KIZILIRMAĞIN SUYU

Pı-of. Cem al A r if A L A G Ö Z(Ankara)

K ızılırm ak acı ve tuzlu m udur ?

Evet. Bunu nerden biliyoruz? Evvelâ isminden. K ad îm coğraf­yacılar K ızdırm aktan Halys, yani tuzlu ırm ak adiyle bahsetmişler­dir. M eselâ, Am asyalı Strabon’un eserinde K ızdırm ağın ismi budur. Bugün dahi coğrafyaya ışık tutan toponimi, tuzluluk yahut acılık keyfiyetini doğrular. Gerçekten, tafsilâtlı bir haritaya baktığım ız vakit, kollarında kızdırm ak suyunun vasfıyla ilgili isimlere rastlarız. Bu isimlerden bulabildiklerim izi yazım ıza ilişik hartaya naklettik: Z ara doğusundan gelip Tekke köyde K ızdırm ağa karışan Acısu dere­si, H afik güneylerinde K ızdırm ağa karışan Acı Irmak, Şarkışlada Acısu ve Acıçayır dereleri, Gem erekte Acısu, Nevşehir batısında tekrar Acısu, M ucur ve H acıbektaştan kollarını alan Acıöz ile Çankırının Acıçafı bunlar arasındadır. Bazıları, isimlerinden anlaşılm am akla beraber, kısmen, hatta tamam en acıdırlar: U laş deresi, Gölevi deresi, D elice Irm ak böyledir. Toponim iden faydalanıp K ızılırm ak suları­nın acılığı hakkında yalnız bir ip ucu elde etmiş oluyoruz. Z ira, to­ponimi bize ancak onu verebilir. Bâzen de aldatıcıdır. N orm al ola- olarak, coğrafyada, esas bilgiyi, yerinde araştırma yaparak, müşa­hedelerde bulunarak kazanırız. Bu bilgiler, konunun tabiatı gerek­tiriyorsa, laboratuvar deney ve tahlillerinden geçirilir. Böylece, göz­lem ve laboratuvar birbirini tam am lar ve kati sonuç laboratuvarda elde edilir. O halde, K ızılırm ak sularının gerçekten acı ve tuzlu olup olm adığını bize laboratuvar tahlilleri söyliyecektir. Laboratuvar tahlillerine esas olan gözlem veya rasatların ise uzun sürelisi m ak­buldür. T ü rkiye ekonomik kalkınm a çabası içinde bulunuyor. Y ur-

2 C e m a l A r İ f A l a g ö z

dun bütün kaynaklarını değerlendirm eye çalışıyoruz. Değerlendir­me plânı içinde K ızdırm ağın am enajm an sırası nisbeten yakın za­m anlarda gelmiş olduğundan elimizdeki rakam lar da yenidir. Bu­nunla beraber, biz şu anda, coğrafya ilmi hesabına bu kadarına da memnun ve bu verileri bize sağlıyanlara çok müteşekkiriz.

Cetvellerini incelediğim iz rasat istasyonları arasında konum uzu ilgilendiren 23 tanesini seçtikten sonra, m ilival rakam larını alışılmış değerler olan m iligram ’ a çevirdik. Bunun için de Dr. Rıza Remarda. Kerim Ömer Çağlar'ın eserlerinden faydalandık; hesaplarımızı şu üni­telere göre yaptık: Bir m ilival (Me) sodyom iyonu 23 m iligramdır. Bir m ilival potasyom iyonu 39.096 miligram eder. 1 m ilival kalsyom iyonu 20.03 m iligramdır. 1 m ilival m ağnezyom iyonu 12.16 m ilig­ram dır. 1 m ilival karbonat iyonu 30 m iligram dır. 1 m ilival klor iyo­nu 35.46 m iligram, nihayet, 1 m ilival sülfat iyonu takriben 48 m ilig­ram tutm aktadır. Bu değerleri çeşilti tuzların teşkilinde kullanm ak m üm kündür. Fakat, Dr. R ıza R em an’ın açıklam asına göre, anyon ve katyonların bu m aksatla birleştirilmelerinden katiyet elde edile­mez. Biz de meselâ, sodyom ve klorun valansları aynı ve 1 olduğun­dan 23 mg. sodyomla 35.46 mg. kloru birleştirip 58. 46 mg. sodyom klorür elde edebileceğim izi düşündükse de muhtemel yanlışlıkları bertaraf etmek, aynı zam anda K ızdırm aktaki tuzlar sadece bundan ibaret olm adığı için, m utbak tuzu (Na Cl) im aline girişmedik. Bu husustaki tahminleri okurlarım ıza bırakm ayı ihtiyata daha uygun bulduk.

K ızdırm ağın tuzluluğu hakkında daha yakından fik ir edinmek üzere, evvelâ, biraz hartam ızı konuşturalım ; ondan sonra da, Um - ranlıdan Bafraya doğru ırm ak boyunca inelim :

H artaya ve ona esas olan cetvele (cetvel: 1) baktığım ız zam an ne görüyoruz ? Şunları görüyoruz •'

1 — K ızılırm ak çığırında sodyom, potasyom, klor ve sülfat de­ğerleri Sivas batısında K alın ırm ağı hizalarına kadar yükselmektedir.

2 - K ızdırm ağın bu kısımda aldığı en tuzlu kol Tödürge Gölü ayağıdır (Tödürge G ölü, göl tuzluluğunda bir istisna teşkil eder. Z ira, Coğrafyada genel olarak kapalı göllerin tuzlu, ayağı olanların tatlı su gölleri olacağı kaidesi câridir. Tödürge ise ayaklı ve fakat çok tuzlu bir göldür.)

3 - K ızdırm ağın bundan sonraki çığırında, en tuzlu kol Delice Irm aktır. Tuzlu luk değerleri K ızılırm ak başkısmında görülenin he­men hemen 2 mislidir.

18 19 20 21 22 23 24K

aran

lık

Der

e (Ş

efaa

tli

civa

rınd

a)

Del

ice

Irm

ak

(Cac

ıkla

rda)

Kız

ılırm

ak

(İski

lip

- Sa

lur

Köp

rüsü

)

Dev

rez

Çay

ı

Gök

ırmak

(K

asto

mun

u-

Dad

ay

yolu

üzer

inde

)

Kız

ılırm

ak

(Baf

ra’d

a)

Yeş

ilırm

ak

(Tur

hal

Şeke

r F

abri

kası

ndan

önce

)

15.52 112 .00 10.20 1 .46 0.65 9 .78 1 .18Na 373 .46 2576 234 .60 33 .58 14.49 224 .94 26.14

0.27 0.27 0.13 0 .16 0.07 0 .14K 9.38 10.55 5 .08 6.25 2 .83 5.47

14.00 87 .00 9 .50 0 .36 0 .28 9 .5 0 0 .60Cl 496 .44 3085 .00 336 .97 12.76 9.92 336 .87 21 .27

9 .5 4 47 .69 9 .75 1 .53 1 .36 8.21 1 .09s o 4 457 .92 2289.12 468 .00 73 .44 65 .28 394 .08 52 .32

Ph 8 .3 8 .2 8 .2 8 .8 8 .2 7 .8 7 .9

Na 56.35 81 .59 50 .67 11 .18 11 .18 50 .41

D. S. 1, gözlem cetvellerine nazaran)

;

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

333 Ac

ı Irm

ak

(Kız

dırm

ak­

la bi

rleşm

eden

ön

ce)

Tece

r Ir

mağ

ı (S

ivas

gü

neyi

nde)

Kız

ılırm

ak

(Kaim

ça

yı

kavş

ağın

dan

sonr

a)

Değ

irmen

B

oğaz

ı (Ş

arkı

şla)

Gök

sü

Çay

ı (S

ızır

)

Kar

asu

(Kay

seri

)

Kız

ılırm

ak

(Kay

seri

M

imar

S

inan

K

öprü

sünd

e)

Kız

ılırm

ak

(Hir

fanl

ı ba

raj

gölü

başl

angı

cı)

—Kes

ik

Köp

rü—

Hir

fanl

ı Ba

raj

Göl

ü

Kız

ılrm

ak(K

alec

ikte

)

Tatlı

çay

(Çan

kırı

)

Acı

çay

(Çan

kırı

)

Acı

çay

(Çan

kırı

-

Kal

ecik

ar

asın

da)

Seyf

e G

ölü

Kar

anlık

D

ere

(Şef

aatli

ci

varı

nda)

Delic

e Ir

mak

(C

acık

lard

a)

Kız

ılırm

ak

(İski

lip

- Sa

lur

Köp

rüsü

)

Dev

rez

Çay

ı

Gök

ırmak

(K

asto

mun

u-

Dad

ay

yolu

üzer

inde

)

Kız

ılırm

ak

(Baf

ra’d

a)

Yeş

ilırm

ak

(Tur

hal

Şeke

r Fa

brik

asın

dan

önce

)

17.20 6.52 50 .40 10.21 0.21 16.60 14.00 15.20 6 .30 6.85 3 .80 32 .40 47 .39 103050 15.52 112.00 10.20 1 .46 0 .65 9 .78 1 .1839 395 .60 149 .96 1160.12 234 .83 -4.83 381 .80 322 .00 339 .60 144.90 157 .55 87 .40 745 .20 1089 .97 23701 .50 373 .46 2576 234 .60 33 .58 14.49 224 .94 26 .14

0.15 0.11 0.12 0 .16 0.07 0 .68 0.57 0 .34 0 .1 6 0.12 0 .13 0 .24 0.22 14.80 0 .27 0.27 0.13 0.16 0.07 0 .145.86 4.30 4 .69 6.25 2.73 26.58 22 .58 13.29 6 .25 4.69 5.08 9.38 8 .60 478 .62 9 .38 10.55 5.08 6 .25 2 .83 5.47

15.70 5.90 38.00 9 .20 0.24 18.20 18.20 15.0 5 .80 6 .00 1 .90 27.60 45 .00 1285 .00 14.00 87 .00 9 .50 0 .36 0 .28 9 .5 0 0 .6012 556 .72 209.19 1347 .48 326 .23 8.51 645 .37 645 .37 531 .0 205 .66 212 .76 67 .37 978 .69 1595 .70 4556670 496 .44 3085 .00 336 .97 12.76 9.92 336 .87 21 .27

17.29 17.20 38 .245 24.71 0 .50 3.99 9 .99 9 .43 7.14 7.38 17.37 31 .01 29 .48 2 .5 9 .5 4 47 .69 9 .75 1 .53 1 .36 8.21 1 .0956 829 .92 825 .60 1835 .2 1186 .08 24 .00 191 .52 479 .52 452 .64 342 .72 244 .24 833 .76 1488 .96 1415 .04 120 .00 457 .92 2289.12 468 .00 73 .44 65.28 394.08 52 .32

7 .5 7 .8 8 7 .7 7 .7 6 .8 8 .2 7 .6 8 .0 8.1 8 .2 7 .5 8 .1 8 .5 8 .3 8 .2 8.2 8 .8 8 .2 7 .8 7 .9j 50 .69 27 .89 63.55 56 .50 4.13 63 .29 51 .92 66 .68 43 .49 44.68 17.73 54.08 62 .01 79.86 56.35 81 .59 50 .67 11 .18 11 .18 50.41

ızılırmak boyunda ve çevresinde 23 gözlem istasyonunda, litrede milival (Me) ve m iligram (Mg) olarak tuz anyon ve katyon değerleri (1963, 1964 D. S. 1, gözlem cetvellerine nazaran)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Kız

ılırm

ak

(Üm

ranl

ı K

öprü

sünd

e)

Acı

sıı

(Tek

ke

köyd

e)

Tödü

rge

(Dem

iryu

rt)

Göl

ü

Acı

Irm

ak

(Kız

dırm

ak­

la bi

rleşm

eden

ön

ce)

Tece

r Ir

mağ

ı (S

ivas

gü

neyi

nde)

Kız

ılırm

ak

(Kaim

ça

yı

kavş

ağın

dan

sonr

a)

Değ

irmen

B

oğaz

ı (Ş

arkı

şla)

Gök

sü

Çay

ı (S

ızır

)

Kar

asu

(Kay

seri

)

Kız

ılırm

ak

(Kay

seri

M

imar

Si

nan

Köp

rüsü

nde)

Kız

ılırm

ak

(Hir

fanl

ı ba

raj

gölü

başl

angı

cı)

-Kes

ik

Köp

rü-

Hir

fanl

ı Ba

raj

Göl

ü

Kız

ılrm

ak(K

alec

ikte

)

Tatlı

çay

(Çan

kırı

)

Acı

çay

(Çan

kırı

)

Na M e/lit 0 .65 11 .40 57 .83 17 .20 6.52 50 .40 10.21 0.21 16.60 14.00 15.20 6 .3 0 6.85 3 .80 32 .40 4Mg /lit 14.95 262 .20 1330 .09 395 .60 149 .96 1160.12 234.83 .4.83 381 .80 322 .00 339 .60 144.90 157 .55 87 .40 745 .20 1(

K M e/lit 0 .08 0.12 0.15 0.15 0.11 0.12 0 .16 0.07 0.68 0.57 0 .3 4 0 .1 6 0.12 0.13 0 .24 (M g /lit 3 .12 4 .69 5.86 5 .86 4 .30 4.69 6.25 2.73 26.58 22 .58 13.29 6 .25 4.69 5 .08 9.38 (

Cl M e/lit 0 .48 11 .0 57 .00 15.70 5.90 38 .00 9 .20 0.24 18.20 18.20 15.0 5 .80 6 .00 1 .90 27 .60M g/lit 17.0 390 .06 2021 .22 556 .72 209.19 1347 .48 326 .23 8.51 645 .37 645 .37 531 .0 205 .66 212.76 67 .37 978 .69 1!

SO , M e /lit M g/lit

4 .25 204.0

30.721474.56

52 .82 2535 .36

17.29 829 .92

17.20 825 .60

38 .245 1835 .2

24.71 1186 .08

0 .50 24.00

3.99 191 .52

9 .99 479 .52

9 .43 452 .64

7.14 342 .72

7.38 244 .24

17.37 833 .76

31 .011488 .96 1

PhYapılangözlemlerm aksimumu 8 .2 7 .8 7 .6 7 .5 7 .8 8 7 .7 7 .7 6 .8 8 .2 7 .6 8 .0 8.1 8 .2 7 .5

Na 0//o 7.87 30 .18 56 .05 50.69 27 .89 63.55 56.50 4.13 63 .29 51 .92 66 .68 43 .49 44 .68 17.73 54.08

C etvel: 1 - K ızılırm ak boyunda ve çevresinde 23 gözlem istasyonunda, litrede milival (Me) ve m iligram (Mg) olarak tuz anyon ve katyon değ(

K i z i l i r m a ğ i n S u y u 3

4 - K ızılırm ağa en çok tuz getiren diğer bir kol da Çankırım n A cıçayı’dır. D eğerler K ızılırm ak yukarı çığırındakilerden üstündür.

5 - Hemen hemen ayni hizada ana ırm ağa karıştıksın halde, biraz ötede İskilip köprüsünde (Salur Köprüsü) K ızılırm ak tuzluluk değerlerinin düşük olması izaha m uhtaç bir keyfiyettir.

6 - T uzlu ve acı ırm aklardan başka Sızır, Devrez, Gökırmak gibi kolların tuzluluk değerleri, acı ve tuzlu kollarla m ukayeseyi kolay­laştıracak nitelikte ve düşüktür.

7 - K ızılırm ak, İskilip hizalarından sonra, K u zey Anadolu D ağlarında artık Oligosen jipsli form asyonlarından dışarıya çıkmış bulunur. Bununla beraber, tuzluluk Bafrada hatırı sayılır bir orantı­dadır.

8 - Potasyom bakım ından bu çay ve ırm aklar yüksek rakam lar gösterm iyorlar. Bu arada, Seyfe G ölü bilhassa dikkat çekicidir (litrede 478 m g.). Seyfe Gölü m utbak tuzu bakım ından da yüksek bir değerde olduğundan tuzlası vardır ve işletilmektedir.

9 - K ızdırm ak ve kollarının suyunda m evcut sodyum değerle­ri oranlarından faydalanıp çizilmiş olan grafikten ise:

a) K ızdırm akla kollarında, Sivas bölgesinde sodyom oranının % 60 a kadar yükseldiği;

b) Çığırın başlangıcında, Ü m ranlı Köprüsünde % 10 u b u l­m adığı; Tecer çayında % 30, suyu tatlı olan Sızır çayında % 4 ci­varında bir değer gösterdiği;

c) Kayseri ile K alecik arasında % 45 kadar bir düşüklük kayde­dildiği, fakat;

d) % 80 nin üstüne kadar çıkan en yüksek değerlerin Yozgat- Çankırı kesiminde görüldüğü anlaşılm aktadır.

Bundan çıkarılacak sonuç ta Kızılırmağa tuzluluğunu veren bölgenin Yozgat - Çankırı bölgesi, acılığını verenin de Sivas bölgesi olduğudur.

10 - Hirfanlı barajı tuzluluğu düşürmekte etki yapıyor. Bu etki K alecikte de devam eder.

11 - Yeşilırm akla karşılaştırıldığı zam an 2 ırm ağım ız arasın­daki tuzluluk farkı m eydana çıkm aktadır ki, bu karşılaştırm ayı biraz sonra yapacağız.

Şimdi de K ızılırm ak boyundaki gezim ize çıkalım.

M .T .A . Enstitüsünün 1 /500.000 ölçekli jeoloji hartasına göre, K ızılırm ak, Ü m ranlı doğusunda 2950 m. yükseklikte, güneyi ande­

4 C e m a l A r i f A l a g ö z

zit ve bazalt lâvları ve serpantinlerle çevrili Paleozoik - m etam orfik K ızıld ağ ’da doğduktan sonra, kuzeyde Eosen volkanik fasiyesi ve Eosen flişi ile gü*eyde O ligo-M iyosen jipsli fasiyesinin temas çizgisi üzerindeki jeolojik ve jeom orfolojik asimetrik vâdi içinde akarak Zaraya gelir. Zara Boğazından geçerek güneybatıya doğru salına salına, ağır ağır yoluna devam eder. Sivas batısına kadar, kuzeyde en fazla 15, güneyde 50 km. kadar genişlikte O ligo - M iyosen jipsli serisi içinde akar. Sivas batısında Cebil Irm ağından Gem erek’e kadar, jipsli formasyonu esas itibariyle güneyde bırakan K ızdırm ağa, kaynaktan itibaren, Zara çevresinde, yukarıda sözünü ettiğim iz Acısu, ayrıca kolla­rıyla birlikte A cı Irm ak, Sivas güneyinde Karasu, Tecer Irm ağı, daha batıda G ölevi deresi, Şarkışlanın Acısuyu, Gem ereğin Acısuyu karışmaktadır. Akkışladan gelen Kestel Suyu da yine bu formasyon içindedir. Kayseriye doğru genişliği 30 km .yi bulan O ligo - M iyose­nin, püskürük külte alanı ile temas çizgisi üzerinde, Bünyan bu jipsli serinin Kayseri doğusundaki sınırını teşkil eder. T u zla Gölü ve Tuz- hisar köyü Bünyan kuzeyinde ve jips sınırı içinde bulunm aktadır.

Bünyandan itibaren Gülşehire kadar, K ızdırm ağın yatağı an­dezit ve Neojen volkanik fasiyesi içindedir. Gülşehirde, K ızdırm ağa kuzeyden, H acıbektaştan inen K ızılöz suyu da jipsli formasyondan gelir. D aha batıda M ucur, kuzeyde Seyfe Tuzgölü çanağı ile güney­de O ligo - M iyosen jipsli seri ve volkanik fasiyesinin temas alanında­dır. K ızdırm ağa burada, yine kuzeyden, A cıöz karışır.

Kırşehir güneyinden K alecik kuzeylerine kadar, K ızılırm ak jipsli formasyon içinde değildir. K alecikten sonra, Sungurlu, Çankırı, İskilip, Y ozgat, Y erköy arasındaki jipsli formasyon alanında, güney­den, havzasının bir kısmı O ligo - M iyosen seri içinde gelişmiş, Delice Irm ağı; kuzeyden, Çankırım n A cıçayım alır ve İskilip güneydoğu­sunda jips alanından çıkarak başka form asyonlar içine ve K u zey A n a­dolu D ağlarında m eydana getirmiş olduğu boğazlara, £m£(cluse)lara girer. Jipsli seri içinde aktığı mütdetçe; bu formasyondan gelen, yerüstü ve

yeraltı sularını topladığı için suyu tuzlu ve acıdır ve bu vasıf tarihin ilk çağın­dan beri, taşıdığı milli çamura izafeten verilen kızıl adıyla beraber, ırmağın şimdiye kadar en karakteristik vasfını teşkil etmiştir (M em nunlukla görü- yoruzki barajlar sayesinde çam uru süzülüp suyu berraklaşm aktadır).

Y ukarıda sözünü ettiğim iz kaynaklardan ve akarsulardan başka, doğrudan doğruya K ızılırm ak boyunda ve yakınında acı kaynaklar ve tuzlu sular m evcuttur. M eselâ K adiriye ve Aşağı Ekinli (Devek- se) köylerinde K ızdırm ağa acı sular karışır (Aşağı Ekinlide vâdi ta­

K i z i l i r m a C i n S u y u 5

banında bir acı kaynak görülm ektedir). T uzlu ve acı sularla beraber, bölgede, Ahm ethacılı köyünde, konglom eralar içinde 3 göz halinde karbonatlı (C 0 3) pınarla, Bulakbaşı (Cencin) köyü kuzeydoğusun­da, Pireverek çiftliğinde yine karbonatlı gazoz pınarı, kaynakların başka bir çeşidini ifade maksadiyle buraya eklenebilir.

Demek oluyorki, K ızılırm ak, kaynağı olan kızıldağdan çıkıp, K u zey Anadolu dağ sıraları içinde göm ülünceye kadar meteorik su­lardan (yağm ur ve kar sularından) başka, tatlı, acı, tuzlu, hatta kar­bonatlı kaynak sularıyla beslenmektedir. K eyfiyeti m evcut yayım ­lar, jeolojik yapı, m ahallinde yaptığım ız anket ve gözlem ler ortaya koyduğu gibi, Elektrik İşleri Etüd İdaresi ve D evlet Su İşleri Genel M üdürlüklerinin yaptırm akta oldukları etüdler de doğrulamıştır.

Teşilirmakla mukayese edilecek olursa (K alın Irm ağı kavşağından sonraki durum ile Yeşilırm akta T u rhal Şeker Fabrikasından önceki durum) görülürki, sodyom K ızdırm akta Yeşilırm ağınkinden 44 mis­linden fazla, klor 63 mislinden fazla, sülfat 36 mislinden fazladır. Potasyom kaydı Yeşilirm akta yoktur. Y aln ız D elice Irm akta litrede 10,5 m g., kızdırm akta 5 mg. dan az.

Bir de K ızdırm akla İstanbul T u zla İçm elerinin suyunu m uka­yese edelim:

Kızılırmak Tuzla Büyük İçmesi (İstanbul)K atyonlar

Sodyom 116 0 .12 1707.4Potasyom 4.60 —

AnyonlarK lo r 1347.48 3223Sülfat 1835.58 419-2

Reaksiyon (Ph) 8 .0 7 .2

Yukardaki rakam lardan, sülfatın K ızdırm akta T uzladan 4 misli fazla olduğu ve jipsin etkisi ortaya çıkmış olur. Sodyom ve klor husus­larında T u zla K ızdırm ağa nazaran çok üstündür.

Kısaca, K ızdırm ağın çeşitli tuzlarının m iktarı üzerinde Sivas bölgesinin jipsli yapısı ve kuyu tuzları (aslında kaya tuzu), Hacıbektaş ve Çankırı bölgelerinin kaya tuzlarıyla bunlardan gelen kaynaklar etki yapm aktadır.

Kızılırmak suyunu bir de yabancımız olmıyan tuzlu göl, tuzla ve içmece sulariyle karşılaştıralım (Cetvel: 2):

6 C e m a l A r İ f A l a g ö z

V\°D *nloo<5

is3lu5j B|zı\£ ^nAng jnqutnsj

5tClUJ] 33ipQ

H190 z « x i3y uoAjyoo oooo

n |O 0 jn p jn g

(̂ jnuiB|BS Buy) ıSBjznj h|eujb£)

oTO

OmO)

üi'.'O znx

T)I°Q 3İA3s

m°D(a& ınpojJ j.ıilAjiluafi

(ejuos UEpuıŞeuuj

£ U#

Cet

vel:

2

— K

ızılı

rmak

Su

yunu

n ba

zı g

öl,

tuzla

ve

içm

ece

sula

rı ile

karş

ılaşt

ırılm

ası

(litre

de

mili

gram

ol

arak

)

K i z i l i r m a ğ i n S u y u 7

Sodyom hususunda cn yüksek değere İzm ir’ in Çam altı Tuzlasın­da rastlanır; ondan sonra, Filistin’de L ut G ölü, memleketimizde A f­yon’un A cı T u z G ölü, K onya T u z G ölü, K ırşehir’in Seyfe Gölü, Burdur G ölü, Delice Irm ak, Z a ra ’nın D em iryurt (Tödürge) Gölü, K ızılırm ak sıraya dizilir. Potasyom değeri en fazla olanlar yine Çam al- tı Tuzlası ile Lut G ölüdür. A fyon ’un A cı T u z G ölü, K onya T u z G ö ­lü, Seyfe G ölü, Delice Irm ak onları takibederler. Kloru en fazla olan, tekrar Çam altı Tuzlası ile Lut Gölüdür. K onya T u z G ölü, Seyfe Gölü, A fyon ’un A cı T u z Gölü daha sonra gelir. Sülfat bakım ından Ça- maltı Tuzlası, A fyon ’un Acı T u z G ölü, Seyfe G ölü, K onya T u z Gölü ilerdedir. Sözün kısası, cetvelden, K ızılırm ak’ın hepsinden sonra gelmekle beraber, aralarında hatırı sayılır bir yeri olduğu anlaşıl­m aktadır.

Cetvelde, P H reaksiyon değerlerine bakılacak olursa, bunların genel olarak 7 nin üstünde ve alkalin vasıfta oldukları söylenebilir. Y an i kaba sulardır ve İslah edilmeleri, vasıflarının değiştirilmesi, fayda­lanm ak için zarurîdir.

K ızılırm ak suyunun evsafı hakkında bazı raporlarda: «Kültür bitkilerine ve toprağa zararlı tuzlarca zengin olup, sulamada ancak ihtiyatla kullanılması mümkündür veya mümkün değildir» kaydı bulunm aktadır.O halde kendi kendimize sorabiliriz; Kızılırmak suyunun bitki âlemi üzerine etkisi nedir?

Bu etkiyi, başka akarsu b oylan ile K ızılırm ak boyunu, hatta Kizilirm ağin kendi çığırının m uhtelif kesimlerini karşılaştırmak su­retiyle anlıyabiliriz. Gerçekten, K izilirm ağin acı ve tuzlu sularının bitki âlemi üzerine etkisi, çığırın, doğuda Zara - Sivas arasında, ba- batıda, K aleciğin 30 km. kuzeydoğusu ile İskilip güneylen arasındaki kesimlerinde dikkat çekicidir. Buralarda koyunların sevdiği tuzcul, kurakçıl ve otsu doğal bitki örtüsünden başka birşey görülm ez. Rast­lanan bahçeler, belli ve elverişli şartlar altında m eydana getirilmiş­tir (meselâ 1500 nüfuslu Ekinli - Devekse - köyünde K ızdırm aktan doğrudan doğruya tarla - bahçe sulam azlar). A ynı durum a, Sıvasla Kayserinin Tuzhisar istasyonu arasındaki kesimde de, şahit olunur. Buna karşılık, Yeşilirm ak vâdisi yeşildir, eklidir. Am asyada Yeşilır- m ak boyu bir sebze ve m eyve cennetidir.

D iğer bir misali tren güzergâhından verebiliriz. Ankaradan K ay- seriye giderken, Çerikliden sonra tren, Delice Irm ak vâdisine iner. Y erk ö y ’e kadar vâdi tabanı ile çevresinde kültür bitkisine rastlanmaz. Yerköyden Fakılı istasyonuna kadar Delicenin kolu, K aranlık De-

C e m a l A r i f A l a g ö z

-» ro <*> <_n cn

Umronlı köp.

A c ı s îi İr.

Dem iryurt Gö

A c ı İr.

Tecer İr.

K o l in İst

Ded irm en Bg.

(S a r k ı ş la )

S ı z ı r Ça

Ka ra su ( Kayser i)

S i n a n kop

Ke s ik köp.

H irfan l ı Gö.

K a le c i k ' t e -

Tatlı Ça (Çankırı)

Acı Ça.

A c ı Ça

S e y fe Gö.

K a r a n l ı k D

C a c ık la r (Delice)

S a l u r köp.

D e v re k Ça

Gök İr-

B a f r a ' da

o-ı—

KIZ

ILIR

MA

K

SU

YU

ND

A

SOD

YOM

O

RA

NL

AR

I (

%)

K i z i l i r m a ğ i n S u y u 9

re vâdisi takib edilir. Burası, bilhassa yaz mevsiminde, bağlık, bah­çelik, m eyvelik, pek lâtif görünüşlüdür. Görünüşte, bu tezadı yaratan belki 2 ayrı jeolojik formasyondur. Gerçekten, Yerköyde Delice jipsli formasyon içine girer. K aranlık Dere vâdisi, buna karşılık, granit, diyorit gibi iç püskürük kültelerle Neojeinin volkanik fasiyesi içinde oyulmuştur. Toprak tuzsuz ve sular tatlı olm ak gerekir. Ancak, bu­rada, Şefaatli rasat istasyonu tahlil rakam larına göre, K aranlık D e­renin suyu da tuzludur. 0 halde Yerköy tarafının bokluğu ile Karanlık Dere vadisinin yeşilliği arasındaki fark nerden geliyor? Yoksa rakam larda mı bir noksanlık vardır? Tuzlu luk derecesi sulam aya engel değil- m idir? Bu soruları şu anda cevaplandıracak durum da değiliz.

Sivas çevresindeki mesire yeri T avra vâdisiyle diğer vâdiler arasında da yine jeolojik yapıdan, dolayısiyle su bileşimi farkından ileri gelen tezatlar görülür. Sivas bahçelerinde, kavaklarla mahdut ölçüde yeşillikten başka bir şey görm iyenler ‘göründü Sıvasın bağları’ sözüyle Sıvaslılara takılırlar. Sıvaslılar ise bu şakayı ‘Güründür Sıvasın bağları’ şekline çevirmişlerdir. Gerçekten, Sıvasın G örün kazası, Tohm a Suyunun kolu İncesu üzerinde, bağlık - bahçeliktir. Beride jipsli seri, öte yanda plâket kalkerleri alanı.

Bütün bu gözlem lerden, doğal bitki örtüsünü ve kültür bitkile­rini etkileyen K ızdırm ağın, Türkiyenin başka akarsularından bü­yük bir farklılık gösterdiğini öğrenmiş oluyoruz.

Bölgede su ihtiyacı ve bu ihtiyacın karşılanması:

İlk araştırmayı yaptığım ız 1953 yılında, bilhassa, Kızılırm ak dahil, A cı ırm akların çevrelerindeki köylerde su sıkıntısı çekilmekte idi. Bu köylerden 5 i K ızılırm ağın suyundan içiyordu: Tekke, K a- diriye, Ekinli (Devekse), Yarhisar, Kısm en Dem iryurt (Tödürge) ve kısmen Bulakbaşı (Cencin). Bunlar arasında Tekke, K adiriye ve Ekin­li çok sıkıntıda idiler. Ekinlide ırm ak suyundan başka içecek su yok­tu. M evcut kuyuların suyu kükürtlü ve acı imiş. Zara kullanılmış sularının K ızdırm ağa akması, K ızılırm ak suyunun, acılığından baş­ka, çam urlu olması meselenin önemini daha da arttırmıştı. Böyle bir durum da suyu süzüp, küpte bekletip içm ekten başka çare bulam a­mışlardı. Bulakbaşı köyünde serenli bir kuyu ve ayrıca civarında bir su gözü var. D em iryurtlular, köyün karşısında sol yam açta, jipsin altından çıkan, güneye dalışlı fliş yapısı içinde, nehir tabanından bir­kaç metre yüksekte, debisi gayet az bir kaynağın suyunu içiyorlardı. K ö ylü kızları saatlerce bekleten damlası altın bir su! Topcuyenice doğusunda Ç ak ıı tuzlasının bulunduğu köy olan Tuzlagözünde de

10 C e m a l A r İ f A l a g ö z

su sıkıntısı görülüyordu. ‘Su var fakat çuvaldızın gözü kadar akıyor’ dedi­ler. K ö y camisinin yanındaki su ise acıdır. Sabunu kestiğinden çam a­şıra da yaram az. A z tuzlu olduğu için ekmek ve kısmen yemek yap ­m ada kullanılıyorm uş. A yrıca tuz katm aya lüzum kalm ıyor! İçm e su­yu en az 500 m. mesafede.

Acıırm ağın kolu, Pirköçek vâdisi kuzeyinde, K arahasan köyü­nün, biri sodalı, diğeri tuzlu iki kaynağı olduğunu öğreniyoruz. D e­bisi fazlaca olduğu anlaşılan sodalı kaynaktan G irit ve K ızılkale köy­leri çamaşır yıkam ada faydalanıyorlarm ış.

M isalleri artırm aya lüzum kalm adan diyebiliriz ki, bölge suyun kıt olduğu bir bölgedir. O tarihte köylere sağtaş kaynaklı oldukça iyi suların getirilmesine çalışılıyordu. Bana kıymetli yardım larını esirgemiyen idarecilerim izin başlıca meşgalelerinden biri köylüyü suya kavuşturm aktı. M enm unlukla kaydedelim ki, su konusu büyük bir memleket dâvası olarak takip edilmektedir.

D âvayı bütün şümûlii içinde ele alm ak üzere kurulmuş olan Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü ile Elektrik Etüd İdaresi Genel Müdürlüğünün esaslı çalışma program ından olarak, su kuvvet­lerim izin - sulama, enerji üretimi, taşkınlardan koruma gibi am aç­larla - am enajm an işlerinin düzenlenmesi için, Türkiye 26 büyük nehir havzasına bölünmüştür *.

Bu havzaların etüdleri yapılm akta, bir kısmı baraj, regülatör, kanal, hidro - elektrik tesisleriyle donatılmış bulunm aktadır. Bu 26 havzanın istikşaf etüdlerinin % 80 i tamam lanm ıştır **.

Kızılırm ak havzasının istikşaf etüdleri 1962 yılında başlamış, bu m aksatla D .S .I.G en el M üdürlüğü Etüd ve Plân Dairesinde 30 mü­tehassıs teknik elemanı bir araya getiren özel bir grup teşkil edilmiş­tir. 12 ilim izi içine alan K ızılırm ak havzası Türkiye arazisinin ı / ı o u kadar bir parçasını (78.000 km 2.) kaplam akta ve burada yine Türki- yenin 1/10 u kadar (3.000.000 dan fazla) nüfus yaşam aktadır. Bu yurttaşların maddî m anevi kalkınmasına yardım etmek üzere 5 er

* M eriç - Ergene, M arm ara, Susurluk, Ege, Gediz, K üçük M enderes, Büyük M en­deres, Batı K aradeniz, Antalya, B urdur göller, Akarçay, Sakarya, Batı K aradeniz, Yeşil- ırm ak, K ızılırmak, Konya kapalı, Doğu Akdeniz, Seyhan, Asi, Ceyhan, F ırat, Doğu K ara ­deniz, Çoruh, Aras, Van, Dicle havzaları.

** K ızılırmak-havza istikşaf çalışmaları takdim i (Bu broşürde 8 .X I. 1964 günü İm ar ve İskân Bakanlığı konferans salonundaki ’Kızılırm ak havza iştikşaf çam lışm aları takdim i’nde yapılan konuşm alar toplanm ıştır). Broşür Enerji ve T abii kaynaklar Fakanlığı D .S.t. Genel M üdürlüğü E tüd ve Plân Dairesi Başkanlığı tarafından hazırlanm ıştır, teinde Başbakan İsm et înönünün , Bakan H üdai O ralın , Genel M ü d ü r'N eş’et A km andorun, Daire Başkanı Selahattin Kılıç ile Fen heyeti m ütehassıslarından N um an A tam anın konuşm aları vardır.

K i z i l i k m a ğ i n S u y u 11

yıllık iki plânlam a devresinde 10.000.000.000 liralık yatırım yapıl­mak suretiyle havzada 95 baraj inşa edilecek, 8,5 m ilyon dönüm ara­zi sulanacak, 6 m ilyar kilovat/saat enerji üretimi yapılacaktır. Projenin bazı ünitelerinde faaliyete geçilmiş bulunm aktadır. Bunlar arasında, Y ıld ız Irm ağı, K alın Irm ağı, Eğerci, Tekm an ve Sarmısaklı sulam alarıyle Akköy, T atlar ve Kesikköprii barajları, Kösen çayı projesi, A ğm an regülatörü ve Bafra drenaj kanalları inşaatı devam etmektedir. K ızılırm ak havzasının bölünmüş olduğu 10 projeden biri Yukarı Kızılırmak Projesidir. Projeye göre, K ızılırm ak suları, (herhalde bazı ıslâh am eliyeleriyle olacak) sulam aya elverişli kabul edilmiş ve sulama için Zara doğusunda K ızılırm ak üzerinde şimdilik bir regülatör, Zaranın kuzeyinde K u zu cak deresi üzerinde baraj, H afikte K o ç Deresi ve kolu üzerinde 2 baraj, Sıvasta Mısmıl Irm ak üzerinde baraj inşa edilecek, diğer akarsular üzerinde ve K ızdırm akta pompaj tesisleri sayesinde ırm ağın suları 30-40 m. yükseltilm ek su­retiyle K ızılırm ak boyu ve çevresinin toprakları sulanacaktır. Sıvas- tan sonra sağkıyıdaki bazı çaylardan faydalanılacak, barajlar tesis edi­lerek K ızdırm ağa sulamada kullanılm ak üzere tatlı su da verilecektir. T ecer Irm ağında, ırm ağın suları, D .S .Î. tarafından kurutulan Ulaş Gölüne çevrilecek, burada toplanacak ve sulam ada kullanılacaktır. Sulam a işlerinde, sulardaki tuzları azaltm a tedbirleriyle beraber, bitkilerin tuz toleransları dikkate alınacaktır.

K ızılırm ak projesinin bölgede yaşıyan halkım ızın refahında ve ulusça am aç bildiğim iz seviyeye yükselmesinde büyük hizmetler görmesini temenni ederiz.

M E T İN D E a d i g e ç e n e s e r l e r

ç a ğ l a r ( k e r î m Ö m e r ) v e 7 ü y e r a p o r u —- Mineral Su Araştırmaları ve Fiziksel ve Kimyasal Analiz Metodları. M .T .A . Dergisi, Sene: ı ı , Sayı: 1/35. Ankara, 1946

r e m a n ( d r . r i z a ) — Şifalı Suları Kullanma İlmi: Balneoloji (Türkiye’­nin Şifalı K aynakları). İstanbul, 1942

t a r d i e u ( a m é d é e ) — Géographie de Strabon. Paris, 1886

L’EAU DU KIZILIR M AK

R E S U M E

Prof. Cem al A r if A L A G Ö Z

Parm i les rivières de la péninsule Anatolienne, le K ızılırm ak mé­rite d ’attirer notre attention par sa personnalité géographique. En effet, c ’est une rivière salée et amère à la fois. D ’où le savons-nous? Par son nom d ’abord ! Les géographes anciens le nom maient H alys (rivi­ère salée). A ujourd ’hui, ce sont les noms de ses affluents qui nous signalent ce caractère. En effet, on rencontre sur la carte une dizaine de noms de cours d ’eau qui com m encent par le qualificatif Acı qui veut dire amer. Seulement, en géographie, le tém oignage topony- m ique n’est pas toujours certain; il peut même tromper. Donc, il faut le vérifier par des études, des analyses de laboratoire.

Fort heureusement, nous possédons ces analyses de laboratoire, basées sur les observations faites aux stations hydrologiques établies sur le K ızılırm ak. Alors, examinons le tableau que nous avons dressé d ’après les listes d ’analyse chim ique qu ’on nous a obligeam m ent permis d ’utiliser. Les chiffres appartiennent aux années 1963 et 1964.

Pour avoir une idée sur la teneur en sel des eaux du K ızılırm ak, consultons encore la carte élaborée, en nous basant sur les données en question. Qu’est-ce que nous y voyons?

Nous voyons les particularités suivantes:

1) D e ses sources, jusq u ’ à l ’ O . de Sivas, nous constatons dans les eaux du K ızılırm ak une augm entation de plus en plus m arquée en sodium (Na), en potassium (K ), en chlore (Cl) et en sulfates (S0 4).

2) Le tributaire le plus salé en am ont de Sivas, est l’ émissaire du lac salé D em iryurt (Tödürge). Ce lac constitue une exception à la

14 C e m a l A r i f A l a g ö z

règle géographique qui veut que presque tous les lacs sans écoule­ment soient salés et ceux qui sont pourvu d ’un déversoir soient des lacs d ’eau douce. Tandis que ce lac-ci, quoiqu’il possède un émissaire, est un lac salé.

3) Vers l ’aval, le tributaire le plus salé est Delice Irm ak qui m arque une salinité double de celle du K ızılırm ak à Sivas.

4) U n troisième affuent, parm i les plus salés, c ’est l ’A cı Ç ay de Çankırı.

5) Il est à noter qu ’ après la jonction de ces deux affluents (le Delice, l ’Aci Çay) avec le K ızılırm ak, la salinité de ce dernier ne s’accroît pas en proportion des sels apportés par ces deux affluents.Il ya là un point qui reste à expliquer.

6) Les tributaires, comme Sızır, Devrez, Gökırm ak, qui conti­ennent peu de sel, sont cités ici pour com parer leurs salinités avec celle du K ızılırm ak lui-même.

7) U ne autre rem arque à faire, c ’est que au N. du parallèle d’ Iskilip, le K ızılırm ak dont le cours ne traverse pas les formations gypsifères, contient encore des éléments de sels, près de son em bou­chure à Bafra, dans des proportions non négligeables.

8) K ızılırm ak et ses tributaires ne sont pas riches en potassium (K) ; mais le lac Seyfe qui se trouve dans son bassin d ’alimentation, occupe quant à sa teneur en potassium, la 3 ème place en Turquie.

9) Si l’on considère le pourcentage de Sodium (Na), on re­m arque sur le même tableau, deux régions prépondérantes: la région de Sivas et celle de Y ozgat-Ç an kin . L a première est le fournisseur du K ızılırm ak en sulfates (S0 4), la seconde, en chlorure de sodium (Na C l).

10) L a présence du lac artificiel de H irfanh se fait sentir pour dim inuer la teneur en sel.

11 ) L a comparaison du Y eşil avec le K ızılırm ak montre une grande différence de salinité entre ces deux fleuves. Dans le K ızılırm ak, les éléments constitutifs des sels, existent, en effet, dans des proporti­ons importantes (N a: 44, C l: 63, S0 4: 36 fois plus élevé).

Comment expliquer ces observations ou ces remarques?

Pour obtenir une explication globale, suivons le trajet et voyons le bassin du fleuve. D ’après la carte géologique de l ’ institut d ’Etude et des Recherches Minières (le M .T .A ) à l ’ échelle de 1 /500.000 le K ı­zılırm ak en amont de Zara, coule dans une dépression qui a une assy-

L ’e a u d u K i z i l i r m a k 15

métrie géologique et géographique frappante. Il suit la ligne de con­tact de deux formations différentes: flisch de l ’ Eocène au N ., gypse de l ’O ligo-M iocène au S. Entre Zara et Sivas il se trouve encadré par des formations gypsifères d ’une largeur de 15 K m . au N ., d'une cinquantaine de K m . au S. A l’ O . comme à l ’E. de Sivas, c ’est en traversant les mêmes formations gypsifères q u ’il reçoit plusieurs cours d ’eau salés ou amers. De K ayseri à Gülşehir, il s’écoule à tra­vers le Néogène volcanique. Puis, jusq u ’ à İskilip , c ’est la grande zone gypsifère dont le substratum contient du sel de table plutôt que du gypse. Ici, son affluent, le Delice Irm ak, est rem arquable par sa teneur en sel qui est le double de celle du fleuve lui-même, com me nous l ’avons dit plus haut.

En somme, nous voyons que la salinité du Kızılırmak est en relation directe avec le substratum géologique qui fa it varier la salinité en question le long de son trajet.

Quels sont les effets de la salinité du Kızılırmak dans son bassin en général, dans la vallée qu’il arrose en particulier?

T ou t d ’abord, la vallée du K ızılırm ak, dans la plus grande partie de son parcours, a un caractère steppique. D ’autre part, les habitants de son dom aine souffrent d ’une pénurie d ’eau aigüe. Lors­qu ’on com pare la vallée du K ızılırm ak avec celle du Yeşil, on cons­tate cette différence connue: la ville de Sivas par exemple, située dans la vallée du K ızılırm ak est bien moins verdoyante qu ’ Am asya, ville arrosée par Yeşilırm ak. Aussi, est-ce un sujet de plaisanterie que de dire aux habitants de Sivas: Et voila, les vergers de Swas\ Alors qu ’ en réalité cette ville n’en possède pas. Il faut encore ajouter ceci que les problèmes de l ’influence de la salinité sur végétation et les cultures dem andent à être éclaircis. C ar il y a des contrastes qui attirent l ’attention lorsqu’on suit le cours du fleuve où l’on observe parfois un verger qui enchante la vue dans un secteur où l ’on s’ at­tendrait à voir s’allonger un paysage steppique.

En 1953, date à laquelle je travaillais sur le terrain, beaucoup de villages m anquaient d ’eau potable. L a préoccupation essentielle des administrateurs que j ’ ai connus et qui m ’ont aidé si aim ablem ent, était d ’adductionner d ’ eau ces villages.

Pour résoudre ce problème d ’une grande envergure, des rec­herches menées par la Direction Générale d ’ E tat des T ravau x H yd­rauliques (D .S.I.) et la D irection Générale d ’ Electricité (E .I.E .I.), ont abouti à la préparation d ’ un plan d ’am énagem ent qu ’on appelle le Projet du Kızılırmak.

16 C e m a l A r i f A l a g ö z

Les études et même les réalisations se poursuivent depuis 1962 dans une région qui couvre une superficie de 78.000 K m 2 (1 /io de tout le pays). Ce bassin flu vial compte presque le 1 / io de la po­pulation de Turquie (3.000.000 d ’habitants).

En dix ans, des placements d ’une valeur de 10.000.000.000 de L T . assureront la construction de 96 barrages et régulateures, l ’irri­gation de terrains d ’une superficie de 8.500 K m 2 et une production énergétique de 6.000.000.000 de K w h (par an).

Souhaitons que les réalisations soient à la hauteur de ce projet grandiose; q u ’elles contribuent au bien-être de la population régio­nale et de la nation tout entière.