Upload
truongxuyen
View
223
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Katalog wystawy
Testament
Scenariusz wystawy Beata Gryzio
Kuratorki wystawy Beata Gryzio, Maria Otto
Autorka katalogu Maria Otto
Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska
Ul. Wałowa 15, 80-858 Gdańsk
05.12.2017-26.01.2018
Ekspozycja przedstawia renesansową kolekcję druków i rękopisów należących
niegdyś do włoskiego markiza Jana Bernarda Bonifacio (1517-1597): humanisty i religijnego
dysydenta. Wystawa jest częścią obchodów 500. rocznicy urodzin zasłużonego dla Gdańska
neapolitańczyka i towarzyszy międzynarodowej konferencji „Między Italią a Rzeczpospolitą,
Giovanni Bernardino Bonifacio d’Oria (1517-1597) perpetuus viator”.
Oprawy
Część bogatej kolekcji książkowej Giovanniego Bernardino Bonifacio została
oprawiona w gdańskim warsztacie introligatorskim Valentinusa Berischa. Niektóre woluminy
markiz przekazał Radzie Miasta Gdańska in crudo (same bloki książki, bez oprawy), inne z
kolei z oprawami uszkodzonymi przez zalanie wodą morską. Doszło zatem do wtórnego ich
oprawienia. Niektóre zostały opatrzone wyciskami, złoconymi lub ślepymi, zawierającymi
motyw herbu Gdańska czy też Prus Królewskich.
Sygn. Ac 3205 4°
św. Ambroży, Opera omnia
Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1538.
Hb 3304 4° t. 1
Oprawa wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku. Na brunatnej skórze
wykonane ślepe tłoczenia – ramki o charakterze kwietnej wstęgi oraz herb Gdańska w
plakiecie na okładzinie górnej. Wolumin opatrzony ekslibrisem Biblioteki Rady Miasta
Gdańska.
Petrus Apianus, Inscriptiones sacrosanctae
Ingolstadt: Petrus Apianus, 1534.
Ce 7711 4°
Oprawa wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku. Introligator zastosował ślepy
i złocony wycisk – w plakiecie okładziny górnej wyobraził herb Gdańska, wokół natomiast
ramki o charakterze kwietnej wstęgi. Na okładzinie dolnej wytłoczone w ramkach kwietne
plecionki oraz elementy małej architektury. Wolumin opatrzony ekslibrisem Biblioteki Rady
Miasta Gdańska oraz marginaliami sporządzonymi przez Giovanniego Bernardino Bonifacio.
Mario Nizzoli, Latinae linguae dictionarium
Bazylea: Robert Winter, 1544.
Cd 4871 2°
Słownik języka łacińskiego opracowany przez Mario Nizzolego również należy do druków
oprawionych w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku. Na wiśniowej skórze naciągniętej
na deskę introligator wytłoczył cienkie wicie roślinne układające się w ramki okalające
plakietę z herbem Prus Królewskich. Na kartach księgi pozostały ślady po żywej lekturze
Giovanniego Bernardino Bonifacio w postaci zapisków na marginesach.
Lucius Apuleius Madaurensis, Asinus aureus
Bolonia: Benedetto Faelli, 1500.
XV. 375
Oprawiony w brunatną skórę na desce romans antyczny pisarza rzymskiego Apulejusza.
Introligator zastosował połączenie wycisku ślepego (kwietne wstęgi układające się w ramki)
ze złoconym (herb Prus Królewskich w plakiecie). Oprawa wykonana w Gdańsku na
przełomie XVI i XVII wieku.
św. Ambroży, Opera omnia
Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1538.
Hb 3304 4° t. 4
Wolumin oprawiony w czarną, koźlą skórę na kartonie. Wycisk ślepy (roślinne wstęgi) i
złocony (kwiaty oraz skrócony adres bibliograficzny dzieła). Na karcie tytułowej znajduje się
rękopiśmienna notatka wykonana przez Giovanniego Bernardino Bonifacio oraz ekslibris
Biblioteki Rady Miasta Gdańska i pieczątka Biblioteki Miejskiej w Gdańsku.
Epigrammata antiquae urbis
Rzym: Giacomo Mazzocchi, 1521.
Ce 7706 4°
Oprawa: brunatna skóra ze ślepym wyciskiem o geometryzujących cechach. Wewnątrz dwóch
szerokich wstęg (pierwszej w kształcie prostokąta, drugiej w kształcie rombu) wyciśnięta
sporych rozmiarów rozeta oraz dwie mniejsze plecionki. Na wyklejce przedniej ręcznie
wpisany dystych elegijny z nagłówkiem Roma loquit. Egzemplarz opatrzony ekslibrisem
Biblioteki Rady Miasta Gdańska.
Paulus Orosius, Historiae adversus paganos
Wenecja: Cristoforo de Pensi, Ottaviano Scoto, 1499.
XV. 573
Weneckie wydanie pracy historyka i teologa z przełomu IV i V wieku, która w okresie
średniowiecza traktowana była jako jeden z podstawowych podręczników do nauczania
historii. Tekst został oprawiony w cielęcą skórę ozdobioną ślepym wyciskiem – nad plakietą
ze sceną zbiorową wytłoczono tytuł dzieła, wokół natomiast zastosowano ramki wykonane z
szerokiej wstęgi zawierającej popiersia świętych.
Guillaume Budé, Lexicon sive Dictionarium Graecolatinum
Paryż: Jean Crespin, 1562.
Cb 1963 2°
Okazały słownik grecko-łaciński opracowany przez Guillaume’a Budé, Jacquesa Tussaina i
Roberta Constantina został oprawiony w świńską skórę. Wycisk ślepy (szerokie roślinne
wstęgi oraz plecionki w stylu orientalizującym w narożnikach plakiety) na okładzinie górnej
został uzupełniony wytłoczonym w złocie herbem Gdańska. Ślady zalania na kartach
stanowią wspomnienie katastrofy morskiej, jakiej Giovanni Bernardino Bonifacio
doświadczył w Zatoce Gdańskiej.
Celio Calcagnini, Opera
Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1544.
Ac 3205 4°
Wydrukowane w bazylejskiej oficynie założonej przez Johanna Frobena dzieła pochodzącego
z Ferrary humanisty zostały oprawione w brunatną skórę. Ślepy wycisk w postaci
układających się w ramki kwietnych wstęg introligator uzupełnił tłocząc w plakiecie herb
Gdańska. Tekst został opatrzony marginaliami wykonanymi ręką Giovanniego Bernardino
Bonifacio.
Euclides, Elementorum geometricorum libri XV
Bazylea: Johann Herwagen, 1537.
Cc 6859 4°
Traktat Euklidesa został oprawiony w cielęcą skórę ozdobioną ślepymi tłoczeniami. Do
czasów spółczesnych zachowały się ascetyczne metalowe guzy mające chronić skórę przed
uszkodzeniem podczas użytkowania woluminu.
Lucianus Samosatensis, Opera omnia
Frankfurt nad Menem: Christian Egenolff, 1538.
Cc 11026 4°
Opatrzony licznymi marginaliami wykonanymi przez Giovanniego Bernardino Bonifacio
wolumin został oprawiony w brunatną skórę ze ślepymi i złoconymi wyciskami. Na ślepo
wytłoczono roślinne wstęgi układające się w ramki okalające plakietę, w której umieszczono
złote tłoczenie – herb miasta Gdańska (okładzina górna). Na okładzinie dolnej herb
zastąpiono kompozycją składającą się z czterech kolumn. Na karcie tytułowej verso
umieszczono ekslibris Biblioteki Rady Miasta Gdańska.
Lucius Annaeus Seneca, Opera
Bazylea: Hieronymus Froben i Johann Herwagen, 1529.
Cd 12794 4°
Wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku oprawa inspirowana renesansem
italskim. Na pergaminie nałożonym na deskę na ślepo wytłoczono rolką i radełkiem roślinne
wstęgi. W plakiecie na okładzinie górnej umieszczono złocony herb Gdańska, z kolei na
okładzinie dolnej wyobrażono personifikację sprawiedliwości (Iustitia).
Hilary z Poitiers, Lucubrationes quotquot extant
Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1535.
Hb 4637 2°
Wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku oprawa została sporządzona z
wiśniowej skóry. Na okładzinie górnej zastosowano połączenie ślepego ze złotym wyciskiem
– pozbawione wypełnienia delikatne ramki okalają plakietę, w której wytłoczono złocone
herby: Prus Królewskich podtrzymywany przez dwa jednorożce oraz, poniżej, miasta
Gdańska podtrzymywany przez dwa lwy.
św. Hieronim, Opus epistolarum
Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1537.
Hb 4502 2°
Dzieła świętego Hieronima w kilkutomowej edycji sporządzonej w Bazylei zostały oprawione
w barwioną na czarno koźlą skórę ze złotym wyciskiem (w tym nazwisko autora i tytuł
dzieła) oraz slepymi tłoczeniami (ramka wykonana radełkiem).
Gaius Valerius Flaccus, Argonautica
Bolonia: Girolamo Benedetti, 1519.
Cd 16072 4°
Obecnie podniszczona luksusowa oprawa wykonana z barwionej na czarno koźlej skóry. Na
obu okładzinach introligator zastosował połączenie ślepego wycisku (plecionka układająca się
w ramkę) ze złoconym (stylizowane lilie w rogach oraz arabeska w centrum lica). Na karcie
tytułowej recto naklejono ekslibris Biblioteki Rady Miasta Gdańska zakrywając nim notatkę
rękopiśmienną.
św. Beda, Collectanea in epistolas divi Pauli apostoli
Paryż: Josse Bade, Jean de Roigny, 1534.
Hc 3303 2°
Opatrzone bogatą drzeworytową bordiurą na karcie tytułowej pisma świętego Bedy zostały
oprawione w tym samym warsztacie, co poemat Gaiusa Valeriusa Flaccusa, na co wskazują
cechy wspólne obu opraw. Wykonana z barwionej na czarno koźlej skóry ma analogiczne
zdobienia.
Z biblioteki rodzinnej
Prawdopodobnie w zbiorze książek przekazanym przez Giovanniego Bernardino
Bonifacio Radzie Miasta Gdańska znalazły się woluminy niegdyś należące do rodzinnej
kolekcji. Wśród nich jedne ze starszych książek – wydane na przełomie XV i XVI wieku.
Możliwe, że do ojca markiza należało wenecki wydanie De expetendis et fugiendis rebus opus
Giorgio Valli – wydrukowane w oficynie Alda Manuzia i ozdobione ręcznie wykonanymi
bordiurami. Niewykluczone, że w posiadłości rodzinnej w Orii znamienitszym obiektem w
kolekcji książkowej była kilkutomowa edycja dzieł Giovanniego Pontano wydana w Neapolu
przez Sigismondo Mayra nie na papierze, ale na pergaminie, następnie oprawiona w zielony
plusz.
Sygn. Ac 4265 2°
Giovanni Boccacio, Genealogiae deorum. De montibus, silvis, fontibus
Wenecja: Boneto Locatello, Ottaviano Scoto, 1494.
XV. 419
Wspólnie wydane dwa teksty Boccaccia – traktat etymologiczny oraz zbiór mitów stanowiący
pewnego rodzaju próbę przeprowadzenia systematyki mitologii. Opatrzony trzynastoma
drzeworytami, na których przedstawiono genealogię bogów antycznych druk jest efektem
współpracy Boneto Locatello z Ottaviano Scoto. Po 1945 roku wolumin został wtórnie
oprawiony. Na kartach pozostały liczne zacieki.
Aristoteles, Politica
Wenecja: Giorgio Arrivabene, Dziedzice Ottaviano Scoto, 1514.
Cc 4624 4°
Wenecka edycja Polityki Arystotelesa wydana przez Dziedziców Ottaviano Scoto zawiera
przekład pisma greckiego filozofa sporządzony przez humanistę Leonardo Bruniego –
biegłego w języku greckim dzięki znajomości z Manuelem Chrysolorasem. Ten pochodzący z
Konstantynopola polityk i filozof spopularyzował w Italii literaturę i język grecki.
Początkowo nauczał gramatyki i literatury greckiej we Florencji, a jednym z jego pierwszych
uczniów był właśnie Bruni. Opracował przekłady Odysei Homera i Państwa Platona oraz
podręcznik do nauki gramatyki greckiej.
Giorgio Valla, De expetendis et fugiendis rebus opus
Wenecja: Aldo Manuzio, 1501.
Ac 4265 2°
Wolumin opatrzony ręcznie wykonanymi, okazałymi bordiurami na dwóch kartach
rozpoczynających tekst. Edycja wenecka pism włoskiego matematyka i filologa powstała w
znamienitej oficynie Alda Manuzio. Elegancka forma druku została uzupełniona ręcznymi
zdobieniami. Oprawa: XVI wiek; bordowy plusz.
Giovanni Pontano, De magnanimitate
Neapol: Sigismondo Mayr, 1508.
Ac 3937 4°
Oprawione w zielony plusz i wydrukowane na pergaminie pisma humanisty Giovanniego
Pontano to z jednej strony przykład luksusowych edycji, jakie znaleźć można w kolekcji
przekazanej przez Giovanniego Bernardino Bonifacio Radzie Miasta Gdańska, z drugiej
książek, które mocniej ucierpiały podczas sztormu, który zatopił okręt markiza podczas jego
podróży po Zatoce Gdańskiej. Wynika to z zastosowanego do druku surowca – pergaminu,
który pod wpływem zamoczenia uległ wyraźnym zniekształceniom.
Homo viator
Geografia, kartografia i literatura podróżnicza z jednej strony wyrażały
zainteresowania Bonifacia makrokosmosem, z drugiej natomiast mogły stanowić inspirację
podczas 34-letniej tułaczki, na jaką markiz Orii się udał. Obok prac przedstawiających cały
ówcześnie znany świat (jak Cosmographiae universalis libri VI Sebastiana Münstera) w
skrzyniach wędrowca, nowożytnego Odyseusza, znalazły się również teksty opisujące jego
ojczystą Italię (wśród nich wydana w Kolonii Descriptio totius Italiae Leandro Albertiego),
czy też podręczniki do nawigacji.
Sygn. Ra 2411 4°
Lilio Gregorio Giraldi, De re nautica
Bazylea: Michael Isengrin, 1540.
Vc 5134 8°
Traktat o nawigacji autorstwa pochodzącego z Ferrary uczonego i poety, humanisty biegłego
w znajomości języka greckiego dzięki nauce u Demetriosa Chalkokondylesa. Wolumin
podniszczony, z zaciekami, z których część mogła powstać w wyniku zatopienia księgozbioru
Giovanniego Bernardino Bonifacio w Zatoce Gdańskiej.
Sebastian Münster, Cosmographiae universalis libri VI
Bazylea: Heinrich Petri, 1559.
Ra 2411 4°
Cosmographiae universalis libri VI to najważniejsza praca w dorobku szwajcarskiego
humanisty, wydawcy i geografa Sebastiana Münstera. Dzieło, opatrzone licznymi
drzeworytami przedstawiającymi mapy i widoki miast, powstało dzięki współpracy z
Münsterem ponad 100 uczonych, podróżników, drzeworytników. Opisy Europy, Azji i Afryki
uwzględniają przedstawienie mieszkańców, ich zwyczajów, wierzenia oraz ważniejsze
miasta. Prezentowany egzemplarz został oprawiony w świńską skórę, na której wytłoczono
złocony herb Miasta Gdańska.
Lucas Janszoon Waghenaer, Speculum nauticum
Antwerpia: Jean Bellère, 1591.
B IV 3 (M)
Atlas morski autorstwa holenderskiego kartografa bogato zdobiony mapami. Wydany w
Antwerpii, daje wyraz zainteresowaniom Europejczyków zarówno ich ziemiami, jak i
odległymi lądami i morzami.
Leandro Alberti, Descriptio totius Italiae
Kolonia: Dietrich Baum, 1567.
Nf 94 2°
Sporych rozmiarów traktat, w którym Alberti opisuje Italię. Wolumin opatrzony okazałą
oprawą w stylu renesansu italskiego – na świńskiej skórze zastosowano ślepe tłoki
wyobrażające między innymi personifikację cnoty w renesansowym stroju w plakiecie. Na
kartach zachowały się marginalia sporządzone ręką Giovanniego Bernardino Bonifacio.
Caius Iulius Solinus, Polyhistor
Bazylea: Michael Isengrin, 1543.
Cd 13652 4°
Współoprawny z mowami Dio Chrysostoma Polyhistor Caiusa Iuliusa Solinusa to opis świata
antycznego od Hiszpanii po Indie. Z pismem została wydana również De chorographia
Pomponiusza Meli. Teksty zostały opatrzone drzeworytami.
Kegeler Jeremias, Cyrkiel mosiężny z podziałką współrzędnych sferycznych
Gdańsk 1668
Zainteresowania naukami przyrodniczymi i ścisłymi
Ciekawość wszechświata, zasad nim rządzących zaowocowała lekturą pism
przyrodniczych, medycznych, matematycznych, astronomicznych. Bonifacio interesował się
ustaleniami uczonych antycznych (jak medyk Pedanius Dioskorides, czy też matematyk
Euklides) i nowożytnych. Zielnik Ottona Brunfelsa, traktat astronomiczny Johannesa de
Sacrobosco, pisma Conrada Gesnera i inne prace z zakresu nauk przyrodniczych i ścisłych
noszą, podobnie jak pisma humanistyczne, ślady żywej lektury – notatki na marginesach
sporządzane przez zaczytanego markiza. Zapiski właściciela do dziśdają świadectwo jego
oczytania i wszechstronności.
Sygn. Ub 2220 4°
Otto Brunfels, Herbarium
Strasburg: Johann Schott, 1539.
Ub 2220 4°
W kolekcji Giovanniego Bernardino Bonifacio znajdował się jeden z ważniejszych
nowożytnych zielników – Herbarium Ottona Brunfelsa – botanika, lekarza i kaznodziei
pochodzącego z Moguncji. Do dziś Brungfelsa uważa się za jednego z najważniejszych
przedstawicieli niemieckiej botaniki. Drzeworytowe przedstawienia roślin w prezentowanym
woluminie zostały ręcznie pokolorowane, co nadaje książce cech obiektu bibliofilskiego.
Guillaume Rondelet, Libri de piscibus marinis
Lyon: Macé Bonhomme, 1554-1555.
Uc 4796 4°
Zainteresowania Giovanniego Bernardino Bonifacio morską fauną rozwijać się mogły dzięki
lekturze między innymi Libri de piscibus marinis Guillaume’a Rondeleta. Dwutomowe
wydanie sporządzone w Lyonie zostało opatrzone drzeworytowymi przedstawieniami ryb
morskich.
Charles Estienne, De dissectione partium corporis humani libri tres
Paryż: Simon de Colines, 1545.
XIX f. 13
Pod koniec pierwszej połowy XVI wieku europejska anatomia doświadczyła ogromnego
rozwoju przede wszystkim za sprawą wydania w1543 roku w bazylejskiej oficynie Johanna
Oporinusa atlasu anatomicznego Andreasa Vesaliusa. Z pewnością badania Vesaliusa były
znane Giovanniemu Bernardino Bonifacio, a jego zainteresowania medycyną i anatomią
zaowocowały lekturą traktatu na temat sekcji zwłok autorstwa Charlesa Estienne’a – lekarza
pochodzącego ze słynnej rodziny francuskich drukarzy. Wywód autora został opatrzony
drzeworytami, na których wyobrażono ludzkie ciało.
Johannes de Sacrobosco, Sphaera mundi
Wenecja: Ottaviano Scotto, 1490.
XV. 156 adl.
W kręgu zainteresowań Giovanniego Bernardino Bonifacio znajdowała się również
astronomia. Wśród woluminów przekazanych przez markiza Radzie Miasta Gdańska znalazł
się traktacik Johannesa de Sacrobosco. Ten skromny objętościowo tekst autorstwa
średniowiecznego mnicha i astronoma miał ogromny wpływ na kolejne pokolenia uczonych.
W prezentowanej weneckiej edycji wydrukowanej przez Ottaviano Scoto tekst Sacrobosco
został wydany z pismami Georga von Peuerbacha i Johannesa Regiomontanusa, dzięki czemu
czytelnik miał możliwość pełniejszego zapoznania się z badaniami na temat Almagestu
Klaudiusza Ptolemeusza.
Conrad Gesner, De omni rerum fossilium genere, gemmis, lapidibus, metallis et huiusmodi
Zurych: Hans Jakob Gessner, 1565.
Ua 2719 8°
W księgozbiorze Giovanniego Bernardino Bonifacio nie mogło zabraknąć pism Conrada
Gessnera. Ów pochodzący z Zurychu lekarz, przyrodnik i filolog (by wymienić tylko te trzy
dziedziny wiedzy, jakimi się zajmował) zasłynął jako wydawca i komentator pism
starożytnych i nowożytnych autorów. W swych pismach dawał wyraz podejściu
bibliograficznemu i encyklopedystycznemu tworząc różnego rodzaju zestawienia i
systematyki. Zwieńczeniem jego prac stała się Bibliotheca universalis – uniwersalna
bibliografia pism w języku łacińskim, greckim i hebrajskim zebranych w około 15000
pozycji.
Giambattista Della Porta, Magia naturalis
Lyon: Guillaume Rouillé, 1561.
Va 1565 8°
Podręcznik alchemii autorstwa botanika, lekarza, filozofa, kryptologa, wynalazcy –
Giambattisty Della Porta. Wolumin pierwotnie znajdował się w kolekcji Giovanniego
Bernardino Bonifacio, kolejnym poświadczonym właścicielem był gdański rajca oraz
protobibliotekarz Biblioteki Rady Miasta Gdańska Adrian Engelke, którego ekslibris znajduje
się na karcie tytułowej verso. Prawdopodobnie książka została sprzedana podczas aukcji
dubletów, którą zorganizowano w pierwszej połowie XVII wieku, stąd zmiana właściciela.
Girolamo Cardano, De rerum varietate
Bazylea: Heinrich Petri, 1557.
Sa 4439 2°
Opatrzony marginaliami sporządzonymi przez Giovanniego Bernardino Bonifacio traktat
pochodzącego z Pawii lekarza, astronoma, chemika, biologa i matematyka. Bazylejskie
wydanie, które wyszło spod pras oficyny Heinricha Petriego jest dość ascetyczne pod
względem estetycznym – drukarz umieścił niewielkie drzeworytowe inicjały oraz takież
ilustracje. Prezentowany wolumin z księgozbioru markiza jest kolejnym tomem oprawionym
w Gdańsku.
Wiara, moralność, teologia
Jednym z ważniejszych elementów życia były dla Bonifacia poszukiwania kontaktu z
absolutem. Stąd pogłębione lektury pism teologicznych – komentarzy Ojców Kościoła, czy
też traktatów autorstwa reformatorów – stąd również zainteresowanie nowymi prądami
religijnymi, członkostwo w kręgu Valdesa, w końcu ucieczka z ojczyzny i 34-letnia tułaczka
po Europie.
Sygn. Ha 3 8°
John Wycliffe, Dialogorum libri quattuor
Wormacja: Peter Schöffer, 1525.
Ha 3 8°
Wśród literatury teologicznej pilnie czytanej przez Giovanniego Bernardino Bonifacio
znajdują się dialogi angielskiego reformatora Kościoła, teologa uznawanego za prekursora
reformacji.
Biblia interprete S.Castellione
Bazylea: Johann Oporinus, 1556.
Hd 10586 2°
Przekład na język francuski Biblii sporządzony przez Sebastiéna Castelliona. Prezentowany
wolumin pochodzi z księgozbioru Bartholomaeusa Schachmanna. Wiadomo, że taką samą
edycję posiadał Giovanni Bernardino Bonifacio, jednak egzemplarz ten nie zachował się w
zbiorach Biblioteki Gdańskiej. Może został sprzedany podczas jednej z aukcji dubletów? A
może trafił, jako dar, do księgozbioru Schachmanna, po czym burmistrz Gdańska, który
ufundował epitafium ku czci uciekiniera z Orii, przekazał wolumin do zbiorów ojczystej
biblioteki?
Psalterium S. Castellione interprete
Bazylea: Johann Oporinus, 1556.
Hd 23060 8°
Bazylejskie wydanie psałterza zostało wydrukowane przez jednego ze znamienitszych XVI-
wiecznych drukarzy – Johanna Oporinusa. Świetnie wykształcony, Oporinus, zanim założył
oficynę wydawniczą, wykładał na uniwersytecie w Bazylei język grecki.
Mino Celsi, In haereticis coercendis quatenus progredi liceat
[Bazylea?, Strasburg?: s.n.,] 1577.
XX C o 240
Dzieje włoskiego uczonego Mino Celsiego były podobne do kolejów losu Giovanniego
Bernardino Bonifacio. Jako obrońca protestantyzmu zmuszony był uciekać do Bazylei, gdzie
chroniło się wielu italskich wygnańców wiary. Prezentowana praca to apel w sprawie
tolerancji odmiennych wyznań.
Poetae Christiani veteres
Wenecja: Aldo Manuzio, 1501/1502.
Cd 11727 8⁰
Wydany w weneckiej oficynie Alda Manuzio zbiór poezji chrześcijańskiej.
Justus Menius, In Samuelis librum priorem enarratio
Wittenberga: Hans Lufft, 1532.
Hd 21469 8°
Wittenberska oficyna Hansa Luffta była jednym z bastionów luteranizmu. Nazywany
drukarzem Biblii z uwagi na wydanie w 1534 roku Biblii w tłumaczeniu Martina Lutra, w
kolejnych latach wydał ponad 100.000 kopii Pisma Świętego w języku niemieckim.
Dodatkowo można go uznać za nieoficjalnego drukarza Martina Lutra, albowiem regularnie
wydawał pisma reformatora.
św. Hieronim, Opera
Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1537.
Hb 4502 2°
Kolejny tom wydanych w bazylejskiej oficynie założonej przez Johanna Frobena dzieł
świętego Hieronima. Ojcowie Kościoła należeli do tradycyjnych lektur Giovanniego
Bernardino Bonifacio.
Lactantius, Divinarum institutionum libri VII
Lyon: Jean de Tournes i Guillaume Gazeau, 1561.
Hb 4770 8°
Edycja dzieła retora i apologety chrześcijańskiego. Giovanni Bernardino Bonifacio poddał
tekst uważnej lekturze pozostawiając na marginesach księgi liczne notatki.
Miłośnik antyku
Okazale w księgozbiorze Bonifacia prezentują się teksty autorów antycznych.
Wydawane w najznamienitszych europejskich oficynach, między innymi u Alda Manuzia w
Wenecji, Johanna Oporinusa w Bazylei, czy też Lucantonio Giunty w Wenecji, do dziś
zachwycają nie tylko elegancką formą, ale i treścią – starannym opracowywaniem edycji pism
klasyków. W kolekcji markiza nie brak editiones principes – pierwszych wydań drukowanych
pism autorów antycznych, które już w momencie przekazania Radzie Miasta Gdańska miały
znaczną wartość zarówno materialną, jak i naukową.
Sygn. XV. 696
Publius Vergilius Maro, Opera
Wenecja: Dziedzice Lucantonio Giunty, 1554.
Cd 16667 4°
Wydanie wszystkich pism rzymskiego poety Wergiliusza w warstwie graficznej będące
plagiatem edycji opracowanej i wydanej w 1502 roku przez Sebastiana Branta i Johanna
Grüningera. Dziedzice Lucantonio Giunty – weneckiego drukarza będącego
najpoważniejszym konkurentem Alda Manuzio na weneckim rynku wydawniczym –
skopiowali, dość nieudolnie, drzeworyty zdobiące wskazaną wyżej edycję strasburską.
Quintus Horatius Flaccus, Poemata omnia
Wenecja: Giovanni Tacuino, 1538.
Cd 6268 4°
Współoprawne z poezją Owidiusza wszystkie dzieła jednego z najwybitniejszych rzymskich
poetów Horacego. Tekst w przestarzałym już w latach 30-tych XVI wieku układzie (tak
zwany modus modernus, czyli tekst właściwy na środku strony, okolony przez komentarze)
został opatrzony ilustracyjnym komentarzem wykonanym techniką drzeworytową. Karta
tytułowa została ozdobiona okazałą drzeworytową bordiurą i wydrukowana na czerwono-
czarno.
Lucius Annaeus Seneca, Flores selecti ex omnibus illius operibus, per Erasmum
Roterodamum vero iudicio emendatis atque correctis
Wenecja: Speranza, 1554.
Cc 8605 8°
Wśród pism autorów starożytnych znajdujących się w kolekcji markiza Orii wskazać można
edycje przygotowane przez najznamienitszych humanistów. Przykładem jest weneckie
wydanie fragmentów z Seneki opracowane na podstawie edycji sporządzonej przez Erazma z
Rotterdamu. W pergaminowej oprawie wiązanej rzemieniem oprócz Seneki kryje się
Hypomnīma eis ta tōn Pythagoreiōn epi ta chrysa Hieroclesa Alexandrinusa. Na kartach
tytułowych obu tekstów zamieszczono sygnet drukarski o quasi-emblematycznej formie:
sentencja rozpoczynająca się od słów Beatus vir cuius est Dominus spes eius (Błogosławiony
mąż, którego panem jest jego nadzieja) stanowi komentarz do drzeworytowego
przedstawienia postaci kobiecej – personifikacji nadziei.
Plato, Operum a Marsilio Ficino translatorvm tomus tertius
Lyon: Jean de Tournes, 1550.
Cc 12899 8°
W biblioteczce Giovanniego Bernardino Bonifacio nie mogło zabraknąć pism greckiego
filozofa Platona. Prezentowany wolumin zawiera tłumaczenie nauk filozofa na język łaciński
sporządzone przez neoplatonika, założyciela Accademia Platonica we Florencji Marsilio
Ficino. Na karcie tytułowej Jean de Tournes umieścił swój sygnet drukarski opatrzony dewizą
Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris (Nie czyń drugiemu co tobie niemiłe).
Marcus Tullius Cicero, Opera
Bazylea: Johann Herwagen, 1539-1540.
Cd 2910 2°
Nie bez przesady można stwierdzić, że każdy liczący się drukarz renesansowy w trakcie swej
kariery wydał przynajmniej jedno pismo Cycerona. Podobnie każdy renesansowy kolekcjoner
ksiąg w swym zasobie posiadał przynajmniej jedno dzieło rzymskiego mówcy. Nie inaczej
jest z Giovannim Bernardino Bonifacio. Prezentowana edycja powstała w Bazylei; drukarz
Johann Herwagen wydał cztery potężne foliały pism Rzymianina. Teksty noszą ślady żywej
lektury markiza – na marginesach zostawił liczne marginalia, w tym znaki edytorskie.
Theocritus, Bucolica
Wenecja: Aldo Manuzio, 1495-1496.
XV. 696
Editio princeps (pierwsze wydanie) sielanek greckiego poety Teokryta. Książka powstała w
weneckiej oficynie drukarskiej Alda Manuzio, który specjalizował się w opracowywaniu
edycji tekstów greckich. Oprócz drukarni założył towarzystwo naukowe – Aldi Neacademia,
którego członkowie, mieniący się zagorzałymi filhellenami, zobowiązywali się do
propagowania greckiej literatury, kultury i języka. Efektem towarzystwa były liczne edycje
pism starożytnych Greków, w tym niemało pierwszych wydań w języku oryginalnym. Na
marginesie prezentowanego egzemplarza ręcznie wpisane tłumaczenie tekstu na język
łaciński. Marginalia zostały przycięte podczas wtórnego oprawiania w XIX wieku.
Aeschylus, Promītheus desmōtīs
Paryż: Adrien Turnèbe, 1552.
Cc 2125 8°
Paryskie wydanie tragedii Ajschylosa zostało sporządzone przez francuskiego poetę,
profesora greki i greckiej filozofii, tłumacza z greki na francuski oraz wydawcę Adriena
Turnèbe. Na karcie tytułowej recto Giovanni Bernardino Bonifacio wpisał fragment z
Kwintyliana, w którym Rzymianin pokrótce przedstawia sylwetkę Ajschylosa (podobny
zabieg markiz zastosował między innymi na karcie tytułowej weneckiej edycji Herodota).
Humanista
Bonifacio – humanista chętnie czytywał pisma innych humanistów. Jego
zainteresowania uzewnętrzniały się w lekturze Francesco Petrarki, Giovanniego Boccaccia,
czy też Pietro Bembo, a także w kolekcjonowaniu rękopisów będących przykładem
eleganckiej italskiej humanistycznej antykwy. Podobnie jak inni wykształceni możnowładcy,
markiz czuł powołanie w roli mecenasa kultury i nauki, w związku z czym pomagał
finansowo młodym twórcom wydawać dzieła, a także planował samodzielnie opracowywać
edycje ciekawszych pism (stąd w jego kolekcji rękopis z Epistolae varii argumenti Antoniusa
Galateusa.
Sygn. Dk 2382 8°
Antonius Galateus, Epistolae varii argumenti
XVI wiek.
Ms. 2445
Już w młodym wieku Giovanni Bernardino Bonifacio zaangażował się w mecenat, którym
obejmował obiecujących twórców. Działalność tę rozwinął poprzez finansowanie edycji pism
uczonych, jak wydanie De situ Japigiae Antoniusa Galateusa w 1558 roku. Planował również
wydać listy owego humanisty i lekarza, stąd w jego kolekcji rękopis korespondencji.
Marcus Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum libri 5
Początek XV wieku.
Ms. 2388
Kaligraficzny rękopis traktatu rzymskiego mówcy jest przykładem eleganckiej italskiej
humanistycznej antykwy. Pierwsza karta tekstu recto została opatrzona złoconym inicjałem.
Lodovico Dolce, Il Roffiano
Wenecja: Gabriele Giolito de Ferrari, 1552.
Dk 2382 8°
Komedia autorstwa Lodovico Dolce, który zasłynął przede wszystkim jako teoretyk
malarstwa. Pozostawił jednak po sobie pisma bardzo różnorodne: traktaty dotyczące sztuki,
tragedie inspirowane mitologią, komedie, pisma historyczne, romanse, a także klasyczny epos
o Eneaszu. Prezentowany wolumin jest przykładem książek oprawionych w rękopis na
pergaminie.
Francesco Alunno, Fabrica del mondo nella quale si contengono tutte le voci di Dante, del
Petrarca, del Boccaccio, et d'altri buoni autori
Wenecja: Niccolo Bascarini, 1548.
Dk 855 2°
Znajdujący się początkowo w posiadaniu Giovanniego Bernardino Bonifacio, następnie
przekazany przez niego Radzie Miasta Gdańska wolumin, w niejasnych okolicznościach
(może podczas jednej z aukcji dubletów) opuścił zbiory biblioteki i trafił do kolekcji
gdańskiego patrycjusza i bibliofila Heinricha Schwartzwalda, który na karcie tytułowej verso
pierwszego tekstu umieścił swój ekslibris. Po jego śmierci wolumin wrócił do zasobów
Biblioteki Rady Miasta Gdańska. Księga jest zaopatrzona w oryginalną XVI-wieczną oprawę
wykonaną ze świńskiej skóry na desce i opatrzona dwoma zapięciami.
Pietro Bembo, Rime
Wenecja: Giovanni Antonio Nicolini da Sabio, 1535.
Dk 1805 8°
Humanista, filolog, poeta i kardynał Pietro Bembo zasłynął swą elegancką, erudycyjną łaciną,
stając się jednym z najgorliwszych wyznawców cyceronianizmu, czyli naśladownictwa stylu
Cycerona. Wiersze jednak pisał w języku włoskim. Prezentowana wenecka edycja to drugie
wydanie poezji Bembo.
Giovanni Boccaccio, Decameron
Wenecja: Giovanni Griffio, 1549.
Dk 1880 8°
W księgozbiorze Giovanniego Bernardino Bonifacio nie mogło zabraknąć pism Giovanniego
Boccaccio z jego Decameronem na czele. Weneckie wydanie z 1549 roku to efekt współpracy
drukarza Giovanniego Griffio i edytora Francesco Sansovino. Prezentowany wolumin w
nieznanym momencie, prawdopodobnie podczas aukcji dubletów przeprowadzonej już w
pierwszej połowie XVII wieku, opuścił zbiory biblioteczne, po czym trafił do księgozbioru
gdańskiego patrycjusza Heinricha Schwarzwalda, o czym świadczy jego ekslibris wklejony na
kartę tytułową verso. Po śmierci gdańszczanina, wolumin, wraz z innymi pozycjami z
kolekcji owego bibliofila, powrócił do zasobu Biblioteki Rady Miasta Gdańska.
Francesco Petrarca, Opera
Wenecja: Simone Bevilacqua Pavense, 1502.
Ac 3894 2º
Wśród kilku edycji pism Petrarki znajdujących się w zbiorach Giovanniego Bernardino
Bonifacio znajdowało się prezentowane wydanie sporządzone w Wenecji. Nad procesem
drukowania czuwał Simone Bevilacqua z Pawii, który swoje dzieła sygnował znakiem
wyobrażającym uschnięte drzewo o dwóch splecionych konarach, z których zwieszały się
tarcze z wyobrażeniem koron. U szczytu drzewa znajdował się ptak, prawdopodobnie orzeł.
Aristoteles, De cura rei familiaris liber I Leonhardo Aretino interprete
XV wiek.
Ms. 2369
Kolejny przykład rękopisu spisanego humanistyczną antykwą. Pierwsza karta rękopisu –
sporządzonego przez Leonharda Aretino przekładu na język łaciński De cura rei familiaris
greckiego filozofa Arystotelesa – została opatrzona nie tylko ozdobnym inicjałem, ale i
umiejscowionym na dolnym marginesie kolorowym rysunkiem. Wyobrażono na nim dwie
jaszczurki, a pomiędzy nimi herb.
Leonardus Aretinus, Isagogicon moralis discipline ad Galeotum Ricasolanum
1401 r.
Ms. 2434
Podobnie jak rękopis Cycerona i Arystotelesa z kolekcji Giovanniego Bernardino Bonifacio,
również prezentowany egzemplarz stanowi przykład humanistycznej antykwy. Razem tworzą
one niepowtarzalną w skali całego księgozbioru PAN Biblioteki Gdańskiej grupkę
manuskryptów reprezentujących ów styl.
Okres gdański
Ostatnich sześć lat życia (z krótką przerwą wykorzystaną na podróż na Litwę)
Bonifacio przeżył w Gdańsku. Tu Rada Miasta zapewniła mu wikt i opierunek, tu sam
Bonifacio zdeponował swój księgozbiór, który służyć miał nie tylko następnym pokoleniom
studentów Gimnazjum Gdańskiego, ale i każdemu spragnionemu wiedzy przybyszowi.
Zgodnie z wolą markiza kolekcja miała być udostępniana publicznie, tak też się stało. Markiz
u schyłku swego życia mógł obserwować dzieło będące wynikiem jego własnej umowy z
Radą Miasta Gdańska – działającą Bibliotekę Rady Miasta Gdańska, której założycielskim
księgozbiorem były woluminy przybysza z Orii.
Sygn. Fb 10 8° adl. 28
Giovanni Bernardino Bonifacio, Miscellanea hymnorum, epigrammatum, et paradoxorum
quorundam
Gdańsk: Jakub Rhode, 1599.
Ma 3939 8º adl. 9
Fb 10 8° adl. 28
Cf 2960 8°
Dwa lata po śmierci Giovanniego Bernardino Bonifacio, w gdańskiej oficynie Jakuba
Rhodego Andreas Wels wydał zbiór poezji autorstwa markiza Orii. Pracę opatrzył wstępem,
w którym przedstawił sylwetkę italskiego tułacza. Tekst rozpoczyna drzeworytowy wizerunek
młodego, 32-letniego Bonifacio, na końcu natomiast przedstawiono markiza w wieku 50 lat.
Jednym z utworów zawartych w zbiorze jest Testament – poetyckie pożegnanie z życiem,
wyznanie grzechów oraz przedstawienie dyspozycji odnośnie pozostawionego majątku.
Quinto Mario Corrado, Epistolarum libri VIII
Wenecja: Giovanni Andrea Valvassori, 1565.
Qa 2771 8°
Weneckie wydanie listów pochodzącego z Orii humanisty nosi ślady uważnej lektury
Giovanniego Bernardino Bonifacio w postaci marginaliów.
Giovanni Bernardino Bonifacio, Gedichte auf den Tod eines Hündchens Viôla
XVI wiek.
Ms. 2437
Podczas długiej tułaczki Giovanniego Bernardino Bonifacio po Europie, jednym z towarzyszy
podróży wygnańca wiary był wierny pies – Viola. Po jego śmierci osamotniony markiz Orii,
wzorem poetów rzymskich, ułożył poezję na cześć martwego zwierzęcia. Utwory te,
zachowane w rękopisie, Bonifacio przekazał Radzie Miasta Gdańska wraz ze swym
księgozbiorem. Wiersze z jednej strony oddają umiejętności poetyckie i językowe autora, z
drugiej natomiast są wzruszającym wyrazem samotności człowieka oraz przyjaźni, jaką
można nawiązać ze zwierzęciem.
Laura Terracina, Discorso sopra tutti i primi canti d'Orlando furioso
Wenecja: Gabriele Giolito de Ferrari, 1550.
Dk 3688 8°
Giovanni Bernardino Bonifacio w młodzieńczych latach zasłynął jako hojny mecenas. Jako
pokłosie owej działalności wskazać można dedykację dla markiza Orii zamieszczoną w
Discorso sopra tutti i primi canti d'Orlando furioso Laury Terraciny. Podobnie jak wiele
innych woluminów z jego zbioru, również prezentowany egzemplarz ma ślady po
zawilgoceniu, do jakiego doszło podczas sztormu, który zatopił okręt markiza w Zatoce
Gdańskiej.
Index librorum, qui ex donatione munificentia et liberalitate philomusorum Bibliothecae
magnifici et amplissimi Senatus Gedanensis inserti sunt
Gdańsk, 1596-1782.
Cat. Bibl. 1
Pierwszy inwentarz Biblioteki Rady Miasta Gdańska prowadzony w latach 1596-1782.
Rozpoczynający go wpis dotyczy Giovanniego Bernardino Bonifacio – jego ucieczki z
rodzinnej Italii, przybycia do Gdańska oraz przekazania kolekcji książek Radzie Miasta
Gdańska. Po owym wstępie następuje spis woluminów, którymi markiz Orii obdarował
miasto. Książki zostały podzielone na kilka grup tematycznych, co ułatwiało zaznajomienie
się z księgozbiorem.
Aussagen des Danziger Gerichtverwandten Walter v. Holten, des Dr. med. Theophilus
Homodei und des Kaufmanns Johann Luchsen über ihren Verkehr mit Giovanni
Bernardino Bonifacio
[Gdańsk] 1600.
Ms. 837
Spisane ręcznie wspomnienie ze spotkania gdańszczan Walthera von Holtera, Gottlieba
Homodeusa i Johanna Luchsena z Giovannim Bernardino Bonifacio. Markiz Orii, uciekinier z
ojczystej Italii z powodów religijnych, ostatnie lata życia spędził w Gdańsku, korzystając z
gościny Rady Miasta.
Kartografia
Petrus Miotte, Plan Neapolu
Rzym, 1648.
Peter Willer, Plan Gdańska
Amsterdam, 1687.
Loui Renard, Mapa morska Bałtyku
Amsterdam, 1739.
Johann Baptista Homann, Plan Neapolu
Norymberga, 1727.
Justus Danckerts, Mapa Europy
Amsterdam, ok. 1680.
François Halma, Mapa Italii
Amsterdam, ok. 1700.
Grafika
Hendrik Hondius (?), Johann Calvin
Koniec XVI w.
Martin Luther
Erfurt, 1648.
Wizerunek wiary chrześcijańskiej
Koniec XVI w.
Aegidius Dickmann, Widok ogólny Gdańska oraz pierwszy plan miasta
Gdańsk, 1617.
Król Polski Zygmunt II August Jagiellon
2-ga połowa XVI w.
Anton Möller, Widok ogólny Gdańska od południowego zachodu
Gdańsk, 1592/1593.
Friedrich van Hulsius, Papież Klemens VIII
[B.m., b.r.]
Warsztat Antona Möllera, Bartholomäus Schachmann
Gdańsk, 1605.
Maria I Tudor
[B.m, b.r.]