Ka ra ca Ah med Hak k›n da Ye ni Bir Kay nakve Meç hul Kal m›fl Bil gi ler

D O Ç . D R . N E C D E T T O S U NMar ma ra Üni ver si te si

Mefl hur mu ta sav v›f lar dan Ka ra ca Ah med hak k›n da muh te lif kay nak lar da ki bil -gi ler top la na rak ba z› arafl t›r ma lar ya p›l m›fl t›r.1 An cak Ka ra ca Ah med ile il gi li enönem li kay nak olan ve onun men k› be le ri ni ih ti vâ eden Mir’âtü’l-ve fâ li vü cû hi’s-sa fâ isim li yaz ma eser he nüz ilim câ mi as›n da bi lin me mek te dir ve Ka ra ca Ah -med hak k›n da ki arafl t›r ma lar da kul la n›l ma m›fl t›r. Bu eser Ka ra ca Ah med’in he -nüz bi lin me yen yön le ri ni or ta ya koy mak ta, onun di ¤er kay nak lar da bu lun ma -yan ba z› söz ve men k› be le ri ni ih ti vâ et mek te dir. Ay r› ca Ka ra ca Ah med’in soy fle -ce re si ve ta sav vu fî sil si le si bu eser de yer al mak ta d›r. Os man l› dö ne min de Sey -yid Hü se yin Enî sî ta ra f›n dan ya z› lan ve Ka ra ca Ah med hak k›n da en önem li veen ge nifl kay nak mâ hi ye tin de olan bu eser onun hak k›n da ye ni bil gi ler sun mak -ta, yan l›fl bil gi le ri de or ta dan kal d›r mak ta d›r. Bu teb li¤ de bu yaz ma eser ›fl› ¤›n -da Ka ra ca Ah med ta n› t› la cak t›r.Eser, Os man l› Türk çe si ile ya z›l m›fl olup flim di lik iki yaz ma nüs ha s› bi lin mek -te dir. Bi ri si ‹s tan bul’da, Veh bi Koç Vak f› Sad berk Ha n›m Mü ze si Hü se yin Ko ca -bafl Ki tap l› ¤› Türk çe Yaz ma la r› Bö lü mü’nde, 169 nu ma ra da ka y›t l› olup 21 va -rak l›k nüs ha d›r.2 Di ¤er nüs ha s› ‹s tan bul’da Sü ley ma ni ye Kü tüp ha ne si Mik ro -film Ar fli vi’nde 2605/1 nu ma ra da ka y›t l› d›r. Bu ikin ci nüs ha n›n (mik ro fil min)ne re den al›n d› ¤› bi lin me mek te dir. Bir flah s›n özel kü tüp ha ne sin de ki nüs ha danmik ro fil me al›n m›fl olup Sad berk Ha n›m Mü ze si’nde ki nüs ha n›n kop ya s› de ¤il -dir. Ese rin ad› Mir’âtü’l-ve fâ li-vü cû hi’s-sa fâ’d›r. Mü el lif ese re bu is mi ver di ¤i niese rin için de kay det mifl tir3. Ay r› ca Sad berk Ha n›m Mü ze si’nde ki nüs ha n›nmüs ten si hi ese rin bafl ta ra f› na Me nâ k›b-› Ka ra ca Ah med Sul tân kay d› n› ek le mifl -tir. Ese rin ya za r› Sey yid Hü se yin Enî sî Ak flem sed din hak k›n da en önem li kay nakolan Me nâ k›b-› Ak flem sed din’in ya za r› d›r.4

400

Mir’âtü’l-ve fâ, di ¤er ad›y la Me nâ k›b-› Ka ra ca Ah med isim li ese re gö re, Ka ra caAh med’in ne se bi ba ba ta ra f›n dan sa hâ be den Enes b. Mâ lik’e ula fl›r. Ka ra ca Ah -med’in ba ba s› Sû fî Ab dul lah di ye mefl hur olan Me lik fie hâb b. Ka ra Ars lan’d›r.Ka ra ca Ah med’in an ne si nin ad› ise Sâ fiy ye Hâ tûn’dur. Sâ fi ye Hâ tûn’un an ne si,fieyh Mû sâ Zû lî’nin k› z› d›r.5

Eser de ki kay da gö re, Ka ra ca Ah med, Sul tan Ham za-i As gar’›n Mar din’de ki hâ ki -mi ye ti s› ra s›n da 14 Zil hic ce 545 (3 Ni san 1151) ta ri hin de bu ra da dün ya ya gel -mifl ve 96 y›l ömür sür müfl tür.6 Bu du rum da (545+96 ) hic rî 641, mî lâ dî 1244 se -ne sin de ve fat et mifl ol mak ta d›r. Ka ra ca Ah med’in de de si Ka ra Ars lan Mar din fleh rin de pa di flah (idâ re ci) ol mufl -tur. An cak Ka ra Ars lan’›n o¤ lu Me lik fie hâb ba ba s› gi bi idâ re ci ol mak is te me yipyö ne ti mi ak ra ba s›n dan Ham za-i As gar Mâr dî nî’ye b› rak m›fl ve zâ hi dâ ne bir ha -yat sür me yi ter cih et mifl tir. Me lik fie hâb’›n o¤ lu Ka ra ca Ah med de ba ba s› gi bidin dar ve zâ hid bir in san ol du ¤u için mür flid ara ma ya bafl la m›fl ve ön ce EbûCa‘fer Mu ham med Bas rî’ye mü rîd ol mufl tur. Bu zâ t›n sil si le si ta sav vuf ta ri hin depek mefl hur ol ma yan ve ço ¤u Bas ra ve Kû fe gi bi Irak fle hir le rin den olan ki fli leryo luy la Hz. Ali’ye ula fl›r.7 Ka ra ca Ah med bu zât tan ta sav vu fî e¤i tim ve icâ zet al -

Süheyl Ünver’inf›rças›ndan Karacaahmet

Camii (Süheyl Ünver,Sevdi¤im ‹stanbul, ‹stan-

bul 1996, s. 10)

401

d›k tan son ra Mar din’e dön müfl, ora da fieyh Mû sâ Zû lî’nin ya n›n da bir sü re bu -lu na rak on dan da icâ zet al m›fl t›r. fieyh Mû sâ Zû lî, bu gün Mar din’de “fieh muzSul tan” ola rak an›l mak ta ve tür be si zi ya ret edil mek te dir. fieyh Mû sâ Zû lî, UkaylMün be cî (Men bi cî)’nin ha li fe si dir. Ta sav vuf ta sil si le si Hz. Ömer’e ula fl›r.8

Bu me nâ k›b da nak le dil di ¤i ne gö re, Ka ra ca Ah med ön ce fieyh Mu ham med Bas -rî’ye mü rîd ol mufl ve onun ya n›n da ta sav vu fî e¤i ti mi ni ta mam la y›p icâ zet al m›fl -t›. Bu es nâ da hâ tif ten bir ses mâ nen da ha faz la yük sel mek is ti yor sa fieyh Mû sâZû lî’nin ya n› na git me si ni tav si ye et mifl, bu nun üze ri ne Ka ra ca Ah med Mar din’ege lip Mû sâ Zû lî ile bu lufl mufl tu. Bu bu lufl ma da Zû lî “Be nim Ka ra ca Ah me dim”di ye rek onu ba¤ r› na bas m›fl, bun dan son ra ad› Ka ra ca Ah med ola rak kal m›fl t›r.Bu ilk bu lufl ma da fieyh Zû lî’nin Ka ra ca Ah med’e faz la il ti fat et me si Zû lî’nin ön -de ge len mü rîd le rin ce ga rip kar fl› lan m›fl t›. Bir sü re son ra fieyh Zû lî Ka ra ca Ah -med’e icâ zet ve rip onu ser-ha lî fe ola rak tâ yin et ti.9

Yi ne Enî sî’nin me nâ k›b da nak let ti ¤i ne gö re, fieyh Mû sâ Zû lî bir gün Mar din’demü rîd le riy le otu rur ken “Rum’da (Ana do lu’da) ev li yâ dan aca ba kim var?” di yeKa ra ca Ah med’e sor du. Ka ra ca Ah med bir sü re te fek kü re dal d›, son ra “Bi lin me -dik bir kim se yok, an cak bir öyük üze rin de bir gü ver cin var, onu ta n› ya ma d›m”de di. fieyh Zû lî mü rîd le rin den Ha c› Tu¤ rul Ba ba’ya bu du ru mu arafl t›r ma s› n›söy le yin ce o bir do ¤an flek li ne gi rip uç mufl, Rum vi lâ ye ti ne va r›p o gü ver ci nigör müfl, ya ka la mak is te yin ce gü ver cin bir tav flan c› la dö nüfl müfl ve do ¤a n›n ka -na d› n› k›r m›fl. Ko lu k› r›k ola rak Mar din’e dö nen Ha c› Tu¤ rul Ba ba’y› Mû sâ Zû -lî kar fl› la m›fl ve Ka ra ca Ah med’e o ko lu s› va ya rak iyi lefl tir me si ni söy le mifl. Ka ra -ca Ah med bu is te ¤i ye ri ne ge ti rip ko lu bir an da iyi lefl ti rin ce fieyh Mû sâ Zû lî: EyKa ra ca Ah med! Rûm’da (Ana do lu’da) bu lu nan in san lar se nin s› va man la fli fâbul sun” di ye rek onu Ana do lu’ya gön der mifl.10

Eser de nak le dil di ¤i ne gö re, Ka ra ca Ah med Ana do lu’nun bir çok ye rin de gez mifl,ba z› böl ge ler de bir sü re ikâ met edip tek ke kur mufl, hal ka fli fâ da ¤›t m›fl t›r. Bu es -nâ da Ka ra man pâ di fla h› (yö ne ti ci si) Sul tan Alâ ed din bir has ta l› ¤a ya ka lan m›fl,sa ç› sa ka l› dö kü lüp za y›f la m›fl t›. Dok tor lar çâ re bu la ma y›n ca sul tan adam la r› n›gön de rip Ka ra ca Ah med’i dâ vet et ti. Ka ra ca Ah med pa di fla h›n vü cu du na eli nisür dü, pa di flah k› sa sü re de iyi lefl ti. Bu nun üze ri ne Sul tan Alâ ed din Ka ra ca Ah -med’e bü yük ik ram ve ih sân lar da bu lun mak is te di an cak Ka ra ca Ah med dün yama l› na önem ver me di ¤i için bun la r› ka bul et me di.11

Me nâ k›b’a gö re, Ka ra ca Ah med Ana do lu’da bir çok ye ri gez dik ten son ra Sa ka rî(Sa kar ya neh ri) ke na r›n da ki bir kö ye yer lefl ti. Bu kö ye Enî sî’nin ese ri ni yaz d› ¤›dö nem de “Bafl Ka ra ca Ah med” de ni yor mufl. Ya zar Ka ra ca Ah med’in as›l kab ri -nin bu köy de ol du ¤u nu, Ka ra ca Ah med’e nis bet edi len di ¤er me zar la r›n iseonun ço cuk la r› na âit ol du ¤u nu söy ler.12

Yi ne eser de nak le dil di ¤i ne gö re, Ka ra ca Ah med bir gün Sa ka rî (Sa kar ya) neh rike na r›n da sec câ de üze rin de ibâ det eder ken ne hir den bir ba l›k s›ç ra y›p Ka ra caAh med’in sec câ de si ne gel mifl. Ka ra ca Ah med onu neh re sa l›n ca ba l›k tek rar s›ç -ra y›p sec câ de ye gel mifl. Bu nun üze ri ne Ka ra ca Ah med’e ba l› ¤›n mü rîd ol mak is -

402

te di ¤i il ham olun mufl, o da ba l› ¤a ev râk tel kîn et mifl. Ya zar, bu ba l› ¤›n b› y›k l›ba l›k ol du ¤u nu ve Ka ra ca Ah med ile dost la r› n›n o tür ba l› ¤› ye me di ¤i ni nak le -der.13

Bu men k› be ler den an la fl›l d› ¤› ka da r›y la, Ka ra ca Ah med ön ce fieyh Mu ham medBas rî’nin ya n›n da (muh te me len Irak’ta) ta sav vu fî e¤i tim al m›fl, son ra Mar din’ege lip Mû sâ Zû lî’nin ya n›n da ta sav vu fî e¤i ti me de vam et mifl ve icâ zet al m›fl t›r.Bu ri vâ yet le re gö re, Ka ra ca Ah med’in Ha c› Bek tafl Ve lî ile fleyh-mü rîd gi bi birilifl ki si yok tur. Hat tâ Ha c› Bek tafl ta ra f›n dan fieyh Mû sâ Zû lî’nin bir mü rî di ninko lu nun k› r›l d› ¤› flek lin de ki men k› be sem bo lik ola rak bu iki ta sav vuf ce mâ atiara s›n da bir re kâ be tin ol du ¤u nu ak la ge tir mek te dir. Enî sî’nin kay det ti ¤i sil si le -ye gö re Ka ra ca Ah med’in men sup ol du ¤u ta sav vuf eko lü nün Bek tâ flî sil si le siy lede ilifl ki si yok tur. Eser de, Ka ra ca Ah med’e fieyh Mû sâ Zû lî ta ra f›n dan faz la il ti fat edil me si nin Zû -

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n havadan görünümü

403

lî’nin es ki ve k› dem li mü rîd le ri ta ra f›n dan ya d›r gan d› ¤› nak le di lir. Bel ki de budu rum k› dem li mü rîd ler (ha li fe ler) ara s›n da hu zur suz lu ¤a se bep olun ca Ka ra caAh med Mar din’i terk edip Ana do lu’nun iç ve ba t› böl ge le ri ne göç et mifl ola bi lir.Git ti ¤i böl ge ler de hal ka fli fâ da ¤›t t› ¤› için k› fla sü re de ad› du yul mufl ve se vi lenbir flah si yet ol mufl tur. Gü nü müz de de bi yo-ener ji de ¤e ri yük sek olan ba z› in san -la r›n has ta in san la ra do kun mak sû re tiy le on la ra ener ji ak tar d›k la r› ve k› sa sü re -de iyi lefl me si ne yar d›m c› ol duk la r› bi lin mek te dir. Ka ra ca Ah med’in de böy le birener ji ye sa hip ol du ¤u tah min edi le bi lir. Ka ra ca Ah med’in men k› be le ri ni der le yen Enî sî’ye gö re onun kab ri Sa kar ya neh -ri ke na r›n da bir köy de dir,14 ona nis bet edi len di ¤er me zar lar ise ço cuk ve to run -la r› na âit me zar lar d›r. Bu du rum da ya za ra gö re Üs kü dar’da ki Ka ra ca Ah medTür be si de onun ev lâ d›n dan bi ri ne âit ol mak ta d›r. Ta rih te Ka ra ca Ah med is min -de bir den çok ki fli nin ya fla d› ¤› ve bun la r›n bir bi ri ne ka r›fl t› r›l d› ¤› da dü flü nü le -bi lir.Enî sî’nin ese rin de ki bil gi le rin di ¤er kay nak lar da ki bil gi ler le ör tüfl me yen yön le ride var d›r. Bun lar dan ba z› la r› flun lar d›r: Âfl›k pa fla zâ de ve Âlî Mus ta fa’ya gö re Ka -ra ca Ah med Or han Ga zi dö ne min de ya fla m›fl t›r.15 Os man Gâ zi mî lâ dî 1326’da,o¤ lu Or han Gâ zi de 1359’da ve fat et ti ¤i ne gö re Ka ra ca Ah med bu ta rih le re ya k›nbir dö nem de ya fla m›fl ol ma l› d›r. Enî sî’ye gö re ise Ka ra ca Ah med mî lâ dî 1151’dedo¤ mufl ve 1244’te ve fat et mifl tir. Ya ni di ¤er kay nak lar la ara s›n da bir as›r l›k farkvar d›r. Ha c› Bek tafl Vi lâ yet nâ me si’ne gö re Ka ra ca Ah med Siv ri hi sar l› fieyh Nû -red din’in mü rî di dir.16 Enî sî’ye gö re ise onun bi rin ci fley hi Mu ham med Bas rî,ikin ci fley hi Mû sâ Zû lî’dir. Hü se yin Enî sî Mir’âtü’l-ve fâ isim li bu me nâ k› b› der ler ken “ba z› ki tap lar dan vegü ve ni lir in san lar dan ya rar lan d› ¤› n›”17 söy le mifl ise de bu ki tap la r›n isim le ri nibe lirt me mifl tir. Onun gü nü mü ze ulafl ma m›fl ba z› kay nak la r› kul lan m›fl ol ma s›muh te mel dir. Di ¤er kay nak lar la çe li flen ba z› yön le ri ol mak la bir lik te, Hü se yin Enî sî’nin Ka ra -ca Ah med hak k›n da ki bu ese ri onun hak k›n da ye ni bil gi ler ih ti vâ et ti ¤i için ol -duk ça önem li dir ve Ka ra ca Ah med hak k›n da bun dan son ra ya p› la cak arafl t›r ma -lar da önem li bir re fe rans ola rak kul la n› la cak t›r.

D‹P NOT LAR

1 Ka ra ca Ah med hak k›n da ki es ki ve ye ni kay nak la r›n top lu bir lis te si için bk. Ha flim fia hin, “Ka ra ca Ah med”,Di ya net ‹s lam An sik lo pe di si, ‹s tan bul 2001, XXIV, 374-375.2 Sad berk Ha n›m Mü ze si: Pi ya sa Cad de si No: 27-29 Bü yük de re, Sa r› yer / ‹s tan bul. 3 Sad berk Ha n›m Mü ze si’nde ki nüs ha n›n müs ten si hi ese rin ad›n da bir ke li me yi at la ya rak is mi ni Mir’âtü’l-vü -cû hi’s-sa fâ flek lin de kay det mifl tir. bk. Sey yid Hü se yin Enî sî, Mir’âtü’l-ve fâ li-vü cû hi’s-sa fâ (Me nâ k›b-› Ka ra caAh med Sul tân), Veh bi Koç Vak f› Sad berk Ha n›m Mü ze si Hü se yin Ko ca bafl Ki tap l› ¤› Türk çe Yaz ma la r› Bö lü -mü, nr. 169, vr. 3b. Do¤ ru su Sü ley ma ni ye Kü tüp ha ne si’nde ki nüs ha da ka y›t l› d›r. 4 Me nâ k›b-› Ak flem sed din Ali ‹h san Yurt ve Mus ta fa Ka ça lin ta ra f›n dan da ha ön ce ya y›n lan m›fl t›r.5 Sey yid Hü se yin Enî sî, Mir’âtü’l-ve fâ, (Sad berk Ha n›m Mü ze si nüs ha s›), vr. 3b-4b.

K A R A C A A H M E D H A K K I N D A Y E N I B I R K A Y N A K V E M E Ç H U L K A L M I fi B I L G I L E R

404

6 a.g.e., vr. 4b-5a.7 Ebû Ca‘fer Mu ham med Bas rî, Ebû Ab dul lah Ca‘fer Kû fî, Ebû Yû suf Muh yid din Me de nî, Ebû Os man Nas rud -din Kû fî, Ebû Nas rul lah Mu ham med Ru vî, Ebû Mu ham med Ha mîd Nes sâc Ba¤ dâ dî, Ebu’l-Azîz Ca‘fer Bas rî,Ebu’l-Kâ s›m Ali Ga zâ lî, Esed Ay nî, Ebû Os man Ca‘fer Kû fî, Ebû Sa‘îd Ha san Bas rî, Ali b. Ebî Tâ lib. Bk. Sey -yid Hü se yin Enî sî, a.g.e., vr. 6a-6b.8 Mû sâ Zû lî, Ukayl Mün be cî (Men bi cî), Müs lim b. Zeyd el-Es mer es-Se rû cî, Ebu’t-Tâc Rem lî, Ebû Sa‘îd Har -râ nî, Ebû Tâ hir Tay yib Rem lî, Ebu’l-Müs lim Hav lâ nî, Ya‘kûb b. Ab dul lah Ara bî, Ömer b. Hat tâb, Hz. Pey gam -ber. bk. Enî sî, a.g.e., vr. 6b-7a. Mu sa Zu li’nin Ukayl Men bi ci’nin mü rid ve ha li fe si ol du ¤u hak k›n da ay r› ca bk.Nu red din fiat ta nu fi, Beh ce tü’l-es rar, Ka hi re 2001, s. 316. 9 Enî sî, a.g.e., vr. 7a-7b, 8b.10 a.g.e., vr. 12a-14a.11 a.g.e., vr. 16a-17a.12 a.g.e., vr. 17a.13 a.g.e., vr. 18b-19a.14 Ka ra ca Ah med Sul tan Kö yü ön ce le ri Es ki fle hir’in Siv ri hi sar il çe si ne ba¤ l› iken da ha son ra An ka ra’n›n Po -lat l› il çe si ne ba¤ lan m›fl t›r. bk. Ah met Bi can At ma ca, Siv ri hi sar’da Ye ti flen Ün lü ler ve Men k› be le ri, Siv ri hi sar2001, s. 39.15 Âfl›k pa fla zâ de, Te vâ rîh-i Âl-i Os mân (nflr. Ali Bey), ‹s tan bul 1332, s. 200; Âlî Mus ta fa, Kün hü’l-ah bâr, ‹s tan -bul 1271, s. 62.16 Vi lâ yet nâ me (haz. A. Göl p› nar l›), ‹s tan bul 1958, s. 18-19.17 Enî sî, a.g.e., vr. 2a.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V