silinmesi olasılığını çok azaltacaktır..

Özetlersem: Evren'deki herşeyin belirlenmişolduğuna inanıldığında ortaya çıkan bazıproblemleri tartıştım. Bu determinizmin, her şeyekadir bir Tanrı veya bilim yasaları nedeniyleolması, fazla farketmez. Aslında her zaman bilimyasalarının Tanrı'nın arzusunun ifadesi olduğusöylenebilir.

Ben üç soruyu ele aldım. îlk olarak Evren'inkarmaşıklığı ve tüm önemsiz ayrıntıları basit birdenklemler dizisi tarafından nasıl belirlenebilir?Bir başka deyişle, Sun'ın üçüncü sayfasında kiminolması gerektiği gibi tüm küçük ayrıntılarıTanrı'nın seçtiğine inanılabilir mi? Bununyanıtının kuantum mekaniğinin belirsizlikilkesinin Evren için bir tek geçmiş değil, tüm birolası geçmişler ailesi bulunduğu anlamına geldiğişeklinde olduğu anlaşılıyor. Bu geçmişler çokbüyük ölçeklerde benzer olabilir, fakat normal hergünkü ölçeklerde büyük ölçüdefarklılaşacaklardır. Biz rastlantısal olarak belirliözellikleri ve ayrıntıları olan belli bir geçmişteyaşıyoruz. Fakat son seçimleri kimin kazandığı vepop'ta kimin önde olduğu gibi konulardafarklılaşan geçmişlerde yaşayan çok benzer akıllıyaratıklar vardır. Böylece Evren'in önemsizayrıntıları ortaya çıkar çünkü temel yasalarbelirsizlik veya rasgelelik unsurlarıyla kuantummekaniğini taşıyorlar.

İkinci soru şuydu: eğer herşey temel bir teoritarafından belirlenmiş ise, o zaman teori hakkındasöylediğimiz şey de teori tarafından belirlenmiştir-ve bunun neden yalnızca tümden yanlış veyailgisiz olmak yerine doğru olması belirlenmişolsun? Benim buna yanıtım Darvin'in doğal seçmeteorisine başvurmaktı: yalnızca çevrelerindekiDünya hakkında doğru sonuçlan çıkaranbireylerin hayatta kalması ve yeniden üretimdebulunması olası olacaktır.

Üçüncü soru şuydu: eğer her şey belirlenmiş ise,hareketlerimiz konusunda özgür irade vesorumluluk ne anlama gelir? Fakat birorganizmanın özgür iradeye sahip olup olmadığıkonusunda tek objektif test onun davranışınınkestirilebilir olup olmadığıdır. İnsanlarındurumunda, iki nedenle insanların ne yapacağıkonusunda kestirimde bulunmak üzere temelyasaları pek kullanamayız. İlk olarak, işe karışançok sayıda parçacık için denklemleri çözemeyiz.

İkinci olarak denklemleri çözebilsek bile, birkestirimde bulunulması sistemi etkiler ve farklı birçıktıya yol açabilir. Bu yüzden, insan davranışıkonusunda kestirimde bulunamayacağımız içinpekala insanların ne yapacaklarını seçebilen kendikendine karar verebilen özgür varlıklar olduklarışeklindeki etkili teoriyi de kabul edebiliriz.İnsanın davranışları konusunda özgür irade vesorumluluğa sahip olduğuna inanmada kesinhayatta kalma avantajları olduğu anlaşılmaktadır.Bu by. inancın doğal seçmeyle güçlendirilmesigerektiği anlamına' gelir. Dille iletilen sorumlulukanlayışının DNA ile iletilen saldırganlıkiçgüdüsünü kontrol etmeye yeterli olup olmadığıgörülecektir. Eğer kontrol edemezse, insan soyudoğal seçmenin ölü sonlarından biri olacaktır.Belki galakside başka yerde başka akıllı yaratıklarsoyu sorumluluk ile saldırganlık arasında daha iyibir dengeyi gerçekleştireceklerdir.

Fakat eğer öyleyse, onlar tarafından bizimle temas

kurulmasını en azından onların radyo sinyallerinisaptamayı umabilirdik. Belki onlar bizimvarlığımızın farkındadırlar fakat kendilerini bizegöstermek istememektedirler. Geçmiş kaydtmızkarşısında bu akıllıca olabilir.

Özet olarak, bu yazının başlığı bir soruydu:"Herşey belirlenmiş midir?" Yanıt evettir. Fakatpekala olmayabilir de, çünkü neyin belirlenmişolduğunu hiç bir zaman bilemeyiz.

EVRENİN GELECEĞİ(*)

Bu yazının konusu Evren'in geleceği, ya da dahadoğrusu bilim adamlarının geleceğin ne olacağınailişkin düşünceleridir. Kuşkusuz gelecek hakkındakestirimde bulunmak çok zordur. Bir defasında"Dünün Yarını, Geleceğin Bir Tarihi" adlı birkitap yazmam gerektiğini düşündüm. Bu, hemenhemen hepsi konudan çok uzaklaşan, gelecekhakkındaki kestirimlerin bir tarihi olurdu. Fakatbu başarısızlıklara karşın bilim adamları halagelecek hakkında kestirimde bulunabileceklerinidüşünüyorlar.

Daha eski zamanlarda gelecekten haber vermekkahinlerin veya falcıların işiydi. Bunlar çoğuzaman bir ilaçla veya patlayıcı bir gazındumanlarım soluyarak trans haline geçenkadınlardı. Daha sonra onların saçma sözleriçevredeki din adamları tarafından yorumlanırdı.Gerçek beceri bu yorumlamadaydı. Eski Yunan'da

Delfi'deki ünlü kahin ikircikli yanıtlar verirdi.İsparta'lılar, Pers'ler Yunanistan'a saldırdığında neolacağını sorduklarında kahin "ya Ispartayıkılacak veya kralı öldürülecek" şeklinde yanıtverdi. Kanımca din adamları bu olayların hiçbirigerçekleşmezse İsparta'lıların kahininin yanılmışolmasına önem vermeyecek kadar Apollo'yamüteşekkir olacaklarını hesap ediyorlardı.Gerçekten kral İsparta'yı kurtaran ve Pers'lerinkesin yenilgisine yol açan olaydaThermopylae'deki geçidi savunurken öldürüldü.

(*) Ocak 1991 'de Cambridge Universitesi'ndeyapılan Darwin konuşması

Bir başka defasında Dünya'daki en zengin adamolan Lidya kralı Croesus eğer İran'ı istila ederse neolacağını sordu. Bunun yanıtı, büyük bir krallığındüşeceği şeklindeydi. Croesus bunun İranimparatorluğu anlamına geldiğini düşündü, fakatdüşen kendi krallığıydı ve kendisi canlı canlıyakılmak üzere bir odun yığını üzerinde sona

ulaştı.

Son zamanların kıyamet peygamberleri Dünya'nınsonu için belirli tarihler vererek boy göstermeyehazırdırlar. Hatta bunlar borsayı da etkiliyorlar.Bu arada insanların dünyanın sonu geliyor diyeellerindeki hisse senetlerini satmasını da doğrusuhiç anlamıyorum. Kıyamette ne parayı ne de hissesenedini yanımıza alma şansımız yok ki.

Şimdiye kadar Dünya'nın sonu için belirlenmiştarihlerin hepsi olaysız geçmiştir. Fakat çoğuzaman peygamberlerin açık hataları için biraçıklamaları olmuştur. Örneğin Seventh DayAdventists'in kurucusu William Miller İkinciGelişin (İsa'nın Dönüşü) 21, Mart 1843 ile 21Mart 1844 arasında olacağı kestiriminde bulundu.Hiçbir şey olmayınca tarih 22 Ekim 1844 olarakdeğiştirildi. O tarih de hiçbir şey olmadan geçinceyeni bir yorum ileri sürüldü. Buna göre, 1844 yılıİkinci Geliş'in başlangıcıydı; fakat ilk olarakKutsal Kitap'taki isimlerin sayılması gerekiyordu.

Ancak o zaman kutsal kitapta olmayanlar içinYargı Günü gelecekti. Neyse ki sayma işinin uzunzaman aldığı anlaşılıyor.

Kuşkusuz bilimsel kestirimler kahinler vepeygamberlerinkilerden daha fazla güvenilirolmayabilir. Yalnızca hava tahminleri örneğinidüşünmek yeterlidir. Fakat güvenilir kestirimlerdebulunabileceğimizi düşündüğümüz belli durumlarvardır ve çok büyük bir ölçekte Evren'in geleceğibunlardan biridir.

Son üçyüz yılda normal koşullarda maddeyiyöneten bilimsel yasaları keşfettik. Hala çok uçdurumlarda maddeyi yöneten yasaları bilmiyoruz.Bu yasalar Evren'in nasıl başladığını anlamak içinönemlidir, fakat Evren yüksek bir yoğunlukdurumuna tekrar çökmedikçe ve çökene kadaronun gelecekteki evrimini etkilemezler. Aslındaşimdi onları test etmek için dev parçacıkhızlandırıcıları inşa etmek üzere büyükmiktarlarda para harcamak zorunda olduğumuz

için bu durum bu yüksek enerji yasalarının Evren'ine kadar az etkilediğinin bir ölçüsüdür.

Evren'i yöneten yasaları bilebilsek de, onları uzakgeleceğe yönelik kestirimde bulunmak üzerekullanamayabiliriz. Bunun nedeni fizikdenklemlerinin çözümlerinin kaos olarak bilinenbir özellik gösterebilmeleridir. Bunun anlamıdenklemlerin başlangıç koşullarında küçük birdeğişikliğe karşı dengesiz olabilecekleridir:Sistemin yönünde bir an küçük bir değişiklikyaptığınızda sistemin daha sonraki davranışıhemen tümüyle farklı olabilir.

Örneğin bir rulet tekerleğini döndürme tarzınızıbiraz değiştirirseniz gelen numarayıdeğiştirirsiniz. Çıkacak sayıyı kestirmek pratikteolanaksızdır; aksi takdirde fizikçiler gazinolardaservet kazanırlardı.

Dengesiz ve kaotik sistemlerde ilk durumdaküçük bir değişikliğin iki katı kadar büyük bir

değişikliğe büyüyeceği bir zaman ölçeği vardır.Dünya'ıîın atmosferi durumunda bu zaman ölçeğibeş gün kadardır, bu da yaklaşık olarak havanıntam Dünya çevresinde dolaşması için gerekenzamandır. Beş güne kadar periyotlarla makulölçüde hassas hava tahminleri yapılabilir, fakatdaha ilerisi için hava tahmininde bulunmak içinhem atmosferin o anki durumunun çok hassasbilgilerine sahip olmak hem de olağanüstükarmaşık bir hesaplama yapmak gerekir. Altı aysonrasının havasını mevsimsel ortalama vermekdışında kestirimde bulunmanın bir yolu yoktur.

Ayrıca kimya ve biyolojiyi yöneten temel yasalarıda biliyoruz, bu yüzden ilke olarak beynin nasılçalıştığını belirleyebilmeliyiz. Fakat beyni yönetendenklemlerin kesinlikle kaotik davranışları vardır,ilk durumda çok küçük bir değişiklik çok farklıbir çıktıya yol açabilir. Böylece, pratikte onuyöneten yasaları bilsek de insan davranışınıkestiremeyiz. Bilim insan toplumunun geleceğini

ya da hatta herhangi bir geleceği olup olmadığınıkestiremez. Tehlike orsama zarar verme veyaortamı tahrip etme gücümüzün bu gücükullanmaktaki aklımızdan çok daha hızlı şekildeartmakta oluşundadır.

Dünya'da ne olursa olsun, Evren'in geri kalanıkayıtsız olarak yaşamını sürdürecektir. Göründüğükadarıyla Güneş'in etrafındaki gezegenlerinhareketi, uzun bir zaman ölçüsüyle olsa da, sonuçolarak kaotiktir. Bu da herhangi bir kestirimdekihataların zaman geçtikçe büyüdüğü anlamınagelir. Belirli bir süre sonra hareketi ayrıntılı olarakkestirmek olanaksız hale gelir. Oldukça uzun birsüre yeryüzünün Venüs ile yakın bir karşılaşmasıolmayacağından oldukça emin olabiliriz, fakatyörüngelerdeki küçük bozulmaların toplamının birmilyar yıl sonra böyle bir karşılaşmaya yolaçmayacağından emin olamayız. Güneş'in vegalaksi çevresindeki diğer yıldızların hareketi veyerel galaksiler gurubunda galaksinin hareketleri

de kaotiktir. Diğer galaksilerin bizden uzağailerlediklerini gözlemleriz ve bizden ne kadaruzaksalar o kadar hızlı olarak uzaklaşmaktadırlar.Bu da Evren'in yakınınımızda genişlediğianlamına gelir. Farklı galaksiler arasındakiuzaklıklar zamanla artmaktadır.

Bu genişlemenin düzgün olduğu ve kaotikolmadığının kanıtı yıldızlar arası uzaydangeldiğini gözlemlediğimiz bir mikrodalga zeminışımasıyla verilmiştir. Televizyonunuzu boş birkanal ayarlayarak bu ışımayı gerçekte kendiniz degözlemleyebilirsiniz. Ekranda gördüğünüzbeneklerin küçük bir yüzdesi Güneş Sistemi'mizinötesinden gelen mikrodalgalar nedeniyle oluşur.Bu bir mikro dalga fırında elde ettiğinizle aynı türışımadır, fakat çok daha zayıftır. Yiyecekleriyalnızca Mutlak Sıfır sıcaklığın 2.7 dereceyukarısına çıkarır, bu yüzden pizzanızı ısıtmaktafazla işe yaramaz. Bu radyasyonun Evren'in birsıcak erken aşamasından kaldığı düşünülmüştür.

Fakat bu konudaki en dikkate değer şey radyasyonmiktarının her yönden çok yaklaşık olarak aynıgörünmesidir. Bu radyasyon Cosmic BackgroundExplorer tarafından çok hassas olarakölçülmüştür. Bu gözlemlerden yapılmış birgökyüzü haritası farklı radyasyon sıcaklıklarıgösterir. Bu sıcaklıklar farklı yönlerde farklıdır,fakat değişiklikler azdır, yalnızca yüz-binde birkadardır. Fakat değişik yönlerdenmikrodalgalarda bazı farklılıklar olmalıdır, çünküEvren tamamen düzgün değildir; yıldızlar,galaksiler ve galaksi gurupları gibi yereldüzensizlikler vardır. Ancak mikrodalga zemindedeğişiklikler olabileceği kadar küçük,gözlemlediğimiz yerel düzensizliklere uyumludur.100.000'de 99.999 mikrodalga zemin her yöndeaynıdır. Eski zamanlarda insanlar yeryüzününEvren'in merkezinde olduğuna inanıyorlardı. Buyüzden zemin ışımasının her yönde aynı olmasınaşaşırmazlardı. Ancak Copernicus'un zamanındanberi yalnızca görebildiğimiz yüz milyar galaksiden

biri olan tipik bir galaksinin dış kenarında çokortalama bir yıldızın etrafında dolanan küçük birgezegene indirgenmiş bulunuyoruz. Şimdi o kadaralçakgönüllüyüz ki, Evren'de herhangi bir özelkonum iddiasında bulunamayız. Bu yüzden zeminışımasının herhangi bir başka galaksi etrafında daher yönde aynı olduğunu kabul etmeliyiz. Buancak Evren'in ortalama yoğunluğu ve genişlemehızı her yerde aynı ise mümkündür. Büyük birbölgede ortalama yoğunlukta veya genişlemehızında herhangi bir değişkenlik mikro dalgazeminin farklı yönlerde farklı olmasına yol açardı.Bu çok büyük bir ölçekte Evren'in davranışınınbasit olduğu, kaotik olmadığı anlamına gelir. Buyüzden uzak geleceğe kestirimde bulunulabilir.

Evren'in genişlemesi o kadar tek biçimli olduğuiçin, onu tek bir sayı ile, iki galaksi arası uzaklıkile tanımlayabiliriz. Bu şimdiki zamandaartmaktadır, fakat farklı galaksiler arasındakikütlesel çekimin genişleme hızını yavaşlatması

beklenir. Eğer Evren'in yoğunluğu belli bir kritikdeğerin üzerinde olursa kütlesel çekim çekişisonunda genişlemeyi durduracak ve Evren'inyeniden büzülmesine yol açacaktır. Evren birbüyük çatırtı halinde çöker. Bu Evren'i başlatanbüyük patlamaya çok benzeyen bir şey olur.Büyük çatırtı tekillik denen, fizik yasalarınınçalışmadığı bir sonsuz yoğunluk durumu olur. Bubüyük çatırtıdan sonra olaylar olsa bile nelerolduğunun kestirilemeyeceği anlamına gelir. Fakatolaylar arasında nedensel bir bağlantı olmadan birolayın bir diğerinden sonra olduğunu söylemeninanlamlı bir şekli olmaz. Evren'in büyük çatırtıdabir sona ulaştığı, ondan "sonra" oluşan olaylarınbaşka, ayrı bir Evren'in bir kısmı olduğu dasöylenebilir. Bu biraz yeniden yaşama dönmegibidir. Eğer bebek daha önceki yaşamındanherhangi bir özellik veya anıya sahip değilse yenibir bebeğin ölen birisinin aynı olduğunu ilerisürmeye ne anlam verilebilir. Onun farklı bir bireyolduğu da söylenebilir.

Eğer Evren'in ortalama yoğunluğu kritik değerdenaz ise, yeniden çökmeyecek, sonsuza kadargenişlemeye devam edecektir. Ve belli bir süresonra yoğunluk o kadar düşük olacaktır ki,kütlesel çekimin genişlemeyi yavaşlatmadaönemli bir etkisi olmayacaktır. Galaksiler sabit birhızla ayrılmaya devam edeceklerdir.

Bu yüzden Evren'in geleceği için can alıcı soruortalama yoğunluğun ne olduğudur. Eğer kritikdeğerden az ise, Evren sonsuza kadargenişleyecektir. Fakat daha büyükse, evrenyeniden çökecek ve zamanın kendisi büyükçatırtıda bir sona ulaşacaktır. Fakat öbür kıyametpeygamberlerinden* belli avantajlarım var. Evrenyeniden çökecekse bile, en azından on milyar yılgenişlemeyi durdurmayacağını emin şekildetahmin edebilirim. Bunun yanlış olduğununkanıtlanmasına yetecek kadar uzun süre ortadaolacağımı sanmam.

Evren'in ortalama yoğunluğunu gözlemlerden

çıkarmaya çalışabiliriz. Görebildiğimiz yıldızlarısayar ve kütlelerini toplarsak kritik yoğunluğunyüzde birinden daha azını buluruz. Evren'degözlemlediğimiz gaz bulutlarının kütlelerinieklesek bile, bu toplamı hala yalnızca kritikdeğerin yüzde biri kadar bir değere getirir. AncakEvren'in aynı zamanda doğrudangözlemleyemediğimiz karanlık madde denen şeyide taşıması gerektiğini biliyoruz. Bu karanlıkmadde konusunda bir kanıt parçası sarmalgalaksilerden gelir. Bunlar muazzam gözlemeşekilli yıldız ve gaz topluluklarıdır. Onlarınmerkezleri etrafında döndüklerini gözlemleriz,fakat dönme hızı eğer yalnızca gözlemlediğimizyıldızları ve gazı taşısalar uçup ayrılacakları kadaryüksektir. Galaksiler dönerken onları bir aradatutmaya yetecek kadar yüksek kütlesel çekimi olangörülmeyen bir madde biçimi var olmalıdır.

Karanlık madde konusunda bir başka kanıtparçası galaksi guruplarından gelir. Galaksilerin

uzayda tek biçimli bir şekilde dağılmamışolduklarını gözlemleriz; galaksiler bir kaçgalaksiden milyonlara kadar uzanan guruplarhalinde bir araya toplanmışlardır. Tahminen buguruplar galaksilerin birbirlerini guruplar halineçekmeleri nedeniyle oluşmuştur. Ancak tek tekgalaksilerin bu guruplarda hareket etme hızlarınıölçebiliriz. Bu hızların kütlesel çekimle bir aradatutulmadıkları takdirde gurupların ayrılıpuçuşacakları kadar yüksek olduğunu buluruz.Gerekli kütle tüm galaksilerin kütlesinden önemliölçüde daha büyüktür. Galaksiler dönerlerkenonları bir arada tutacak kütleye kendilerinin sahipolduğunu düşündüğümüzde durum budur. Bunedenle, galaksi guruplarında, gördüğümüzgalaksilerin dışında fazladan karanlık maddeolmalıdır.

Kendileriyle ilgili kesin kanıtlara sahipolduğumuz galaksiler ve guruplardaki karanlıkmaddenin miktarı konusunda oldukça gü- . venilir

bir tahminde bulunulabilir. Fakat bu tahmin halaEvren'in yeniden çökmesine yol açacak kritikyoğunluğun yalnızca yüzde onu kadardır. Buyüzden yalnızca gözlemsel kanıtlardan gidersekevrenin sonsuza kadar genişleyeceği kestirimindebulunuruz. Başka bir beş milyar yıl kadar sonraGüneş nükleer yakıtını bitirecektir. Yeryüzünü vediğer daha yakın gezegenleri yutana kadar şişerekkırmızı dev denen bir şey haline gelecektir. Dahasonra birkaç bin mil eninde bir beyaz cüce yıldızıhaline gelecektir. Ben Dünya'nın sonunu böylekestiriyorum, fakat henüz değil. Bu kestiriminborsayı fazla etkileyeceğini sanmam. Ufukta birveya iki daha ivedi problem var. Ne olursa olsun,kendimizi yok etmemiş olmamız koşuluyla. Güneşşişene kadar yıldızlar arası gezi sanatındauzmanlaşmış oluruz.

On milyar yıl kadar sonra Evren'deki yıldızlarınçoğu yanıp tükenmiş olacaktır. Güneş'inki kadarkütlesi olan yıldızlar ya beyaz cüce ya da beyaz

cücelerden daha da küçük ve daha yoğun olannötron yıldızlan haline geleceklerdir. Daha kütleliyıldızlar daha da küçük olan ve hiçbir ışığınkaçamadığı güçlü bir kütlesel çekim alanı olankara delikler haline gelebilirler. Fakat bu kalıntılarhala yaklaşık olarak her yüz milyon yılda birgalaksimizin merkezi çevresinde dolanmayadevam edecekler. Kalıntılar arasındaki yakınkarşılaşmalar bir kaçının galaksinin dışınafırlatılmasına yol açacaktır. Kalanlar merkezetrafında daha yakın - yörüngelere yerleşecek vesonunda galaksinin merkezinde dev bir kara delikoluşturmak üzere bir araya geleceklerdir.Galaksiler ve guruplar içindeki karanlık madde neolursa olsun, onun da bu çok büyük kara delikleredüşmesi beklenebilir.

Bu nedenle galaksiler ve guruplardaki maddeninçoğunun sonunda kara delikler halinde sonbulacağı varsayılabilir. Ancak bir süre önce karadeliklerin boyandıkları kadar kara olmadıklarını

keşfettim. Kuantum mekaniğinin belirsizlik ilkesiparçacıkların hem iyi tanımlanmış bir konumahem de iyi tanımlanmış bir hıza sahipolamayacaklarını söyler. Parçacığın konumu nekadar daha hassas tanımlanırsa, hızı o kadar dahaaz hasssas olarak belirlenebilir ve bunun tersi dedoğrudur. Eğer bir parçacık bir kara delik içindeise, onun konumu kara delikte olmak şeklinde iyitanımlanmıştır. Bu hızının tam olaraktanımlanamayacağı anlamına gelir. Bu nedenleparçacığın hızının ışığın hızından büyük olmasımümkündür. Bu onun kara delikten kaçmasınaolanak verecektir. Böylece parçacıklar veradyasyon yavaş yavaş bir kara deliğin dı şınasızar. Bir galaksinin merkezindeki bir dev karadelik mil yonlarca mil eninde olur. Böylece onuniçindeki parçacığın ko numu konusunda büyük birbelirsizlik olur. Bu yüzden parçacığın hızındakibelirsizlik küçük olur, ve bu da bir parçacığın birkara delikten kaçmasının çok uzun bir zamanalacağı anlamına gelir.

Fakat sonunda bunu yapar. Bir galaksininmerkezinde büyük bir kara deliğin buharlaşmasıve tamamen ortadan kaybolması 1090 (doksansıfırlı bir) yıl alabilir. Bu şimdilik Evren'inyalnızca 1010 (on sıfırlı bir) olan yaşından çokdaha uzundur. Eğer Evren son suza kadargenişleyecekse, hala epeyce vakit var demektir.

Sonsuza kadar genişleyen bir Evren'in geleceğioldukça sıkıcı olur. Fakat Evren'in sonsuza kadargenişleyeceği hiç bir şekilde kesin değildir.Evren'in yeniden çökmesine yol açacakyoğunluğun yalnızca onda biri kadarı için kesinkanıtımız var. Fakat saptamamış olduğumuz,Evren'in ortalama yoğunluğunu kritik değer veyaonun yukarısına yükseltecek başka karanlıkmadde çeşitleri olabilir. Bu ek karanlık maddeningalaksilerin ve galaksi guruplarının dışındabulunuyor olması gerekir. Aksi takdirdegalaksilerin dönüşü veya guruplardakigalaksilerin hareketi üzerindeki etkisini farketmiş

olurduk.

Evren'in sonunda yeniden çökmesini sağlayacakkadar karanlık maddenin mevcut olmasıgerektiğini neden düşünmeliyiz? Neden yalnızcakesin kanıtımız olan maddeye inanmayalım?Bunun nedeni kritik yoğunluğun onda birine bilesahip olmanın şimdi ilk yoğunluğun ve genişlemehızının inanılmaz derecede dikkatli seçilmesinigerektirmesidir. Eğer büyük patlamadan bir saniyesonra Evren'in yoğunluğu bin milyarda bir kadardaha büyük olsaydı Evren'in on yıl sonra çökmüşolması gerekirdi. Diğer taraftan, eğer o zamanEvren'in yoğunluğu aynı miktar kadar daha azolmuş olsaydı, evren yaklaşık on yaşındaolduğundan esas olarak boş olurdu.

Nasıl olmuş da Evren'in ilk yoğunluğu o kadardikkatlice seçilmiş? Belki Evren'in kesin olarakkritik yoğunluğa sahip olmasının bir nedenivardır. Bunun iki açıklaması var görünüyor. Biriantropik ilke denen şeydir, şu şekilde ifade

edilebilir: Evren bu şekildedir, çünkü olduğu gibiolmasaydı onu gözlemlemek üzere biz buradaolmazdık. Fikir farklı yoğunluklarda pek çokfarklı evren olabileceğidir. Yalnızca kritikyoğunluğa çok yakın olanlar yıldızlar vegezegenlerin oluşmasına yetecek kadar uzun süreayakta kalabilir ve yeterince madde taşıyabilir.Ancak o evrenlerde "Yoğunluk neden kritikyoğunluğa çok yakındır?" diye soracak akıllıyaratıklar olurdu. Eğer bu evrenin şimdikiyoğunluğunun açıklaması ise, evrenin halihazırdasaptamış olduğumuzdan daha fazla maddetaşıdığına inanmak için hiçbir neden yoktur.Kritik yoğunluğun onda biri galaksilerin veyıldızların oluşmasına yeterdi.

Fakat pek çok insan kendi varlığımıza çok fazlaönem verir göründüğü için antropik ilkeyibeğenmez. Böylece yoğunluğun kritik değereneden o kadar yakın olması gerektiğinin bir başkamümkün açıklaması aranmıştır. Bu arayış

Evren'in ilk zamanlarında şişme teorisine yolaçmıştır. Fikir uç boyutta enflasyon yaşayanülkelerde bir kaç ayda bir fiyatların ikiyekatlanması gibi Evren'in büyüklüğünün de ikiyekatlanmaya devam etmiş olabileceğidir. AncakEvren'in şişmesi çok daha hızlı ve daha aşırıolurdu: küçük bir şişmede en az milyar milyarmilyarlık bir çarpan kadar artış Evren'in yaklaşıktam kritik yoğunluğa sahip olmasına yol açardı kişimdiki kritik yoğunluğa çok yakın olurdu.Böylece eğer şişme teorisi doğruysa, Evren'inyoğunluğunu kritik yoğunluğa yaklaştırmayayeterli miktarda karanlık madde taşıması gerekir.Bu Evren'in büyük olasılıkla sonunda yenidençökeceği, fakat bunun halihazırda genişlemekteolduğu onbeş milyar kadar yıldan çok daha uzunsürmeyeceği anlamına gelir.

Eğer şişme teorisi doğruysa olması gerekenkaranlık madde ne olabilir. Göründüğü kadarıylao büyük olasılıkla normal maddeden, yıldızları ve

gezegenleri yapan maddeden farklıdır. BüyükPatlamadan sonraki ilk üç dakikada Evren'inerken sıcak aşamalarında üretilmiş olması gerekençeşitli hafif elementlerin miktarlarınıhesaplayabiliriz. Bu hafif elementlerin miktarlarıEvren'deki normal maddenin miktarına dayanır.Evren'deki hafif element miktarları düşey venormal maddenin miktarı yatay eksendegösterilmiş olmak üzere grafikler çizilebilir. Eğerşimdi normal maddenin toplam miktu1-: yalnızcakritik miktarın yüzde onu kadarsa gözlemlenmişmiktarlarla iyi bir uyum sağlanır. Bu hesaplamalaryanlış olabilir, fakat çeşitli farklı elementler içingözlemlenmiş miktarları elde etmemiz oldukçaetkileyicidir.

Eğer karanlık maddenin bir kritik yoğunluğuvarsa, onun ne olabileceği konusundaki anaadaylar Evren'in çok erken aşamalarındankalıntılar olur. Bir olasılık elementerparçacıklardır. Çeşitli varsayımsal adaylar, var

olduklarını düşünebildiğimiz fakat henüzgerçekten saptamamış olduğumuz parçacıklarvardır. Fakat en çok gelecek vadeden durum iyikanıtlarımız olan bir parçacık, nötrinodur.Nötrinonun kendisinin hiç kütlesi olmadığıdüşünülmüştü, fakat bazı yeni gözlemlernötrinonun küçük bir kütlesi olabileceği fikrinivermiştir, Eğer bu doğrulanır ve doğru değerdebulunursa, nötrinolar Evren'in yoğunluğunu kritikdeğere getirmeye yeterli kütle sağlarlar.

Bir başka olanak kara deliklerdir. Evren'in erkenzamanlarında faz geçişi denen bir aşamadangeçmiş olması mümkündür. Suyun kaynaması vedonması faz geçişi örnekleridir. Bir faz geçişindesu gibi başlangıçta tek biçimli olan bir ortam buzçıkıntıları veya buhar kabarcıkları gibidüzensizlikler geliştirir. Bu düzensizlikler bir karadelik oluşturmak üzere çökebilir. Eğer karadelikler çok küçük olursa, daha önce açıkladığımgibi. kuantum mekaniksel belirsizlik ilkesinin

etkileri nedeniyle şimdiye kadar buharlaşmışolurlar. Fakat eğer bir kaç milyar tonun üzerinde(bir dağın kütlesi) olsalar bugün hala ortadaolurlar ve saptanmaları çok zor olur.

Evren'in her tarafına tek biçimli olarak dağılmışolan karanlık maddeyi saptamamızın tek yoluEvren'in genişlemesi üzerindeki etkisi olur. Uzakgalaksilerin bizden uzaklaşmalarının hızınıölçerek genişlemenin ne hızla yavaşladığınıbelirleyebiliriz. Burada sorun bizim uzakgeçmişteki galaksileri, ışığın onlardan bize yolaçıktığı zamanda gözlemliyor olmamızdır.Galaksilerin hızının görünürdeki parlaklık vebüyüklüklerine (bu onların bizden uzaklıklarınınbir ölçütüdür) göre bir grafiği çizilebilir. Bugrafikteki farklı çizgiler genişlemenin farklıyavaşlama hızlarına karşılık gelir. Bükülen birgrafik yeniden çökecek bir evrene karşılık gelir.İlk bakışta gözlemler yeniden çöküşü gösterirgörünürler. Fakat sorun şu ki, bir galaksinin

görünürdeki parlaklığı onun bizden uzaklığıkonusunda çok iyi bir gösterge değildir. Yalnızcagalaksilerin yapılarından gelen parlaklıklarındaönemli değişiklikler olması söz konusu değildir,aynı zamanda parlaklığın zamanla değiştiğikonusunda kanıt da vardır. Parlaklığın evrimininne kadar hesaba katılması gerektiğinibilmediğimiz için, henüz yavaşlamanın hızının neolduğunu, Evren'in sonunda tekrar çökmesineyetecek kadar yüksek olup olmadığını, Evren'insonsuza kadar genişlemeye devam mı edeceğinisöyleyemeyiz. Bunun yanıtını bulmak içingalaksilerin uzaklıklarını ölçmenin daha iyiyollarını geliştirmemize kadar beklemekzorundayız. Fakat yavaşlamanın hızının Evren'ingelecek bir kaç milyar yıl içinde çökeceği kadaryüksek olmadığından emin olabiliriz.

Ne sonsuza kadar genişleme ne de bir yüz milyaryıl kadar süre içinde yeniden çökme o kadarheyecan verici değildir. Geleceği daha ilginç

kılmak için yapabileceğimiz bir şey yok mudur?İşe yarayacağı kesin olan bir yol kendimizi birkara deliğe götürmektir. Bu oldukça büyük,Güneş'in kütlesinden bir milyon defadan fazlabüyük bir kara delik olur. Aksi takdirde insanınbaşı üzerindeki ve ayaklarındaki kütlesel çekimarasındaki fark onu içeri girmeden önce parçalar.Fakat galaksinin merkezinde o kadar büyük birkara delik olması konusunda büyük bir olasılıkvardır.

Bir kara deliğin içinde ne olduğu konusunda çokemin değiliz. İnsanın bir kara deliğin içinedüşmesi ve bir başka yerde bir beyaz deliktençıkmasına olanak veren genel görecelikdenklemleri çözümleri vardır. Bir beyaz delik birkara deliğin zamanı ters çevrilmiş olanıdır. Buşeylerin dışarı çıktığı fakat hiç bir şeyin içinedüşemediği bir nesnedir. Beyaz delik Evren'in birbaşka kısmında olabilir. Böylece bu görünüşdehızlı galaksiler arası gezi olanağı sunar. Sorun

bunun çok fazla hızlı olmasındadır. Eğer karadeliklerden geçerek gezi mümkün olsaydı, yolaçıkmadan önce geri dönmenizi engelleyen hiç birşey yok gibi görünecekti. Bu durumda, sizin ilkağızda gitmenizi engelleyecek olan anneniziöldürmek gibi birşeyler yapabilirsiniz.

Ancak, belki de bizim (ve annelerimizin) hayattakalmamız açısından çok şükür ki, göründüğükadarıyla fizik yasaları bu tür zaman gezisineolanak vermez. Geçmişe geziyi engelleyerekDünya'yı tarihçiler için emin yapan bir KronolojiKoruma Acentası olmalıdır. Belirsizlik ilkesininetkilerinin geçmişe gezi yapıldığında büyükmiktarda radyasyona yol açtığı anlaşılmaktadır.Bu radyasyon ya uzay-zamanı o kadar çarpıtır ki,zaman içinde geri gitmek mümkün olmaz, ya da,uzay-zamanı in büyük patlama ve büyük çatırtıgibi bir tekillikte sona ermesine yol açar. Her ikişekilde de geçmişimiz kötü niyetli kişilerden uzakemniyette olur. Kronoloji Koruma Önermesi

benim ve başkalarının yaptığı bazı yeni hesaplarladesteklenmektedir. Fakat zaman gezisininmümkün olmadığı, ve hiçbir zaman olmayacağıkonusunda sahip olduğumuz en iyi kanıtgelecekten turist sürüleri tarafından istilaedilmemiş olmamızdır.

Özetlersek: Bilim adamları Evren'in ilke olarakgeleceğin kestirilmesine olanak veren iyitanımlanmış yasalarla yönetildiğine inanırlar.Fakat yasaların verdiği hareket çoğu zamankaotiktir. Bu ilk durumdaki herhangi bir minikdeğişikliğin onun ardından gelen davranışta hızlabüyüyen bir değişikliğe yol açabileceği anlamınagelir. Böylece pratikte geleceğe doğru yalnızcaoldukça kısa süre hassas şekilde kestirimdebulunabiliriz. Ancak çok büyük bir ölçekteEvren'in davranışı kaotik değil, basit görünür. Bunedenle Evren'in sonsuza kadar genişleyipgenişlemeyeceği veya sonunda yeniden çöküpçökmeyeceği konusunda kestirimde bulunulabilir.

Bu Evren'in yoğunluğuna bağlıdır. Aslındaşimdiki yoğunluk yeniden çökmeyi belirsizgenişlemeden ayıran kritik yoğunluğa çok yakıngörünüyor. Eğer şişme teorisi doğruysa. Evrengerçekte bir bıçağın ucunda olacaktır. Bu yüzdenher iki yönde kestirimde bulunarak iddialar ilerisürdüğüm için kahinlerin ve peygamberlerinyerleşik geleneğiyle hareket ediyorum.

ISSIZ ADA DİSKLERİ: BİR SÖYLEŞİ

BBC’nin "Desert Island Disks" (Issız AdaDiskleri) programı 1942 yılında yayınabaşlamıştır ve radyoda en uzun süre yayınlananprogramdır, şimdiye kadar İngiltere’de ulusal birkurum gibi olmuştur. Bu yıllar içinde katılankonuklar muhteşem bir görünüm sunmaktadır.Programda yazarlar, müzisyenler, aktörleri veyöneticiler, spor adamları, komedyenler, şefler,bahçevanlar, öğretmenler, dansçılar,politikacılar, kraliyet mensupları, karikatürcülerve bilim adamları ile söyleşiler yapılmıştır. Herzaman kazazede olarak sözedilen konuklara ıssızbir adada yalnız kalacak olsalar hangi sekizplağı yanlarına alacakları sorulur. Konuklaraayrıca yanlarında olmasını istedikleri lüks birnesne (cansız olmalı) ve bir kitap adı sorulur.(Uygun bir dini metnin --İncil, Kuran veyaeşdeğeri bir cilt--Şekspir'in eserleriyle birliktehalihazırda orada olduğu varsayılır)

Plakları çalacak araçların var olduğu kabuledilir. Programı tanıtan ilk açıklamalarda "..birgramofon ve plakları çalacak sonsuz miktardagramofon iğnesinin var olduğu varsayılıyor"denirdi. Bugün güneş enerjili bir CD çalarınplakları dinleme aracı olduğu kabul ediliyor.

Program haftalık yayınlanır ve normal olarakkırk dakika süren söyleşi sırasında konuğunseçtiği plaklar çalınır. Ancak 1992 yılbaşındayayınlanan Stephen Hawking ile yapılan busöyleşi bir istisna idi ve daha uzun sürdü.

Söyleşici Sue Lawley'dir.

Sue: Kuşkusuz bir çok yönden, Stephen, normalfiziksel yaşamdan kopuk ve doğal iletişimolanaklarından yoksun olarak ıssız bir adadayalnız kalmak halihazırda senin bildiğin bir şey.Bu senin için ne ölçüde bir yalnızlıktır?

Stephen: Kendimi normal yaşamdan kopuk

görmüyorum ve çevremdeki insanların bunusöyleyeceğini de sanmam. Kendimi engellenmişbiri olarak hissetmiyorum, yalnızca motor nöronhastalığının kötü fonksiyonlarına sahip biri, dahaçok sanki renk körü gibiyim. Yaşamımım pekalışılmış yaşam tanımına girmeyeceğikanısındayım, fakat ruhen normal olduğunuhissediyorum.

Sue: Yine de "Desert Island Disks"programındayer alan diğer kazazedelerden farklı olarak senhalihazırda zihnen ve entelleküel yönden kendineyeterli olduğunu, kendini meşgul etmeye yeterliteorilerin ve esin kaynağın olduğunu kanıtlamışdurumdasın.

Stephen: Sanırım ben doğal olarak biraz içedönüğüm ve iletişimdeki güçlüklerim benikendime güvenmeye zorladı. Fakat çocukken çokkonuşkandım. Harekete geçirilmek için diğerinsanlarla tartışma gereksinimi duyarım. Herhangibir öneride bulunmasalar bile yalnızca başkalarına

açıklayabilmek için düşüncelerimi toparlamagerçeği bana yeni bir çıkış yolu gösterir.

Sue: Ya duygusal doyuma ne dersin Stephen?Parlak bir fizikçinin bile bunu bulmak için diğerinsanlara gereksinimi olmalıdır.

Stephen: Fizikte herşey çok iyi ama tamamensoğuktur. Yalnızca fiziğe sahip olsaydımyaşamımı sürdüremezdim. Başka herkes gibibenim de sıcaklığa, sevgiye ve şefkata ihtiyacımvar. Yine çok miktarda sevgi ve şefkat bulmaklaçok talihliyim, benim yetersizliklerime sahip pekçok insandan çok daha talihliyim. Müzik debenim için çok önemlidir.

Sue: Hangisi daha çok zevk veriyor, fizik mi,müzik mi?

Stephen: Fizikte her şey başarılı olduğundaaldığım zevkin müzikte aldığım zevkten dahayoğun olduğunu söylemek zorundayım. Fakat

insanın kariyerinde işlerin böyle gitmesi ancak birkaç kez olur, diğer taraftan bir disk ne zamanistenirse çatınabilir.

Sue: Issız adanda çalacağın ilk plak nedir?

Stephen: Poulene'den Gloria. Onu ilk olarakgeçen yaz Colorado, Aspen'de dinledim. Aspenesas olarak bir kayak merkezidir, fakat yazınorada fizik toplantıları olur. Fizik merkezininbitişiğinde müzik festivali yapılan çok büyük birçadır var. Kara delikler buharlaştığı zaman neolacağını incelemeye oturduğunuzda provalarıduyabilirsiniz. Bu idealdir, benim iki ana zevkimfizik ve müziği birleştirir. Eğer ıssız adamda herikisine de sahip olabilirsen! kurtarılmak istemem.Teorik fizikte herkese söylemek istediğim bir keşifyapana kadar yani. Sanırım fizik yazılarınıelektronik postayla alabileceğim bir uydu kanalıkurallara aykırı olurdu.

Sue: Radyo fiziksel yetersizlikleri gizleyebilir,

fakat bu defa başka bir şeyi gizliyor. Stephen senyedi yıl önce sözcüğün gerçek anlamıyla sesinikaybettin. Ne olduğunu anlatabilir misin?

Stephen: 1985 yazında Cenevre'de, büyükparçacık hızlandırıcısı CERN'deydim. Wagner'inRing Cycle operalarını dinlemek üzereAlmanya'da Bayreuth'a gitmeyi düşünüyordum,fakat zatürre oldum ve acele hastaneyegötürüldüm. Cenevre'deki hastane eşime yaşamdestek makinasına bağlı kalmamın bir yararıolmadığını söylemişti. Fakat o böyle bir şeydüşünmüyordu. Uçakla geriye Cambridge'deAddenbrooks hastanesine götürüldüm, oradaRoger Grey adlı bir cerrah "tracheostomy" (solukborusunu açma) ameliyatı yaptı. Bu ameliyatbenim hayatımı kurtardı fakat sesimi aldı.

Sue: Fakat zaten o zamana kadar sesin çokbozulmuştu ve anlaşılması zor haldeydi değil mi?Bu yüzden belki de konuşma gücün enindesonunda seni terkedecekti, öyle değil mi?

Stephen: Sesimin çok bozulmuş ve anlaşılmasıçok zorlaşmış olmasına karşın, bana yakıninsanlar hala beni adayabiliyorlardı. Bir çevirmenkanalıyla seminerler verebiliyor ve bilimselyazıları dikte ettirebiliyordum. Fakatameliyatımdan sonra bir süre için mahvolmuştum.Sesimi geri alamazsam yaşama devam etmeninanlamı olmayacağını hissettim.

Sue: Daha sonra bir Kaliforniyalı bilgisayaruzmanı senin kötü durumunu duydu ve sana birses yolladı. Nasıl çalışıyor?

Stephen: Onun adı Walt Woltosz idi.Kayınvalidesi de benim hastalığıma yakalanmıştıve onun iletişimine yardımcı olmak üzere birbilgisayar programı geliştirmişti. Ekranda birimleç hareket ediyor. İstediğiniz seçenekte olduğuzaman baş veya göz hareketiyle veya benimdurumunda elle bir düğmeyi çalıştırıyorsunuz. Buşekilde ekranın alt yarısında yazılı olan sözcükleriseçebilirsiniz. Söylenmek istenen oluşturulunca

bir ses sentezcisine gönderilebilir veya disktesaklanabilir.

Sue: Fakat bu yavaş olur.

Stephen: Yavaş, kabaca normal konuşmanın ondabiri kadar hızlıdır. Fakat ses sentezcisi benimdaha önce olduğumdan çok daha nettir. İngiliz'leronu Amerikan aksanı olarak tanımlıyorlar, fakatAmerikalılar İskandinav veya İrlanda aksanıolduğunu söylüyorlar. Her ne olursa olsun herkesonu anlayabiliyor. Büyük çocuklarım kötüleştikçedoğal sesime alıştılar, fakat tracheostomyameliyatı olduğum günlerde yalnızca altı yaşındaolan en küçük oğlum beni hiç anlayamıyordu.Şimdi hiç bir güçlük çekmiyor. Bu benim için çokanlamlı.

Sue: Bu aynı zamanda herhangi bir söyleşicininsorularını bilmek ve ancak iyice hazır durumdaolduğunda yanıt vermek isteyeceğin anlamınagelir. Öyle değil mi?

Stephen: Bunun gibi uzun, kayıtlı programlar içinsorulan bilmek yardımcı olabilir, böylece saatlerceteyp kaydına gereksinimim olmaz. Bir bakıma bubana daha fazla kontrol sağlar. Fakat gerçektesorulara anında yanıt vermeyi tercih ederim. Bunuseminerlerden ve popüler konferanslardan sonrayaparım.

Sue: Fakat söylediğin gibi bu süreç seninkontrolün olduğu anlamına gelir ve bunun seniniçin çok önemli olduğunu biliyorum. Ailen vearkadaşların bazen senin inatçı ve emirciolduğunu söylüyorlar. Bu tür nitelendirmelerikabul ediyor musun ?

Stephen: Herhangi bir kararlılığı olan biri bazeninatçı olarak isimlendirilir. Ben kararlı olduğumusöylemeyi tercih ederim. Eğer oldukça kararlıolmamış olsaydım, şimdi burada olmazdım.

Sue: Sen her zaman böyle miydin?

Stephen: Yalnızca yaşamım üzerinde diğerinsanlarla aynı derecede kontrol sahibi olmakisterim. Çoğu kez engellenmiş insanlarınyaşamları başkaları tarafından yönetilir. Hiç birsağlıklı insan buna tahammül etmez.

Sue: Senin ikinci plağını duyalım.

Stephen: Brahms'ın viyolin konçertosu. Bu benimsatın aldığım ilk LP idi. 1957 yılındaydı, 33devirli plaklar İngiltere'de yeni çıkmıştı. Babambir pikap almayı sorumsuzca isteklere teslimolmak olarak görüyordu fakat onu ucuza alacağımparçalardan bir pikap montajı yapabileceğimeikna ettim. Bu bir Yorkshire'lı olarak ona uygungeldi. Eski bir 78'lik gramofonun kasasına dönmemekanizmasını ve yükselticiyi yerleştirdim. Eğeronu korumuş olsaydım şimdi çok değerli olacaktı.

Bu pikabı yaptıktan sonra çalacak bir şeyeihtiyacım vardı. Bir okul arkadaşım okulda bizimçevremizde kimsede olmadığı için Brahms'ın

viyolin konçertosunu önerdi. Otuz beş şilinettiğini anımsıyorum. O günlerde özellikle benimiçin bu çok fazlaydı. Plak fiyatları yükselmiştir,ama gerçek anlamda bugün çok daha ucuzlar.

Bu plağı ilk defa bir dükkanda duyduğumda çoktuhaf geldiğini düşündüm ve onu beğendiğimeemin değildim. Fakat kendimi onu sevdiğimisöylemek zorunda hissettim. Ama yılar sonrabenim için çok anlamlı oldu. Yavaş bölümünbaşlangıcını çalmak isterim.

Sue: Bir eski aile dostu sen bir çocukken ailenin,"son derece zeki, çok akıllı ve çok eksantrik"olduğunu söyledi. Geriye bakarak bunun haklıbir tanım olduğunu düşünür müsün ?

Stephen: Ailemin zeki olup olmadığı konusundakonuşamam, fakat kuşkusuz biz eksantrikolduğumuzu hissetmiyorduk. Ancak oldukçaağırbaşlı bir yer olan St. Albanian'dayaşadığımızda oranın standartlarına göre öyle

görünmüş olabiliriz.

Sue: Ve baban tropik hastalıklar uzmanıydı.

Stephen: Babam tropik hastalıklarda araştırmayaptı. Yeni ilaçları yerinde denemek üzereoldukça sık Afrika'ya gidiyordu.

Sue: Böylece annenin senin üzerinde daha fazlamı etkisi vardı, eğer öyleyse bu etkiyi nasıltanımlarsın ?

Stephen: Hayır, ben babamın daha fazla etkisiolduğunu söylerim. Kendime onu model aldım. Obir bilimsel araştırmacı olduğu için insanınbüyüdüğü zaman bilimsel araştırma yapmasınındoğal olduğunu hissettim. Tek fark beni tıp veyabiyolojinin çek-memesiydi, çünkü onların tamdoğru olmadıklarını düşünüyordum ve çok fazlatanımlayıcı görünüyorlardı. Ben daha temel birşey istedim ve bunu fizikte buldum.

Sue: Annen senin her zaman "güçlü bir maceraduygusu" dediği şeye sahip olduğunu söyledi."Yıldızların onu çekebileceğini görebilirdim"dedi. Bunu anımsıyor musun?

Stephen: Bir gece Londra'dan eve geç gelişimianımsıyorum. O günlerde tasarruf amacıyla sokakışıklarını gece yarısı söndürüyorlardı. Samanyolutam karşımdaydı ve gökyüzünü daha önce hiçgörmemiş olduğum bir şekilde gördüm. Issızadamda sokak lambaları olmayacak, bu yüzdenyıldızların güzel bir manzarası olmalı.

Sue: Bir çocukken çok parlak olduğun açık, evdekızkardeşinle oyunlarda çok başarılıydın, fakatokulda yaklaşık olarak sınıfta en sondaolabiliyordun ve buna aldırış etmiyordun değilmi?

Stephen: O benim St. Albans'daki iik yılımdaydı.Fakat o sınıfın çok parlak bir sınıf olduğunusöylemeliyim ve ben sınavlarda sınıf çalışmasında

olduğundan çok daha başarılı oluyordum.Gerçekte başarılı olabileceğimden emindim.Benim o kadar altta bir yerde olmama yol açan şeyyalnızca el yazım ve genel dağınıklığımdı.

Sue: Üç numaralı plak Amadeus Quartettarafından çalınan Beethoven’in A Minör StringQuartet’inin bir kısmı ve bu kısmın konusu birhastalıktan kurtuluş üzerine şükrediş.

Stephen: Oxford'da bir lisans öğrencisiykenAldous Huxley'in "Point Counterpoint" adlıromanını okudum. Bu roman 1930'ların birportresi olarak düşünülmüştü ve muazzamkarakterleri vardı. Bunların bir çoğu doğal değildi,fakat oldukça insani olan biri vardı ve Huxley'inkendisinin modeli olduğu açıktı. Bu adam SirOswald Mosley'i temsil eden bir karakter olanİngiliz faşistlerinin liderini öldürdü. Daha sonrapartiye bu işi kendisinin yapmış olduğunu bildirdive gramofona Beethoven'in String Quartet Op.132 no.lu eserini koydu. Üçüncü kısmın ortasında

kapıya yanıt verdi ve Faşistler tarafından vuruldu.

Bu gerçekten çok kötü bir roman, fakat Huxleymüzik seçiminde doğruydu. Benim ıssız adamıörtecek bir med dalgasının yolda olduğunubilseydim bu quartetin üçüncü kısmını çalardım.

Sue: Matematik ve fizik eğitimi için kendihesaplarına göre ortalama günde bir saatçalıştığın Oxford'a. University College'e gittin.Okuduklarıma göre kürek çektiğin, bira içtiğin veinsanlara aptalca şakalar yapmaktan zevkaldığın söyleniyor. Sorun neydi? Nedençalışamıyordun ?

Stephen: Bu ellilerin sonu idi ve genç insanlarınçoğu düzen denen şeyde hayal kırıklığınauğramışlardı. İstenecek maddi varlıktan başka birşey yok görünüyordu. Muhafazakarlar "Hiç birzaman bu kadar iyi olmadınız" sloganıyla üçüncüseçim zaferini yeni kazanmışlardı. Ben veyaşıtlarımın çoğu yaşamdan bezmiştik.

Sue: Yine de öğrenci arkadaşlarının haftalarcayapamadığı problemleri bir kaç saaatte çözmeyibaşarıyordun. Söylediklerinden onların seninistisnai bir yeteneğin olduğunun farkındaoldukları açık. Sen farkında miydin, ne dersin?

Stephen: O zamanlar Oxford'da fizik dersi gülünçölçüde koA laydı. Yalnızca haftada bir ikiproblem çözme dersine girip diğer dersleregirmeden geçilebilirdi. Yalnızca bir kaç denklemdışında çok fazla şey anımsamak gerekmiyordu.

Sue: Ellerin ve ayaklarının istediklerini pekyapmadığını ilk farkedişin Oxford'da oldu, değilmi? O zamanlar bunu kendine nasıl açıkladın ?

Stephen: Aslında farkettiğim ilk şey doğru dürüstkürek çekemeyişim oldu. Daha sonra dinlenmeodası merdivenlerinden kötü şekilde düştüm.Düşüşten sonra Kolej doktoruna gittim, çünkü birbeyin hasarı olabileceğinden korkuyordum. Fakat

o anormal bir durum olmadığını düşünüyordu vebana birayı azaltmamı söyledi. Oxford'dakifinallerimden sonra yaz için İran'a gittim. Gerigeldiğimde kesin olarak daha zayıftım fakatbunun geçirdiğim kötü bir mide rahatsızlığındankaynaklandığını düşündüm.

Sue: Hangi noktada teslim oldun ve gerçekten birsorun olduğunu kabul edip tıbbi yardım almayakarar verdin?

Stephen: O zaman Cambridge'de idim veyılbaşında eve gittim. Bu 62'yi 63'e bağlayan çoksoğuk kıştı. Pek istekli olmasam da annem beni StAlbans'daki gölde kayak yapmaya ikna etti.Düştüm ve ayağa kalkmakta büyük güçlükçektim. Annem bir sorun olduğunu kavradı. Beniaile doktoruna götürdü.

Sue: Daha sonra üç hafta hastanede kaldın vesana en kötü şeyi söylediler.

Stephen: Aslında o Londra'daki Bartshastanesinde idi. Çünkü babam Barts'daçalışıyordu. Testler yapıldığı iki hafta süresincehastanede kaldım. Ancak bana hiç bir zamangerçekten sorunun ne. olduğunu söylemediler. MSolmadığını ve tipik bir durum olmadığınısöylediler. Geleceğe ilişkin bir şey söylemediler,fakat ben geleceğe ilişkin düşüncelerinin oldukçakötü olduğunu anladım, bu yüzden sormakistemedim.

Sue: Ve sonunda aslında yalnızca bir kaç yılömrün kaldığı söylendi. Stephen öykünün bunoktasında biraz duralım ve bir sonraki plağınıdinleyelim.

Stephen: Valkyrie, Birinci Perde. Bu Melchior veLehman'lı bir başka eski plak. Bu başlangıçtasavaştan önce 78'liklerde çıkmış ve 60'larınbaşlarında LP'e transfer edilmişti. 1963 yılındaMotor Nöron hastalığı teşhisi konulduktan sonraiçinde bulunduğum karanlık ve dünyadan kopuk

ruh haline uygun biri olarak Vargner'e döndüm.Maalesef benim konuşma sentezcim çok iyieğitilmiş değil onu Wagner olarak telafuz ediyor.Yaklaşık olarak doğru sesin çıkması için bu ismiharf harf V,A,R,G,N.E,R olarak söylemeliyim.

Ring Cycle'ın dört operası Wagner'in en büyükeserleridir. 1964 yılında kız kardeşim Philippa ileAlmanya Bayreuth'da onları görmeye gittim. Ozamanlar Ring'i iyi bilmiyordum ve ikinci operaValkyrie benim üzerimde muaazzam etki yaptı.Bu Wolfgang

Wagner'in bir ürünüydü ve sahne hemen hementamamen karanlıktı. Konu çocuklukta ayrılanikizler Siegmund ve Sieglinde'nin aşk öyküsüdür.Siegmund, Sielinde'nin eşi ve kendisinin düşmanıHunding'in evine sığınınca tekrar karşılaşırlar.Benim seçtiğim bölümde Sieglinde, Hunding ilezoraki evliliğini anlatıyor. Kutlamaların ortasındayaşlı bir adam salona gelir. Orkestra Ring'deki ensoylu temalardan biri olan Valhalla motifini çalar,

çünkü o tanrıların lideri ve Siegmund veSieglinde'nin babaları Wotan'dir. Wotan birağacın gövdesine bir kılıç saplar. Kılıç Siegmundiçin düşünülmüştür. Perdenin sonunda Siegmundonu çeker ve ikisi ormana kaçarlar.

Sue: Stephen senin hakkında yazılanlarıokuyunca, ölüm hükmünün, yaşayacak yalnızcabir kaç yılın kaldığının sana söylenmiş olmasının,sözü uygun görürsen, seni yaşama bağlamışolduğu anlaşılıyor.

Stephen: Onun ilk etkisi beni yıkmaktı. Oldukçahızlı şekilde kötüleşir göründüm. Herhangi bir şeyyapmanın veya doktoram üzerinde çalışmamınanlamı yok gibi göründü, çünkü doktoramıbitirmeye yetecek kadar uzun süre yaşayıpyaşamayacağımı bilmiyordum. Ama daha sonraher şey düzelmeye başladı. Durumum daha yavaşilerlemeye başladı- ve özellikle Evren'in bir büyükpatlamada bir başlangıca sahip olmuş olmasıgerektiğini göstererek çalışmamda ilerlemeye

başladım.

Sue: Bir söyleşide şimdi hasta olmazdanöncesine göre daha mutlu olduğunu düşündüğünübile söyledin.

Stephen: Kuşkusuz şimdi daha mutluyum. Motornöron hastalığına yakalanmadan önce yaşamdanbezmiştim. Fakat erken bir ölüm düşüncesiyaşamın gerçekten yaşanmaya değer olduğunukavramamı sağladı, insanın yapabileceği çok şeyvar, herhangi bir insanın yapabileceği çok şey var.Durumuma rağmen insan bilgisine mütevazi amaönemli bir katkıda bulunduğumdan gerçek birbaşarı duygusuna sahibim. Kuşkusuz ben çokşanslıyım, fakat yeterince sıkı çalışırsa herkes birşey başarabilir.

Sue: Eğer motor nöronhastalığınayakalanmasaydın başarmış olduğunherşeyi başaramamış olabileceğini söyleyecekkadar ileri gider misin, yoksa bu fazla basitlik mi

olur?

Stephen: Hayır, motor nöron hastalığınınherhangi bir kişi için bir avantaj olabileceğinidüşünmüyorum. Fakat bu benim için diğerinsanlarda olduğundan daha az dezavantaj oldu,çünkü yapmak istediğimi yapmamı engellemedi.Yapmak istediğim şey Evren'in nasıl çalıştığınıanlamaya çalışmaktı.

Sue: Hastalığı kabullenmeye çalışırken senin içindiğer esin kaynağı bir partide tanıştığın ve aşıkolup ardından evlendiğin Jane Wilde adlı birgenç hanımdı. Başarının ne kadarını Jane'eborçlu olduğunu söyleyebilirsin?

Stephen: Kuşkusuz o olmasaydı başaramazdım.Onunla nişanlı olmak beni içinden bulunduğumdeprasyon batağından çıkardı. Eğer evleneceksekbenim bir iş bulmam ve doktoramı bitirmemgerekiyordu. Sıkı çalışmaya başladım ve bundanhoşlandığımı far-kettim. Durumum kötüleşirken

Jane tek başına bana baktı. O aşamada hiç kimsebize yardım önerisinde bulunmuyordu vekuşkusuz yardım için ödeme yapamazdık.

Sue: Ve siz birlikte doktorlara meydan okudunuz,yalnızca yaşamaya devam ettiğin için değil,çocuklarınız da olduğu için. 1967'de Robert,70'de Lucy ve daha sonra 79'da Timothy doğdu.Doktorlar nasıl şok olmuşlardı?

Stephen: Aslında bana teşhis koyan doktorbenden elin] çekti. Hiç bir şey yapılamayacağınıdüşünüyordu. İlk teşhisten sonra onu hiçgörmedim. Gerçekte babam benim doktorum olduve tavsiye için ona döndüm. O bana hastalığınkalıtsal olduğu konusunda hiçbir belirtiolmadığını söyledi. Jane bana ve iki çocuğabakmayı başardı. Ancak üçüncü çocuğumuzTim'in doğumundan sonra bana bakması içinhemşire tutmak zorunda kaldık.

Sue: Fakat sen ve Jane artık beraber değilsiniz.

Stephen: Benim tracheostomy ameliyatımdansonra yirmi dört saat hemşireye gereksinimimvardı. Bu evliliğimizin üzerine gittikçe daha fazlagerilim getirdi. Sonunda ben taşındım ve şimdiCambridge'de yeni bir apartman dairesindeyaşıyorum. Şimdi ayrı yaşıyoruz.

Sue: Biraz daha müzik dinleyelim.

Stephen: Beatles "Please Me, Please Me", ilk dörtoldukça ciddi seçimimden sonra biraz hafif şeylerdinlenmeye gereksinimim olur. Benim için vebirçok başkası için Beatles oldukça yıpranmış vehastalıklı Pop sahnesine taze bir hava getirdi. Benpazar akşamları Radio Luxembourg'da TopTwenty'yi dinlerdim.

Sue: Üzerine yığılan tüm onur nişanlarınarağmen Stephen Hawking -ve Cambridge’deIsaac Newton'un kürsüsü olan LucassianProfessor of Physics statüsüne sahip olduğunuözel olarak belirtmeliyim- çalışmalarınla ilgili bir

popüler kitap yazmaya karar verdin. Bunun çokbasit bir nedeni olduğunu düşünüyorum. Parayagereksinimin vardı.

Stephen: Bir popüler kitaptan mütevazi bir gelirelde edebileceğimi düşünürken, Zamanın KısaTarihi'ni yazışımın ana nedeni ondan zevkalmamdı. Son yirmi beş yılda yapılmış olankeşiflerden heyecan duyuyordum ve bunlarıinsanlara anlatmak istedim. Onun bu kadar iyi işiyapacağını hiç beklemiyordum.

Sue: Aslında tüm rekorları kırdı ve en çok satankitaplar listesinde kaldığı süreyle ilgili olarakGuinness Book Of Records'a girdi, hala en çoksatan kitaplar listesinde yer alıyor. Hiç kimsedünya çapında kaç kopya satıldığını bilmiyor,fakat on milyonu aştığına kuşku yok. İnsanlar onusatın alıyor, fakat şu som sorulmaya devamediliyor: okuyorlar mı ?

Stephen: Bernard Levin'in 29. sayfada kaldığını

biliyorum, fakat pek çok kişinin daha ileri gitmişolduğunuda biliyorum. Dünya'nın her tarafındaninsanlar bana gelip ondan ne kadar zevkaldıklarını anlatıyorlar. Onu bitirmemiş veyaokudukları her şeyi anlamamış olabilirler. Fakaten azından keşfedebileceğimiz veanlayabileceğimiz rasyonel yasalarla yönetilen birEvren'de yaşadığımız fikrini almışlardır.

Sue: İlk olarak halkın imgeleminine hitap eden vekozmolojide yenilenen bir ilgi sağlayan şey karadelikler kavramı oldu. O Star Treks 'i, "dahaönce hiç kimsenin gitmediği bir yere cesaretlegitmek" vb., izledin mi, eğer izlediysen hoşlandınmı?

Stephen: İlk gençlik yıllarımda pek çok bilimkurgu kitabı okudum. Fakat şimdi bu alandakendim çalıştığım için bilim kurgu eserlerinçoğunu biraz basit buluyorum. Eğer işi tutarlı birresmin parçası yapmak zorunda değilseniz farklıuzaylar arası gezi veya insanları ışınlamak

hakkında yazmak çok kolaydır. Gerçek bilim çokdaha heyecanlıdır, çünkü o bir yerde gerçektenolmaktadır. Bilim kurgu yazarları, fizikçilerdüşünmeden önce hiç kara deliklerden sözetmediler. Fakat şimdi bazı kara delikler hakkındaoldukça fazla kanıta sahibiz.

Sue: Eğer bir kara deliğe düşülürse ne olur?

Stephen: Bilim kurgu okuyan herkes bir karadeliğe düşerseniz ne olacağını bilir. Bir spagettihaline getirilirsiniz. Fakat çok daha ilginç olan şeykara deliklerin tamamen kara olmayışlarıdır.Onlar düzenli bir hızla parçacık ve radyasyonyayarlar. Bu kara deliğin yavaşça buharlaşmasınayol açar, ama kara deliğe ve içindekilere sonundane olduğu bilinmiyor. Bu heyecanlı bir araştırmaalanıdır, fakat bilim kurgu yazarları henüz bunayetişmemişlerdir.

Sue: Kuşkusuz söz ettiğin radyasyona HawkingRadyasyonu deniyor. Kara olmadıklarını

kanıtlamaya sen geçtin ama kara deliklerikeşfeden sen değildin. Fakat senin Evren'inbaşlangıcı konusunu daha yakından düşünmeyebaşlamanı sağlayan şey onların keşfiydi, değilmi?

Stephen: Bir yıldızın bir kara delik oluşturmaküzere çöküşü pek çok yönden Evren'ingenişlemesinin ters zamanlısına benzer. Bir yıldızoldukça düşük yoğunluk durumundan çok yüksekyoğunluklu bir duruma çöker. Ve Evren çokyüksek yoğunluklu bir durumdan daha düşükyoğunluklara genişler.,Önemli bir fark var: bizkara deliğin dışındayız, fakat Evren'in içindeyiz.Fakat her ikisinin de ayırıcı bir özelliği, ısılradyasyondur.

Sue: Bir kara deliğe ve içindekilere sonunda neolduğunun bilinmediğini söylüyorsun, fakat benteorinin ne olursa olsun, bir astronot dahil olmaküzere bir kara delikte ortadan kaybolan her şeyinsonunda Hawking Radyasyonu olarak yeniden

döngüden geçeceğini söylediğini sanıyordum.

Stephen: Astronotun kütle enerjisinin kalanı karadeliğin dışarıya yaydığı radyasyon olarak yenidendöngüden geçecektir. Fakat astronotun kendisi, yada hatta kendisini oluşturan parçacıklar karadelikten çıkmayacaktır. Bu yüzden sorun onlara neolduğudur. Yok mu olurlar yoksa bir başka evrenemi geçerler? Bu benim bilmeyi çok istediğim birşey. bir kara deliğin içine atlamayıdüşündüğümden değil.

Sue: Stephen sen sezgi temelinde mi çalışırsın -yani beğendiğin ve sana çekici gelen bir teoriyeulaşır ve onu kanıtlamaya mı oturursun? Yoksabir bilim adamı olarak yolunu her zamanmantıksal olarak bir sonuca doğru açmak, onuönceden tahmin etmeye girişmemek zorundamısın ?

Stephen: Önemli ölçüde sezgiye dayanırım. Birsonucu tahmin etmeye çalışırım, fakat sonra onu

kanıtlamam gerekir. Ve bu aşamada çoğu kezdüşünmüş olduğum şeyin doğru olmadığını veyadurumun hiç bir zaman düşünmemiş olduğumbaşka bir durum olduğunu görürüm. Karadeliklerin tamamen kara olmadıklarını buluşumböyle oldu. Ben başka birşeyi kanıtlamayaçalışıyordum.

Sue: Daha müzik.

Stephen: Mozart her zaman benim en çoksevdiklerimden biri oldu. O inanılmaz miktardamüzik eseri yarattı. Bu yılın başlarında ellinci yaşgünüm için bana Mozart'ın tüm eserlerinikapsayan CD verildi. İki yüz saatten fazla sürüyor.Hala onunla uğraşıyorum. En büyüklerden biriRequiem. Mozart Requiem bitmeden öldü veRequiem bir öğrencisi tarafından Mozart'ınbıraktığı parçalardan tamamlandı. Dinlemek üzereolduğumuz ilahi tamamen Mozart taralındanyazılan ve orkestra için hazırlanmış olan tekbölümdü.

Sue: Teorilerini büyük ölçüde basitleştirirsek -umarım bitinin için beni mazur görürsün-anladığım kadarıyla, Stephen sen bir zamanlarbir yaratılma noktası, bir büyük patlama,olduğuna inanıyordun. Fakat şimdi artıkdurumun bu olduğuna inanmıyorsun. Birbaşlangıç olmadığına ve bir son olmayacağına,Evren 'in kendi kendini taşıdığına inanıyorsun.Bu bir yaratına hareketi olmadığı ve bu yüzdenTanrı'ya bir yer olmadığı anlamına gelir mi?

Stephen: Evet fazla basitleştirdin. Hala Evren'ingerçek zamanda büyük patlamada bir başlangıcıolduğuna inanıyorum. Fakat gerçek zamana dikaçılarda bir başka tür zaman, sanal zaman vardır.

Sanal zamanda Evren'in başlangıcı veya sonuyoktur. Bu evrenin başlama şeklinin fizik yasalarıtarafından belirleneceği anlamına gelir. Tanrı'nınEvren'in bizim anlayamayacağımız gelişigüzel birşekilde işlemesini seçtiğini söylemek zorundadeğiliz. Bu Tanrı'nın var olup olmadığı hakkında

hiç bir şey söylemez -yalnızca O'nun gelişigüzelolmadığını söyler.

Sue: Fakat eğer Tanrı’nın var olmaması mümkünise, bilimin ötesindeki her şeyi, insanların sendehatta kendi esin verdiğin şeylerde sahip olduklarısevgi ve bağlılığı nasıl açıklarsın ?

Stephen: Sevgi, bağlılık ve ahlak fizikten farklıbir kategoriye aittirler. Fizik yasalarından insanınnasıl davranacağı çıkarılamaz. Fakat fizik vematematiğin ilgili olduğu mantıksal düşünceninkişiye ahlaki davranışında da yol göstereceği umutedilebilir.

Sue: Fakat kanımca pek çok insan senin Tanrı ’yıreddettiğini düşünüyor. Bunu inkar ediyor musunpeki?

Stephen: Benim çalışmamın tüm gösterdiği şeyEvren'in başlayış şeklinin Tanrı'nın kişisel arzusuolduğunu söylemek zorunda olmadığımızdır.

Fakat hala şu soru var: Neden Evren var olmakzorunda? Eğer arzu ederseniz bu sorunun yanıtınıTanrı olarak tanımlayabilirsiniz.

Sue: Yedi numaralı plağı dinleyelim.

Stephen: Ben operaya çok düşkünüm. Gluck veMozart'tan Wagner'e, Verdi'ye ve Puccini'ye kadartüm sekiz plağımın operalardan seçmeyidüşündüm. Fakat sonunda ikiye indirdim. BiriWagner olmak zorundaydı ve diğerinin Pucciniolmasına karar verdim. Turandot onun şimdiyekadarki en büyük operasıdır, fakat yine,bitirmeden öldü. Seçtiğim bölümde Turandot eskiÇin'de bir prensesin Moğollar tarafından tecavüzeuğrayışı ve kaçırılışını anlatıyor. Bunun intikamıolarak Turandot onun taliplerine üç soru soruyor,eğer yanıt veremezlerse öldürüleceklerdir.

Sue: Yılbaşının senin için anlamı nedir?

Stephen: Amerikalıların Şükran Günü gibi bir

şey. İnsanın ailesi, ile birlikte olacağı ve geçenyıla teşekkür edeceği bir zaman. Bu aynı zamandaahırda doğan bir çocukla sembolize edilen gelenyıla umutla bakış zamanıdır.

Sue: Ve bu konuda parasal olmak gerekirse,hangi hediyeleri istedin -ya da bu günlerdeherşeyi olan adam olacak kadar iyi durumdamısın?

Stephen: Ben sürprizleri tercih ederim. Eğer özelbir şey istenirse, hediye verene kendi hayal gücünükullanma özgürlüğü ya da şansı verilmez. Fakatçikolatalı yer mantarlarına düşkün olduğumunbilinmesinin pek zararı yok.

Sue: Stephen sen şimdiye kadar kestirimdebulunulandan otuz yıl daha fazla yaşadın. Hiç birzaman sahip olamayacağın söylenen çocuklarınababalık ettin, en çok satan kitaplar listesine girenbir kitap yazdın, uzay ve zaman hakkında çağyaşındaki inançları değiştiren yeni bir yaklaşım

getirdin. Bu gezegenden ayrılmadan önce başkaneler planlıyorsun?

Stephen: Tüm bunların mümkün olmasınınnedeni büyük miktarda yardım alacak kadar şanslıolmamdı. Gerçekleştirmeyi başardıklarım hoşumagidiyor, fakat daha geçip gitmeden önce yapmakistediğim çok şey var. Özel yaşamım hakkındakonuşmayacağım, fakat bilimsel olarak kütleselçekimin kuantum mekaniği ve doğanın diğerkuvvetleriyle nasıl birleştirilebileceğini bilmekisterdim. Özel olarak ben bir kara delikbuharlaştığında ona ne olduğunu bilmek isterim.

Sue: Şimdi son plak.

Stephen: Bunu size telafuz ettirmek zorundakalacağım. Benim ses sentezcim Amerikan dilidir,Fransızca'da başarısız. Bu Edith Piafın "Je neregrette nien" (hiç bir şeyden pişman değilim)şarkısı. Bu hemen hemen benim yaşamımı özetler.

Sue: Şimdi Stephen eğer bu sekiz plaktanyalnızca birini yanına alabilseydin, hangisiolurdu?

Stephen: Mozart'ın Requiem'i olurdu.Walkman'imin pilleri bitene kadar onudinleyebilirim.

Sue: Ya kitabın? Kuşkusuz Şekspir'in TümEserleri ve İncil seni bekliyor.

Stephen: Sanırım George Eliot'un "Middlemarch"ını alırdım. Sanırım biri, galiba Virginia Woolf,onun yetişkinler için bir kitap olduğunu söyledi.Henüz büyümüş olduğuma emin değilim, fakatonu bir denerim.

Sue: Ya lüks madden ?

Stephen: Bol miktarda creme brulee (yanıkkrema) isterim. Benim için o lüksün özetidir.

Sue: Çikolatalı mantar değil, onun yerine bolmiktarda creme brulee. Dr. Stephen HawkingIssız Ada Disklerini bize dinlettiğin için çokteşekkürler ve yeni yılın kutlu olsun.

Stephen: Beni seçtiğiniz için teşekkürler. Issızadamdan hepinizin yılbaşını kutluyorum. Sizdendaha iyi hissettiğimi iddia edebilirim.