KTAB- MELK DANMEND GAZ-DANMENDNAME Dr. KR AKKAYA

Ancak ilgili evrelerce tannan, imdiye kadar yurdumuzda , yurd dnda biri Leningrad, dieri Pariste olmak zere iki nshas bilinen D a n i m e n d n a m e ' n i n son zamanlarda Sivasda bir nshas daha ele gemi ve Dil ve Tarih- Corafya Fakltesine mal edilmitir. Ktphanelerde ve husus ellerde daha baka nshalarn da bulunduu muhakkaktr. Nitekim Yargtay yesi Sayn Aleddin Alpay, orum nshasnn bir suretinin stanbul'daki husus ktphanesinde olduunu syledii gibi Sayn Hseyin Namk Orhunda da Niksar nshasnn bir kopyas bulunmaktadr. Dil-Tarih ve Corafya 1 nshas 16 X 22,5 sm. byklnde her sahifede 18 satr olmak zere 225 yapraktr. Kitap aslnda mensur yazlmtr, fakat ekserisi methiye mnacat karakteri tayan manzum ksm da 2994 msra' tutmaktadr. Kitapta mellif veya mstensih yerine ktip nvaniyle iki yerde Abdl-veli (S. 340 ve 383), drt yerde Veli Abid (S. 297, 426, 447, 450) ad gemektedir, Yazl intinsah tarihi son sayfadaki (Bilmek istersen bu hattn tarihini ey hmam, hezar sed nved nh bil tamam) beyti ile 1199 olduu tasrih edilmektedir. Orhun nshas ise aa yukar ayni hacimde ve 430 sayfa olup sayfalar biraz daha ska yazlmtr. Son sayfada (Bilmek istersen bu hututun tarihini hey hmam, dl nun' gayn'le kldk kelm biz temam) mazmun ile 1054 de yazlm olduu ifade edilmesine ramen, ktip olmas gereken, Seyyit Hasan bin (Seyyit) mer imzasndan sonra rakamla 1192 nin bulunuu ikinci intihsah tarihi olsa gerek. Bu iki nsha, baz iml ve mnferit kelime deiiklikleri dnda, metin bakmndan biri birinin ayn olup, yalnz Orhun nshasnda, muhtelif paralara dalan ve srf edeb mahiyette olan, elli beyit fazla bulunmaktadr.

Sayn Profesr Mkrimin Halil Ynan'n "Seluklular devri,, tarihinde "Elimizde bulunan destan,, suretinde vasflandrdklar (S. 90) nshann hususiyetlerinden bahsedilmediinden, karlatrma imkn olmamakla beraber, verdikleri zete gre muhteva bakmndan farkl olduu intiba uyanmaktadr.

Gerek Diltac, gerekse Orhun nshalarnda tarihi l'nin Mirkt l-Cihat adl eserinde I. veya II. Muradn emriyle Tokat dizdar Arif Ali tarafndan, II. Izzeddin Keykvus'un mnisi bni Alnin yazd asl,

1 Srf pratik maksatla bundan sonraki tekrarlamalarda Dil ve Tarih-Corafya

unvann Diltac suretindeki ksaltma ekliyle kullanacam.

132 KR AKKAYA

fakat tertipsiz okunaksz nshann dzenlenmek suretiyle, yazld kayd yoktur.1

Mevcut el yazmalarn bir arada toplamya imdilik imkn olmadna gre eserin metin tenkidi ve bununla neri bahis mevzuu olamaz. Yalnz Diltac ile Orhun nshalarndan; teferruata varmakszn, yaptm karltramada edindiim intibalar belirtmek isterim:

1 Kitapta mellif veya mstensih yerine kullanlan ktib nvan, bana yle geliyor ki, asl metne kendisini mdahaleye hakl grmiyen, fakat iir ksmnda bir hadde kadar serbestiyi makul sayan bir ahsiyeti ifadeye yarasa gererek. Mesel kitabn deeri bakmndan en nemli n tekil eden telif tarihi dnda Diltac nshasnda farsa say ile "Hezar sed nved nh bil tamam,, denmesine kar Orhun nshasnda ebced hesabiyle "Dl nun gaynile kldk... tamam,, denmektedir. Buna gre eseri ilk defa tertipliyen Tokat dizdar Arif Alinin ayni yerde tasnif tarihini zikretmi olmas akla yakn gelir.

2 Kitabn orijinal telif tarihi hakknda geri bir iz yoktur. Lkin tertip ve tasnif tarihi hakknda bir noktann olduka nemli bir dayanak tekil ettiini sanyorum. Diltac nshas, hatime ksmnda Dnimend ve Seluk Oullarnn tarihesini birka satrla anlatmaya altktan sonra manzum olarak dnyann fanilii hasbihali srasnda "Kani cihann ilk ah Keyumers .. . Kani Dahhak . . . Kani ol ahi skender . . . ibaresini mteakip (S. 445 st. 14) de "Kani Fagfur, kani Hsrev'u ya Hakan,

1 Sonradan okumak frsatn bulduum orum Halkevi dergisinde orum'da

bulunan Danimendname zerinde, esas it ibariyle ihtiva ettii mahall tarih bilgisini tantmak dncesiyle hareket edildiinden, mellifi ve telif tarihi bakmndan gerei gibi incelenmedii intiba uyanmaktadr . Nazmi Tombu Danimendname ve Mirkat l-cihat balkl birinci yazsnda (Say 21, sf. 654), Mverrih Ali'nin Mirkat l-Cihat eserindeki mukaddemede Defterdarl zamannda, Niksar 'da ele geirdii Murat Hda-vendigr emriyle Tokat dizdar Arif Ali'nin melik Izzeddin Keykvus 'an mnisi ibni Al 'dan iktibas ederek yazm olduu fersude bir k i taptan alarak telif ettii suretindeki ifadesini naklettikten sonra bizi asl ilgilendiren, orum'da bulunan Danimendname hususunda ksaca u bilgiyi vermektedir 1

orum'da elyevm iki nsha mevcuttur. 1 Karaca kyl nam dier Koma olu (Halen ky ktibi) smail taraf ndan 1322 de istinsah edilmi. 12X17, 12, satrlk, 253 yaprak. 2 orum ktphane memuru Eref Ertekin'in 1325 de ihtiyar bir kadndan ald nshadan istinsah edilmi ise de noksandr.

Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi taraf ndan birinci neriyat kongresine Trk harfleriyle neri teklif edilen eserler meyannda Tokat dizdar Ali Danimendna-mesinin mevcut olduunu grdk. (Kongre zabtnamesi S. 296). Bu eserin asln gremediimizden elimizdeki mellifi mehul Danimendname ile mnasebeti derecesini tayine imkn bulamadk. Yalnz buradaki (orum) nshasnn ne Tokat dizdarnn ne de l'nn eserinin ayni olmad zannndayz .

kinci yazda ise (Say 27 sf. 848) grlyor ki Mirkat l-Cihat, elde mevcut yazma Danimendnamedeki vakay slp ve ifade tebdili suretiyle aynen tekrar etmektedir denmekle Tarihi li'nin bu eserinin mahiyeti ifade edilmek istenmektedir. orumlu dergisinde Danimendname hakknda bilgi bulunduuna dikkatimi ekmek lutfunda bulunduumdan dolay aziz dostum Aleddin Alpay'a bilhassa teekkr ederim.

KTAB-I MELK DANMEND GAZ 133

Timur' Bayazid mihri Sleyman,, kaydna gre musannif Timur ile Bayazt vakasn bildiini ifade etmi oluyor. Yalnz Bayazidden sonra "mihri Sleyman,, tabiri askda kalyor. Vaka akibinde "Cihan sultanlarnn cmlesinden ye i d i . . . tahtn yel zre yrtt,, ifadesiyle kutsal tarihin nl peygamberini kasdettii intiba uyanyorsa da "mihr tabiri manasz kalyor. Orhun nshasnn bu nemli noktay aydnlattn sanyorum. nk burada (S. 425) ayn msra "Timur Bayezid mir Sleyman,, eklinde olduuna gre mir tabiriyle Yldrm Bayezidin olu emir Sleymann kasdedildii intiba uyanyor. Buna gre Dani-mendnamenin faslalara ayrlmak, manzum ve mensur olarak yazlmak suretiyle tertip ve tasnif edilii II. Murattan az nceye raslar. Bununla beraber kesin hkm verebilmek iin dier nshalarla karlatrmak lzmgelmektedir.

Eserin mahiyet ve deeri: Danimendname geri tarih destan karakteri tamaktadr. Fakat aada grlecei zere, bizzat kronolojik ed taknd yerde dahi malm olan anlamda tarih kaynak olmaktan uzak olduu gibi kitabn sonunda Danimendler ve Seluklar hakknda verdii krk dkk malmat da yanltr. Fakat kltr tarihi bakmndan faydalanacak cihetleri vardr. Kitabn esas mensur olduuna, manzum ksmlarn tabiat tasviri yannda din - tasavvuf paralar da tadna gre, destan karakter ikinci derecede kalmaktadr. Onun iin "Danimendname,, yi gerek ekil, gerekse muhteva bakmndan "tarih kahramanlk roman,, suretinde vasflandrmak daha doru olur kanaatindeyim.

Danimendnamenin asl deeri edebdir. nk ilkin 14. veya 15. yzylda yiitlik konusu zerine trke bir romann yazlm olmas, ikincisi: birok tekerrrlere, yavan klielere ramen sonralar ok mergup olan bir taraftan Mevlidde, dier taraftan Krolu trksnde ekillenerek zemin ve zaman bakmndan hayli yaylan motif ve ifade ekillerini ihtiva etmesi, ncs: z trke kelime haznesinin zenginlii ile dikkate deer gramer zelliklerini ihtiva edii1 ve nihayet dn, ziyafet, sava, mtareke sulh - harb geleneklerini nakletmesi gibi hususiyetler eserin ihmal edilemiyecek deerler tamakta olduunu teyit eder.

Danimendnamenin dil, edebiyat ve motif nevinden ekl zenginlii dnda dikkate ayan olan zellii, eserde esmekte olan psikolojik hava, hkim olan ruhtur. Eser, islm dininin sekin mmessillerinin harikal uralarn dile getirmek dncesiyle kaleme alnd halde bir taraftan Mslman-Trk serdar Danimend Gazininin sa eli olan Artuhi'nin bir Trk anadan, hem de bozkrlarn hkmdar aslan hie sayan baya mitolojik bir hviyet tayan bir anadan, doduu nakle-

1 Danimendnamede gze arpan trl gramer hususiyetlerini ayrca tesbit etmek

her halde faydal olur, sanrm.

134 KR AKKAYA

dilmekle mill benlie stn bir yer veriliyor. Dier taraftan Rum yiitlerine olaan st kuvvet ve kudret izafe etmek, Hristiyan papaslardan bahsederken ak sakall, nuran imali zahit ve saire eklinde dmana sempati gstermekle insanlk ideali gerei gibi besleniyor. Hatt Rum kayserine halife, hkmdarlarna sultan demekte beis grlmyor. Rum ileri gelenlerinin Karatekin, ltekin suretinde trke, prenseslerinin Glnu vesaire suretinde adlandrlmalar da dikkate ayandr. Acaba bu ite Bizansllarn teden beri snrlara yerletirdikleri Peenek vesaire Trk unsurlar bir rol oynuyor mu?

Eserin zetini vermeden nce gze arpan baz tabir ve slp hususiyetlerine temas etmek istiyoruz. zetteki enilerden ksmn anlalaca zre nkil idiomatik ifade kullandndan halkn makbul olan yuvarlak rakamlar, kafiyeli tabirler, hatt kalplam msralar mnasebet aldka tekrarlanyor. Mesel Danimendnamenin tarih mahiyet tayp tamad hususunda cidd eserlerde mnakaa mevzuu tekil eden l "hicretten 360 yl gemiti (S. 6.),, ifadesindeki rakam bata gelir. Nitekim (S. 133) yz alm nkus avaz geldi, (S. 104) sakfinde yz altm rhban var idi. . . denmektedir. Bundan baka u tabirlere ok rastlanr: her kl darbesi eer kana kadar hasm ikiye bier. Kl kalkan deler, drt parmak oturur. Sava, ks ve nakkarelerle iln edilir, rhbanlar nkus alar, zemzeme klarlar, hafzlar kuran okur, gaziler tekbir getirirler. Akam olunca tabl y vurulur, mtareke olur. Sava balarken sancaklar dikiliyor, etin savalarda halife alemi ekiliyor. Bakumandan - Rumlarn dahi - lem dibinde yer alyor. Yrylerde nc, mtarekelerde emniyet nbetileri, dmann durumunu anlamak iin sistemli bir suretde, kadn, papas kyafetinde, haberci katiyen ihmal edilmiyor. cabnda bizzat Danimend Gazinin kendisi tebdili kyafetle nemli haber ediniyor; dier taraftan dmana yanl haber veriyor. ptida tasavvura uygun olarak gerek slm, gerekse Hristiyan bakumandanlar ayni zamanda ba pehlivan.

Tehlikeli silh ifade iin "ark oku, mancnk ta attlar... neffa-diler neft okun attlarneft alevcileri yangn okunu attlar. Atebar tfenkler patlattlar,, deniyor.

Savan kztn anlatmak iin "atlar kinemesinden, erenler narasndan, nakkare avazesinden, kl akuldusundan, grz gpld-snden lem zelzeleye, velveleye varmt... yle kan revan olup yrd, kan buhar hava yzn brd,, denmektedir.

Nihayet nemli anlarda, etin durumlarda mucizeli dualar, Hzr aleyhisselnun yardm, ryada Battal Gazi, hatt bizzat Peygamberin kendisi imdada yetiiyorlar.

Danimendnamenin ksa, fakat zl bir zetini karmak pek kolay olmad. nk ktibinin de dedii gibi:

1 Trkiye Tarihi Seluklular devri, Mkrimin Halil Ynan, S. 92.

KTAB-I MELK DANMEND GAZ 135

Bir mevve yazda bulduk an, eskimi evrak ey canm can. yle kim okumaa kabil del, gren an der ki bu trki del. Eyle yazmlar an kim sz ok, evvel hr sznn bir fasl yok. Yazdm an on yedi fasleyledim, okuyana nazmile nesreyledim.

Konu ok kark bir durum arzetmektedir. Buna ramen gerek ifade, gerekse mevzu bakmndan dikkate lyk olanlarn mmkn mertebede nakletmeye altm.

Kitabi Melik Danimend Gazi'nin zet i "Haz Kitabi Melik Danimend Gazi,, baliyle besmeleden sonra

"Evvel Allah getrelim dile, diyelim Allahu ekber derdile suretinde balyan manzumede Melik Danimendin kssasnn nakledilecei sylenmekte, asl metin "Raviler yle rivayet ederler ki n Battal Gazi kssas tamam oldu, Abdlvehhap Gazi ve baki gaziler hirete intikal ettiler... Malatya ulular cem' oldular ve bu ehre bir serasker pehlivan gerek dediler., eklinde balamaktadr. Kitap bir mukaddime 17 meclis (fasl) ve bir hatimeden ibarettir. Her meclisin ba ve sonunda, esas itibariyle edebi karakter tayan, nadiren hdiselere temas eden manzum birer para bulunmaktadr.

Hicretin 360. ylnda Malatya ehri ileri gelenleri, Battal Gazinin torunu Sultan Durasan'la, (Malatya emiri) merin kz tarafndan torunu olup Danimend lekabm alm olan, Melik Ahmedi serasker pehlivanla lyk gryorlar. Her iki yiit gndzleri silhorluk taallm ediyorlar. Melik Ahmed geceleri sabahlara kadar da ilim reniyor; mkllerini ryada Peygamber zyor. Melik Ahmede Peygamber, Sultan Durasana dedesi Battal Gazi, ryalarnda gaza etmeleri gerektiini sylyorlar.

ehir ayannn karariyle Eyyb bin Yunus ile Sleyman bin Nu'man halkn setii bahadrlara halifeden izin almak zere Badada eli gidiyorlar. Halife "Muradnz Allah vere, am ilini Kuds kenarna dein firenk tutmutur, mslman erisi gerektir kim ol ili alalar, Rumdan yana varalar,, der. Eliler: "Malatyada iki yiit koptu, hem sizin aslu-nuzdandr, halk diler ki halife hazreti destur vere ki ol ili aalar,, diyorlar. Halife Melik Ahmedle Sultan Durasan adna ferman yazdryor, Battal Gazi lemini, Ebumslim alemini, yirmi ift altn nakkare . . . yz yk hazne ve hil'atlar veriyor. Eliler Malatyaya dnyorlar. Pehlivanlar ve serdarlar ad oluyorlar. Mnadiler slm erisini gazaya davet ediyorlar, krk bin er toplanyor.

ierisinde: "Seher yeli meer bir vakt ururdem, karanguyu havadan srd ol dem. Ald lleve kubbe kenar, kar leme altndan fenar gibi renkli paralar bulunan bir iirden sonra slm ordusunun harekete getii yle tasvir ediliyor: nkim sabah gnei Kaf kullesinden ba getrd, lemi mnevver eyledi, kaygl gnller ald, ad oldular. slm erisi heman dindiler . . . ncler gn domadan hareket ediyorlar;

136 KR AKKAYA

arkadan serdarlar ve nihayet Melik Danimend Gazi ile Sultan Durasan atlanp yola revan oluyorlar, lbis1 suyuna varp orada karar klyorlar. Her iki serdar dolarken Battal Gazinin imar ettii Sivas harap bir halde gryorlar. Maiyetlerindeki Sleyman bin Nu'man mslman muhafzlarn ierisinde muhariplerin sakland sandklarla, hazine getirdikleri suretinde hile ile ehre giren Rumlarn tuzana derek mahv olduklarndan, bu arada Abdlvehhap Gazi ile Ahmed Durann ehit dtklerini anlatr. Melik Danimend Sivas kalesini ve denize kadar olan Canik vilyetini inaallah imar edelim, deyp karargha dnyorlar.

Ertesi gn sava pln grlyor. Sultan Durasan, Konstantiniye-den yana varalum, yani slambolu aalum, zira ceddm mescidi ondadr, der. Melik Gazi orduyu ikiye blelim, birisi Kayserin harektna mani olurken deeri serbeste futuhat yapar, der. Bu suretle iki serdarn harekt blgesi de belirir. Melik, Dokye ( Tokat) , Sisye ( Gmenek ), Harsahos ( Niksar ) Canik kapsna dein, Krkriye ( Zile ), Harcana ( Amasya ), Sinopya ( Samsun ) ve Kaan ( Turhal) dan yana vilyetleri aalum der. 2

Serdarlardan Sleyman bin Nu'man; Eyyub bin Yunus, Davuldur aka, Kara Hasan ve Sultan Durasan, bu ehirlerin adlarn nereden bildii sorusuna, Melik Gazi ryasnda Abdlvehhap Gazinin sylediini, Battal Gazinin, elinden tutarak gezdirdiini syler. Sultan Durasan 20 bin erle stanbuldan yana, avuldur aka'ya iki bin, Kara Tona'ya iki bin er verirler ki bu yana deniz kenarna Karaman dalarndan yana ol illeri aarlar. Kara Hasan, Eyp, Sleyman, Danimend Gazi ile savaa karar verirler.

Melik, Sivas kalesini yapalum, eya ve erzakumuzu kalede alkoruz, buras merkezimiz olsun, der; Melik Gazi atla civar dolarken bir erle karlar; acayip heybetlu ve salbetlu, sanasn kim bir nerre (=erkek) dev. Gaziyi grnce: Ne kiisin, kendi ayanla kabrine geldin, benim heybetimden buralardan devler gemez, diye arr. Sng ile, kl ile, her trl silhla vuruurlar, gece olunca ayrlrlar. Melik abdest alr, namaz klar. Kfir yiit taama oturur, grr ki Meliin taam yok. Aralarnda yle bir konuma olur:

Ol yiit gel taam yiyelm. Danimend Gazi seninle taam edersem, ayruk ceng etmek olmya,

zira tuz ekmek yemi oluruz.

1 i 'Frat' n amaktan kp tadnn eker gibi olmasna kar lbis rmann Dzah-

daa k, tadnn zakkum, renginin meyhor olmas tavsifine, Malatya ile Sivas arasnda bulunmas dolaysiyle her halde tuzlu ve kzl renkli Kzlrmak kastedilmektedir. lbis kelimesi de blisten bozma olsa gerek.

2 Gerek yer adlar, gerekse ahs adlarnn ou benzetme olduklarndan hakiki

telffuz ekilleri zerinde fazla durmadk. nk metnin kendisinde dahi ayn adlarn trl yerlerdeki, yazlilarnda..bitlik. yoktur,.

KTAB-I MELK DANlMEND GAZ 137

sen ayru yegil. olmaz, veliyyi nimetim olursun, yarn seninle vuruursam kfran

nimet olurum. Yiit yedi iti, tamburesin ald, alarken zari zr alad:

Medet ki bdil bmre kaldm, Medet ki ak elinden zre kaldm. Eer cana erimeden lrsem, Kyamet hasretiyle nre kaldm.

Melik Gazi sabaha kadar Kur'an hatmeder, sabah namazn kldktan sonra silhlanr karlarlar, hamle klarlar. Trl silhlarla vuruurlar nihayet Melik hasmnn gsne oturarak hanerle ban kesmek ister, grr ki bir ay yzl yiit. Melik: gel mslman ol seni azat edeyim. Yiit, ger mslman olursam aceb yarime ereyim mi? mslman ol her ne iin var ise Hak tal inayetinde bitirem. Yiyit mslman olur. harikah bir Trk anadan doduu hakkndaki garip hikyesini anlatr: Battal Gazi Hindistana gidince Rum Kayseri Malatyaya sefer etmi, Malatyada lim ve fazl kii olan Abdurrahman Horzumi'nin kz da esir dm. Kayser bu kz babasna balam, obanlarla byyen kzn heybetinden kurt, aslan davara yanaamazm. 12 bin ere hkmeden, 40 avreti olduu halde olu olmayan babas annla cem' olur, bir yldan sonra kendisi doar, Artuhi adn korlar. Kendisi de bir gn Amasya yrelerinde avda bir kza ak olmu; meerse Amasya Sultan, Rumilerin halifesi, Kayserin amcas ahi addat'n kz Efrumye Bn imi.

Artuhi: Yedi yldr kim ol kzn akndan yanarm. Meer senin devletinden ol kz b?na vara. Ben canm yolunda kurban klam, der. Melik, Artuhiye: bin, Amasya'dan yana varalm, der; yolda Efrumye'nin Kayserin cihan pehlivan, Rumlarn beylerbeyi Nestor'a gelin gideceini haber alrlar. 12 bin muhafza pusu kurarak saldrrlar. Artuhi'nin narasn iiden Efrumye, kar koyacakm gibi, hile ile kelepeyi zdrr. Has atlardan at getirirler, Efrumye arslan gibi srar, kl eker: Benim Efrumye Bnu, ah addatn kz, Muhammed Mustafa'nn krna, dini slmn kurban, Melik Denimend aya topra, deyp ortaya atlr. Hep birlikte eriyi tarumar ederler.

Melik, Efrumyeye: Nice oldu kim gelip bize yar oldun? der. Efrumye ryasn anlatr: misli grlmemi bir ban ortasnda, etrafnda st, bal, su ve arap akan drt rmak arldyor. Kimi altn kimi gm drt katl bir kk. Deme (=her) pencerede asl kafeslerde ttiler, kumrular tyor, pencerelerden ud ve amber kokusu dalmakta, katlardan nur yaylmakta: ieri girdim, deme lalden, duvarlar altndan. Bir taht grdm yakuttan, ayaklar zmrtten. Ol tahtn zerinde bir kii grdm, oturur, amamesi nurdan, iki blk sa iki yanda asl, yle kim vasfolmaz. Grnce yzn hayran kaldm... Hulle giymi, ta urunmu bana, nuru dolmu iine hem dana... Bir melek beni

138 KR AKKAYA

ieri ald. Ol server kim taht zerinde otururdu, merhaba ya Efrumye ! dedi. Ben ba kodum, alk ettim, siz kimsiniz; dedim. Ol server eyitdi... Enbiyann serveri, mahlkatn yerei Muhammed Mustafa, bu oturanlar mam Ali, Hasan, Hseyin, Hamza ve Abbas. Cmlesi bana ikram ettiler. Resul Hazreti bana "gerek kim sen mslman olasn, Hak tal Artuhiyi sana hell etmitir ve hem sizin sayenizde Rum vilyetleri alup mslmanlk ola,, dedi. Bir kadeh erbet verdiler itim, kamu kfr kalbimden kt, mslmanlk dab vcudumda muhkem oldu, sdk u ihls ile mslman oldum.

server ad olup nce tantklar nurani grkl, ak sakall zahid Harkil rahibin Toros kasrnda ulu Ribattaki kilisesine dnyorlar ve geceliyorlar.

Elinden nianls alnan Nestor nakkareler vurdurur, altm rhban zemzeme klar, 20 bin kii toplanr, Ribat kuatrlar. kahramandan Efrumye, babasn esir alr; srkliyerek Danimend'e getirir. Grcistan'dan iki bin er kagelir; ulularna udit derler. Savalar tekerrr eder, Ermeni ilinden Mehram elli bin erle gelir.

Danimend Gazinin hayli zaman uzak kaldn gren maiyeti Sleyman bin Nu'man rhban kyafetinde soruturmaya kyor. Artuhi ile Rum vilyetini harap ettiklerini, Ribata girdiklerini reniyor. Artuhi ar yaral perian bir halde ribatn avlusunda yatarken Tanrya mna-caat zerine duvar yarlyor, yeil donlar giymi ak sakall bir pir geliyor, eliyle Artuhi'nin yaralarn svayor, hatt cenk meydannda kesilip de kalan bir elini de yerine koyup dua ediyor, Hak talnn emriyle hepsi iyi oluyor. Meerse bu Hzr peygamber imi. Melike selmn ve kendilerini skntdan kurtaracak bir duay iletmesini sylyor.

Devam eden savalarda Mehramla oullar Kiryas ve Mihras lyorlar. Sleyman bin Nu'man kfir erisinin okluunu gryor, slm erisini getirmee Sivas'a gidiyor. Bu ara Nestora haber geldi kim Samiye (Sinop!) ss Mehranos ve Sinabiye (Samsun!) ss (sahibi) stifanos 60 bin kii ile gelr, kamusu Frenkdir, Urustur, erkedr, derler.

Savalar kzr, Melik sert hamleler yapar, at Frenk ark oku ile yklr. "Melik Danimend Gazi, ol din canbaz yayak tekbir getirp duruurken toz belrd bir da bandan, yel toza dokundu iki pare oldu, iinden slm erisi ka geldi. Halife alemi ve Ebumslim sanca, yemin ve yesar saflar ektiler,,. Nakkareler alyorlar, hafzlar Kur'an okuyor, gaziler tekbir getiriyorlar. br yanda rhbanlar nakus alyorlar, zemzeme klyorlar. Sava arasnda Melik, Nestora bir yumruk indirerek atndan ykar, kfirler alp karrlar. Dman perian, hayme ve hargh brakp kaar. Ganimet toplanr; 40 yk mal, 50 karavu, 100 kul halifeye ayrlr. kalan eriye balanr.

KTAB-I MELK DANMEND GAZ 139

Tokat kalesi sava ve desise ile alnr. Deryanos kilisesiyle Sak-finde yz altm rhbann bulunduu ulu kilisenin zaptnda azndan ate saan sihirli ejderha, askere dehete verir. Hzrn verdii dua bereketiyle sihir bozulur. Devam eden savalarda Artuhi esir der.

Birok kilise ve kalelerin zapt zerine hristiyanlar Nestora yardma koarlar. Menkuriye (orum), Kastamonu, Gerede haddine, deniz kenarna dein, Kayseriye, Nikonya, Harsonosya, Canik, Grcistan, Sancar, Aleman, Ahlat ve Ermeni kamu millet dva kldlar ki slm erisiyle vurualm. ki yz seksen bin er toplanr, Nestorla addat hazine aup bahi klarlar.

Tokatllar Sisye (Gmenek) halknn tecavzlerinden ikyet ederler. On iki bin kii varr, grrler ki Sisye kalesi nnde deniz gibi bir rmak, zerinde ulu bir kpr. ehirdeki kilise ulu bir kaleye benzer. yz altm alt kilise vard. Hemen kfire hamle kldlar, yer yz pamuk gibi atld, erenler narasndan, atlar avazesi, cebe, ceven akldu-su, grz gpldsnden, tabl u nakkare avazndan kulaklar sar olur.

Ngh yz altm nkus avaz gelir, meerse Kemah Beyi Mik-nas kardei Tekin ile 20 bin erle gelmi Bayburt beyi Anutekin erisini tevik ediyor, nce kale dndakiler, desise ile kaleye girilerek iindekiler kltan geiriliyor, adam kan yer yzne yrd, kan buhar hava yzn brd. Kalede sa kalanlar mslman olurlar, mescid yaplr; kad, hatib, imam tayin edilir. Hasan bin Eyyp kaleye hkim (vali) tayin edilir.

Nestor ve addattan nme gelir: ettk kim illeri harap klarsn. Artuhi ve Efrumyeyi gnderesin, yktn kaleleri yapasn, tut bizim szmz, sevindr zmz, yz kul, yz karavu, yz at, yz katr, yz yk mal verelm. Eer yok der isen sana bir i ederiz ki lemde destan olur.

Danimend Gazi: Ben ki Melik Danimend'im, sen ki addatsn, iman getirp slm olasn, iln ve vilyetnle elmden kurtulasn ve ill ne seni koyam ne ehrini, yle kim neslnizden bir diri komaym. Nestor ard kim ey Ehlisalip bilmi ol kim Muhammedler oald... Kfirler iki yz yetmi bin askerle harekete geerler; nc Sinap Beyi Todori, ardnca Samsun Beyi Mkrdi, sonra Engr Beyi ve tamam Beyler Turhal nnde bulunduunu haber aldklar Melik Danimende baskn yaparlar. Eyyp bin Yunsu, Sleyman bin Nu'man, Abdurrah-man, Abdullah esir derler. ok mell olan Melik ilkin Todori'nin kardei Nikola'y, sonra boyu minareye benzeyen Todori'yi klc ile helak eder. Sonra tecavz eden Turhalllar, karargh terk etmi gibi yaparak, aldatp kaleden karr ve kltan geirirler ; pek ok ganimet alnr.

Krkrye (Zile) nn ah skender tarafndan kurulduu, ierisindeki bir pnara Zlkarneyn dendii ve saire anlatlr. Fakat kale Beyi Emiran mancnk ye neftzen kullanldndan harb yoluyla alnamaz.

140 KR AKKAYA

Sonunda Bitragos adl bir rahip, peygamber tarafndan gnderildiini, kendilerine kalenin gizli yollarn gstereceini syler ve bu suretle Zile alnr.

Melik ryasnda Peygamberin kendine iltifattan sonra Artuhi ile Efrumyenin dnlerini yapmasn emreder. Melik byk tren yapar. Yzlerle uak, kle, cariyeden baka yz tahta atlas stanbuli, yz tahta kzl altunla dokunmu zerbeft hediye ediyor. erbetler iilp nikh kylyor. Ziyafet iin bin koyun, iki yz kara sr, yz at boazlyorlar. Elvan ballar, yalar ve pirinlerden baka her trl yiyecek ve iecek hazrlanyor. Alar kotarlyor, honlar dklyor, Kur'an-lar okunup dualar klnyor. Efrumye ile Artuhi gerdee giriyorlar.

Birka gn sren av ve saire elencelerinden sonra bini yayak, kalan atl on sekiz bin asker toplanr. Dier taraftan Zileden kaan Nestor drt yana feryatnameler salar ve dahi Sinop, Samsun, Harbagn (Halknbed, Halkunye) kalesiyle Canik, Trabzon, Grcistan, Ermen ve Ahlat il ve vilyetlerinin cmle ah olan addat'a nme gider. Melik Danimendin daim muhbiri sadk Yahya bin sa adl casusu addat'a giderek dost grnp yanl haberler verir. Efrumya da ayn rol oynar. Melik kendi ordusunu ikiye ayrr, biri Nestora, dieri addat'a kar. Sabah namazndan sonra nakkareler, borular alnyor, asker atlanyor, Melik, alemin dibinde duruyor. addat ordusu da atlanyor, nakuslar alnyor ki lem yankulanyor, rhbanlar zemzeme klyorlar, sava balyor.

Dier taraftan Nestora kar giden Artuhi ve Efrumye ordusu karlayor. Sinbat on iki bin, Bediros on iki bin eriyle geliyor, ok zayiat veriyorlar, Velaz yirmi bin erle katlyor, sonra Hisarbad krk bin askerle gelince seksen bin kfire be bin mslman neylesn ? Artuhi Bedrosu, arada Nestor erisiyle geldikten sonra da, Menkuriye Beyi ve Sinbatn kardei Leyavin'i dahi ejdarha gibi kkrarak, deve gibi kk-riyerek etin vurumalardan sonra kellesini uurur. Efryumye'nin kahramanl karsnda gazaba gelen Nestor'un teviki ile zerine rler. Efrumye attan der, kementle yakalanr ve esir olur.

Dmann okluu karsnda Artuhi, Melike vararak hali anlatr, Melik tedbir alr, gece eriyi da eteine eker, bargh boaltr. Sabahleyin bu hali gren Nestor neesinden meclis kurar, sarho olurlar. Fakat Efrumye'yi orumda bir zindanda kuyuya atarlar. Yz kii beki kalr, kale, Sinbatn babas Hamran'a havale edilir.

Harana civarnda devam eden savalarda Grcistan Beyi Behmen ordusu ile, sonralar Sinop tarafndan Atu pehlivan yetmi bin kii ile gelir. Yaralanan Melik ryada Peygamberin mbarek salyasiyle iyi olur. Atu'un boyu yz arn, elindeki aa yz altm batman, aaca ast tan herbiri krk batman. Talar zincirlerle aaca perkidiyor, ba zerinde eviriyor, kime arparsa hurdaha oluyor. Bir taraftan Melik inbat, Behmen'i yere seriyor, dier taraftan Atu Artuhi'yi, S?

KTAB-I MELK DANMEND GAZ 141

leyman bin Nu'man', Osman bin Ebiye'yi karyor, Melikin silhdar Hasan bin Eyyb ehit ediyor. Hasan'a Tokat kalesi karsnda trbe yaplyor.

Atu'un muvaffakiyetleri erefine Nestor ulu konukluk eyler: Don-guz yahnisi, lahana turusu, kenur kallei, ma'deve orbas, sr ikembesi, donguz kebab, balk yahnisi, ilengi kavurmas, f havyar, domalan mantar, eek hyar, spanak kavurmas, donguz pastrmas, bakla, mercimek... ikram edilir.

Fakat devam eden savalarda Melik yaya olarak Atu'a yanar ve kellesini uurur. Ryada Melik'e, Battal Gazi yardma geleceini syler ve arpma srasnda Tanr emriyle toz kopar, yldrm akar, karanlk olur; kfirler kyamet koptu sanr, Gaziler bir uurdan hamle ederler. Melik Nestor'un alemdarna eriir, alemi ve alemdar ykar, Osman, addat'n alemini sernign eder. Nestor ve addat kaarak Harana kalesine snrlar.

Raviler yle rivayet ederler kim o gn on iki bin kfir diri tuttular, otuz bin kltan geirdiler, esirlerden sekiz bin mslman olur. slm erisi yirmi bin olur. Ganimetten arta kalan yirmi yk mal hazne Tokat'a ve oradan Sivas'a gnderilir.

Efrume'yi kurtarmaya giden Artuhi'ye eme banda yaz atl biri raslar. Bu yiit: "Adm ltekin'dir. Babam Badatl bezirgan. Bu ky benim mlkm. Babam ak olduu papazn kzn almak iin diliyle kfir olmu. Kardeimin adn da Karatekin koymu. Ryada Peygamberi grdm. Bir nurdan ta banda, yeil hulle eninde bir buraka svari olmu... . Sana Efrumye'nin yerini gstereceim der. Gizli yollardan Efrumye'yi ve yedi yz esiri kurtarrlar. Ambarlardan elbise ve silh datarak kaleyi zaptederler. mam, kad tayin ederler. Dnte bir yiitle arprlar, malp olan yiit: "Adm Serkiz, Mamuriye Sultan Kaytaln kardei oluyum.... der. Artuhi ol yiidin adn Ahmet kor. Yolda bir alay halaykn kzl altunla dikilmi atlas stanbuliden mahfe iinde Mamuriye'ye babas Kaytal'a giden Glnu Bn'ya refakat ettiklerini grrler. Meer bu kza dnde, Melik Gazi seni hellla alacak, demiler. Artuhi hemen baskn eder, malla-riyle birlikte zaptederek Harana'dan yana giderler. Melik'in barghna varrlar.

Harana'y kuatan Melik Danimend Nestor'la addat'a; mslman olup teslim olmalarn teklif eder. Onlar ise yine imdat-nmeler gnderirler. Canik haddinden Bulgar da haddine kadar yerlerin Beyi artn ile kardei Tatius ve Samsun Beyi Vasilius cem'an doksan bin bin er toplarlar. Mslmanlar saf tutarlar, halife alemi, Ebumslim sanca kar, Melik dibinde durur. iddetli vurumalardan sonra kfirler dalr, Nestor'la addat kaarlar. Yolda Ahmed Serfiraz kendisini Nestor'un silhtar olarak tantr. addat' yakalar, Melik'in barghna getirir. Hl alnamyan Haran'a ksmen hile, ksmen harb yoluyla

142 KR AKKAYA

alnr. addat mhtedi bekilere servet vadiyle kaar. Efrumye, Melik'in huzuruna karak Gln Bn'nun d mucizesini anlatr, leker kads nikh kyar, serverler dn isterler : On bin batman pirin, iki bin batman ya, bin koyun, bin kuzu, be yz kei, yz kz, yz deve, yz elli at, on mud nohut, tuz, soan, niasta, kays, hurma, badem, zm, incir, zafran, bal, heriselik, kekeklik... yedi gn yedi gece dnden sonra zifafa girerler.

Esaretten kaan addat tekrar feryatnameler yadrr. Birtakm garip yer ve ahs adl asker toplanr. Kaytal, Battal Gazinin torunu Durasan'n Karatona, avuldur, aka ve Huavendi Hseyin adl yiit-leriyle Kayseri'den stanbul'a kadar btn ehirleri harab edip stanbul'a vardklarn ve Kayseri, skenderiye boaznda astklarn, onun iin ilkin Danimend'i bir yana eylemek sonra stanbu'la varmak gerektiini syler.

teyandan slm erisi atlanr. Glbenkle Nikonya'dan yana revan olur. Melik kfir beylerine bir name gnderir :

Yazdr andan ol be-nam Kirdigr, Ne ann olu kz orta var. Birdrr kim andan artk Tanr yok, Mlki b payan ann kullar ok. Sun'idir her yaradlm serteser. Ar Krs cinnins bahrber.

Gelben ikrar edesiz az u ok, Tanr birdr andan artuk Tanr yok

Kfirler pr gazap nameyi yrtarlar. iddetli savalar balar. Artuhi addat' esir eder. Nestor orum'a kaar, kfirler aman diler. Otuz bin esir alrlar ; kalan ganimet tepe gibi ylr.

sahifelik manzumeden nefis ile gazann cihadi ekber olduu ; " odur dem gidicek koya bir ad, kim eylkle edeler an yad suretinde iyi nam brakmak lzmgeldii tavsiye ediliyor.

Ordu yryerek orum'u kuatyor. Kaleden gelen ark oku ve mancnk ta ile ok mslman ehit oluyor. Neffadiler neft okun atyorlar, tebarlar tfenk patlatyorlar. Durumun gl karsnda Ahmet Serfiraz peiman olduundan bahisle yazd mektubu okla kaleye atar. Melik'in ban getirdii ifadesiyle kap alr. Melik Danimend bizzat Nestor'u paralar, kale alnr. Ganimet....

Gln Bn bir olan dnyaya getirir. Melik adn Gazi Bey kor. Melik'e ryasnda Peygamber, zelzele ile ehrin yklacan syler, mslmanlar karlar, ehir harab olur, krk gn him yamuru yaar, sellerden ehir kumla rtlr.

Melik, Sleyman rbatna dner. Devrin dndn gren halk nceleri zerini rttkleri gm madenlerini gsterir. imdi ol Sleyman rbatna Gm ehri derler. Mcrimlerin mahalli olduu iin de harab olan ehire orum denir.

KTAB-I MELK DANMEND GAZ 143

Yeni gazalar iin Battal Gazi ryada Melik'e talimat verir. Bu srada Osman bin Ebiye be bin erle Kastamoniye canibine varr. Efebus kalesini alarak karargh yapar, vilyeti aar, onun iin bu kaleye Os-mancuk dey ad kalr.

Arada Tokat kalesine, Gmenek'e kar, isyanlar bastrmak iin savalar yaplyor. Dualarla rmak kuruyor, tufan seli kopuyor ve nihayet Harsanosya (Niksar) sava yaplyor. ehir kolayca alnyor, tl-lsml, yer altndan stanbul'a kadar yolu olan kale Efrumye'nin Trabzon Beyi azndan rahibe, sa zamanndan kalma bir salip gnderdii suretindeki, mektup hilesi ve vurumalarla zaptolunur.

Bundan sonra gaziler etraf vilyetlerde savaa devam ediyorlar. Trabzon Beyi Puthil ve kumandan Karabu ile arpyorlar, Karaku kalesinden ikyetler oluyor, yz bin Rum, Ermeni, Grc erisi mslman ordusuna basknlar yapyorlar, Artuhi Efrumya yaralanyorlar. Niksar yaknnda iddetli savalardan sonra Melik Danimend Halkun-bet kalesi nnde konar. Geceleyin Trabzon Beyi Puthit ile Ermeni Beyi klis ve Grc Beyi Ahron drt taraftan baskn yaparlar. Melik, klis'i paralar, Ahron Melik'in oyluunu yaralar, Melik Arhon'u karr, Puthil Eyyubu ehit eder, yaralar sarlr, ertesi gn Karaburcu ikiye bier, Sleyman bin Nu'man Nikoliyi serer, Bediros yuvarlanr, kale alnr, ehit olanlardan Eyyp ile Abdurrahman bir araya defnedilir. Birisi vezir, birisi alemdar idi.

Melik alt bin erle Canik tarafna giderken Puthil pusuya drr. Budundaki yarann kanamasna ramen Puthil'i bier. Grcler ok yadrrlar. Melik on yedi yerinden yaralanr. Mslman erisi bin er kalr. Canik Beyi Manol ark oku ile Melik'in pehlsuna yle vurur kim bir yanna geer. Melik grr kim i hadden geti, su batan at. Kazaya rza deyp atn boynuna yklr, bir ara gazilerin vaveylas zerine kendine gelen Melik gayret ederek bir nara vurur, hamle eden Grc Ahron'u ikiye bier. Sleyman, Manol'u devirir. Kfirler perian karlar. Gaziler Nksar'a eriirler. Kale karsnda divar dibine konarlar. Melik dalar, bir ara uyanr: Yarenler dmde Peygamber bana Genneti gsterdi, "y Melik senin mrn tamam oldu, maslahatn dahi hire eriti,, buyurdu, der. Kendisini oraya defnetmelerini, bu suretle mslmanlarn tekrar buraya geleceklerini, ynn Canik'e kar komalarn, bylece kfirlerin korkacaklarn, fakat mezar belirsiz brakmalarn, olunun zinhar khl olmyarak gaza klmasn vasiyet ederek, kelimeiahadet getirdikten sonra, ruhunu teslim eder.

Hdiseyi haber alan Puthilin olu eri toplyarak mslman olan ehirleri geri alr. Tokat murtat olduundan Gazi Bey Sivasa revn olur. Sivas'n dahi kfirler eline getiini grnce Malatya'ya varr. Halk matem tutar. Artuhi Efrumye ve Gazi Bey Badat'a giderler. Halife Horasana, Seluklar sultan Melik Turay'a name yollar. Halife Seluklu Sleyman ahn kzkardeini Gazi Beye nikh eder ve sera-

144 KR AKKAYA

kerlii de Sleyman ahtan Gazi Beye verir. Gaziler ol Rum illerini aup kfir elinden alrlar. Gazi Bey Niksar'da atas Melik Danimend iin tekkeler, ehitler iin grhaneler (makbere) yaptrr, hirete ger. Yerine olu Yabasan geer. Artuhi'nin olu ile Rumda ok gazalar klarlar.

Bunlarn devran getikten sonra sra ile Kutbeddin, Rkneddin, zzeddin, Gyaseddin tahta geiyorlar ve Harzemler huru ediyor, andan sonra Sultan Aleddin tahta oturuyor. Uta kssas dahi Danimend burada tamam oldu, ruhi revan ad olsun 1