Kendi Hayâllerinin Kurbanları Olarak Slavoj Zizek’in Film Karakterleri - Cengiz Erdem

8/7/2019 Kendi Hayllerinin Kurbanlar Olarak Slavoj Zizekin Film Karakterleri - Cengiz Erdem

1/9

Kendi Hayllerinin Kurbanlar Olarak Slavoj Zizekin Film Karakterleri

Cengiz Erdem

deoloji bireylerin gerek varolu koullaryla kurduklar hayal ilikinin birtemsilidir.1

flh olmaz bir komnist olduu artk herkes tarafndan bilinen Slavoj Zizeke sklklayneltilen sorulardan birisi de, acil zm bekleyen bu kadar ok siyasi sorun varken, nedendorudan siyasi mcadeleye ynelik yazlar yazmak yerine lf uzatp popler sinemaeletirisine yneldiidir. Zizekin sz konusu soruyu sormaya cret edenlere cevab ise, ksacazetleyecek olursak, insanlarn bilincinin ve dnyaya baknn ekillenmesinde son derecenemli bir rol olan popler sinemann, ideolojinin operasyonlarn tahlil edip eletirmede bir

nevi let edavat antas vazifesi grd ynndedir. Zira Zizek iin aslolan filmlerinkendisinden ziyade, Lacan ve Hegelin teorilerinin dnyamzn mevcut dzeninin, yaniGlobal Kapitalizmin analiz ve eletirisinde neden hlen daha etkin olduunu, daha dorusuolmas gerektiini akla kavuturmaktr. Nitekim Zizek bir rportajnda benim esasamacm filmleri analiz etmek deil, bahse konu filmleri teorimi aklamkta kullanmaktr,demitir. Bu noktadan hareketle diyebiliriz ki bizim de bu yazdaki amacmz okuyucularmzskmadan Zizekin Lacan ve Hegeli film eletirilerinde nasl kullandn aklakavuturmak ve sinematik aygt, ideoloji ve psikanaliz arasndaki ilikiye bu balamda ktutmaktr.

Dorudan sinema zerine yazd en kapsaml kitap olan Yamuk Bakmak: PoplerKltrden Jacques Lacana Giri adl kitabnn nsznde unlar syler Zizek:

Evlilik, diye yazyordu Kant, kar cinsten iki yetikin ahs arasnda cinselorganlarn karlkl olarak kullanma konusunda yaplan bir szlemedir.

Bu kitapta da benzer bir ey yaplmaya allyor: Jacques Lacann en yceteorik motifleri ada kitle kltrnn numunelik rnekleri yoluyla ve onlarlabirlikteokunuyor: Bu rnekler arasnda, ne de olsa ciddi bir sanat olduukonusunda artk genel bir mutabakata varlm bulunan alfred Hitchcockun

yan sra, film noir, bilimkurgu, dedektif romanlar, duygusal ki eserler, hattave hatta Stephen King bile var. Yani Lacana kendi nl forml Kant ileSade (Kantn etiini Sadec sapklk asndan yorumlayn) uyguluyoruz.2

Tpk Zizekin Lacana kendi nl forml Kant ile Sade (Kantn etiini Sadecsapklk asndan yorumlayn) uygulad gibi, biz de bu yazda Zizeke Kantn aknsalznesini Hegelin diyalektik materyalizmi asndan yorumlayn uygulayacaz. HegelinTinin Fenomenolojisi adl kitabnda her eyin zaman ierisinde kendisinden farkllaptekisine dntn, daha dorusu her eyin, tekisini kendi iinde hlihazrda

barndrdn ve olu srecinde iteki tekinin dsallatrlarak znenin kendisi halinegelmesinin kanlmaz olduunu sk sk tekrarladn aklda tutarsak, kendi iinde kendindendaha kendi olan bir boluk olarak znenin kendini ifade edebilecek ve kendinden farkn dilegetirebilecek bir speklasyon biimini hayata geirebilmek iin kanlmaz olarak Kant ileHegel arasnda, Gilles Deleuzen deyimiyle bir ayrc-sentez(disjunctive-synthesis) ilemi

gerekletirmek zorunda olduunu syleyebiliriz. Zira bir nesnenin kendini bir zne olaraktasvir edebilmesi ancak Kantn dnmsel yarg (reflective judgement) ve Hegelin


2/9

speklatif diyalektik stratejilerinin kendi ilerinde blnp idealist yanlarndan arndrldktansonra materyalist yanlarnn aknsalln ikin olduu gereki speklasyonlar ats altndayeniden birletirilmesiyle mmkn klnabilir. Nitekim ne aknsal idealizmi, ne de speklatifidealizmi tasvip eden Zizekin aknsal materyalizmi (transcendental materialism), Kantn veHegelin idealizmlerinden radikal bir kopu gerekletirerek kendinde-eyin aknsal

olmayan bir dar ve ikin olmayan bir ieride konumlanm olduunu ve diyalektiin ikikutup arasnda gidip gelmekten ibaret ksr dngsnn krlabileceini ortaya koymaktadr.Transendental materyalizm dnce ve gerek arasndaki ilikiyi diyalektik bir iliki olmaktankarp bu ikisini srekli birbiri zerinde tahakkm kurup birbirine dnen iki farkl olguolarak ele almak yerine, yapsal olarak ayn olduklarn ve ikisi arasnda onlar birbiriyle

birletirmekten ziyade, birbirinden ayran bir iliki biimini kuramsallatrlp hayatageirilmesi gerektiini ne srer. Zizekin klliyat hem transendental materyalizmi teorikolarak kurmakta, hem de sz konusu teoriyi kltr ve siyaset alanlarna eletirel mdahaleyolunda kullanmak suretiyle pratie dkmektedir.

deolojinin Yce Nesnesi adl ilk kitabnda Lacann Gerek kavramyla Kantnkendinde-ey kavram arasndaki farkn altn u szlerle izer Zizek:

Gerek kaydedilemez, ama biz bu imknszln kendisinikaydedebiliriz, yerini tespit edebiliriz: Bir dizi baarszla neden olantrvmatik bir yerdir bu. Lacann btn sylemek istedii, Gerekin,kydedilmesine dir bu imknszlktan bk bir ey olmddr: Gerek,

simgesel dzenin tesinde, onun ulaamad bir sert ekirdek, bir tr Kant kendinde-ey olarak varolan akn, pozitif bir kendilikdeildir Gerek kendi iinde hibir ey deildir, simgesel yapdaki,merkezi bir imknszla iaret eden bir boluktan ibarettir. zneyiGerekin bir cevab olarak tanmlayan esrarl Lacanc cmle itebu anlamda anlalmaldr: znenin bo yerini, simgeselletirmesininbaarszl sayesinde kaydedebilir, kuatabiliriz, nk zne kendi

simgesel temsilinin baarsz olduu noktadan baka bir ey deildir.3

Bu alntdan da anlalaca zere Gerek, sembolik(simgesel) dzeni aan pozitif birey olmaktan ziyade, sembolik dzene ikin bir hitir. Sembolik dzende temsil edilmesinammkn olduu iinse kayda geirilmesi imknsz bir boluktan ibarettir. Hatrlanacazere Kantn kendinde-eyi ise fenomenal dzlemi aan numenal boyutta konumlanm,

bilinemez fakat dnlebilir olan pozitif bir olguydu.Son yllarda ne kan Quentin Meillassouxnun speklatif materyalizminin temel

iddias olan kendinde-eyin insan dncesinden bamsz olarak bilinebilecei iddiasyla

Zizekin aknsal materyalizmi arasndaki en temel fark znenin konumuna ve ilevineilikindir.4 Nitekim Zizek, The Speculative Turn: Continental Materialism and Realism adlkitapta yaymlanmak zere kendisiyle yaplan bir rportajda speklatif realizmin en bykeksikliinin bir zne teorisinden yoksun olmas olduunu aka ifade etmitir.5Hegel zerineyazd,Is it Still Possible to be a Hegelian Today? adl makalesinde ise Zizek kendi aknsalmateryalizmiyle Quentin Meillassouxnun speklatif materyalizmi arasndaki farkaMeillassouxnun ayn kitapta yer alan Potentiality and Virtuality adl makalesine atfta

bulunarak vurgu yapar. Zizeke gre Meillassoux zneyi Lacann negatif Gerekiylezdeletirmek yerine Kantn pozitif kendinde-eyiyle zdeletirdii iin, savunduuaknsallk kart ikin materyalizme ters der. Bu balamda denebilir ki Zizekin durduuyerden baklnca Meillassouxnun tutarszl ballamclkla(correlationism) itham ettii

Kantn izdii ereve ierisinde kalmasndan ve/yani insandan bamsz nesnel gereklie(kendinde-ey) ulamak isterken kanlmaz olarak aknsal zneye gereksinim duymasndan


3/9

kaynaklanr. Oysa Zizeke gre bize gereken ne aknsal bir zne teorisi, ne de zneyi nesnelgereklie indirgeyen bir nesne teorisidir.6 Bize gereken aknsalln ikin olduu materyalist

bir felsefe anlay gelitirmek yolunda Hegeli yeniden okumak ve unu aklda tutmaktr:

Gerek, kar kutuplarn dolaysz akma noktas olarak tanmlanr:

Her kutup dolayszca kartna geer; her biri kendi iinde zaten kendikartdr. Bunun tek felsefi muadili Hegelci diyalektiktir: HegelinMantknn en banda Varlk ve Hilik birbirlerini tamamlamaz.

Hegelin sylemek istedii, bunlarn her birinin kimliini tekindenfark sayesinde kazand da deildir. Sylemek istedii udur: Varlkkendi bana, onu olduu gibi, saf soyutlanml vebelirlenmemilii iinde, baka bir zglletirmeye gerek duymadankavramaya altmzda, kendisinin Hilik olduunu gsterir.7

Hiliin Varla, Varlnsa Hilie ikin olduunu ortaya koyan bu szler numenaldzleme ait aknsal bir olgu olan kendinde-eyin bilinebilmesinin dncenin saf ikinlii

ile dorudan doruya rtmesini gerektirdiine vurgu yapar. Dnce dolaymylakendinde-eyin bilgisine ulamaksa ancak bir karma ilemiyle mmkn klnabilir. Birsoyutlama yaparak, nesnelliin bizim znelliimize bal olduklar varsaylan btn tikel,somut belirlenimlerini kartarak btn tikel, belirli ieriklerin bu ekilde soyutlanmasndansonra geriye kalan ey tam da saf, bo bir Dnce biimidir.8

Seminer XVIIde Lacann Hegeli histeriklerin en ycesi olarak tanmladndanhareketle bu noktada Zizekin kendini filmlere nazaran nasl konumlandrdn veeletirilerini nerede durarak ynelttiini akla kavuturmak iin Lacann

Nevrotiklerin(Histerik ve Saplantl) byk tekiyle ilikileri konusundaki dnceleriniksaca zetlememiz bir zaruret halini alr. Lacan byk tekini yokluuna kni olunmasgereken bir ey olarak tanmlar. Lacana gre psikanalitik tedavi srecinin baars Histerikznenin, arzusunun byk teki tarafndan arzulanmak arzusu olduunu idrak edip byktekinin var olmadna kni olmasna, ve dolaysyla da bilinmeyen bir d kuvvettarafndan arzulanmak arzusunun yersiz olduunu kanksamasna baldr. Nevrozuntrlerinden biri olan Histeri dieri Saplantl Nevrozdur Tanrya inan ve bu inanca balolarak gelien davran ve arzulama biimlerinin bozulmasna benzer bir durumun rndr.

Histerik kendine yabancdr, nk kendini tekinin arzusuyla zdeletirmektedir.Yani histeriin yapt tekinin ne arzuladn tahayyl ederek kendini tekinin arzu nesnesiolarak kurmaktadr.9

Saplantl tekine yabancdr, nk tekinin arzusunu kendisiylezdeletirmektedir. Yani saplantl kendini tekinin arzularna dorudan tekabl eden bir

zne olarak kurmaktadr.

10

Histerik, bir gsterenden yoksun olduu, yani kendisini gsterenle hizdeletirmedii, bir baka deyile ii bo olduu iin srekli eyleyen ve durmaksznsyleyen hiperaktif bir znedir. Sembolik gereklikte yeri yoktur ve sembolik gereklikteyaratt boluu eylemleri ve sylemleri vastasyla gizlemeye alr durur. Maksad iindeki

boluu ortadan kaldrmaktr ama bunda asla baarl olamaz, nk eyledikleri vesyledikleri sembolik gereklikteki bir gsterilene tekabl etmemektedir. Sembolikgereklikte temsil edilmeyen histerik zneyi yaayan bir l olarak tanmlamak bu

balamda son derece yerinde olacaktr.Saplantl, hibir eyden yoksun deildir, yani arzulama biimi bir eksiklik tarafndan

ynetilmemektedir, nk kendisini gsterenle ar zdeletirmektedir. tekini tam

anlamyla tatmin ettiini dnd iin srekli olarak tekinin iindeki boluuvurgulamaya ynelir. Buna bal olarak da saplantl zne tekini srekli olarak arzulayan


4/9

ve/fakat arzuladna asla ulaamayan bir nesne olarak konumlandrr. Kendi kimliini srekligizlemek suretiyle teki iin ulalmaz klarak kendi kurduu tuzaa dmeye mahkumdursaplantl ahsiyet. nk bunu yaparak tekini kendinden uzaklatrmakta ve ilikiyi kmazasrklemektedir. teki hi beklenmedik bir anda kendini ilikiden ekecek ve saplantlykendi oyunuyla babaa brakacaktr.

Histerik zne, tek arzusu kafasnda yaratt bir teki (byk teki) tarafndanarzulanmak arzusu olduu iin kendine kar bir dizi eyleme giriir. Bu eylemlerin amacsadece kiinin yaam kalitesini arttrrken yaam sresini de uzatmasnn nne set ekmekolsa iyi. Lkin bu kadarla kalmyor ne yazk ki. zne kendi iyilii iin olan her eylemin tamtersi bir eylemler zinciri yaratmak abasna giriyor ve bylece de lm davet eden, hattakendine ekmek iin elinden geleni yapan bir tavr sergiliyor, bylelikle de tpkShakespearein unutulmaz zalimi kt yrekli nc Richarda lmn eiinde, lmedenhemen nce son szler olarak sylettii, cennette olmasa da cehennemde el ele, szleriniakla getiriyor.

Lacann fanteziyi katetmek olarak tanmlad byk tekinin yokluunu idraksreci Histerik znenin iyilemesinin tek yoludur, ki Zizekin film eletirileri dolaymyla

yapt da zaten ite budur. Zizek, Louis Althusserin Devletin deolojik Aygtlar adlkitabndaki ideoloji tanmndan hareketle, deiim yaratmann tek yolunun sembolik dzeninkoordinatlarn bozup yeniden-kurmak olduunu, bunun ise sembolik dzenle kurulan hayliilikinin yeniden dzenlenmesiyle mmkn klnabileceini ne srer. Hatrlanaca zereAlthusser ideolojiyi insanlarn gerek/maddi yaam koullaryla kurduu hayli ilikinin birtemsili olarak tanmlamt. evremizle nasl bir iliki kuracamz belirleyen en nemlietkenin bir fantezi makinesi olarak sinematik aygt olduunun altn izen Zizek, poplerfilmlerin eletirisi zerinden anlam dnyamzn psikanalitik yapsn gzler nne sererdiyebiliriz.

Zizekin filmeri okuma biimi filmlerin aktarmaya altklar anlam ile aktardklaranlam arasndaki boluu deifre etmek suretiyle niyet ve eylem arasndaki yarlmay grnrklarak filmlerin nasl olup da eletirdikleri ideolojinin reticisi konumuna dtkleriniakla kavuturmay amalar. rnein Avatar filmi iin Avatar, Avatarn ta kendisi adlmakalesinde unlar syler Zizek:

Siyaseten doru temalarn altnda (emperyalist igalcilerin askeri-snaikompleksine kar koyan ekolojik yerlilerle saf tutan drst beyaz adam), kabark motiflerden mrekkep bir silsile var: Dnyadan kovulmu ama gzel bir

yerel prensesin elini tutup yerlilerin nihai sava kazanmasna yardm etmeyemuktedir bir felli. Film bize unu retiyor: Yerlilerin tek seenei insanlartarafndan kurtarlmak ya da yok edilmek. Sadece emperyalist gerekliin

kurban olmakla beyaz adamn fantezisinde kendilerine biilmi rol oynamakarasnda tercih yapabilirler.11

Ancak bu, gerek dnyaya ynelik daha otantik bir kabul edi adna Avatarreddetmemiz gerektii anlamna gelmiyor. Fanteziyi gereklikten karrsak,bizzat gereklik tutarlln yitirip dalr. Ya gereklii kabul et ya da

fanteziyi tercih et arasnda seim yapmak yanl: Sosyal gerekliimizigerekten deitirmek ya da ondan kamak istersek, yaplacak ilk ey bu gereklikle uyum salamamza yol aan fantezilerimizi deitirmektir.Avatarn kahraman bunu yapmadndan, subjektif konumu Jacques LacannSade ile ilgili syledii ey haline gelir: Kendi hayllerinin kurban12


5/9

Lacann tanmyla hayal ve narsistik bir zdeimler dnemi olan ayna evresinde,ocuk aynada grd yanlsamaya inanr. Kendini bir btnlk olarak grr ve hakikaten

bir btnlk olduuna kni olur. Bu, tekinin arzu nesnesi olan benlik ile znenin grdhaliyle benlik arasnda geen bir atma dnemidir. Aynadaki yansma, lme deksrecek olan ie yanstma ve yanstmal zdeim srecini balatr.

[...]Lacan tarafndan tarif edildii ekliyle ayna deneyimi, zsel olarak hayalolann (=bir hayaletle, imgeyle zdeim yoluyla benliin oluumu) tarafndakonumlanmtr. Ayna, buradaki, byk teki olarak ilev gren yansmasayna alannda zorunlu olarak ocuunkinin yannda grnen ve ocuu camadoru tutan annenin dolaymyla simgesel olana da bir ilk eriim olana

salar gibi grnse de, bu byledir.13

Beyaz perde(ekran), yanstmal zdeimin alandr. Kendimi karakterin yerine koyarmve filmi onun perspektifinden grmeye alrm. Bir bakma, kendimi narsistik bir biimde

btn bir kii olarak filmin balamnda konumlandrmaya alrm. Fakat beyaz perde, bu

ayna benzeri niteliini, ona eritii anda kaybeder. Beyaz perdeyle birlikte, daha gelimi birsre ilemeye balar ve bu srece, basite zdeim deil, yanstmal-zdeim ad verilir.zne ekrandaki filmde grd karakter olmadnn ayrdndadr, fakat buna ramen, sankiekrandaki btn bu maceralar yaayan oymu gibi, bu kimlii stlenir.

Bir filmi izlediimizde, kamerann gz oluruz. Her ey bizim etrafmzda olup biterve btn bu olup bitenin gzlemcisi haline geliriz. Bir film izlerken, bir bakma, yar-tanrlam bir yarata dnrz; her-ey-olmayan herkesin-stnde-olmayan birkonumdan gren, duyan bir yaratk; ve akn ile ikin arasndaki ikili ayrm anlamsz klan

bir konum... Olaylarn hem iinde, hem de dnda... Bedenimizle ve zihnimizle ayn andahem buradayz, hem de baka bir yerde. Benliin gzn mmkn klan iindeki ve dndakitekilerin gzdr zira.

Zizekin eletirel stratejisinin i dinamiklerini daha detayl bir biimde tahliledebilmek iin Lacanc psikanalizi film eletirisine uygulayan ilk dnr olan ChristianMetze deinmemiz gerekiyor. En nemli kitab olan Hayal Gsterende Metz ryalar vefilmler arasndaki gstergebilimsel farklara deindikten sonra Freudun Tagtarum dedii,

bir nevi bilinli fantezi olan gndz d kavramn ortaya atar.14 Gndz d filmeryalardan daha yakndr, nk gndz d gren, fantezi kuran znenin bilinci ksmen deolsa etkindir. Dahas, gndz dleri de tpk filmler gibi uyankken tecrbe edilmektedir.Filmlerin mantkl birer yapsnn olmasnn nedeni, aktrlerin, ynetmenlerin, ve seyircilerintmnn uyank olmasdr. Bilindii gibi bir filmi yapmak ve izlemek, bilinli, bilin-ncesi,ve bilind psiik sreleri ierir. Keza fantezi kurmak da bu psiik sreci ierir; fakat birfilm, bilinli seimler sonucu retildiinden, belli bir amaca sahiptir ve belirli bir anlam

iletmek arzusunu tar; film sresince ne olaca nceden planlanm ve her bir detayyazlmtr. te yandan, fantezi kurmak ierisinde boluklar ve balantszlklar bulundurantamamyla psiik bir sretir. Fantezi kurduumuzda, niyetimiz bir baka kiiye belli biranlam iletmek deildir. Her iki srete de Metz bir triradi simlasyonun ilediini dnr.Gndz dn gren de, film izleyicisi de grdklerinin yahut tahayyl ettiklerinin gerekolmadnn bilincindedirler; fakat yine de tam tersi bir durumun sz konusu olduunakendilerini inandrrlar. deolojinin operasyonlarnn sinema aygtnn operasyonlaryla nederece rttn ise bilmiyoruz bu raddeden sonra sylemeye gerek var m, ama gene desylyoruz ite belki vardr diye. Hem ideoloji, hem de sinematik aygt sembolik gerekliikuran birer fantezi makinesidirler. Yani ideoloji hakikaten de Althusserin dedii gibibireylerin gerek varolu koullaryla kurduklar hayal ilikinin bir temsilidir.15 Sembolik

gerekliin iindeki kurguyu ekip karrsak sembolik gereklii de ortadan kaldrmoluruz. Burada alt izilmesi gereken en nemli nokta Gerek ile sembolik gereklik


6/9

arasndaki farktr; denebilir ki hayli olan, Gerek ile sembolik gereklik arasndaki sanalkprdr. Gerekli bir yanlsama olan sz konusu sanal kpr yklrsa bilind tamamen

bilincin yerini alarak zneyi psikoza srkler ve hilie mahkm eder.

Rya gren znenin tamamen bilindnca ynetilmesinden farkl olarak, sinemaseyircisi ve fantezi kuran znede alg ksmen de olsa etkin vaziyettedir ve sz konusu yar-ak alg Gerei bir haz kaynana dntrp metaforlar vastasyla sembolik dzenetercme eder. Film yapmclarnn amac ise dorudan seyircinin bilindyla iletiim kurmakve bilind drtlere tekabl eden imgeler retmek, metaforlar ve metonomiler yaratmaktr.Bilindn oluturan da zaten ite bu denkletirme/tekabl srecidir, nk bilinddrtlerin adlandrlmasn nceleyen hibir ey yoktur. Lacann bilind, dil gibiyaplandrlmtr, sz ite bu yzden anlamldr. Bu balamda denebilir ki sinema, drtleri

bastrp metafor ve metonomi kullanarak nesneletirmek suretiyle toplumsal dzlemde kabuledilebilir ve sembolik olarak anlalr biimlere sokan ideolojik bir aygttr.

Hem film izleyicisi, hem de gndz ds, gereklik ilkesinin yerine haz ilkesinikoyarlar. Her iki durumda da kiinin grmekte veya hayl etmekte olduunun gerekten

gereklemekte olduu ynndeki bir yanlsamaya dair gnll bir inan vardr. Bu inanolmadan, fantezi kuran ya da film izleyen znenin herhangi bir haz duymas mmkndeildir. Bu etkinliklerin tek amac, tatmin edici olmayan gereklii telafi etmektir. Fantezilerve filmler toplumsal gerekliin destekleyicileridir; onlar sayesinde Gerek uzakta tutulur vezne ile hilik arasndaki boluk sanal bir kpr vastasyla korunur. Bylece metafor kavram

bastrmann bir rn olarak belirir. Metafor yaratma sreci bir imgenin daha etkili olacak birbaka imgeyle yer deitirmesini ierir. Metonomi ise bir nesnenin btnn temsil etmesiiin o nesnenin bir ksmn kullanmann rndr. Metafor ve metonomi bilind vetoplumsal gereklik arasndaki boluu doldurur. Onlar, bu iki dnya arasndaki araclardr.Lacana gre metafor younlamann, metonomi ise yer-deitirmenin rndr. Bu iki ifade

biiminin ok etkili olmasnn sebebi, bilindnn ileyiine literal olandan daha yakn

olmalarndan kaynaklanr. Dolaysyla Lacan, bilind dil gibi yaplandrlmtr,diyebilmektedir.

Grdnz gibi, hl bu gibiyi (like/comme) koruyarak, bilind dil gibiyaplandrlmtr derken ortaya koyduumun snrlar ierisinde yer alrm.Bilind bir dil tarafndan yaplandrlmtr dememek iin, gibi derim -kiher zaman bu noktaya dnerim.16

Bildiimiz haliyle sradan gereklik, derisi soyulmu etin ve deitirilebilir maskeninproto-ontolojik Gereine karr.17 Burada Zizek, John Travolta ve Nicholas Cageinbarolleri paylatFace/Off filmine gnderme yapmaktadr. Bu filmde, Travolta ve Cage

kendilerini, ne yaparlarsa yapsnlar kendi kendilerine kar koyduklar bir durum ierisindebulurlar, zira kendi yzlerinden ziyade birbirlerinin yzlerine sahiptirler. Mesaj, yzlerininardnda Gerein, derisi soyulmu etin, kendi kendimizle zdelememizi imknsz klan koca

bir hiliin bulunduudur. Toplumsal gereklik ve Gerek arasndaki boluk almtr ve heriki adam da kendilerini dmanlarnn rolne brnm halde bulurlar. Yzn kendisiGerei saklayan maskeye dnr. Burada, maskenin Gerei temsil eden bir metafor olmasdeil, yzn Gerei temsil eden bir metonomi olmas sz konusudur.

Baz filmlerin bu iki eliik durumu - maskenin Gerei temsil eden bir metaforolmas ve yzn Gerei temsil eden bir metonomi olmas durumlarn - birbirindenayrmadaki baarszl, bu filmlerin baarsdr aslnda. rnein David Lynch filmlerindesembolik gerekliin, hayli olann, ve Gerein birbirlerine karmas srecini

gzlemleyebiliriz. Mulholland Driveda, Hollywood kariyerinin balangcnda gen bir aktrisigrrz. Film onun dalma srecini anlatr. Hayal, Sembolik, ve Gerek kademe kademe


7/9

birbirine karr ve aktris de kurgusal olan, zihninde olan, bilindnda olan ve toplumsal olanarasnda ayrm yapabilme yetisini yitirir. Ancak filmin sonuna geldiimizde, onun gerekdurumunun farkna varrz. Hayatnn gerekliini Hollywoodun kurgusal dnyasndakaybetmitir. Bu kaybn at bo alan doldurmak iin uyuturucu ve alkol bamls olur.Gn getike artan bir biimde uyuturucu kullandka iindeki bo alan daha da byyerek

bilinli seimler yapmasn imknszlatrr ve onu kendi hayllerinin kurban klmak suretiyleyok olua srkler.18

Lacana gre yaratc yceltim ile lm drts tamamen birbirleriylebalantldr: lm drts (kutsanm) Alan boaltarak Ak-Alan, Bo,ereve yaratr ki dolaysyla eyin itibarna ykseltilmi obje iledoldurulur. te burada nc eit intihar ile karlarz: Bu intihar lmdrtsn, simgesel intihar belirtir gerekten deil ama sadece simgeselolarak lmek anlamnda deil fakat daha kesin, znenin kimliini tanmlayan

simgesel an silinmesi, zneyi onun simgesel ieriine ilitiren balantlarnntamamnn kopmas anlamndadr. Burada, zne kendini btn simgesel

kimliklerinden arnm, dksal artn asgarisine, bir para pe, gzdeki birpara toza, salt Alan-ereve-Bou salayan adeta-hibir eye edeer olduukaranlk evren iine atlm bulur ve burada nihayet, hibir ey deil fakatalann kendisi yer alr.Bylece bir dksal objeyi yce bir Alanda

sergilemenin mantnn, Hegelci snrsz Tin kemiktiryargsyla benzerilevleri vardr.19

Grnen o ki Hilik zuhur etmi ve sembolik dzen Gerek tarafndan bozgunauratlmtr. Artk ne bir byk teki vardr, ne de onun arzusuna tekabl edebilecek histerik

bir zne. Zira bilinli arzular gitmi, yerlerini bilind drtler almtr. Bilind drtlerin,zellikle de sk sk birbirlerinin maskesini takarak rolleri deitikleri bilinen lm ve yaamdrtlerinin tahakkm altndaki znenin neden kendi hayllerinin kurban olduunu idraketmekte glk eken okuyucularmza nerebileceimiz tek ey ise baa dnp bu yazytekrar, fakat bu sefer farkl bir gzle ve hatta mmknse yamuk bir bakla yenidenokumalardr.20

Atf Nesneleri


8/9

1 Louis Althusser, The Ideological State Apparatuses, [deolojik Devlet Aygtlar] alnty ev. Mehmet Ratip, MappingIdeology [deolojiyi Haritalandrmak], der. Slavoj Zizek (Londra: Verso, 1994), 1232 Slavoj Zizek, Yamuk Bakmak: Popler Kltrden Jacques Lacana Giri, ev.Tuncay birkan (stanbul: Metis, 2004), 73 Slavoj Zizek, deolojinin Yce Nesnesi, ev. Tuncay Birkan (stanbul: Metis, 1999), 1874 Quentin Meillassoux bahse konu speklasyon biimine Speklatif Maddecilik demeyi seerken, Ray Brassier benzer birspeklasyon trne Speklatif Gerekilik demeyi semitir. kisinde de ayn kalan szcn Speklatif szc olduugzden kaacak gibi deil. Belki de ite bu yzden biz de az nce speklasyon terimini kendimizden emin bir biimdezikretmi olmamza ramen bunun ne tr bir speklasyon olacan dillendirmemeyi semiizdir, kim bilir.2007 ylnda Londradaki Goldsmiths niversitesinde Ray Brassier, Quentin Meillassoux, Graham Harman, ve IainHamilton Grantn konumac olarak katlmyla dzenlenen bir konferansta Brassier tarafndan ortaya atlan speklatifgerekilik kavram insan aklndan, dncesinden, bilincinden bamsz gereklikler ve insandan bamsz kendinde-eylerolduunu ortaya koyan felsefi bir akmdr. Gerek Kta Felsefesinden, gerekse de Analitik Felsefeden radikal bir kopugerekletirerek Kant ve Hegelin uzants olan tm felsefi yaklamlarn, Meillassouxun Sonluluktan Sonra(After Finitude)adl kitabnda ortaya koyduu deyimle ballamcln(correlationism) dnyadan bamsz bir insan veya insandan

bamsz bir dnya tasavvur etmekten aciz olduunu iddia eden speklatif gerekilik hem yeni bir dnce alan, hem deyeni bir dnme biimi yaratmas balamnda nem arz etmektedir. nsan bilincinden bamsz kendinde-eylerin varolduu noktasnda birleen Brassier, Meillassoux, Grant ve Harmann felsefeleri arasnda pek ok fark da mevcutturaslnda. Ama biz imdilik birletikleri bu ortak nokta zerinden tartacaz speklatif gerekileri, zellikle de Meillassouxve Brassieri.Meillassouxnun Sonluluun Sonundan bir yl sonra yaymladHiliin zl(Nihil Unbound) adl kitabnda Brassier,Heidegger ve Deleuzen zaman ve lm okumalarnn eletirisi ve Lyotardn Gne Felaketi(Solar Catastrophe)

makalesinin bir yeniden okumas zerinden gnein 4.5 milyar yl ierisinde snerek dnyadaki yaam sona erdireceigereinin insan bilincinden ve dncesinden bamsz bir gereklik olarak grlmesi gerektiini ve bunun da hepimizinhlihazrda yaayan birer l olduumuz anlamna geldiini ne srmektedir. Her iki yazarda da karmza kan ortakzellik kendinde-ey olarak mutlan(Meillassoux) ve hakikatin(Brassier) var olabilecei iddiasn tayor olulardr.Benim iin nemli olansa kendinde-ey olarak lmszln veya sonsuzluun, lml ve sonlu bir varlk olan insandan

bamszlaan kimliksiz ve kiiliksiz bir bilincin a-nihilistik speklasyonlar dolaymyla politik bir ama iin kullanmasokulabilecei, sokulmas gerektii gereidir. Badiounun hakikat ve olay teorisinden hareketle, bir lmszn gzyle ve

bilinciyle tasvir edilen lmllerin dnyas mevcut-yap ierisinde gedikler amak suretiyle yeni hakikatlerin zuhur etmesinisalayacaktr kanaatindeyim.5 Slavoj Zizek and Ben Woodard, Interview, The Speculative Turn: Continental Materialism and Realism, eds. Harman,Bryant, Srnicek (Melbourne: re.press, 2011), 4156 Zizek and Ben, Interview, 4157 Zizek, deolojinin Yce Nesnesi, 186-78

Zizek, 1879 Sigi Jttkandt,First Love: A Phenomenology of the One, (Melbourbe: re.press, 2010),13410 Jttkandt,13511 Slavoj Zizek, Avatar, Avatarn ta kendisi, http://cengizerdem.wordpress.com/2011/03/12/slavoj-zizek-avatar-avatarin-ta-kendisi/12 Zizek, http://cengizerdem.wordpress.com/2011/03/12/slavoj-zizek-avatar-avatarin-ta-kendisi/13 Christian Metz, The Imaginary Signifier: Psychoanalysis and Cinema [Hayal Gsteren: Psikanaliz ve Sinema], alntyev. Mehmet Ratip, ev. Celia Britton, Annwyl Williams, Ben Brewster and Alfred Guzetti (Londra: Macmillan, 1982), 614 Metz, 43-915 Althusser, 12316 Jacques Lacan, The Seminar, Book XX: Encore, On Feminine Sexuality, The Limits of Love and Knowledge [KadnCinsellii zerine, Sevginin ve Bilginin Snrlar] alnty ev. Mehmet Ratip(New York: Norton, 1998), 4817 Slavoj Zizek, Did Somebody Say Totalitarianism?[Biri Totalitarizm mi Dedi?] alnty ev. Mehmet Ratip (Londra:

Verso, 2001), 18318 Biliyoruz ki ezelden beridir elenmek iin normdan sapmak gerektii gr son derece yaygn. Ortaadan beridir birlkedeki elencenin bolluu o lkedeki zgrlk bolluunun gstergesi olarak kabul ediliyor. Ve/fakat bu gr globalkapitalizmin geldii ve bizi getirdii noktada anlamn yitiriyor. Mesel reklamlara baktmz zaman gryoruz ki ourn insana verdii zevk ve yaamn tadnn daha ok karlmasna katklar balamnda deer atfediliyor. Bir mal ne kadarzevk verirse tketiciye fiyat da o kadar artyor. Zizeke gre global kapitalist sistem artk elenceyi kstlamyor, aksinezendiriyor. Dnyamzdaki elence meknlarnn bolluu ve elence sektrnde yaanan patlama bunun en nemligstergelerinden biri. Dolaysyla dnyamzdaki elence meknlarnn bolluuna kanp da insanln her gn ve her

bakmdan zgrlemekte olduu sonucuna varmak son derece yanl. Bilkis elence sektrndeki bu patlamay globalkapitalizmin insanlar boyunduruu altna alp onlar zgrlemekte olduklar yanlsamasna hapsederek salaka bir sevincemahkm ediyor oluu eklinde yorumlamalyz. Bu yorumu yapabilmemiz iinse ok elenmi ve elenceden bkp usanm
http://cengizerdem.wordpress.com/2011/03/12/slavoj-zizek-avatar-avatarin-ta-kendisi/http://cengizerdem.wordpress.com/2011/03/12/slavoj-zizek-avatar-avatarin-ta-kendisi/http://cengizerdem.wordpress.com/2011/03/12/slavoj-zizek-avatar-avatarin-ta-kendisi/http://cengizerdem.wordpress.com/2011/03/12/slavoj-zizek-avatar-avatarin-ta-kendisi/http://cengizerdem.wordpress.com/2011/03/12/slavoj-zizek-avatar-avatarin-ta-kendisi/http://cengizerdem.wordpress.com/2011/03/12/slavoj-zizek-avatar-avatarin-ta-kendisi/http://cengizerdem.wordpress.com/2011/03/12/slavoj-zizek-avatar-avatarin-ta-kendisi/http://cengizerdem.wordpress.com/2011/03/12/slavoj-zizek-avatar-avatarin-ta-kendisi/http://cengizerdem.wordpress.com/2011/03/12/slavoj-zizek-avatar-avatarin-ta-kendisi/


9/9

olmamz gerekmiyor; her ne kadar elenceden bkp usanarak eve kapanp bol bol kitap okumak ve Hollywood filmlerindendaha baka filmler seyretmek bu saptamay yapmay kolaylatrc faktrler olsa da...19 Slavoj Zizek,Krlgan Mutlak, ev. Mehmet znur (stanbul: Encore, 2001), 4120nl Alman dnr Friedrich Nietzschenin hilik istenci ve sonsuz dn kavramlarnn nl Avusturyal psikanalistSigmund Freudun daha sonraki almalar zerindeki etkisi ok gldr. Freudun metapsikolojiye dn ve akabindelm drts kavramn yaratmasnn temel nedeni, Darwine ok ey borlu olan bilimsel ve ampirik olarakgzlemlenebilen teorilerindeki boluklar bir eyle doldurmaya ihtiya duymasdr. Freud lm drts kavramndan,

bilimsel olmayan doasndan tr, rahatsz oluyordu, ama yine de haz ilkesinin tesine geebilmesi iin yaam drtsnekarlk lm drtsn kavramsallatrmas gerekiyordu. Bir nrobilimci olarak eitim gren Freud kendi kendisiyleelikiye dtnn ve hatta lm drtsnn her eyin balangc olduunu, yaam drtsnn yalnzca bir sonu, lmdrtsne kar bir savunma olduunu gstererek insan zihnine dair nceki almalarnda sergiledii tavra kar ktnnfarkndayd.Uygarln Huzursuzluu adl eserinde Freud okyanus hissinden, kiisel olarak hi tecrbe etmediini kabul ettii dnyayla

bir btn olabilme duygusundan bahseder. Tm bunlarn nda diyebiliriz ki belki de hyli speklatif bir kavram olanlm drtsn yaratmas Freudun okyanus hissinden yoksun olmasndan tr alan bir boluu boluu doldurmaabasndan baka bir ey deildi, deildir.Psikanaliz zerine adl eserinde, Freud drtlerin duygular rettii ve bu yzden her eylemin kknde drtlerin bulunduufikrini ortaya att. Drtlerin balangta her eylemin temelini oluturduu konusunda Freudla hemfikirim, fakat Freudunsylediinin tersine, ben duygularn yalnzca drtlerin tezahr olduklarn dnmyorum. Byle olmaktan ok, duygulard uyarclarn younluk seviyelerindeki deiikliklere tepki olarak ortaya karlar. D uyarclar nesnelere kar duygularyaratrlar ve drtye denk gelmek zere retilen nesnelerin duygusal nitelii sayesinde drtler doyuma ular. Ama bir

nesneyi arzulamay reten tam da bu denk gelme srecidir, ki bylece bilind drt, bilinli arzuya dnr.1920 ylnda yaymlanan Haz lkesinin tesinde balkl makalesinde, Freud drt kuramn gzden geirmi ve lmdrts kavramn ortaya atmtr. Bu gzden geirilmi drt kuramnda, Freud yaam drtsnn hem cinsel drtlerihem de kendini koruma drtlerini ierdii ynnde bir kavramsallatrmaya bavurmutu. lm drtsn ise bir kendikendini yok etme drts olarak tanmlanmt. Bylece Freud balangta cinsel drtlerin sadist unsurlar da ierdiklerinedeinmiti. Narsisizm zerine (1914) adl eserinde gelitirdii ilk drt kuramnda Freud saldrganln yaam drtsnedahil olduunu ima ederken, Haz lkesinin tesinde adl almasnda ele ald ikinci drt kuramnda saldrganlkinorganik hale dnmeye ynelik bir isten olduundan benlie kar yneltilmekte ve kendi kendini yok etmeye yardmcolmaktadr. Bu resme gre, eer adaptasyon hayatta kalmak iin zaruriyse, o halde saldrganlk yaama kardr ve lmdrtsnn tezahrdr.Dnce beyinin bir rn olduuna gre ve birok psikanalistin dorulayaca zere metafiziksel olaylar psikosomatikolaylardan olutuuna gre, beden (soma) ve akl (psyche) arasndaki alan doldurabilecek tek ey bir fantezidir. Bu fantezi(Ben) bu ikisi arasndaki hilii temsil eder; onlar ayrrken birletirir. Drtlerin kayna hususunda Freudun kuramna

katlmyorum. Ama ben de bilinli arzular ve bilind drtler arasnda bir ayrm yapyorum.Lacann bu alandaki katks bilind drtlerin d koullar tarafndan ekillendirildiini ve bilinli arzularadntrldn farketmesidir. Ne var ki, benim iin Lacann kuram, Donald Winnicottun szleriyle ifade edecekolursak, tpk Hobbesun modern iktidar tasvir etmek iin kulland Leviathan metaforu gibi, psikosomatik olaylarsosyopolitik bir balama yerletirmeye yarayan salt bir geiken nesne (transitional object) olarak kalmaktadr.

(c) http://cengizerdem.wordpress.com/, Girne, 2011.
http://cengizerdem.wordpress.com/http://cengizerdem.wordpress.com/

Documents

Kendi Hayâllerinin Kurbanları Olarak Slavoj Zizek’in Film Karakterleri - Cengiz Erdem