Upload
karol-korczynski
View
44
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Uniwersytet Wrocawski Wydzia Nauk o Ziemi i Ksztatowania rodowiska
Karol Korczyski
Miasta przedzielone granic pastwow
Praca konwersatoryjna napisana pod kierunkiem
prof. dr hab. Stanisawa Cioka
WROCAW 2014
1Spis treci
Streszczenie.............................................................................................................................2
Summary..................................................................................................................................3
1. Wstp...................................................................................................................................3
2. Przedmiot pracy...................................................................................................................3
3. Rozmieszczenie w Europie i na wiecie..............................................................................6
4. Przyczyny dokonywania podziau.......................................................................................9
4.1. Przyczyny polityczne.................................................................................................9
4.2. Przyczyny ideologiczne...........................................................................................13
4.3. Przyczyny historyczne.............................................................................................16
4.4. Przyczyny strategiczne............................................................................................17
5. Metody dokonywania podziau.........................................................................................19
5.1. Delimitacja..............................................................................................................19
5.2. Demarkacja..............................................................................................................21
6. Problemy zwizane z podziaem.......................................................................................22
7. Wsppraca transgraniczna................................................................................................24
8. Wnioski..............................................................................................................................26
Literatura...............................................................................................................................28
2StreszczenieMiasta przedzielone granic pastwow to miasta, ktrych terytorium na skutek zmiany
przebiegu granicy pastwowej zostao w przeszoci podzielone pomidzy dwa lub wicej
pastw lub podmiotw prawa midzynarodowego publicznego (istniej te bardzo podobne
miasta, ktre jednak powstay obok siebie ju po utworzeniu granicy). Miasta te
zlokalizowane s gwnie w centralnej czci Europy oraz na Bliskim Wschodzie,
w wikszoci na granicach istniejcych relatywnie krtko. Miasto z definicji jest tworem
jednolitym i nie powinno si go dzieli, gdy uniemoliwia to penienie przez nie niektrych
podstawowych funkcji. Niekiedy istniej jednak inne przyczyny, ktre powoduj, e
dokonanie podziau jest konieczne. Do najczciej wystpujcych mona zaliczy przyczyny
polityczne, ideologiczne, historyczne i strategiczne. Co istotne, niezwykle rzadko o podziale
decyduje wycznie jedna z nich. Proces dzielenia miasta granic pastwow jest duo
bardziej skomplikowany, ni jakiegokolwiek innego rodzaju terytorium. Metody
dokonywania podziau s rne, zarwno w zakresie delimitacji, jak i demarkacji. Zale od
pooenia miasta, warunkw politycznych i prawnych panujcych w danym czasie pomidzy
pastwami go dokonujcymi. Z podziaem (zwaszcza na pocztku) wi si te nieodcznie
pewne problemy, najczciej zwizane z utrudnieniami w komunikacji oraz niemonoci
efektywnego penienia przez miasto innych wanych funkcji. Podejmowane s jednak
rozmaite formy wsppracy transgranicznej majcej na celu reintegracj.
3Summary
Cities divided by a state border are the cities, which territory, as a result of change of a border
or creation of a new one, was divided between two or more countries or other subjects of
international public law (there are other very similar cities, however they were created close
to each other next to already existing border). These cities are located mostly in the central
part of Europe and in the Near East, mostly on relatively young boundaries. City, by
definition, is an unitary entity, which should not be divided, because partition prevents the city
from performing some of it's fundamental functions. However, sometimes there are other
reasons, which make the partition essential. The main ones are the political, ideological,
historical and strategical reasons. Importantly, however, extremely rarely only one of them
determines the partition. The process of dividing a city by a state border is much more
complicated, than dividing any other kind of territory. There are various methods of
cunducting it, both in the delimitation and demarcation area. They depend on the location of
the city, as well as political and legal conditions between the dividing countries. There are
also many problems (especially in the beginning) associated with the partition, generally
related to communication issues or inability to perform some of the basic functions by the
city. There are, however, various forms of cross-border cooperation aimed at reintegration of
divided cities.
41. Wstp.Tematyka miast podzielonych granic pastwow jest przedmiotem licznych prac
naukowych. Skupiaj si one przede wszystkim na kwestiach zwizanych ze wspprac
midzynarodow w obrbie takich miast, szczeglnie w kontekcie integracji europejskiej,
ktra stwarza ku temu najkorzystniejsze warunki. Prace te w zdecydowanej wikszoci
stanowi jednak szczegowy opis konkretnych przykadw tego typu miast. Brakuje
natomiast opracowa syntetycznych, majcych na celu oglne opisanie zjawiska, jakim jest
dzielenie miast granic pastwow. Dlatego te podjto wyzwanie napisania niniejszej pracy.
Jej gwne cele to znalezienie cech wsplnych dla rnych miast przedzielonych granic
pastwow, a take odpowied na pytanie, czy opisywane podziay s zjawiskiem
pozytywnym, czy negatywnym. W celu ich osignicia zostanie przedstawiona
charakterystyka oglnego zrnicowania i rozmieszczenia miast podzielonych granic
pastwow w Europie i na wiecie. Nastpnie przeprowadzona bdzie analiza przyczyn oraz
metod dokonywania owego podziau. Kolejnym etapem bdzie wskazanie problemw
zwizanych z opisywanym zjawiskiem oraz innych dugo i krtkofalowych jego skutkw. Na
koniec przedstawione zostan dziaania oraz koncepcje dziaa dotyczcych wsppracy
transgranicznej podejmowanej w celu zintegrowania podzielonych miast. Wszystkie
wymienione powyej etapy pracy zostan poparte konkretnymi przykadami.
2. Przedmiot pracy.
Na pocztku warto jednak dokadnie zdefiniowa przedmiot niniejszej pracy. W tytule uyte
zostay dwa pojcia, ktrych znaczenie w jzyku potocznym nie budzi wprawdzie wikszych
wtpliwoci, jednak przy dokadnej analizie definicje pochodzce z rnych rde zawieraj
niewielkie, aczkolwiek istotne przy szczegowej analizie rnice. Mowa tu o miecie oraz
o granicy pastwa. Na potrzeby niniejszej pracy wybrano definicje proponowane przez
Sownik Jzyka Polskiego PWN. Miasto naley wic rozumie jako skupisko ludzkie
charakteryzujce si zagszczon zabudow i zrnicowan struktur spoeczn mieszkacw
utrzymujcych si w wikszoci z zaj nierolniczych handlu, rzemiosa, przemysu
i usug. Granica pastwa jest to natomiast powierzchnia pionowa przechodzca przez lini
5graniczn wyznaczon na powierzchni ziemi, oddzielajc terytorium jednego pastwa od
innych pastw lub od obszarw niczyich1.
Niewyjanione pozostaje jednak znaczenie wyraenia miasta przedzielone granic
pastwow, stanowice tytu niniejszej pracy. Mona je zdefiniowa na kilka sposobw,
zarwno wsko, jak i szeroko. Najszersza definicja moe brzmie w nastpujcy sposb: dwa
lub wicej miast graniczcych ze sob w taki sposb, e granica pomidzy nimi jest
jednoczenie granic pastwa. T definicj speniaj trzy kategorie przypadkw:
1. Miasta, ktre w przeszoci stanowiy jedno miasto, ale na skutek zmiany przebiegu granic
zostay podzielone.
Przykad: Gorlitz (Niemcy) i Zgorzelec (Polska), dawniej Gorlitz miasto przedzielone
granic pastwow w 1945 roku, w wyniku drugiej wojny wiatowej.
2. Miasta, ktre ssiaduj ze sob, ale powstay pniej, ni dzielca je granica.
Przykad: Rivera (Urugwaj), Santana do Livramento (Brazylia) miasta powstae w rnym
czasie, od pocztku przynalece do dwch pastw. Dziki szeroko zakrojonej wsppracy
transgranicznej stanowi dzi jednolit aglomeracj miejsk ze wsplnym centrum i stref
wolnocow. Granica midzy nimi jest nazywana granic pokoju (Etel Gutirrez Bottaro,
2002).
3. Miasta, ktre w przeszoci graniczyy ze sob, ale pomimo braku granicy pastwowej
pomidzy nimi utrzymyway odrbno.
Przykad: Ostrzyhom (Wgry), Sturovo (dawniej Parkany, Sowacja) miasta o dugiej
i bogatej historii, ktre od XVII wieku do 1918 roku znajdoway si w granicach Cesarstwa
Austrii, a nastpnie Austro-Wgier, przez cay ten okres zachowyway jednak odrbno.
1 www.pwn.pl
6Chocia na obecnym etapie rozwoju ukady przestrzenne miast ze wszystkich trzech grup
zazwyczaj nie wykazuj zrnicowania zwizanego z przedstawionym wyej podziaem to
istotn na gruncie niniejszej pracy rnic jest fakt, e tylko miasta z pierwszej grupy
dowiadczyy problemw zwizanych z podziaem i utrat integralnoci. Wsplne dla
wszystkich grup s natomiast takie zagadnienia jak demarkacja granicy, formy wsppracy
transgranicznej, czy zjawiska zwizane z ewentualnym zanikiem granicy pastwowej.
W tym momencie warto dodatkowo wspomnie o przypadkach, w ktrych na skutek podziau
miasta granic pastwow tylko jedna z czci jest na tyle dua, eby utrzyma prawa
miejskie. Taka sytuacja miaa miejsce w przypadku miasta Storaljajhely, ktre w 1920 roku
zostao podzielone pomidzy Wgry i Czechosowacj, a jego czechosowacka cz,
Slovensk Nov Mesto, stao si jedynie samodzieln wsi. Dotyczy to rwnie dwch
polsko-niemieckich miejscowoci podzielonych w roku 1945. S to Kostrzyn nad Odr
i Kustrin-Kietz (wie), a take Forst i Zasieki (wie).
Na podstawie powyszych ustale mona wic sformuowa wsk definicj miast
przedzielonych granic pastwow. Wedug niej s to miasta, ktrych terytorium na skutek
zmiany przebiegu granicy pastwowej zostao w przeszoci podzielone pomidzy dwa lub
wicej pastw lub precyzyjniej (co na dalszym etapie pracy okae si jak najbardziej
uzasadnione) podmiotw prawa midzynarodowego.
3. Rozmieszczenie w Europie i na wiecie.
Rycina 1 przedstawia rozmieszczenie miast przedzielonych granic pastwow na wiecie
(z pominiciem par miasto-wie) wybranych wedug przedstawionej w poprzednim rozdziale
wskiej definicji. Tabela 1 stanowi natomiast spis tych miast z wyszczeglnieniem granicy,
ktra je dzieli i roku podziau. Ze wzgldu na brak takich zestawie w jakichkolwiek
wiarygodnych rdach zostay one wykonane od podstaw, na potrzeby niniejszej pracy. S
wynikiem dugotrwaych i dokadnych poszukiwa. Wobec tego mona miao zaryzykowa
stwierdzenie, e na dzie ukoczenia niniejszej pracy jest to zbir zamknity. atwo
zauway na jego podstawie dwie prawidowoci. Po pierwsze, miasta przedzielone granic
pastwow wystpuj przede wszystkich w Europie rodkowej i na Bliskim Wschodzie.
7Gdzie indziej jest to bardzo rzadkie zjawisko. Prawdopodobnie jest tak dlatego, e obszary te
byy w XX wieku aren najwikszych konfliktw zbrojnych. Ponadto wystpuje tam te
najwicej podziaw w rnych sferach ycia spoecznego, takich jak etniczne, kulturowe,
polityczne, co wpywa zarwno na prawdopodobiestwo powstania konfliktu, jak i na gsto
wystpowania granic pastwowych. Po drugie, granice dzielce te miasta s stosunkowo
mode, ich wiek niezwykle rzadko przekracza sto lat, a w wikszoci przypadkw nie
uksztatoway si one wczeniej, ni w 1945 roku. Dawniej, ze wzgldu na duo mniejsz
liczb ludnoci i zdecydowanie wikszy odsetek ludnoci wiejskiej miast byo mniej i byy
duo mniejsze, mniejsze byo wic te prawdopodobiestwo zaistnienia koniecznoci
dokonania ich podziau. Peniy te midzy innymi funkcj obronn, ktra dzisiaj ma
zdecydowanie inny charakter. Dzielenie granic ufortyfikowanego miasta z oczywistych
przyczyn mijao si z celem.
Warto nadmieni w tym miejscu, e najwikszym w historii miastem przedzielonym granic
pastwow by Berlin, podzielony w latach 1949 1990. Najwiksz liczb ludnoci w tym
okresie osign w roku 1953 i byo to okoo 3 442 600 osb22. Obecnie najwikszym takim
miastem jest Rzym, podzielony od 1929 roku, liczcy okoo 2 654 2153 mieszkacw.
2 http://www.populstat.info/Europe/germanyp.htm
3 http://demo.istat.it/bilmens2013gen/index.html
Ryc.1. Rozmieszczenie miast przedzielonych granic pastwow na wiecie.rdo: opracowanie wasne.
8Tabela 1. Lista miast obecnie przedzielonych granic pastwow.rdo: opracowanie wasne
Lp. Nazwa/Nazwy Pastwa Rok podziau1 Baarle-Nassau, Baarle-Hertog Krlestwo Niderlandw, Belgia 18432 Bad Muskau, knica Niemcy, Polska 19455 Czertkowo, Milowe Rosja, Ukraina3 Bad Radkersburg, Gornja Radgona Austria, Sowenia 1918,19456 El Paso, Ciudad Juarez USA, Meksyk 18507 Frankfurt (Oder), Subice Niemcy, Polska 19454 Cieszyn, esk Tn Polska, Republika Czeska 1920,19459 Austria, Republika Czeska 1920,1945
10 Grlitz, Zgorzelec Niemcy, Polska 194511 Guben, Gubin Niemcy, Polska 194512 Herzogenrath, Kerkrade Niemcy, Krlestwo Niderlandw 181513 Hili Indie, Bangladesz 194714 Komrno, Komrom Sowacja, Wgry 1920,194515 Laufenburg Niemcy, Szwajcaria 180116 Moyale Etiopia, Kenia 190917 Narva, Ivangorod Estonia, Rosja 199118 Nikosia, Lefkosa 197420 Padang Besar Malezja, Tajlandia21 Quamishli, Nusaybin Syria, Turcja 192322 Ra's_al-'Ayn, Ceylanpnar Syria, Turcja 192323 Rafah 197924 Rheinfelden Niemcy, Szwajcaria 180325 Rzym Watykan, Wochy 192926 Francja, Niemcy 194526 Valga, Valka Estonia, otwa
a Ukraiska Socjalistyczna Republika Radziecka bya de iure pastwem niepodlegym od 1919 roku.b Pastwo nieuznawane, ale cakowicie lub czciowo kontrolujce swoje terytoriumc Niejasna historia regionu nie pozwala jednoznacznie okreli, czy najpierw powstaa granica, czy miasto.d Miasta poczone jedynie w okresie okupacji niemieckiej w czasie drugiej wojny wiatowej.e W latach 1939-91 granica nie miaa statusu granicy pastwowej. Mimo to miasta istniay osobno.
1991 a
Gmnd, esk Velenice
Cypr, Cypr Pnocny b
? c
Egipt, Autonomia Palestyska b
Strasbourg, Kehl d
1920 e
94. Przyczyny dokonywania podziau.
Miasto w zaoeniu powinno stanowi integraln cao, z jednym centrum, jednym,
zintegrowanym systemem infrastruktury, jedn wadz. Powinno te stanowi wyodrbnion
jednostk administracyjn. Miasta przedzielone granic pastwow wyranie przecz jednak
temu zaoeniu. Naley sobie wobec tego zada pytanie, dlaczego mimo wszystko dokonuje
si takich podziaw. Mona wyodrbni cztery gwne przyczyny. Poniej zostan one
omwione na konkretnych, sztandarowych przykadach miast przedzielonych wspczenie
lub w przeszoci. Naley jednak pamita, e niezwykle rzadko za podziaem stoi tylko jedna
przyczyna. Najczciej jest ich kilka i determinuj one fakt podziau w rnym stopniu.
4.1. Przyczyny polityczne.Bardzo czsto miasto jest dzielone granic pastwow, poniewa jest z pewnych wzgldw
wyjtkowo wane dla wicej, ni jednego pastwa. Wzgldy te mog mie charakter
polityczny lub ideologiczny. Inna sytuacja, w ktrej przyczyny podziau maj charakter
polityczny ma miejsce w przypadku, gdy miasto jest przedzielone wewntrzn granic
administracyjn i jedna (lub obie, ale na rzecz rnych podmiotw) z jednostek
administracyjnych, w ktrych si znajduje, zmienia przynaleno pastwow. Jednym
z najciekawszych przypadkw podziau miasta z przyczyn politycznych by niewtpliwie
podzia Berlina (Ryc.2.). Wraz z zakoczeniem II wojny wiatowej Niemcy dostay si pod
jurysdykcj czterech mocarstw Francji, Wielkiej Brytanii, USA i ZSRS. Sama stolica
Berlin, rwnie zostaa podzielona na cztery strefy okupacyjne. W 1948 roku doszo do
pierwszego powaniejszego konfliktu dotyczcego Berlina. Okupacyjne wadze sowieckie,
chcc przej kontrol nad caym miastem, zarzdziy blokad jego zachodnich sektorw oraz
odciy dostawy energii elektrycznej. Zapasy ywnoci mogy wystarczy jedynie na 30 dni,
wic mocarstwa zachodnie rozpoczy tworzenie mostu powietrznego, ktry pozwoli im
utrzyma status quo Berlina Zachodniego. W 1949 roku alianci zachodni poczyli swoje
strefy okupacyjne Niemiec w jedn, formujc w ten sposb Republik Federaln Niemiec ze
stolic w Bonn oraz odrbne terytorium Berlina Zachodniego. Tymczasem Zwizek Sowiecki
utworzy ze swojej strefy okupacyjnej Niemieck Republik Demokratyczn, ktrej stolic
zostaa wschodnia cz Berlina. Podzia ten zakoczy si w 3 padziernika 1990 roku, wraz
z ostatecznym zjednoczeniem Niemiec.
10
Ryc. 2. Sektory okupacyjne Berlina we wrzeniu 1945 roku.rdo: http://ghdi.ghi-dc.org/map.cfm?map_id=329
Berlin Zachodni nie by postrzegany jako cz RFN. Posiada status obszaru specjalnego
administrowanego przez aliantw, zbliony do statusu wolnego miasta. Fakt ten szczeglnie
podkrelay wadze NRD, co odzwierciedlao si midzy innymi w oficjalnym okrelaniu go
jako Westberlin, podczas gdy w RFN i samym Berlinie Zachodnim uywano okrele Berlin,
Berlin (West) lub, nieoficjalnie, West-Berlin. Niezaprzeczalnie istniay jednak pewne
szczeglne powizania z RFN. Przejawiay si one midzy innymi w tym, e budet miasta
w poowie pochodzi z dotacji rzdu w Bonn. Wikszo kompetencji nalenych wadzy
wykonawczej mocarstwa okupacyjne przeniosy na Senat Miasta Berlina, ktry uwaa si za
legaln wadz caego miasta, cznie z jego wschodni czci. Funkcj parlamentu penia
Berliska Izba Reprezentantw. Wyrazem zwizku z RFN byo ustawodawstwo tej izby.
Prawa uchwalane przez parlament zachodnioniemiecki w Bonn nie obowizyway w sposb
automatyczny i bezporedni w Berlinie Zachodnim, jednak zazwyczaj byy uchwalane
11
w identycznym brzmieniu przez Izb Reprezentantw. Berliczycy nie mogli bra udziau
w wyborach do zachodnioniemieckiego Bundestagu. Reprezentowao ich tam jedynie 20
delegatw bez prawa gosu, wybieranych przez Izb Reprezentantw. Przedstawiciele Berlina
Zachodniego mieli natomiast prawo gosu na posiedzeniach izby wyszej, czyli Bundesratu.
Byli oni delegowani przez Senat. Szczeglny status miasta widoczny by take w zakresie
komunikacji. Przestrze powietrzna zarezerwowana bya wycznie dla lotnictwa mocarstw
okupacyjnych, dlatego w Berlinie Zachodnim nie ldoway midzy innymi samoloty
Lufthansy. Zakaz ten dotyczy take samolotw prywatnych. Kontrol nad liniami
kolejowymi na terenie Berlina Zachodniego przejy koleje wschodnioniemieckie. Na tym tle
zaistnia z reszt powany konflikt i wkrtce po powstaniu muru berliskiego mieszkacy
zachodniej czci miasta rozpoczli bojkot zarzdzanej przez NRD szybkiej kolei miejskiej,
ktra na skutek tego staa si nierentowna. Wadze Berlina Zachodniego silnie wspieray za to
rozbudow metra, ktre znajdowao si pod ich kontrol (Rott, 2011).
Berlin jest sztandarowym reprezentantem nielicznej grupy miast, ktre w przeszoci byy
przedzielone granic pastwow, lecz zostay zjednoczone. Warto wic powici w tym
miejscu troch uwagi owemu procesowi zjednoczeniowemu, a take pewnym reliktom
podziau, ktre zachoway si do dzisiaj.
W pocztkach lat dziewidziesitych XX wieku obie czci Berlina dowiadczyy
dynamicznej zmiany struktury spoecznej. Z jednej strony by to odpyw ludnoci. Z dzielnic
wschodnich uciekano do Berlina Zachodniego lub landw byych Niemiec Zachodnich.
Mieszkacy dzielnic zachodnich napdzali natomiast proces suburbanizacji przeprowadzajc
si masowo na obszary podmiejskie, co byo niemoliwe w poprzednich latach ze wzgldu na
istnienie granicy. Napyw ludnoci do Berlina by z kolei zwizany z przejciem przez miasto
roli stolicy caych Niemiec. Sprowadzali si tam wic gwnie urzdnicy oraz osoby
pracujce w sektorze usug wyszego rzdu (Trzepacz, 2007).
Pomimo zjednoczenia oraz ogromnych inwestycji majcych na celu zatarcie podziau Berlina
do dzi w yciu spoecznym oraz w przestrzeni publicznej istnieje kilka elementw, ktre
stanowi jego pozostaoci i na co dzie o nim przypominaj. W zakresie ycia spoecznego
najbardziej zauwaalne s dwa zjawiska. Po pierwsze, udzia obcokrajowcw w strukturze
12
ludnoci dzielnic zachodnich jest zdecydowanie wyszy i bardzo czsto przekracza 25%
ogu, podczas gdy w przypadku dzielnic wschodnich rzadko siga 5%. Ten stan rzeczy
zmienia si bardzo powoli. Inn kwesti jest utrzymujce si w dzielnicach wschodnich
poparcie dla partii lewicowych. Wida to chociaby na przykadzie wyborw do Parlamentu
Europejskiego w 2014 roku. We wschodniej czci miasta skupi si gwnie elektorat
lewicowej partii Die Linke, podczas gdy na prawicow CDU gosowali przede wszystkim
mieszkacy dzielnic zachodnich (Ryc.3.).
W infrastrukturze miejskiej do dzi utrzymuj si dwa elementy przypominajce o dawnym
podziale. Jednym z nich jest tzw. ampelmnnchen, czyli ludzie ze wiate. Jest to znany
symbol z sygnalizacji wietlnej dla pieszych. W NRD jego wzr rni si jednak w sposb
znaczcy od tego, ktry obowizywa w RFN (Ryc.4.). Pocztkowo po zjednoczeniu
zunifikowano symbole zgodnie z tymi z RFN, ale w 2005 roku postanowiono jednak
przywrci we wschodnich dzielnicach Berlina sygnalizacj z dotychczasowym wzorem4.
Zabieg ten moe uchodzi za przejaw tzw. ostalgii (ost wschd, nostalgie nostalgia), czyli
tsknoty za NRD.
4 http://www.theguardian.com/world/2011/oct/13/ampelmannchen-germany-traffic-light-50
Ryc. 3. Gosy oddane w poszczeglnych dzielnicach Berlina na gwne partie polityczne podczas wyborw do Parlamentu Europejskiego w 2014 roku.rdo: http://interaktiv.morgenpost.de/europawahlkarte-berlin/
13
Zupenie niezamierzona pozostao jest przedstawiona na rycinie 5. Na zdjciu wida
wyrane rnice w barwie owietlenia ulic pokrywajce si z dawnymi granicami Berlina
Wschodniego i Zachodniego.
Inn, tak wyran, e wrcz oczywist rnic jest typ zabudowy. W Berlinie Wschodnim
dominuj midzy innymi typowe dla byych pastw socjalistycznych bloki mieszkalne.
Podzia Berlina przynis temu miastu zdecydowanie wicej zego, ni dobrego i pomimo
ogromnych inwestycji w przeciwiestwie do pastwa niemieckiego nie odzyskao ono dawnej
pozycji. Przed II wojn wiatow Berlin by jedn z najwaniejszych metropolii wiata. Dzi
natomiast nawet w skali kontynentu nadal pozostaje znacznie w tyle za takimi miastami jak
Pary, czy Londyn.
4.2. Przyczyny ideologiczne.
Polityka w zaoeniu stanowi realizacj pewnej okrelonej ideologii. Jest to wic zjawisko
duo bardziej zmienne. Podziay ideologiczne mog by wic duo gbsze i trudniejsze do
przezwycienia, ni podziay polityczne. S te pojciem bardzo szerokim i wieloznacznym.
Obejmuje ono takie kwestie jak tosamo narodowa, kulturowa, czy przynaleno religijna.
Jednym z najbardziej znanych miast podzielonych midzy innymi ze wzgldw
Ryc. 4. Wzory ampelmnnchenobowizujce w NRD (gra) i RFN (d).rdo:http://www.wissenschaft.de/archiv/-/journal_content/56/12054/913489/Sieg-f%C3%BCr-das-Ossi-Ampelm%C3%A4nnchen/
Ryc. 5. Wspczesne nocne zdjcie satelitarne przedstawiajce Berlin.rdo:http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/germany/10003467/Berlin-satellite-image-reveals-stark-east-west-divisions.html
14
ideologicznych (chocia rwnie w duym stopniu politycznych i historycznych) jest
Jerozolima.
Miasto to jest witym miejscem dla trzech najwikszych religii monoteistycznych: judaizmu,
chrzecijastwa i islamu (a take kilku mniejszych, jak babizm i bahaizm). Dla ydw jest to
druga po Hebronie historyczna stolica krlestwa Izraela. Na wzgrzu Moria powstaa synna
witynia Jerozolimska, w ktrej znajdowaa si Arka Przymierza zawierajca midzy innymi
tablic z Dziesiciorgiem Przykaza. W chwili obecnej jedyn pozostaoci wityni jest
ciana Paczu. Tam take na wzgrzu Syjon, pooone byo Miasto Dawida, pierwotne
miejsce paacu oraz grobowca tego wielkiego monarchy. Dla chrzecijan Jerozolima jest
przede wszystkim miejscem dziaalnoci i mierci zaoyciela tej religii, Jezusa Chrystusa.
Szczegln czci otacza si Golgot, gdzie zosta ukrzyowany oraz miejsce, gdzie zoono
jego ciao obecnie Bazylik Grobu witego. Dla muzumanw z kolei Jerozolima jest
trzecim po Mekce i Medynie witym miastem jako miejsce, do ktrego Mahomet dotar
w trakcie tzw. nocnej podry i gdzie wstpi do siedmiu niebios. Miejsce to upamitnia
Kopua na Skale i Meczet Al-Aksa (czyli najdalszy miejsce, gdzie najdalej znalaz si
Prorok). Przedstawicie tych religii na przestrzeni dziejw pozostawali ze sob (i czsto
pozostaj do dzisiaj) w konflikcie. Jednym z jego gwnych przedmiotw bya tzw. Ziemia
wita, a zwaszcza Jerozolima.
W wyniku dziaalnoci ruchu syjonistycznego oraz poczucia odpowiedzialnoci mocarstw
zachodnich za zbrodni holocaustu podczas drugiej wojny wiatowej w 1948 roku
proklamowano niepodlego pastwa Izrael. ONZ, majc na uwadze silne emocje zwizane z
przynalenoci terytorialn Jerozolimy, zlecia ustanowienie miasta i jego okolic stref
neutraln pod kontrol midzynarodow. Plan ten nie zosta jednak zrealizowany, poniewa
ydowska organizacja paramilitarna Hagana i jej jordaski odpowiednik Legion rozpoczy
walki o przejcie kontroli nad Jerozolim. 28 maja 1948 roku, czyli tu po wybuchu pierwszej
wojny izraelsko-arabskiej, Jordaczycy zdobyli Stare Miasto i wygnali stamtd wszystkich
ydw, gwnie do pozostajcych pod kontrol izraelsk zachodnich dzielnic miasta. Koniec
wojny przynis podzielenie Jerozolimy na dwie czci: wschodnia naleaa do Transjordanii,
a zachodnia do Izraela. Linia demarkacyjna przecinaa centrum miasta. Izrael uzna
Zachodni Jerozolim za swoj stolic. Transjordania zamaa natomiast warunki zawieszenia
15
broni i odmwia ydom prawa dostpu do witych miejsc Judaizmu we Wschodniej
Jerozolimie. Wiele z tych miejsc zostao zniszczonych lub sprofanowanych. W 1967,
w wyniku wojny szeciodniowej, wojska izraelskie zajy Wschodni Jerozolim. W 1980
roku Izraelczycy ogosili zjednoczenie Jerozolimy jako stolicy pastwa Izraela. Jednake
dziaania te zostay skrytykowane przez spoeczno midzynarodow. ONZ potpio t
decyzj w Rezolucji nr 478, ktra domagaa si uznania suwerennoci Jerozolimy. Ponadto
palestyscy Arabowie zaczli domaga si uznania Wschodniej Jerozolimy za stolic swojego
pastwa. Status prawny miasta pozostaje nadal nierozstrzygnity. Spoeczno
midzynarodowa nie uznaje Jerozolimy jako stolicy Izraela. Wikszo pastw lokalizuje
swoje ambasady w Tel Awiwie. Naley jednak uzna, e de facto cae miasto jest
w posiadaniu Izraela, a wic jego podzia zakoczy si w roku 1967 (Wasserstein, 2002).
Innym przykadem miasta podzielonego z przyczyn ideologicznych, chocia przy ogromnym
wpywie czynnika politycznego, by Rzym. Od okoo 755 roku miasto to byo stolic Pastwa
Kocielnego, w ktrym wadz absolutn sprawowa papie. 27 marca 1861 roku jednoczce
si Wochy zgosiy jednak aspiracje do panowania nad Rzymem i uczynienia z niego stolicy
pastwa. Wosi nie mogli zaj jednak Rzymu z powodu obecnoci w nim francuskiego
garnizonu, ktrego zadaniem bya obrona papiea. Gdy wybucha wojna francusko-pruska
wojska francuskie opuciy popiesznie miasto, co pozwolio Wochom 20 wrzenia 1870
roku zdoby Rzym. Panujcy wwczas papie Pius IX nie uzna jednak tej aneksji i ogosi
si winiem Watykanu. Odrzuci te ugodow propozycj strony woskiej, tzw. ustaw
gwarancyjn, przyznajc papieowi szereg przywilejw i uznajcy go de facto za rwnego
gowom pastw.
Od tamtej pory kady papie przez cay okres swojego pontyfikatu mia nie opuszcza
wzgrza Watykan, stanowicego siedzib wadz Kocioa Katolickiego. Stolica Apostolska
nadal bya jednak uznanym podmiotem prawa midzynarodowego publicznego, pomimo e
nie posiadaa zwierzchnictwa nad adnym terytorium.
Konflikt ten zosta zaegnany z chwil podpisania 11 lutego 1929 roku traktatw lateraskich.
Bya to inicjatywa Benito Mussoliniego, ktry dziki poparciu papiestwa chcia zwikszy
swoj popularno wrd ludnoci Woch. Traktaty lateraskie powoyway do ycia pastwo
watykaskie, ktre miao obejmowa kompleks zabudowa wok Bazyliki w. Piotra i nad
16
ktrym cakowite zwierzchnictwo mia sprawowa papie. Miao ono jednak istnie jako
niezaleny podmiot, osobno i rwnolegle ze Stolic Apostolsk. Ponadto ustanowiono religi
rzymskokatolick jako oficjalnie panujc we Woszech. Papie z kolei uznawa pastwo
woskie w istniejcym ksztacie i zrzeka si wszelkich roszcze do terytoriw dawnego
Pastwa Kocielnego.
Watykan zajmuje powierzchni 44 hektarw i liczy mniej, ni 1000 mieszkacw. Jzykami
urzdowymi s woski i aciski. Z Wochami prowadzona jest wsppraca w bardzo
szerokim zakresie.
4.3. Przyczyny historyczne.
Niekiedy fakt podziau miasta granic pastwow wynika przede wszystkim z wydarze
majcych miejsce w przeszoci, czasem bardzo odlegej. Przykadem takiego miasta jest
Baarle, podzielone pomidzy Belgi (jako Baarle-Herthog) oraz Krlestwo Niderlandw
(jako Baarle-Nassau).
W redniowieczu oba te obszary stanowiy jedn posiado Baarle. Pod koniec XII wieku
Gotfryd I van Schoten jako lord Bredy obj wadz na zamku w Bredzie i terenach lecych
na poudnie od niego. Jednak do ziem Bredy roci sobie rwnie pretensje hrabia Holandii
Dirk VII. Aby ochroni swoje woci Gotfryd zawar w 1198 roku umow lenn z ksiciem
Brabancji Henrykiem I. Polegaa ona na tym, e Gotfryd cae swoje ziemie oddawa
Henrykowi, ktry odda je z powrotem Gotfrydowi, lecz nie jako wacicielowi, ale jako
wiecznemu i dziedzicznemu dzierawcy. Dodatkowo Henryk do uyczanych ziem Bredy
doda jeszcze cz ziem Baarle podzielonych w taki sposb, e pozby si lasw
i nieuytkw, a zatrzyma obszary uprawiane, by mc nadal pobiera z nich podatki. Dziki
opisanej powyej operacji cywilnoprawnej Gotfryd zachowa swoje ziemie, a nawet je
powikszy, stajc si z drugiej strony wasalem Henryka. Co najwaniejsze, zyska jednak
pewno, e Dirk VII nie zaryzykuje atakowaniem tych terenw, poniewa rwnaoby si to
wypowiedzeniu wojny potnemu ksiciu Brabancji. Wobec tego, w 1203 roku Dirk VII
zrzek si roszcze do ziemi Gotfryda (Takahashi, 2013).
17
Efektem ubocznym takiego rozwizania byo to, e Baarle zostao podzielone i ju nigdy nie
stanowio jednolitego terytorium. Poszczeglne czci zaczto nazywa Baarle van de Hertog
van Brabant (Baarle Ksicia Brabancji), w skrcie Baarle-Hertog oraz Baarle van de Heer van
Breda (czyli Baarle Lorda Bredy), w skrcie Baarle-Breda. W 1404 roku lordem Bredy
i wacicielem Baarle-Breda zosta Engelbrecht van Nassau. Od tamtej chwili Baarle-Breda
przyjo wspczesn nazw Baarle-Nassau.
W wyniku Traktatu Westfalskiego z 1648 roku, koczcego wojn trzydziestoletni,
Hiszpania musiaa odda Zjednoczonym Prowincjom Niderlandw midzy innymi
Baronostwo Bredy wraz z Baarle-Nassau. W Niderlandach Hiszpaskich pozostao jednak
Baronostwo Turnhout wraz z Baarle-Hertog5. Ostateczny podzia nastpi w roku 1843,
w wyniku oddzielenia si Belgii od Krlestwa Niderlandw.
Przez tak dugi okres Baarle zdyo bardzo dobrze przystosowa si do podziau i dzi jest
on integralnym elementem miasta. Obowizujcym jzykiem jest tutaj wycznie
niderlandzki. Dostarczaniem wody i gazu zajmuje si strona holenderska. O podziale miasta
najbardziej przypominaj wiszce na kadym kroku flagi Belgii i Holandii. Zgodnie
z obowizujcym zwyczajem najczciej na budynkach holenderskich wisz flagi belgijskie,
a na belgijskich holenderskie, co ma podkreli sympati, jak darz si nawzajem
mieszkacy poszczeglnych czci. Czynnikiem zdecydowanie sprzyjajcym integracji jest
fakt, e od 1985 roku miasto znajduje si w strefie Schengen. Jest to jeden z nielicznych
przykadw miast podzielonych, w ktrych podzia jest korzyci zamiast utrudnieniem,
a granica czy zamiast dzieli. Miasto, ze wzgldu na niezwyky ksztat granicy, o ktrym
bdzie mowa w dalszej czci pracy, stao si popularn atrakcj turystyczn (Timothy, 1995).
4.4. Przyczyny strategiczne.
Zdarza si, e miasto jest dzielone granic pastwow, chocia nie jest orodkiem
o szczeglnym znaczeniu dla adnej z dzielcych je stron, od zawsze stanowio integraln
cao w granicach jednego pastwa, a podzia czy si z wieloma utrudnieniami. Musz
wic istnie inne przesanki, ktre przewa na korzy podziau. Naley pamita, e granice
5 http://www.geozeta.pl/artykuly,Europa,110
18
pastwowe zmieniaj si najczciej w wyniku wojen, a wwczas czsto znaczny wpyw na
ich ksztat maj dowdcy wojsk, ktrzy na pierwszym miejscu stawiaj wzgldy strategiczne.
Przykadem takiej sytuacji jest ksztatowanie zachodniej granicy Polski po II wojnie
wiatowej, ktra podzielia a sze miast6, co jest rekordow liczb (Tab.2.).
Tabela 1. Miasta przedzielone granic pastwow, ktre nale czciowo do Polski.
rdo: opracowanie wasne na podstawie GUS, Destatis
Nazwy (A,B) Granica z Populacja A Populacja B A+B Rzeka graniczna
Grlitz, Zgorzelec Niemcami 55350 32332 87682 Nysa uycka
Frankfurt (Oder), Subice Niemcami 60002 18148 78150 Odra
Cieszyn, esk Tn Czechami 36119 25154 61273 Olza
Guben, Gubin Niemcami 18931 17036 35967 Nysa uycka
Forst, Zasieki (wie) Niemcami 20299 359 20658 Nysa uycka
Kostrzyn nad Odr, Kstrin-Kietz (wie)
Niemcami 18125 868 18993 Odra
Bad Muskau, knica Niemcami 3802 2634 6436 Nysa uycka
To prawda, e o odebraniu Polsce kresw wschodnich
i przyznaniu tzw. ziem odzyskanych zawayy przede
wszystkim decyzje polityczne. Dokadny przebieg granicy
nie zosta jednak narzucony. Dlaczego wic nie
przeprowadzono ich w mniej kopotliwy sposb, na
przykad zgodnie z przebiegiem granic rejencji III Rzeszy?
Relacje polsko-niemieckie w tamtym okresie cechowaa
ogromna nieufno. Polacy wci mieli w pamici
wrzesie 1939 roku, kiedy Niemcy, wykorzystujc fakt
graniczenia z Polsk od pnocy, zachodu i poudnia,
uderzyli z trzech stron, bez trudu otaczajc i niszczc
6 Podzia ten dotkn rwnie w specyficzny sposb jeszcze jednego miasta winoujcia, o czym bdzie mowa
w rozdziale 6.
Ryc.6. Granica polsko niemieckardo: opracowanie wasne
19
polskie pozycje obronne. Pozycje, ktre Polacy, notabene, ustawiali najczciej wzdu
duych rzek, ktre mogy stanowi naturaln barier obronn. Wrmy teraz do roku 1945
i spjrzmy na rycin 6.
Ustanowienie granicy na Odrze i Nysie uyckiej byo jednoczenie wariantem najkrtszym,
jak i naturalnym, opartym na rzekach. Z punktu widzenia wczesnej strategii wojskowej takie
rozwizanie byo wic optymalne. Podzia ten mia jednak liczne negatywne efekty uboczne,
ktre w pierwszych latach po wojnie niosy za sob spore koszty i utrudnienia, a utracona
wwczas integralno wielu obszarw, nie tylko miejskich, nie zostaa w peni przywrcona
nawet dzi, mimo uatwie w postaci czonkostwa obu pastw w Unii Europejskiej, strefie
Schengen i istnienia transgranicznych euroregionw.
5. Metody dokonywania podziau.
Skoro przedstawiono ju przyczyny przedzielania miast granic pastwow to kolejnym
etapem bdzie opisanie metod dokonywania tego podziau z wyszczeglnieniem
poszczeglnych jego etapw.
5.1. Delimitacja.
Pierwszym etapem jest tzw. delimitacja granicy. Jest to opisanie jej przebiegu poczone
z naniesieniem linii granicznej na map o stosunkowo maej skali i dokonywane przez
specjaln komisj. W zaoeniu procedura delimitacji moe by elementem zawarcia umowy
midzynarodowej sankcjonujcej utworzenie lub zmian przebiegu granicy lub bezporednim
nastpstwem zawarcia takiej umowy. Nie dotyczy to sytuacji, w ktrych przebieg granicy jest
narzucany jednostronnie, bez zawierania umowy (Bierzanek, Symonides, 2005).
Jeli chodzi o miasta przedzielone granic pastwow to mona wyrni kilka sposobw
dokonywania delimitacji. Zdecydowanie najpopularniejszym jest ustanowienie granicy
naturalnej na rzece przepywajcej przez miasto. Tak granic mona przeprowadzi na kilka
sposobw. Mog j stanowi oba brzegi rzeki (wwczas granica ma charakter strefy), moe
przebiega wzdu jednego z brzegw rzeki (wwczas rzeka znajduje si w caoci pod
20
jurysdykcj jednego z pastw), rodkiem rzeki, rodkiem jej gwnego nurtu (tzw. zasada
talwegu), pomidzy dwoma kanaami rzeki lub w sposb geometryczny, niezalenie od
naturalnych waciwoci rzeki. Przykadami miast podzielonych zgodnie z biegiem rzeki s
choby miasta na granicy polsko-niemieckiej. Linia graniczna przebiega tam rodkiem
gwnego nurtu (w przypadku odcinkw eglownych) albo geometrycznym rodkiem rzeki
(w przypadku odcinkw nieeglownych)(Ciok, 2004). Drugim popularnym sposobem
dokonywania delimitacji w granicach miast jest wyznaczanie granicy sztucznej. Mona to
zrobi wzdu ulic (ich rodkiem lub wzdu jednego z kracw)
(np. Kerkrade/Herzogenrath), innych obiektw liniowych, takich jak choby linia kolejowa
(np. Milowe/Czertkowo) lub zgodnie z granicami dzielnic, tak jak zrobiono to w Berlinie.
Wyjtkowym przypadkiem, ktry warto omwi tu szerzej jest przywoywane ju
w poprzednim rozdziale miasto Baarle.
Podczas ustalania przebiegu nowej granicy niderlandzko belgijskiej w 1843 roku obie
strony nie mogy doj do porozumienia w sprawie przynalenoci tego miasta. Wobec tego
zdecydowano si na bezprecedensowe rozwizanie: rozwaono przynaleno kadej z kilku
tysicy parceli miejskich z osobna (Franckx, 1998). Takie rozwizanie doprowadzio do tego,
e obecnie terytorium Baarle stanowi sie enklaw i eksklaw, ktrych granice s niemal
zupenie niezwizane z jakimikolwiek istniejcymi wspczenie elementami, takimi jak
drogi, rzeki itp. (Ryc.9.). Przebieg granicy pastwowej nie jest nawet zwizany ze
wspczesn cywilnoprawn struktur wasnoci prywatnych dziaek. Czsto zdarza si, e
granica dzieli poszczeglne budynki. Ustalono wic, e o przynalenoci pastwowej
konkretnego budynku decyduje to, po ktrej stronie granicy znajduj si gwne drzwi
wejciowe. Waciciele mog wic zmieni przynaleno pastwow swoich budynkw
poprzez przeniesienie takich drzwi do ssiedniego pastwa (takie przypadki rzeczywicie
miay miejsce). Poza tym w przeszoci powszechnym procederem by przemyt towarw
podlegajcych opatom celnym poprzez przenoszenie ich przez takie budynki
(Schendel, 2005). Istnieje jednak dom, do ktrego nawet tak dokadna regua nie znajduje
zastosowania, poniewa granica pastwowa przechodzi dokadnie przez rodek jego drzwi
wejciowych. Wobec braku deklaracji waciciela co do przynalenoci pastwowej
zdecydowano si wyjtkowo utrzyma podzia budynku i nada mu dwa adresy (Ryc.10.).
21
5.2. Demarkacja.
Demarkacja ma na celu wytyczenie oraz oznaczenie granicy w terenie. Odbywa si ona,
podobnie jak delimitacja, przy udziale specjalnej, najczciej dwustronnej komisji
(Bierzanek, Symonides, 2005). Jest to jednak proces duo dokadniejszy, ni delimitacja,
zwaszcza na terenie miasta, gdzie tak granic ze wzgldu na gst zabudow trzeba
wyznaczy bardzo dokadnie. Sposoby oznaczania granicy s bardzo rne. Zaley to od
rodzaju granicy oraz relacji pomidzy graniczcymi pastwami. Zazwyczaj oprcz
umieszczania znakw i innych elementw majcych za zadanie poinformowanie o fakcie
istnienia granicy pastwa w danym miejscu dba si rwnie o zabezpieczenie granicy przed
nielegalnym przekraczaniem. W przypadku granicy na rzece jest jest to do proste, gdy
sama rzeka jest zarwno widocznym elementem, jak i barier utrudniajc przekroczenie
granicy. Najczciej instalacje graniczne kocz si si wobec tego na znakach
informacyjnych. W przypadku granic sztucznych s one bardziej zrnicowane. Skrajnymi
przypadkami s chociaby znaki na kostce brukowej (na przykad w Baarle, Ryc.10.), ktre
podkrelaj otwarty charakter granicy i moliwo jej swobodnego przekraczania, a z drugiej
strony synny mur berliski, ktry przypomina o tym, e granica jest zamknita i cile
Ryc 9. Schemat podziau Baarle.rdo:http://pl.wikipedia.org/wiki/Baarle
Ryc.10. Dom o dwch adresach (Baarle).rdo:http://www.novinitravel.com/world/europe/belgium/flanders/baarle-hertog/
22
strzeona. Sam mur by jedynie ostatni barier wchodzc w skad skomplikowanego system
umocnie. Skada si on z nastpujcych elementw:
- muru betonowego lub ceglanego,
- potu z siatki stalowej,
- owietlonego terenu granicznego,
- umocnionych drg dla zmotoryzowanych oddziaw Stray Granicznej,
- wie obserwacyjnych,
- punktw odwodzenia,
- stanowisk strzeonych przez psy,
- bunkrw7.
6. Problemy zwizane z podziaem.
Jedn z podstawowych, wrcz podrcznikowych zasad przeprowadzania omwionych
w poprzednim rozdziale delimitacji i demarkacji jest nieprzeprowadzanie granicy pastwowej
przez miejscowoci (Bierzanek, Symonides, 2005). Dziaanie wbrew tej zasadzie wie si
bowiem z licznymi utrudnieniami. Miasto tu po podziale najczciej nie jest w stanie dziaa
7 http://www.chronik-der-mauer.de/index.php/de/Start/Detail/id/593791/page/0
Ryc.11. Schemat umocnie Muru berliskiego.rdo: https://deanoworldtravels.wordpress.com/tag/the-professionals/
23
w peni sprawnie. Ta utrata funkcjonalnoci zwizana jest najczciej z przerwaniem cigw
komunikacyjnych i odciciem jednej z czci od niektrych zakadw zajmujcym si
zapewnianiem miastu takich dbr jak elektryczno, czy wodocigi i kanalizacja. Poniej
przedstawiono kilka przykadw takich problemw
W 1910 roku wadze Cieszyna, wwczas lecego w caoci w granicach Austro-Wgier,
podjy decyzj o budowie linii tramwajowej. Na pocztku 1911 roku na cieszyskie ulice
wyjechay pierwsze skady. Trasa prowadzia od Starego Miasta, przez most na Olzie, do
stacji wybudowanej kilka lat wczeniej linii kolejowej. Gdy w 1920 doszo do podziau
miasta na cz polsk i czechosowack, prbowano pocztkowo utrzymywa kursy
tramwajw bez zmian, lecz wzmoone kontrole na mocie granicznym uniemoliwiay pynn
komunikacj. Ju w 1921 postanowiono zlikwidowa lini tramwajow, a tabor sprzedano do
odzi. W ten sposb kosztowna, nowoczesna i dugofalowa inwestycja zostaa zlikwidowana
zaledwie 10 lat po ukoczeniu8.
W 1945 roku, w wyniku drugiej wojny
wiatowej, winoujcie znalazo si
w caoci w granicach Polski. Po stronie
niemieckiej pozostao jednak ujcie wody,
z ktrego korzystao miasto. Niemcy
udostpniali wod jedynie pooonej
w okolicy sowieckiej bazie wojskowej
i dopiero za jej porednictwem cz wody
bya udostpniana miastu, co wizao si
z wieloma komplikacjami i znacznymi
kosztami. Taki stan rzeczy utrzymywa si
przez siedem lat, do roku 1951, kiedy
w wyniku korekty granicy wczono do
Polski obszar o powierzchni 76,5 ha wraz
8 http://tramwaje.muzeumcieszyn.pl/index.php?l=pl&a=historiapl
Ryc.12. Schemat linii tramwajowej w Cieszynie.rdo:http://tramwaje.muzeumcieszyn.pl/index.php?l=pl&a=planpl
24
ze stacj uzdatniania wody, tworzc wysunity w obszar niemiecki cypel
(Hutnikiewicz, 1998)9.
Czsto mamy take do czynienia w sytuacj, kiedy po podziale jedna z czci miasta zostaje
pozbawiona dostpu do stacji kolejowej. Taka sytuacja miaa miejsce na przykad
w Cieszynie, Gorizii lub Milowym, czy Hili. W takich przypadkach mona wprawdzie
porozumie si co do wsplnego dostpu do stacji, ale jest to rozwizanie niepewne,
kopotliwe i nie zawsze moliwe. Czsto w takich przypadkach komunikacja kolejowa jest
zastpowana komunikacj autobusow.
7. Wsppraca transgraniczna.
Zjawisko wsppracy transgranicznej na obszarze miast przedzielonych granic pastwow
ma szczeglny charakter, poniewa czsto stanowi namiastk utraconej jednoci. Skala takiej
wsppracy jest bardzo rna i zaley od relacji midzy ssiadujcymi ze sob pastwami
oraz spoecznociami lokalnymi, a take od obowizujcych przepisw dotyczcych przede
9 http://www.muzeum-swinoujscie.pl/index.php?article=historia-swinoujscia
Ryc. 13. Zdjcie satelitarne granicy polsko-niemieckiej w pobliu winoujcia z zaznaczon czerwonym okrgiem stacj uzdatniania wody.rdo: maps.google.com
25
wszystkim ruchu transgranicznego. Typowe formy takiej wsppracy mona zaobserwowa
w miastach polsko-niemieckich.
Wsppraca transgraniczna czsto jest niezbdna dla prawidowego funkcjonowania miasta,
zwaszcza tu po podziale. Opisany w poprzednim rozdziale przypadek winoujcia wcale nie
jest odosobniony. Czsto obie strony, nawet jeli s sobie wrogie, musz ze sob
wsppracowa. W pierwszych latach po wojnie byo to konieczne na caej dugoci granicy
polsko-niemieckiej, zwaszcza do czasu stworzenia niezbdnych obiektw i infrastruktury.
Bya to co prawda wsppraca niechtna, poniewa oba narody byy do siebie wwczas
wrogo i nieufnie nastawione. Z drugiej jednak strony cakowita izolacja tylko pogbiaby
wzajemn niech, a takie kontakty daway szans na wzgldne pojednanie (Ciok, 2004).
Dzi sytuacja wyglda zupenie inaczej. Oba pastwa nale do Unii Europejskiej oraz strefy
Schengen. Istniej midzy nimi oywione kontakty gospodarcze. W takich warunkach miasta
podzielone zaczy aktywnie dy do reintegracji. Codzienn praktyk s wsplne obrady
rad miejskich, na ktrych wsplne decyzje dotyczce chociaby zagospodarowania
przestrzeni. Czsto organizowane s wsplne wydarzenia kulturalne. Miasta te wystpuj te
pod wsplnym szyldem na rnego rodzaju targach i spotkaniach o charakterze
midzynarodowym.
Jednym z ciekawszych inwestycji majcych na celu nawizanie wsppracy midzynarodowej
jest Europejski Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odr. Nazwa Viadrina pochodzi
z aciny i oznacza nad Odr. Kontakty z Polsk s priorytetem uczelni, dlatego te w 1998
utworzono Collegium Polonicum w Subicach jako jednostk wspln z Uniwersytetem im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu. W semestrze zimowym 2013/2014 na Uniwersytecie
Viadrina studiowao 6645 studentw. 24,74% stanowili obcokrajowcy z cznie 93 krajw.
695 studentw pochodzio z Polski10. Innym, duo bardziej kompleksowym przedsiwziciem
jest powstay w 1998 roku projekt Europa-Miasto Zgorzelec/Gorlitz. Ma on na celu
reintegracj miasta i promowanie jego ponadnarodowej, europejskiej tosamoci11. Nie jest to
konkretna organizacja, ale raczej pewien program dziaania, dziki ktremu wspierane s
10 http://www.europa-uni.de/pl/index.html
11 http://europamiasto.pl/
26
takie inwestycje jak choby odbudowa mostu Staromiejskiego, czy bdca w fazie projektu
linia tramwajowa czca obie czci miasta. Podobny projekt jest zreszt rwnie rozwaany
we Frankfurcie nad Odr i Subicach.
Warto w tym miejscu wspomnie o formach wsppracy transgranicznej w parach miast, ktre
nie zostay przedzielone granic pastwow, lecz powstay niezalenie od siebie tu przy niej.
Ciekawym przykadem s wspomniane we wstpie miasta Rivera (Urugwaj) i Santana do
Livramento (Brazylia). Istniejca midzy nimi granica to tzw. Granica Pokoju (hiszp./port.
Frontera de la Paz). Jest to przedsiwzicie podobne do strefy Schengen, ale wprowadzone
w duo mniejszej skali. Nie ma adnych ogranicze w przekraczaniu granicy, a miasta
stanowi stref bezcow, co napdza handel. W centrum znajduje si Park Midzynarodowy
(hiszp./port. Plaza Internacional) administrowany przez oba pastwa. Miasta s ze sob
zwizane w takim stopniu, e w okolicy wytworzy si specyficzny dialekt jzyka
portugalskiego z bardzo duymi wpywami hiszpaskiego i nazywany riverense
portuol/portunhol lub fronterizo/fronteirio (Etel Gutirrez Bottaro, 2002).
W Chuy i Chui, pooonych przy wybrzeu Oceanu Atlantyckiego miastach o podobnej
historii co poprzednia para granica rozdziela dwie rwnolege do siebie gwne ulice obu
miast. Ta po stronie brazylijskiej nosi nazw Aleja Urugrajska (Avenida Uruguay), a ta po
stronie urugwajskiej Aleja Brazylijska (Avenida Brasil).
8. Wnioski.
Podsumowujc niniejsz prac warto przede wszystkim odpowiedzie na pytanie czy
dzielenie miast granic pastwow jest zjawiskiem korzystnym. Przedstawione
w poprzednich rozdziaach przykady konfliktw i problemw z nim zwizanych sugeruj
odpowied jednoznacznie przeczc. Mona wprawdzie w jego obronie argumentowa, e
jest to wymienita okazja do rozwijania wsppracy midzynarodowej. Naley jednak
uwiadomi sobie, e wikszo takich dziaa daje jedynie namiastk integralnoci, ktra jest
czym oczywistym i zwyczajnym dla miast pooonych w obrbie jednego pastwa. Handel
przygraniczny kwitncy w niektrych z tych miast rwnie nie stanowi gosu na korzy
podziau. Po pierwsze dlatego, e rwnie dobrze funkcjonuje on na przykad w miastach
27
wyksztaconych przy istniejcych ju wczeniej granicach. Doskonae przykady tego
znajdziemy chociaby w Amerykach (a miasta takie ssiadoway z granic ju od zarania i s
do takich warunkw przystosowane, nie musiay przechodzi okresu przystosowywania po
podziale). Po drugie dlatego, e tendencja do otwierania granic oraz dynamiczny rozwj sieci
komunikacyjnych i handlu zagranicznego (tak jak to ma miejsce w strefie Schengen)
prowadzi do znacznego spadku znaczenia handlu przygranicznego. Tendencje te dziaaj te
jednak korzy miast podzielonych. Dziki nim wsppraca nawizywana w celu
dokonywania coraz wikszej reintegracji jest znacznie uatwiona. Warto podj szerzej
zakrojone kompleksowe badania miast przedzielonych granic pastwow, poniewa analiza
wsplnych dla wielu z nich zjawisk i problemw moe pomc w opracowywaniu
konkretnych strategii dziaa dla panujcych w tych miastach specyficznych warunkw.
28
Literatura
Bierzanek R., Symonides J., 2005, Prawo Midzynarodowe Publiczne, LexisNexis, Warszawa
Ciok S., 2004, Pogranicze polsko-niemieckie. Problemy wsppracy transgranicznej,Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocawski
Dallen T., 1995, Political boundaries and tourism: borders as tourist attractions, Waterloo(Ontario)
Etel Gutirrez Bottaro S., 2002, El fenmeno del bilingismo en la comunidad fronterizauruguayo-brasilea de Rivera
Franckx E., 1998, Belgium and The Netherlands settle their last frontier disputes on land aswell as at sea, Bruksela
Hutnikiewicz A., 1999, Pomorze Zachodnie po II wojnie wiatowej (do 1995 r.). PolskiePomorze Zachodnie.
Rott W., 2011, Wyspa. Dzieje Berlina Zachodniego 1948-1990., PWN, Warszawa
Shendel, van W., 2005, Spaces of Engagement: How Borderlands, Illicit Flows, and Territorial States Interlock, w: Illicit flows and criminal things. States, Borders, and the OtherSide of Globalization., Indiana University Press, Bloomington (Indiana)
Takahashi T., 2013, Ethnography of Border Areas in Europe: Globalization and Culture, w:Journal of Asia-Pacifc Studies (Waseda University) No. 20 (February 2013), Tokio
Trzepacz P., 2007, W zjednoczonym Berlinie, w: Informator Polskiego TowarzystwaGeograficznego, Oddzia w Krakowie. Badania i podre krakowskich geografw, Tom III,Krakw
Wasserstein B., 2002, Divided Jerusalem: the struggle for the Holy City.,Yale University Press, New Haven