Kla’ak Semanal 17 Novembru 20082 L E N O

Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liuhusi nomeru telefone 7363738 (No.foun)ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan(dengan cara) hakerek hanesan ne’e: [Lia Menon]_Mensajen..............

Bele mos liu husi E-mail: klaak_investigativu@yahoo.com ka klaak.redasaun@gmal.com

Tuir desizaun tribunal ne’ekatak osan ba FEE violakonstituisaun Timor-Lestekonaba orsamentu sekretu(artigu 145.2) no poderparlamentu atu haree tuiroperasaun orsamentu (arti-

gu 95.2 (q) no 115 (d).Rendimentu Sustentavel Estimadu (RSE)

ba orsamentu rektifikativu mak USD 396.1miloens, no tuir lolos parlamentu tenkiaprova deit mak ho montante ne’e, maibetamba orsamentu jeral ne’e as tebtebesho montante USD 788,312 miloens, go-vernu proposta tan atu foti tan USD 290.7miloens. Iha orsamentu rektifikativu nebeparlamentu aprova no presidenti republikapromulga mak foti osan husi fundu pe-troliferu USD 686,8. Tuir lei fundu petro-liferu katak governu bele propoin atu fotiliu rendimentu sustentavel estimadu maibepresiza esplikasaun ida nebe detalladu.Governu rasik bainhira atu husu foti osanliu rendimentu sustentavel estimadu laihaesplikasaun detalladu, tamba ne’e foti osanliu RSE, tribunal konsidera nudar illegal.

Bazeia ba ilegalidade orsamentu rekti-fikativu ne’e, tribunal rekursu deside katakhusi data publikasaun dezisaun tribunalne’e hapara kedas Fundu EstablizasaunEkonomiku no labele foti osan liu Rendi-mentu Sustentavel Estimadu.

Fretilin nebe hatama akuzasaun bainkonstitusionalidade iha loron 7 Agustu ha-lao konferensia imprensa nebe halao ihaParlamentu Nasional (14/11). Ihakonferensia imprensa xefi bankadaAniceto Guterres akom-panha husivise bankada Francisco Branco nodeputadu Jose Texeira, hatetenosan nebe governu gasta liu onane’e konsidera legal i tribunallakohi foti hotu ba inkonsti-tusio-nalidade tamba hare mos ba efeitutamba ne’e mak tribunal reko-menda deit katak osan ne’ebe sei-dauk ezekuta to’o loron nebe Tri-bunal hasai dezisaun, governu AMPlabele book ona orsamentu rektifi-kativu refere i se governu kontinuauza mak sei konsidera uza osanestadu nia ho ilegal i governu tenkiresponsabiliza iha lei nia oin.

Maske Tribunal inkonstitusiona-liza lei orsamentu ratifikativu mai-be governu bele kontinua uza orsa-mentu duo desimu atu hodi belehalo pagamentus ba funsionariusno halo despesas de estadu.

Aniceto Guterres hatutan ho idane’e governu mos labele kontinua ona sosaRo Patrulha rua ba F-FDTL no planu kons-trusaun Eletricidade uza oleo todan (heavyoil) husi orsamentu ratifikativu.

Orsamentu Rektifikativu Ilegal

“Efeitu husi ilegalidade ba fundu Esta-belijasaun Ekonomika ho fundu tranferensiato’o Setembru ne’e ami hatene osan sei

barak, osan ne’ebe governu atu gasta husi$700,312 000 to’o Novembru tinan ne’esira foin mak gasta $557,328,543 signifika

Orsamentu Rektifikativu nebe Presidenti Republika pro-mulga iha loron 5 Agustu, tribunal rekursu fo sai dezisauniha loron 13/11 katak orsamentu nebe uza ba fundu es-tablizasaun ekonomiku (FEE) no foti osan liu rendimentusustentavel nudar inkonstitusional.

osan sei barak atu uza i tamba ne’e lalikahalo kampanha katak povu sei mate tambaFretilin halo inkonstitusionalidade ona orsa-mentu. ida ne’e ita so hakarak bosok povuhodi politiza sasan,” dehan Aniceto.

Hatan konaba dezisaun tribunal rekursu,Presidenti Parlamentu Nasional FernandoLa Sama de Araujo hateten ba media katakdezisaun hirak ne’e ema internasional makfoti no la tuir lei nasional Timor Leste.

Desizaun ne’e rasik halo deputadu AMPrasik hakfodak no seidauk prontu atu belefo komentariu. Maski deputadu AMP sei-dauk prontu atu fo komentariu, maibe husiobservasaun kla’ak katak deputadu balunkomesa desvaloriza desizaun tribunal.

Hatan ba ida ne’e, eis Komisariu CAVRne’e hateten desizaun Tribunal nia kuandula monu ba sira nia laran (AMP) sira kome-sa desvaloriza desizaun tamba la afavorba sira, uluk kuandu Fretelin hatama uluklei ba kriasaun FEE wainhira tribunal lahetan ilegalidade sira la kanta agora komusira lakon ona entaun sira sei buka meiusoi-oin para hateten Tribunal hanesan ne’e,juis ne’e hanesan ne’e. Maske Juiz Claudioba Portugal fulan tolu ona ba maibe niaiha aujensia iha ne’e i ida ne’e la signifikaJuiz Claudio la hola parte iha laran.

Nia hatutan Fretilin antes ne’e kedas fohanoin ba governu AMP atu lalika hasaiosan fundu minarai nia liu fali rendimentu(RSE), no kriasaun FEE ne’e tenki auto-nomu ida labele iha Ministra Finansas niaokos maibe governu no deputadu AMPnunka rona sujestaun Fretilin nia, sira tauba kotuk; sira nia mak los hela deit agoratribunal fo ilegalidade no inkonstitusiona-

lidade ne’e nudar kulpa AMP nia.Jose Carrasacalao bankada

ASDT husi bloku AMP ba jornalkla’ak iha Uma Fukun hateten Setribunal mak deside ona hanesanne’e, tribunal mak tenki hatenemaibe nudar bankada AMP seiperpara hela an atu bele halokomentariu ba ida ne’e.

“Hau lakohi halo komentariuagora se iha ona desizaun bankadaAMP sei halo komentariu agora ladiak se hau halo komentariu ba idane’e uluk,” dehan Jose Carrascalaoba Jornalista kla’ak.

Nune’e mos Vise Preidenti PNVicente Guterres subliña nia parteseidauk bele fo komentariu tambasei estuda hela desizaun ne’e mo-lok atu fo deklarasaun.

Tuir dadus ne’ebe bankada Fre-tilin hetan osan ne’ebe governu AMPgasta ona ho cash (selu ho osan)$. 307,345,912, obrigatoriu $.23,837,817, komitmentu $.66, 140,814

katak gasta ona $.557, 328,543 husi totalorsamentu $.788,312,000 miloens.

Saida Mak Tribunal Rekursu Deside?

Tribunal rekursu iha loron 13 fulan Novembru fo sai desizaun ba Prosesu ba FiskalizasaunAbstrata ba Konstitusionalidade no Legalidade Lei 12/2008 (Orsamentu Jeral EstaduRektifikativu nebe promulga iha loron 5 Agustu). Dezisaun nebe tribunal rekursu foti mak

hanesan tuir mai ne’e:Tribunal Rekursu deklara Fundu Estabilizasaun Ekonomiku (FEE) ho montante USD 240

Miloens nudar inkonstitusional. Tuir dezisaun ne’e katak konstituisaun Timor-Leste bandu fundusekretu (artigu 145.2) no poder Parlamentu nasional atu haree operasaun orsamentu (artigu95.2 (q) no 115 (d).

Foti osan USD 290.7 miloens liu Rendimentu Sustentavel Estimadu (RSE, 396,1 miloens) husifundu petroliferu konsidera nudar ilegal tamba governu la fo esplikasaun detalladu tuir artigu 8no 9 husi lei fundu petroliferu. Governu bele foti osan liu RSE maibe tenki iha esplikasaundetalladu ba interese longu prazu nian, maibe governu la fo esplikasaun detalladu.

Tribunal rejeita argumentu nebe hateten katak prosedur Parlamentu no dirije debateorsamentu nudar inkonstitusional.

Tribunal rejeita mos argumentu nebe dehan katak 97 % orsamentu ba governu, no uituan liuba Parlamentu, Presidenti Republika, Judisiariu viola separasaun poder.

danu FREITAS

Roda Tiga

Ami husu ba governu AMPatu kria fatin didiak ihamerkadu, tanba ami tigaroda sira labele faán onaami nia sasan iha estradaninin.Delfin, Bairo-Pite

Vitima 12Novembru 1991

Ami vitima 12 Novemberu1991, hakarak husu bagovernu atu lori autor siraneébe mak oho ami niafamilia hodi lori ba tribunal

internasional. Ami mos husuba estadu atu labele hakrukdemais ba governuIndonezia. Manuel Pinto, Becora

Kla’ak Semanal 17 Novembru 2008 3LENO

REDASAUN KLA’AK Responsavel Jornál Semanal kla’ak: Kolektiva1. Responsavel Jeral: nuno RODRIGUEZ2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA3. Manu Ain : maria BIBEL, anita MARQUEZ, agostinha XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ, deomentino da CRUZ, isolino VASGA, waidinik, nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, naldo REI, ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ

HALIRI

�������������.��������.���

referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)

Numeru 35/10 Novembru 2008

5. Duru foto: ze’sopol6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)7. Banati & Illas Nain: Zeloy.8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES9. Lian Maus : anita Marquez, nico Zecoro SANTOS10.Karikatura : bayu, zecoro,11 Habelar : noolok CARMO, basilio12.Fafahek : noolok CARMO

Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso, Dili Timor-LesteEmail: klaak.redasaun@gmail.comNúmeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

Pintor logo : Alit AmbaraResposavel online: atero

“Se hatene,hanorin!

Se Lahatene,aprende!”

Tribunal Rekursu (TR) iha loron 13 fulan Novembru hasai desizaun hodi deklara orsamentu rektifikativu inkonstitusional. Fretilin nudar bankada opozisaun nebe levanta hamutuk ho PUN no KOTA ba inkonstitusionalidade orsamentu rektifikativu husu kedas Parlamentu Nasional atu resposta lalais desizaun tribunal tamba ezistensia Parlamentu Nasional iha risku nia laran.

TR deside buat importante hat: TR deklara Fundu Estabilizasaun Ekonomiku ho montanteUSD 240 miloens no foti osan liu Rendimentu Sustentavel Estimadu ilegal. Desizaun rua seluknebe TR rejeita mak prosedur Parlamentu Nasional nebe partidu opozisaun hateten katakla tuir konstituisaun no alokasaun orsamentu nebe 97 % ba governu no uituan liu mak ba Par-lamentu Nasional, Presidenti Republika, Judisiariu viola separasaun poder.

Desizaun TR ne hakarak hateten katak orgaun ne’e la aseita ho proposta lei 12/2008 ko-naba orsamentu rektifikativu nebe governu AMP hatoo ba Parlamentu Nasional, TR mos lakonkorda ho Parlamentu Nasional nebe aprova orsamentu rektifikativu no TR rasik la simu Pre-sidenti Republika nebe promulga orsamentu rektifikativu iha 5 de Agustu. Iha liafuan badak,TR anula desizaun instituisaun estadu tolu; governu, Parlamentu Nasional no Presidenti Republika.

Iha inisiu fulan Agustu Presidenti Republika Ramos-Horta molok ba Australia hateten baTVTL katak nia sei la promulga orsamentu rektifikativu tamba sei husu opiniaun husi TribunalRekursu. Maibe, tipiku Ramos-Horta laos deit nudar pesoal maibe mos nudar PresidentiRepublika ohin koalia buat ida, aban koalia fali buat seluk. La kleur, liu kalan ida deit, mem-bru Parlamentu Rui Menezes deklara katak orsamentu rektifikativu presidenti promulgatiha ona. Tuir komunikadu imprensa husi gabineti Presidenti Republika hateten katak pre-sidenti asina maibe sei husu nafatin opiniaun tribunal rekursu. Publiku rasik sinti estrañu hodiskursu Presidenti Republika no promulgasaun nebe presidenti halao. Bankada Fretilinhusu atu investiga kazu ne’e tamba sa Presidenti Republika koalia atu husu opiniaun husiTribunal Re-kursu, derepenti kopia nebe Ramos-Horta asina iha tiha ona publiku nia liman.

Ema hein atu Ramos Horta bele esplika kazu ne’e, maibe Presidenti Republika hatetenfali buat seluk katak nia promulga duni orsamentu rektfikativu. Deklarasaun nebe kontradizba malu. Nudar orgaun as liu nebe bele garanti funsionamentu instituisaun estadu hotutuir konstituisaun haktuir lakon tiha ona nia dignidade. Sai pior liu tan, promulgasaun nebe tuirlos Presidenti Republika halo liutiha hetan opiniaun husi Tribunal Rekursu, maibe halao ihanivel retorika deit; too ikus Tribunal Rekursu anula tiha desizaun promulgasaun ne’e. Presi-denti Republika sei bele sai nafatin orgaun estadu nebe garante funsionamentu orgaunestadu hotu-hotu tuir konstituisaun haktuir? Iha kazu orsamentu rektifikativu, lae! Kazu badala rua nebe TR deklara atuasaun Presidenti Republika inkonstitusional; osan ba ema kiak sira.

Desizaun TR atu hateten saida? Desizaun ne’e hateten katak governu labele uza osan liurendimentu sustentavel estimadu (396.1 miloens), governu rasik proposta 686,6 miloensatu foti husi fundu petroliferu. Desizaun ne’e rasik hateten katak osan nebe gasta tiha ona seila konta maibe osan nebe seidauk gasta labele gasta tan liu rendimentu sustentavel es-timadu. Instituisaun Estadu tenki hapara gastu nebe liu tiha rendimentu sustentavel,katak hapara projetu hotu-hotu nebe seidauk halao.

Iha opsaun tolu nebe instituisaun estadu bele relasiona ho inkonstitusionalidade orsamenturektifikativu: opsaun primeiru, laiha osan ba projetu, iha osan deit ba salariu no operasauninstituisaun estadu hanesan orsamentu duo desimu iha governasaun Fretilin bainhira orsa-mentu 2006/2007 liutiha tinan ukun nian. Opsaun ne’e susar, tamba governu la konsege hatudunia impaktu servisu, liu-liu fundu estabilizasaun ekonomiku nebe sei bele ajuda povu, maskitoo agora povu rasik seidauk sinti. Segundu, se governu presiza duni osan atu halao projetu,liu-liu fundu estabilizasaun ekonomiku no projetu sira seluk governu tenki hodi fali orsamentuba Parlamentu Nasional nebe iha risku boot la halimar tamba presiza 2/3 suara, Fretilin beledada an husi Parlamentu Nasional no governu sei monu. Opsaun ba dala tolu mak governu,parla-mentu nasional, no presidenti ignora deit desizaun tribunal. Se karik opsaun ba dala tolunebe lideransa ne’e hili; estadu Timor iha krize nia laran, tamba laiha prinsipiu separasaunpoder no la respeita estadu direitu no demokratiku.

Desizaun ne’e rasik hatudu katak durante ne’e governu, parlamentu nasional no presidentilakon tiha seperasaun poder tuir konstituisaun haktuir. Instituisaun hanesan parlamentunasional sai fali corong (instrumentu) governu nian, presidenti republika nebe bele garanteseparasaun poder lakon tiha ona nia kbiit. Ho desizaun TR ne’e sei halo instituisaun estaduhanesan parlamentu nasional, governu no presidenti republika bele halao nia knaar tuir leiinan haruka?

Mensajen badak husi tribunal rekursu mak instituisaun estadu tenki halo nia knaar tuirkonstituisaun haruka no presiza atu rona hanoin ema seluk nia hodi bele hadiak nasaunne’e. Iha toman at nebe sei la kuidadu bele sai kultura Timor nian; ita rona deit ema nebeiha hanoin ho ita nia interese rasik, maibe ema seluk ho hanoin seluk ba interese nasaunmos, ita la konsidera. Triste liu, mak ita foti liman rame-rame deit no lakohi buka tuir atu ha-tene. Muzika tuan komesa ita rona fila fali bainhira Presidenti Parlamentu Nasional komesakoalia katak desizaun ne’e ema internasional mak halo, maibe nega tiha realidade katakdesizaun ne’e halao bazeia ba konstituisaun no lei fundu petroliferu nebe ema Timor rasikmak halo. Muzika hanesan mos ita rona bainhira atu hodi matebian Alfredo Reinado batribunal, ema lansa kampaña katak juiz sira ne’e ema internasional. Maibe too ikus justisanebe Alfredo Reinado husu, nia rasik la hetan, no ema hirak nebe hamutuk ho nia haluhatiha buat nebe uluk sira luta ba. Too ikus resposta nebe Alfredo Reinado hetan mak balamusan. Saida mak sei akontese ho desizaun tribunal rekursu?

Separasaun Poder La Eziste?

MOU ne’e rasik sai segredu tooorganizasaun La’o Hamutukfo sai MOU ne’e iha internetno bankada opozisaun levan-ta kazu iha Parlamentu Na-

sional iha fulan Maiu nia laran. Tuir MOUne’e katak governu sei fo rai hamutuk ek-tare 100.000 atu kompania ne’e bele halaosira nia servisu.

Esperiensia iha nasaun hotu-hotu nebeiha plantasaun tohu fo impaktu ekolojia nososial nebe la diak. Ho hanoin ne’e organi-zasaun La’o Hamutuk nebe halo monito-rizasaun ba dezenvolvimentu Timor-Lestehalao enkontru publiku (7/11) iha Aula Aso-siasaun HAK nebe husu Ministru AgrikulturaMariano Sabino, reprezentante kompaniaGTLeste Biotech, ekolojista Rui Pinto no InesMartins husi La’o Hamutuk nebe koalia ko-naba esperiensia plantasaun tohu iha Brazil.

La hanesan enkontru publiku bain-bain

Plantasaun Tohu:

Mariano SabinoLa Honestu

danu FREITAS

Iha fulan Janeiru 2008, Governu Timor-Leste liu husi Mi-nisteriu Agrikultura asina Memorandum of Understan-ding (MOU) ho kompania GTLeste Biotech husi Indo-nesia atu kuda tohu iha rai ektare 100.000 nebe governumak sei fo ba tinan 50 no posibilidade ba tinan 100.

nebe La’o Hamutukhalao, loron ne’e ka-deira nakonu, presizafoti tan kadeira selukhodi bele akomoda par-tisipante nebe hamrikiha liur. Maski kadeirane’e ema tur hotu onamaibe sei iha ema ba-rak hamrik. Desde tuku9 dader, partisipantesnakonu ona hodi heinministru. Ministru rasiktarde minutu 40. Minis-tru tama no moderadorfo tempu atu koalia uluktamba koalia hotu mi-nistru sei hatan per-guntas no fila uluk tam-ba atividade sira seluk.

Mariano Sabino ha-hu koalia konaba kon-seitu ukun rasik, kresi-mentu ekonomiku noseguransa alimentar ne-

be iha relasaun makas ho plantasaun tohu.Ministru rasik hakarak duni uza oportunida-de ne’e atu koalia ba sosiedade sivil hodi kla-rifika informasaun nebe sirkula iha publiku.Ministru Agrikultura no Pescas hateten katakministeriu presiza hanoin husi sosiedadesivil atu tetu hodi foti desizaun.

Konaba rai 100.000 hektares ne’ebe Mi-nisteriu Agrikultura fo ba kompania GTLesteatu planta tohu, Mariano hateten, desizaunfo rai ba kompania laos nia Ministeriu niakompetensia maibe kompetensia Ministeriuda Justisa i husi parte MAP simu deit.

“Tuir prosedur ministeriu nian, kuandu itaasina memorandum, depois sira (kompania)mai haree rai, rai nebe sira survey ida nebebele uza no sira sei aprezenta fali mai mi-nisteriu.” Iha enkontru ne’e partisipante idahamrik hodi husu tamba sa mak kompaniamai haree uluk rai mak ministeriu tuir baharee fali, ida ne’e hatudu katak governulaiha planu. Partipantes seluk mos kestionaimportansia atu iha plantasaun tohu iha

- Lema Kampaña Nasional Alfabetizasaun iha Cuba (1961)

>>>>>>>>>> �� ������ 11

Eng. Mariano Sabino

Kla’ak Semanal 17 Novembru 20084 LENO

Masakre Santa Cruz 12/11,Estadu Taka Justisa? “Depois sai husi hospital, hau hanoin la iha ona presaun no tortura husi militar Indonezia. Maibesai husi hospital, hau sempre hetan torturasaun husi tentara sira ne’ebe mak servisu iha Koramil.Infeksaun mosu fali husi kanek ne’ebe hau hetan,” esplika Eugenio.

danu FREITAS, gerson abel GEMCY

Komemorasaun loron ma-sakre 12 Novembru ne’e-be halao ba dala XVIIne’e, mate restu barak mak hakoslok ona tanba

hetan rekonesementu husi estadu.Maibe vitima 12 Novembru 1991balun mak senti fuan sei moras nolaran sei kanek hela. Ema haluhatiha sira no la konsidera sira.

Eugenio da Costa (33) nu’udarmate restu ida husi masakre 12/11/1991, to’o oras ne’e seidauk hetanrekonesementu husi estadu. “Hausenti laran moras, tanba tinan waluona rai ne’e ukun an, maibe estaduseidauk rekonese sira nu’udar jovenne’ebe mak fó ninia kontribuisaunba funu; liliu iha 12 Novembru 1991nian. Hau senti estadu haluha tihaami,” tenik Eugenio ba jornalista kla’akiha ninia hela fatin Bemori, wain-hiraasisti komemorasaun loron masakre12/11.

Iha tinan 1991, Eugenio foin tamaba idade 18 ne’ebe foin tur iha bankueskola Sekundária klase III. Iha ma-sakre 12/11 militar sona no ho bai-oneta iha ninia ren tos. “Militar Indo-nezia sira la’os sona deit hau ho baioneta.Maibe sira tiru mos kanek tiha hau nia kelenkaruk ho kilat automatik. Iha altura ne’ebahau lao hamutuk ho kolega Simplicio ne’ebemilitar Indonezia ku’a nia tilun,” konfesa Eu-genio hodi hanoin fila fali masakre naku-kun 12/11.

Iha tempu ne’ebe difisil tebes, la ona op-saun seluk ba Eugenio. Nia tenki mate kamorus, wainhira luta ba objetivu funda-

mentais, Ukun Rasik Aan. “Militar sira kap-tura tiha ami depois tula ami iha karetamilitar nian ba soe iha Hospital WirahusadaLahane,” hanoin hetan Eugenio.

Fulan ida resin Eugenio baixa iha hos-pital. Eugenio sai husi hosptital Wirahusadaiha loron 27 Dezembru. Depois sai husi hos-pital, hau hanoin la iha ona presaun no tor-tura husi militar Indonezia ho ninia kolabo-rador sira. Maibe sai husi hospital, hau sem-pre hetan torturasaun husi tentara sira ne’ebeservisu Koramil. Infeksaun mosu fali husi ka-nek ne’ebe hau hetan,” esplika Eugenio.

Ba jornalista kla’ak Eugenio hatutan tankatak estadu tenki fo konesementu ba materestu sira. “Buka kampu servisu ba sira. Nu-ne’e ema hirak ne’e bele senti katak ukunan ne’e la’os ba grupo balun deit. Maibe bapovu tomak,” sublina Eugenio.

Eugenio tristi liu tan, wainhira ema sirane’ebe mak uluk sai kolaborador luta ba in-tegrasun Timor-Leste hodi hamutuk na-fatin ho Indonezia, oras ne’e dau-daun he-tan fati didiak deit iha Timor-Leste. “Hau

laran moras. Oras ne’e dau-daun ema ne’ebeuluk estraga povu Maubere no lakohi inde-pedensia, ohin loron sira hetan fatin diak ihagovernu no husik ema mate restu sira aban-dona hela,” kestiona Eugenio.

Istoria naruk ne’ebe mak Eugenio kontajornalista kla’ak mai husi ninia sentimentupesoal. Laran tristi no laran susar, loron kalansempre akompana hela deit Eugenio niniamoris. “Hau laran susar tanba boot sira takamatan. La’os hau koalia hanesan ne’e paraestadu atu fo han hau. Rekonese katak, emane’e mos uluk fó kontribuisaun ba libertasaun

nasional,” haklaken Eugenio.Eugenio mos ejiji nafatin ba estadu atu

buka tuir maluk sira ne’ebe mak mate ihamasakre 12/11. “Hau husu ba Komisaun 12/11 para buka tuir ema sira ne’ebe mak mateiha masakre 12/11. Sira nia rate iha ne’ebelos. Se lae, ema hirak ne’e fuan kontinua mo-ras,” katak Eugenio ho laran tristi. Vitima siraiha 12/11, tuir Eugenio katak dau-daun ne’eema barak mak la hetan servisu, tanbabarak mak sai aleizadus.

Esperensia hanesan, hato’o husi Mar-cal da Silva no Marito Ximenes. Ihamasa-kre 12/11, Marcal sei iha idade 15.Iha tempu ne’eba, Marcal foin mak turiha kadeira ensino Pre-Sekundária. “Molokmi-litar sira atu tiru manifestante sira,hau ho hau nia kolega ba hemu bee ihahau nia nia uma, iha rate Santa Cruz niakotuk.

Entertantu Marito Ximenes iha masa-kre 12/11 hetan tiru ida iha liman kabunlos no iha nia kelen. “Ho kondisoens ha-nesan ne’e, hau halai no konsege subariha uma ida iha Bemori no hau hetan tra-tamentu husi Antonio Caleres, eiz DiretorHospital Nasional Gudio Valadares.

Hatan ba preukupasaun husi materestu masakre 12/11, Gregorio Saldanhaba jornalista kla’ak iha ninia servisu fatineiz Komarka Balide, hateten katak nia kom-priende lamentasaun husi maluk materestu sira. “Maibe ema hotu la bele hetantra-tamentu no rekonesementu ne’ebe ha-nesan tanba prosesu sei lao hela. Hau hu-

su mate restu sira atu pasensia hein,” esplikaGregorio.

Konaba lamentasaun ne’ebe hato’o husimate restu balu ba ema ne’ebe uluk la par-tisipa iha demonstrasaun 12/11 1991 maibeiha mos lista simu kondekorasaun, Gregoriohateten katak kestaun ne’e iha tinan kotukkedas nia levanta ona. “Se haree ema rumabosok hanesan mauhu. Sira nia naran mosiha lista laran katak sira mos mate restu, husuatu hakerek surat ba komite 12/11. Atu nu-ne’e bele retira ema sira ne’e nia naran.Ba maluk sira ne’ebe simu ona medalla, maibe

bosok diak liu entrega fila fali medalla ne’eba komisaun,” dehan Gregorio.

Masakre 12 Novembru tinan 1991, laosdeit fo konsikuensia ba juventude ne’ebepartisipa iha manifestasaun kontra oku-pasaun ilegal estadu Indonezia iha Timor-Leste. Maibe hafoin masakre, komunidadene’ebe hela besik iha area rate Santa Cruz,hetan persigisaun husi militar no intelijente(mauhu).

Ema barak durante ne’e nunka hanoin,oinsa sentimentu komunidade sira ne’ebemak hela iha área Santa Cruz, Bemori, noTaibesse. Ema hanoin deit katak joven sirane’ebe partisipa iha manifestasaun ne’e makhetan baku, tortura no balu tenki simu kilatmusan. Maibe saida mak akontese ba ko-munidade sira depois masakre 12/11/1991.

Maske tinan XVII ona, maibemasakre Santa Cruz seidauk la-kon husi memoria Alcino da Sil-va, alias Manukoko. Wainhira mi-litar sira tiru no oho joven sira,foinsa’e sira barak mak ha-laitama ba iha Alcino da Silva niniauma, atu salva aan. Maibe saidamak akontese ba Alcino? Kalanloron, Alcino nia uma sempre saiopresaun ba militar indoneziasira. “Hau hetan persigisaun hu-si militar no mauhu indoneziasira,” konfesa Alcino ba jornalis-ta kla’ak iha 12/11 liu ba iha niniauma, Bemori.

Realidade ne’ebe mak Alcinoharee katak, depois foinsa’e sirahetan tiru sporadis husi militarindonezia, joven lubuk boot hak-suit husi moru rate nian ne’e hodihalai tama ba uma sira ne’ebebesik iha rate ninin. “Depois bapa(militar-red) tiru tiha sira, barakmak halai tama iha ami nia uma.Maibe sira la subar. Sira halai liudeit. Iha kolega ida mak ba subariha nú leten, besik ami nia umadurante loron 3. Balu mai soehela sira nia faru loriku ne’ebesira hatais iha ami nia uma. Amimak kontinua ba hakoi subar

tiha faru hirak ne’e. Fatin ami sei hanoinhela,” tenik Alcino.

Alcino konfesa katak joven sira ne’ebemak halai tama ba iha ninia uma, nia rasiksura labele. “Sira atu subar iha ami nia umamaibe ami dehan se bele imi halai lalais liutiha. Se lae ita hotu sei kona hotu. Prontusira halai liu ba buka fatin ne’ebe senti se-guru ba sira; liliu sira halai tun ba Bisponia uma,” esplika Alcino hodi relembra hikasfali masakre tinan 17 liu ba.

Hafoin masakre, ema sira ne’ebe mak he-la besik iha rate Santa Cruz, kalan senti taukhotu. “La iha ema ida mak barani atu saimai liur durante fulan ida nia laran. Militarno mauhu tama sai uma hodi husu no bukatuir ema ne’ebe partisipa iha demonstrasaun.No se mak subar ema iha nia uma laran,”hatutan Alcino.

Alcino haklean lu tan katak laos deit mi-litar indonezia sira mak kontrola lao kalan,maibe mauhu Gadapaksi sira mos kontrolamovimentu komunidade iha kalan no loron.Tanba movimentu intel sira nian maka’asliu, entaun Alcino ho ninia familia muda seestiha ba iha Kampung Alor. Ami hela iha Kam-pung Alor no liu tiha fulan hitu mak ami foinmai fali iha ami nia uma,” katak Alcino.

Alende ne’e iha joven balu mak hetankaptura husi militar tanba lia falsu husi mau-hu sira hodi ba halo inkeritu. Maske situa-saun normaliza ona, maibe sira kontinua he-tan nafatin persegisaun. Situasaun ne’e laokuaze fulan haat to’o lima nia laran. Maskeliu tiha ona tinan 17, maibe masakre 12/11ne’e sei fresku hela iha povu nia kakutak.

Vitima ka mate restu sira ejiji nafatinsira nia direitu. Tenki buka ema ne’ebemate iha masakre 12/11 ninia rate to’ohetan. Problema mak se mak iha poder atubolu militar indonezia sira ne’ebe mak ulukoho Timor-oan sira ne’e atu mai Timor hodihateten sai, rate masakre 12/11/1991 ne’eiha ne’ebe. Susar tanba nai ulun sira lakohi rezolve violasaun direitus humanusne’ebe mak militar indonezia sira halo ihaTimor-Leste. Karik iha futuru, justisa seihakoi? Ita la hatene.

Familia demonstrantes anti-kolonial Indonesia nebe tropa Indonezia oho dasak iha 12 Novembru 1991.

Alcino da Silva alias Manukoko. Komunidadeida ne'ebe hetan persigisaun hafoin masakre12 Novembru

Eugenio da Costa iha 12 Novembru 91,Militar indonezia sona tudik iha nia ren tos,no tiru iha nia kelen karuk

foto

: ge

rson

gem

cy

Kla’ak Semanal 17 Novembru 2008 5LENO

Komemora loron masakre Santa Cruz, 12 Novembru ba dala sanoluresin hitu, Assosiasaun HAK halaoreflesaun hamutuk konaba asaun ne’ebe bazeia ba Non violence

no asaun ne’ebe mak halo ho violensia. Antesatu fahe esperiensia, grupu arte marsiais sirane’e haree uluk filme konaba Mahatma Gandhi,lideransa boot husi India ne’ebe halao asaunsempre uza asaun non violence no mos filmekonaba masakre 12 Novembru 1991. Iha oka-ziaun ne’e, maioria partisipantes sira ne’ebemak fahe sira nia esperiensia, arrepende bahahalok violensia.

Osorio Leque, reprezentante husi grupuColimau 2000 ne’ebe mak hola parte iha re-flesaun entre arte marsiais sira ne’e, hate-ten katak violensia dala bark mosu tanbasistema kapitalizmu ne’ebe mak tama ihaTimor-Leste la fó oportunidade ba ema Timor-oan rasik. “Ema ne’ebe mak riku, ema ne’ebemak matenek, maioria la’os ema rai nain.Realidade ida ne’e mak hamosu dezenten-dimentu iha ita nia rain,” reflete Leque iha niniaobservasaun konaba realidade saida makakontese iha Timor-Leste dau-daun ne’e.

Tuir perspektiva Leque katak injustisamosu iha área oi-oin. “Hanesan ema ne’ebemak kontrole ekonomia iha ita nia rai laranne’e, laos ema rai nain. Espiritu luta ne’ebemak ita nia aswa’in sira halo ne’e, mos ohinloron ita seidauk bele atinji,” dehan Lequeiha reflesaun ne’ebe mak halao iha aulaAssosiasaun HAK iha 11 Novembru foin la-laisne’e.

Diskriminasaun hirak ne’e mak tuir Lequekatak hamosu potensia konflitu. “Potenisakonflitu boot ida mak konflitu konaba artemarsiais sira nian. Konflitu iha arte marsiais sirane’e akontese, tanba seidauk iha justisa sosialba ema ida-idak nia moris. Ne’e duni tenki ihajustisa,” afirma Leque.

Esperiensia husi Aniceto Neves iha dife-rente ho esperiensia partisipantes sira seluknian. Neves fahe ninia esperiensia ne’ebe makema ruma nunka atu imazina iha ninia moris.Nia hakoak no hakarak simu ema ne’ebe maknia rasik hatene oho ninia maun no tiru niniaaman rasik durante iha rezistensia nia laran.

“Hau nia esperiensia mak iha tempu oku-pasaun indonezia nian, wainhira sei tuur ihakadeira universitáriu, dala ruma hau uzaviolensia hasoru militar indonezia no polisiaindonezia. Hau mos lakon hau nia familia. Haulakon hau nia maun rasik tanba ema tetakto’o mate. Ema tiru hau nia aman kanek. Maibekuandu ne’e mosu, hau nia hanoin katak hau labele uza violensia atu rezolve situasaun idahanesan ne’e,” esplika Neves.

Atu kria rekonsiliasaun no paz ho sira ne’ebeoho ninia maun no tiru ninia aman, Neves rasikhamutuk ho ninia kolega aktivista sira tamato’o Atambua no Belu. Objetivu mak atu ha-

Komemorasaun Masakre 12 Novembru 1991

Bele Kria Paz,Labele HaluhaJustisa!“...justisa mak sei rezolve problema

hotu-hotu.”- Eliza dos Santos,familia vitima ba masakre Igreja Liquisa 1999

kuak no simu ema sira ne’ebe mak konfesaba nia katak nia hakarak arrepende ba niniahahalok violentu hanesan ne’e. “Importantemai hau mak nia rasik konfesa ba hau, kataknia mak oho hau nia maun no tiru hau niaaman. Kuandu konfesa ona ninia salan maihau, hau simu nia,” reflete Neves iha okaziaunne’e.

Neves hatutan liu tan katak ema sirane’ebe mak uluk oho ninia maun no tiru niniaaman, nia rasik lori fali mai iha Timor no orasne’e dau-daun hela hamutuk ho familia ihaknua ida deit. “Kuandu ita uzaviolensia hasoru violensia, haunia hanoin ita sei la manan buatida,” konfesa Neves.

Razaun lojiku ne’ebe makNeves hato’o katak maske ihaita nia moris, ita hasoru difikul-dade, maibe ita tenki tenta na-fatin atu uza paz hodi hasorumentalidade violentu. “Haukuandu uza mentalidade paz,hau hetan konfiansa husi haunia maluk sira. Hau hetan kon-fiansa husi ema sira ne’ebe makuluk oho hau nia maun no tiruhau nia aman,” deklara Neves.

Iha parte seluk, Julio da SilvaSalsinha ne’ebe mak durantene’e ema koñese nia nu’udar‘master’ ba grupu arte marsiaismos hateten katak nia rasik lakomprende to’o agora tanba samak kuandu iha ona konflitu kaviolensia, sempre fó sala ba artemarsiais. “Katak ami arte marsiaissira mak iha konflitu ne’e nia ko-tuk. Katak ami arte marsiais ne’emak involve iha krizi,” kestionaSalsinha.

Tuir Salsinha ninia hareekatak durante ne’e seidauk ihalider ida ka ema ida mak hamrikhodi ha-kuak arte marsiais sirahotu atu nune’e bele rezolveproblema ne’ebe mak arte mar-siais sira infrenta. “Ema ida du-rante ne’e nunka hakbesik ami,atu hakuak ami hodi halibur artemarsiais sira ne’e hotu. Kuanduita hamutuk, paz sei ezisti,” ob-serva Salsinha. Salsinha ha-klaken liu tan katak

Celestino Gusmão, estudan-te husi Universidade NasionalTimor Lorosa’e ne’ebe mos in-volve iha ANTI (Aliansi Nasionalba Tribunal Internasional) ha-teten katak asaun sai deit makakontese ba ema nia direitu,tenki kontra. “Kuandu iha inti-midasaun ka akontese violensiakontra direitus umanus, ita tenkihamutuk hodi kontra intimi-dasaun. Maibe importante mak

ita tenki hamutuk hodi luta ba justisa,” afirmaGusmão.

Eliza dos Santos familia vitima ba masakreIgreja Liquisa ne’ebe mak fahe ninia relflesaunmos hateten katak husi ninia parte hakarakpara rekonsiliasaun no paz tenki kria duni ihamoris lor-loron nian. “Maibe labele haluhajustisa. Tanba justisa mak sei rezolve problemahotu-hotu,” tenik dos Santos iha ninia inter-vensaun ba reflesaun loron 12 Novembrutinan ne’e nian.

Familia vitima masacre Santa Cruz, 12 Novembru 1991 ejize justisa!Familia vitima masacre Santa Cruz, 12 Novembru 1991 ejize justisa!Familia vitima masacre Santa Cruz, 12 Novembru 1991 ejize justisa!Familia vitima masacre Santa Cruz, 12 Novembru 1991 ejize justisa!Familia vitima masacre Santa Cruz, 12 Novembru 1991 ejize justisa!

Povu Timor-Leste durante ne’e ladúnhakmatek no hetan paz iha sira nia moris.Konflitu entre arte marsiais ne’ebe dala rumainsulta ema nia vida. Importante mak haloreflesaun konaba paz ka asaun non violence,la’os deit iha ibun tutun laran. Maibe tenkiprátika realamente iha vida lor-loron nian.Kuandu dame ne’e halao ho prátika, violensiasei la akontese iha timor-oan ida-idak niamoris.

almerio ALVAREZ

foto

: ger

son

gem

cy

Kla’ak Semanal 17 Novembru 20086 LENO

Marcal da Costa tinan25, Joao Soares Mon-teiro tinan 39, noGonsal da Costa,laos lakon sorte, mai-

be sira hamrik atu ejiji sira nia di-reitu no Timor oan lubuk ida niadireitu atu hetan servisu ne’ebediak. Maibe, mehi furak ne’ebe maksira nain tolu ne’e imajina, atu sal-va traballador sira nia direitu husiintimidasaun kompania boot sira,maibe mehi ne’e seidauk realiza.

Konsekuensia todan ne’ebe maktraballador nain tolu ne’e tenki si-mu mak sira tenki para husi ser-visu. La’os sira mak lakohi servisu,maibe kompania uza ninia poderrasik hasai traballador nain tolune’e ne’ebe mak la bazeia ba leiruma.

Kronolojia loja nain, ClerensLim hasai sira nain tolu ne’e hahuhusi greve ne’ebe mak traballadorhamutuk ema nain 26 halo iha lo-ron 28 – 29 Outobru liu ba iha lojaoin, iha Lecidere nian. Traballadorsira taka odanmatan boot lojaKmanek Supermarket iha loron ruania laran, tanba kompania lakohihakruk ba ejijensia ne’ebe mak tra-ballador sira hato’o. Ejijensia ne’emak traballador sira hakarak parakompania tenki halo kontratu es-krita ba traballador sira rasik. “Maibedurante tinan lima resin ona, kom-pania nunka halo kontratu eskritaba ami. Tan ida ne’e mak ami ham-rik hodi ejiji ami nia direitu,” tenikJoao Soares Monteiro ba jorna-lista kla’ak iha eskritoriu Konfede-rasaun Sindikatu Timor Lorosa’e(KSTL), Kinta-feira 13/11 foin la-lais ne’e.

Greve ne’ebe mak traballadorsira halao durante loron rua, lahetan rezultadu diak husi kompa-nia Kmanek Supermarket. Trabal-lador sira konsege levanta kazune’e to’o iha nivel Sekretariu Esta-du Traballador no Professional, liuhusi diresaun Diresaun Relasaunba Traballu, espesialmente Konsi-liasaun no Mediasaun atu rezolvekazu ne’e. “Fou-foun, kompaniaKmanek Supermarket hakarak onaatu rezolve traballador sira niaproblema ho kolektiva. “Kompania

Kompania Kmanek SupermarketViola Konstituisaun RDTL

Traballador nain tolu husi loja Kmanek Super-market, Lecidere derrepente deit lakon servisuhusi sira nia fatin servisu. Kompania bandu siralabele involve aan iha sindikatu ka uniaun tra-ballador ruma. Sa tan halo greve kontra kom-pania. Kompania hatene, bele hasai kedas tra-ballador ne’e. Entaun se mak viola Konstitui-saun RDTL artigu 50 (Direitu ba servisu), artigu51 (Direitu ba greve no bandu lock-out), no ar-tigu 52 (Liberdade sindikál)?

hakarak ona atu halo kontratu baami. Kompania dehan ami atu asi-na kontratu iha loron 1 Novembru.Liu tiha loron ida, iha 3 Novembru,kompania bolu traballador ida-idakatu ba halo intervista. Depois hotutiha mak asina kontratu. Maibe atutama ba intervista, patraun mudasees tiha ami nain tolu. Hasai tihauluk ami nain tolu mak foin bolukolega sira seluk tama ba inter-vista,” esplika Marcal da Costa.

Wainhira Marcal ninia kolegasira ba hasoru loja nain atu asinakontratu, loja nain, Clerens Limhusu ba kolega sira nune’e: “O

almerio ALVAREZ

husi Estado ka husi Uniaun. Ne’e-be hau fo hanoin ba kolega sirakatak, estado seidauk rezolve itatraballador sira nia problema. Soita nia organizasaun Uniaun makrezolve ita nia problema,” dehanMarcal.

Tuir sasin ne’ebe mak Marcalho ninia kolega Joao Soares Mon-teiro hato’o katak hori uluk kedasto’o agora kompania Kmanek Su-permarket la gosta traballador si-ra invole iha organizasaun sindi-kál ruma. “Patraun rasik mos la gos-ta, kuandu ami halo greve,” teniknia.

nain tolu fó tempu ba kompaniaatu simu fali sira nain tolu. “Maibekuandu to’o loron 14 Novembrumak kompania kaer metin nafatinninia prinsipiu, ami sei halo asaungreve ida ke boot iha loron 15Novembru,” afirma Marcal.

Geraldo Moniz (36) husi Sekre-tariu do Estadu Formasaun Pro-fessional ba Traballador sira, liuhusi diresaun Relasaun Traballau,espesialmente Konsiliasaun noMediasaun ne’ebe mak jornalistakla’ak hasoru nia iha ninia servisufatin hateten katak iha tempu ne’e-ba rezolve ona sira nia problema.“Ami konsege atu rezolve sira niaproblema konaba greve nian. Amikonsege hetan solusaun ba akti-vidade ne’ebe mak husi sindikatusira iha. Tanba membru traballa-dores sira iha direitu atu partisipaiha orariu ne’ebe mak sira halotiha ona,” tenik Geraldo ba jorna-lista kla’ak iha 13 Novembru liu ba.

Geraldo hatutan liu tan katakakordu kolektiva entre kompaniaKmanek Supermarket no trabal-

lador sira iha ona. “Katak trabal-lador sira hotu-hotu tenki kontinuanafatin sira nia servisu. Maibe de-pois ida ne’e, kompania KmanekSupermarket foti desizaun ida ha-para fila fali sira nain tolu,” esplikaGeraldo.

Tuir konesementu Geraldo niankonaba lei kodiku laboral katak ku-andu traballador ida la sala, kom-pania labele foti desizaun mesakatu hasai traballador ida. “Maibeiha realidade, desizaun ne’ebe makkompania foti, ladun justu. Tanbadepois halo tiha akordu kolektivakonaba greve ninian, sira foti falidesizaun ida seluk hodi haparasira nain tolu,” katak Geraldo.

Tuir kodiku laboral artigu 36.6a hateten katak kuandu kompaniaida la kohi ona simu traballador,entaun iha artigu 36.6 b hatetenkatak tenki selu kompensasauntuir durasaun ema ne’e ninia ser-visu. “Tanba artigu rua ne’e iha li-gasaun ba malu,” afirma Geraldo.

Governu liu husi Sekretariu Es-tado diresaun Relasaun Traballau,Konsiliasaun no Mediasaun halotiha ona aprosimasaun, maibe to’oagora la iha solusaun. Kompanialoja Kmanek Supermarket hakarakpara traballador sira labele halogreve no invole iha organizasaunsindikál ruma. Sei nune’e, kompaniala’os viola ona Konstituisaun RDTLkonaba direitu ba greve no liberdadesin-dikál?

Se nune’e, tuir Prezidente KSTL,Jose da Conceicao katak, kompa-nia viola ona Konstituisaun RDTLkonaba Direitu ba greve (Konsti-tuisaun RDTL artigu 51) no Liber-dade sindikál (Konstituisaun RDTLartigu 52).

Iha Konstituisaun RDTL artigu51 hateten katak (1), Traballadorsira iha direitu atu halo greve,wainhira sira halao greve karik seihalo tuir lei haruka. Iha Kons-tituisaun RDTL artigu 52 hakereknune’e: “Traballador iha direituatu forma sindikatu no mós aso-siasaun profesionál hodi bele

defende nia direitu no nia inte-rese.”

Kompania Kmanek Supermar-ket rasik, tuir Marcal katak wain-hira sira hasoru patraun loja nian,patraun laiha razaun atu haparasira nain tolu husi sira nia fatinservisu. “Ami husu ba patraun tan-ba sa mak hasai ami.” Patraun de-han: “Hau hasai imi, tanba imi ta-ka metin odanmatan iha asaungreve ne’e. Razaun ida ne’e makhau hakarak hasai sira nain tolu,”espliak Marcal.

Tuir Marcal ninia konesementukonaba lei kodiku laboral katak

kuandu traballadorsira halo asaun gre-ve, servisu la lao.“Kualker se deit mosla bele tama servisu.Ne’e bazeia ba leikodiku laboral,” su-blina Marcal.

Ikus mai, lojanain Kmanek Super-market hasai tra-ballador nain tolune’e tanba razaunMarcal ho ninia ko-lega sira fó komen-tariu iha televizaunkonaba asaun grevene’ebe mak sira ra-sik halao. Problemaentre kompania hotraballador nain tolune’ebe mak para hu-si servisu, seidaukramata. KSTL ha-mutuk ho traballador

Geraldo Monis, diresaun Relasaun Traballo,Konsiliasaun no Mediasaun

Kuandu traballador ida la sala, kompanialabele foti desizaun mesak atu hasaitraballador ida.

Marcal da Costa, Traballador

...estado seidauk rezolve ita traballador sirania problema. So ita nia organizasaunUniaun mak rezolve ita nia problema.

Joao Soares Monteiro, Traballador

...durante tinan lima resin ona, kompanianunka halo kontratu eskrita ba ami.Tan idane’e mak ami hamrik hodi ejiji ami niadireitu.

Kla’ak Semanal 17 Novembru 2008 7TASIBALUN

Jornalista ne’ebe kaer mosimprime, Ivo Pukanic, ha-mutuk ho funsionariu ne’e-

be mak toma konta bafafahek, Niko Franjic, mate

iha Kinta kalan 23 Outobru liu ba,wainhira bomba ne’ebe mak ematau iha sira nia kareta okos are-benta (meledak, red). Sira nia ka-reta, para iha sira nia eskritóriuoin, iha sentru sidade Zagreb nian.To’o agora, autor sira ne’e, la hu-sik sira nia ain-fatin ruma.

Nu’udar fundadór, eiz xefi re-dasaun no mos jornal semanal,Nacional, Pukanic, ne’ebe ho idade47 ne’e, bai-bain hatun notisiasiha jornal konaba kazu korupsaunno violasaun ba direitus umanus.Iha tinan 2003, Pukanic provokareasaun ba orgullu ne’ebe mundointernasional hatene, wainhirakonsege intervista ho eiz JeneralKroasia, Ante Gotovina. Iha mo-mentu ne’eba, eiz Jeneral ne’e sainu’udar fujitivu ba tribunal Yugos-lavia iha Den Haag ho kondena-saun halo krimi grave kontra uma-nidade iha tempu funu nian.

Ho artigu ne’e rasik, Pukanichetan premiu jornalista iha niniarain rasik. Nia rasik mos komesasai koñesidu nu’udar jornalista ne’e-be mak la tauk atu uza meius ne’ebemak to’o agora iha organizasaunjornalista sei sai debates boot.Izemplu, nia la tauk atu halo rela-saun ho intelijente ou mafiozu sira.

Iha tinan ida ne’e, Pukanic sal-va-an husi atentadu ema ne’ebemak koko atu oho nia, iha loraikida, iha dalan klaran ema tiru niaho kilat boot. Iha tempu bain-loronliu ba, nia aviza sai, katak nia rasikla kohi ona atu iha seguransa pe-soal ba nia. Ba sidade Zagreb,

Jornalista Mate,Kroasia Tarutu

bomba rebenta ne’e ba dala haatona, iha tempu badak nia laran.Iha fulan ida liu ba (fulan rua liuba-red) Kroasia sai tarutu, wain-hira insidente ida akontese baIvina Hodak, feto foin sae ida hoidade 26 mate tanba ema oho.Feto foinsa’e ne’e advogadu ida niaoan, ne’ebe nia naran ema temibebeik involve iha mafiozu Kroasianian.

Mate tanba ema oho ne’e, baPrimeiru Ministru Kroasia, Ivo Sa-nader, hasai argumentu ida atu fodemisaun ba Ministru Justisa, Mi-nistru Interior, no Xefi Polisia ihanasaun ne’ebe refere. Asaun idane’e, hetan apoiu boot husi povuKroasia tomak. Maibe, ho akonte-simentu foun ida ne’e, ukun nainiha Kroasia haree ba seidauk ba-rani atu halo atuasaun ba violensiane’ebe mak akontese iha Kroasia.

Volume violensia ne’ebe au-menta ba bebeik ne’e, sei rai dúvi-das barak; ministeriu justisa nopolisia Kroasia barani atu hakal-ma situasaun ka lae, wainhira Kro-asia hasoru problema atu ta-makandidatu ba membru nasaunUniaun Europeia nian. Kroasiaespera katak iha tinan 2010 mai,bele sai ona membru nasaunUniaun Europeia nian. Maibe, an-tes ne’e, Kroasia tenki hatudu sirania kapasidade ne’ebe diak katakbele rezolve problema mafiozu si-ra nian tenki hatudu provas nofaktus katak sira iha duni kapa-sidade atu halakon aktividade ma-fiozu sira nian iha sira nia rain ra-sik.

Reportazen avaliasaun husi re-zultadu estudus ne’ebe mak Ko-misaun Uniaun Europeia halo;ne’ebe fó sai iha rohan husi fulan

Novembru ne’e katak, iha reporta-zen ne’e ameasa tiha ona kataktenki iha reformasaun ba iha Mi-nisteriu Justisa, kombate korup-saun, no krimi grave internasional.“Buat sira ne’e hotu, sai kalsu ketakida ba iha enkontru ho Kroasia,”esplika Hannes Swoboda, hake-rek nain Parlementu Europeia bamedia Kroasia iha Sesta-feira liuba.

Ida ne’e mos bele afekta baprosesu negosiasaun atu Kroasiasai membru Uniaun Europeia, tuirobservadór politika, Davor Dje-nero, hateten katak objetivu ma-fiozu sira nian iha Kroasia tenkihalakon duni. “Pozisaun sira nian,sei sai barrometru diak ida, kuanduKroasia sai izoladu. Kriminozu siralivre atu halo sira nia asaun, ne’e-be la iha xateia. Ho nune’e, kor-rente aktividade violensia, tuirlolo’os akontese deit iha sira niafatin rasik, maibe objetivu prinsi-pais mak hakarak para Kroasialabele tama duni membru UniaunEuropeia. Iha parte seluk, dau-daunne’e estadu Kroasia hetan presaunmaka’as, atu hasoru kriminozu sirane’ebe mak organizadu ne’e”.

Haree ba bomba ne’ebe maknakfera iha kareta laran ne’e,Primeiru Ministru, Ivo Sanader,hateten katak nia sei buka meiusne’ebe mak diak para Zagreb labelesai “Beirut daruak nian”.

Fontes: www.ranesi.nl

Kroasia hakfodak ho akontesementu konabaema oho jornalista iha sentru sidade Zagreb.Jornalista nia mate ne’e, akumulasaun husi vio-lensia ne’ebe mak akontese iha sidade ne’e rasikhatudu inkapasidade kandidatu husi membruUniaun Europeia ne’e infrenta problema krimi-nalidade ne’ebe mak koñesidu organizadu ne’e.

Vatikanu husu atu fó ezame psikolojia bakandidatu padre founsira. Ho ezame ne’e,bele hatene katak

kandidatu ida-idak bele agoentano bele domina seksualidade pe-soal ka lae. No nia keta iha hanoinatu halo homoseksual karik,wainhira sai padre tiha. Planu idane’e nu’udar esforsu ida husi Va-tikanu rasik atu rezolve problemaeskándalu seksual ne’ebe belehamonu reputasaun Igreja Ka-tolika Roma nian.

Tinan hirak ne’e nia laran, ihanotisias balun ne’ebe mak ladun

furak konaba eskándalu seksualne’ebe akontese iha Igreja laran;ne’ebe halao husi padre sira. Vi-tima sira ne’ebe mak hato’o keixane’e maioria labarik mane sira.Vatikanu sei la fó prioridade baema sira ne’ebe mak hakarak tuirtest, maibe fó sujestaun deit baseminarista sira atu uza métodeida ne’e, wainhira kandidatu idasenti dúvidas ho ninia psikolojiarasik. Kuandu presiza peritus rumahusi rai liur, tenki bolu mai dunipara fó ezame psikolojia ba kan-didatu padre sira ne’e.

Fontes: www.ranesi.nl

VATIKANUEzamePsikolojia baKandidatuPadre Sira

Ivo (karuk), Niko (Kuana)

Kla’ak Semanal 17 Novembru 20088 KNUA

Eletrisidade mini hyidro-power iha Aldeia Mau-kali, Suku Gariuai, Sub-distrito Baucau Vilane’ebe oferese husi Go-

vernu Norwegia ba Povu Timor-Leste, iha Segunda (10/11) liu bainagura ona husi Ministru NegosiuEstranjeiru no Embaixador Nor-wegia ba Timor-Leste. Eletrisidademini hydropower ne’e nudar minihydropower ba dala uluk iha Timor-Leste ne’ebe uja bé.

Projeitu refere nu’udar inisiati-va governu anterior ne’ebe Xefiahusi eiz Primeiru Ministru Dr. MariBin Amude Alkatiri liu husi koo-persaun institusional ho governuNorwegia. Projeitu ne’e hahu niakonstrusaun iha Setembru 2005husi kompania Norplant no Nor-counslt hodi produzs enerjia 325kw ba Subdistritu Baucau Vila noSubdistrito Laga.

Ministru Negosiu Estranjeiru,Zacarias Albano iha nia deskursuhato’o obrigado barak ba povu nogovernu Norwegia ne’ebe tulunona povu Timor-Leste liu husi esa-belese hydropower ba povu Timor-Leste. Espesial ba povu DistrituBaucau.

Nia hatutan liu tan katak la’osiha parte eletricidade deit mak es-tadu Norwegia ajuda Timor-Leste.Maibe governu Norwegia azuda mos

Eletricidade Mini Hyidropower Gariuai Inagura

Garuai Fo Obrigado baPovu Norwegia

BAUCAU

danu FREITAS, agustina XIMENES iha parte seluk. “Norwegia nu’udaramigo boot Timor-Leste dezdeTimor-Leste luta ba ukun rasik an.Tanba ne’e tulun ne’ebe Norwegiafo konsidera nu’udar verdadeiro.

Embaixador Norwegia nian baTimor-Leste, Oivind Homme ihania deskursu ho lian ingles hate-ten katak governu no Povu Nor-wegia iha komitmentu atu kon-tinua tulun Povu Timor-Leste liuhusi porjeitu hydropower no ihaarea seluk tan.

Maske iha diskursu, MinistruNegosiu Estranjeiru no MinistruInfrastruturas la hato’o agradeseba governu anterior ninia inisia-tiva ne’e. Maibe iha nia diskursuembaixador Homme hateten katakprojeitu ne’e nudar inisiativa husieiz Primeiru Ministru, Dr. Mari Al-katiri wainhira halao vizita ba ihaNorwegia iha 2003. Iha vizita ne’eMari Alkatiri husu atu Norwegiabele tulun Povu Timor-Leste ihaarea eletricidade.

Prezidente Parlamentu Na-sional, Fernando de Araujo ne’ebemos hola parte iha inagurasaunne’e, iha nia diskursu hato’o mosagardese no fó obrigadu ba tulunhusi povu Norwegia. Iha oportu-nidade ne’e, de Araujo mos hato’oagardese ba governu Anterior,espesialmente eiz Primeiru Minis-tru, Dr. Mari Alkatiri ne’ebe ho ini-siativa atu loke projeitu mini hy-dropower ne’e. “Ida ne’e nu’udar

dever ba governu atual atu kon-tinua projeitu sira ne’ebe husikhela husi governu anterior,” ha-tutan de Araujo.

Iha oportunidade ne’e, Prezi-dente Parlamentu Nasional ne’emos husu ba povu Gariuai tomakatu konsidera Mini hydropowernu’udar nain hodi hein hamutukno tau matan didiak ba hydro-power ne’e. “Tanba ida ne’e nu’u-dar ona propriedade povu Gariuainian,” tenik nia.

Program Manajer Hydropower,Kassius Klei Ximenes iha ninia in-tervensaun badak hateten katakho eletrisidade mini hydropowerba povu Gariuai ne’e bele tulunona EDTL Baucau hodi poupagazoel 2,608 toneladas kada loronida no osan bele poupa ona dola-res 234.2. Orsamentu ba projeiturefere hamutuk miliaun 2, dolaresAmerikanu husi governu Norwe-gia liu husi kooperasaun institu-sional.

Hein katak ho projeitu pilotuMini hydropower ba povu Gariuaine’ebe inagura ona ne’e, bele kon-sensializa governu AMP atu belekontinua projeitu ne’ebe refere.Estudu balu halo ona ba iha Ira-lalaru Lospalos no mota Atsabe;hodi bele husik tiha planu governune’ebe atu produs eletrisidade uzasistema olio pesadu (olio foer).Tanba eletrisidade uza olio peza-du sei fo impaktu ambiental ne’e-

be maka’as ba prosesu klimátika.Timor-Leste rasik foin dau-daukne’e asina ona protokolu Kyoto atu

Embaxador Norwegia mai TL asina plaka asiste husi MNEZacarias Albano iha inagurasaun Hydropower Maucali Gariuai

Embaiador Norwegia (klaran) buti hela butaun Hydropoweratu hodi hau opera eletricidade asiste husi Prezidenti PN(karuk) no MNE Zacarias Albano

bele kontribui ba mudansa klimá-tika, tanba mundo ohin loron ma-nas demais ona.

Suku Rai Mea furak tebes.Naran ida uniku iha Dis-tritu Covalima subdistritu Zumalai ne’ebe koalia tetun terik hanesan mos

ho distritu sira ne’ebe koalia lianne’e. Suku Rai Mea hanesan sukune’ebe antigu iha sub-distrituZumalai. Kuandu ita hateke husiZumalai, ai kakeu hadulas halo niamatak no furak liutan.

Povu ne’ebe gosta moris hak-matek iha dame nia laran, tuir kul-

Suku Rai Mea, Suku Turizmu Ne’ebe Haluhatura ne’ebe sira iha, suku ida ne’eizola a’an husi cidade SubdistrituZumalai. Iha area tasi ibun, niadistansia maizoumenus 1,5 kilo-metru husi Subdistritu Zumalai.Dalan atu tama ba suku ne’e ihatolu deit; husi Hare-Kain, mota-Mola no husi Kulu-Oan.

Rai Mea fahe ba aldea limahanesan; Aldea Loro, Mota Balu,Uma Klaran, Suhi, no Katimu-Laran. Knua 5 ne’e ida-dak ho niauma lisan. Maibe uma lisan ne’ebebele hakuak uma lisan hotu-hotuiha knua 5 ne’e mak uma lisan

Loro.Tuir lisan ne’ebe iha, komu-

nidade sira la bele oho animal,izemplu lafaek. Kuandu oho salalafaek, mota sei maran no udansei latun to’o tinan ou sei mosuudan anin ne’ebe bo’ot. Dala rumabele estraga populasaun nia uma.Udan atu tun hikas fali, Lia Nainsira tenki halulik fali no kasu tihalafaek ne’ebe ema oho.

Iha Rai Mea, iha eskola ida deitmak ezisti. Eskola ne’e mak ensinoPre-Primária Katolika Rai Mea.Mestre ne’ebe hanorin iha eskola

Pre-primária ne’e mesak kontra-tadu husi Igreija. Mestri ne’ebemak mai husi funsionáriu públikuiha nain ida deit. Nia nu’udarDireitor da eskola, Eskola Pre-Sekundaria no Sekundaria iha faliSubdistritu Zumalai.

Komunidade sira mos ladunhetan asesu ba saude. Tanba ihaRai Mea, la iha klinika ka postusaude nian atu atende komuni-dade sira ne’ebe mak moras kapresiza hetan tratamentu saude.Kuandu povu balun hetan moras

atu konsulta, tenki lao to’o ihaZumalai Vila.

Iha Parte eletrisidade nian, po-vu iha suku ne’e seidauk bele uzaeletrisidade tanba jeradór la fun-siona ho diak atu fornese ahi bapovu ida-idak sira nia uma. Ihatempu okupasaun indonesia nian,suku ne’e hetan asesu ba eletrisi-dade durante 24 oras nia laran.Maibe depois Timor-Leste hetanindependensia, suku ne’e la hetanassesu ba eletrisidade to’o agora.

Komunidade iha suku Rai Meamaioria moris husi vida agrikultu-ra. Komunidade husi suku ne’e ni-nia produtu lokál ne’ebe ás liu ha-nesan háre, batar, hudi, aifarina nono seluk tan. Problema ne’ebe makkomunidade sira infrenta mak sirania produtu lokál hirak ne’e susaratu fa’an iha merkadu, tanba Es-trada la diak no ponti tohar tihaona ne’ebé to’o agora governu lokalka governu sentral seidauk hadia.

Mota mola, mota ne’ebe makhatutan dalan Subdistritu Suaihalo sira difisil atu mai fa’an sirania produtu lokal hirak ne’e. Sukune’e mos iha potensial bo’ot ihaarea turizmu nian. Fuli, Fatukaen,Fesawa bele dehan sai fatin turiz-mu ne’ebe fo benefisiu ba nasaunTimor-Leste, tanba ai horis nebemoris iha tasi ibun mesak furakno halo dekorasaun ba tasi. Kuan-du governu tau importansia bafatin ida ne’e sei atrai turista sirabele mai visita fatin ida nee ihaparte Costa Sul (tasi mane).

COVALIMA

foto

: dan

u fr

eita

sfo

to: d

anu

frei

tas

gerson abel GEMCY

Kla’ak Semanal 17 Novembru 2008 9KADI

Iha Raronak públiku, Na’inulun sira temi konstituisaun,lei orgániku, lei no artiguoioin iha ukun nia laran.Maibé ba povu ki’ik ne’ebé

tuir raronak ne’e, sira la kaer jor-nál da Repúblika ka konstituisaunnune’e mós bainhira Na’in ulun si-ra ne’e temi tun sai artigu, ukun nolei, públiku balun la hatene konteúduiha dokumentu ne’ebé sira temi.Iha artigu ne’e kla’ak haklaken nohalo “deskonstrusaun” ba Eng. Sa-bino nia lia.

Eng. Mariano Sabino nudar, re-prezentante governu AMP iha ra-ronak públiku, hateten ba públikukatak:

- “Ne’ebé antes atu ba asinasira mós aprezenta diskute i,depois sira haree katak beleduni, memorandum ne’e kom-pete ba Ministériu agrikulturanian iha tuir lei artigu 117konstituisaun e depois móstuir duni lei orgániku be ar-tigu 30 numor 7/2007 e de-pois lei orgániku MAP nia nú-meru 18/2008 ne’ebé buathotu ne’ebé ha’u halo tuirkompete ministériu nian.”

Iha fraze ne’e, Eng. Mariano Sa-bino dehan katak, tuir artigu 117konstituisaun nian, nia iha kna’arhodi asina memorandum. Iha kons-tituisaun nia laran, artigu 117ko’alia kona ba “Kompeténsiamembru do governu nian”. Pontu

Sá ida mak ukun terik?kla’ak 2, husi artigu ne’e ko’alia liuliu ba

Ministru sira nia knar. Tuir kons-tituisaun knar Ministru nian mak:a) hala’o polítika sira ne’ebé kona-ba sira-nia ministériu no b) ha-metin relasaun Governu no órga-un Estadu sira iha ida-idak nian.

Hanesan ita bele hare premisaEng. Sabino nian ne’ebé hatetekatak nia iha knar konstitusionálhodi asina memorandum ida ne’esala, tanba hakerek iha konstitui-saun la fó knar ba ministru siraatu asina memorandu ida.

Eng. Sabino mós justifika kataknia iha knar duni atu asina memo-randum, tanba tuir lei orgániku 7/2007, liuliu artigu númeru 30 niabele halo ida ne’e.

Lei ne’ebé Eng. temi, primeiru,tuir loloos aktu lejislativu 7/2007la’ós lei maibé dekretu-lei. Seiiha diferensa boot liu entre De-kretu-lei no lei, sira rua la hane-san malu. Ita bele dehan katak leiatu hanesan “ukun oan”, no dekre-tu–lei hanesan “ukun haki’ak” nolei subsidiariu hanesan “ukun belun”.Lei hetan aprovasaun husi órgaunsoberanu ne’ebé ita bolu Parla-mentu Nasionál, no dekretu-leihetan aprovasaun deit husi kon-sellu Ministru nian. Dekretu-lei niafolin, nia valor juridiku kiik liu faliduke lei.

Dekretu-lei 7/2007 ko’alia konaba “Organika IV governu konsti-tusionál”. Iha Artigu 30 ne’ebá,ko’alia kona ba knar Ministrunian maibé knar ne’ebé Minis-tru temi la tomak ida, tanba tuirloloos knar ne’e knar ida ne’ebéministru temi tuan liu. Tuir loloosnia knar tenke hatama buat ne’ebé

hakerek iha Dekretu-lei 5/2008,ne’ebé troka informasaun no knarbalun husi Ministru sira. Ministériunia knar mak:

a) Halo proposta ba polítikano halo projetu ne’ebékuran iha area agrikul-tura;

b) Tau matan no asegurahamutuk ho MinistériuEkonomia no Dezenvol-vimentu katak programadezenvolvimentu ruralla’o nafatin;

c) Halo sentru hodi fó tuluntékniku ba agrikultór sira

d) Halo jestaun ba ensinutékniku agrikola,

e) Haklaken investigasaunagraria;

f) Kontrola rai ne’ebé emauza hodi hala’o atividadeagrikola no pekuária

g) Habelar no fiskalizabalada maus nia saude

h) Habelar indústria agri-kola, pekuária no peskasnian;

i) Kontrola produsaun ai-` han;j) Halo jestaun servisu

kuarentena;k) Habelar no haklaken

kordenasaun entre Mi-nistériu relevante ba de-zenvolvimentu rural, nofó kbiit hodi haburassistema Koperativa nianno fó tulun ba komersia-lizasaun agríkola

l) Halo estudu viabilidadeatu halo sistema irriga-saun

m) Halo jestaun rekursuagrikola, floresta no raiiha mota laran no sorin;

n) Halo jestaun bee ne’ebéema uza ba agrikultura;

o) Kontrola no fiskaliza setorpeskas no akikultura;

p) Estabelese mekanizmukolaborasaun entre órga-un governu nian iha areane’ebé kona agrikultura

q) Halo jestaun ba ParkeNasional no Area Pro-tejida;

Hanesan ita bele haree dalanida tan Eng. Sabino hatete kataknia iha knar tuir Artigu 30 iha De-kretu-lei 7/2007 hodi asina me-morandum ida ne’e, ida ne’e móssala, tanba tuir buat ne’ebé ha-kerek iha artigu 30 la hakerek ka-tak ministru iha knar atu asinamemorandum ida.

Iha afirmasaun leten liu, Eng.Sabino mós hatete katak tuirdekretu-lei 18/2008 nia iha knaratu asina memorandum ne’e. Sáida loloos mak dekretu-lei ne’eterik? Tuir dekretu-lei ne’e kapí-tulu I, artigu 1 (Nakfati Mi-nistériu iha Governu nia la-ran), Ministériu Agrikultura makórgaun sentrál governu nian ne’e-bé iha misaun atu haklamar, la’otuir, hametin no avalia polítikane’ebé konsellu Ministru define basetor agrikola, liu-liu iha area inves-tigasaun agraria, asisténsia ték-nika ba agrikultór, sistema rega,jestaun rekursu ai-laran nia, pe-kuária no peska. Tuir mós dekre-tu-lei ne’e, kapítulu I, artigu 2(Knar Ministériu nian), ita bele

sani katak Ministériu iha knar oioinhanesan a) Halo proposta ba po-lítika no halo projetu ne’ebé kuraniha area agrikultura; b) Halo jes-taun rekursu agrikola, floresta norai iha mota laran no sorin; c) Ha-lo jestaun ba Parke Nasional noArea Protejida; d) Tau matan noasegura hamutuk ho MinistériuEkonomia no Dezenvolvimentu ka-tak programa dezenvolvimenturural la’o nafatin; e) Kontrola raine’ebé ema uza hodi hala’o ativi-dade agrikola no pekuária no seluktan (favór haree kaixa naran knarMinistériu Agrikultura) maibéne’ebá la iha knar asina memo-randum ho kompañia privadu.

Ikus fali mai, Ministru rasikla iha knar hodi hatán Go-vernu nia intensaun arbiru,tuir Organika Governu Dekretu-lei7/2007 hamutuk ho alterasaun(Dekretu-lei 5/2008) artigu 33kona ba posibilidade membru go-vernu nian atu hetan knar tem-poráriu hodi hala’o atividade ru-ma, ne’ebé tuir loloos nia knar lato’o. Ita bele sani, katak ema belehetan knar temporariu atu asinamemorandum nudar reprezen-tante governu nian tuir surat“pleno podér” ida husi superioriha ierarkia governu nia. Iha raro-nak públiku Ministru haluha fóhatene ba ita se karik nia hetansurat plenu poder husi PrimeiruMinistru, ka Vice-Primeiru minis-tru ka la’e? Se karik nia la hetansurat ne’e nia tuir loloos la iha knaratu asina memorandum ne’e.

Biar relatóriu finalinvestigasaun Pro-vedor kona ba kazu kuda tohu hetan asinatura husi

Provedor iha lo-ron 23 Outubru 2008,

iha raronak públiku loron 7 No-vembru, Eng. Mariano haluhabuat ne’ebé hakerek iha relatóriuka koko atu manipula fali opiniaunpublika tuir dalan oioin. Iha artigune’e ami halibur tentativa rua deitne’ebé Eng. hala’o hodi koko su-bar, ka fó informasaun balun deitkona ba desizaun no rekomenda-saun Provedor. Ami sente katak

evidénsia ne’e hatudu ba Na’inulun sira, di’ak liu prepara tiha la’ediskursu molok ba raronak publikasenaun la kleur Na’in ulun sira be-le arrenpende.

“ami hein rezultadu husi Pro-vedor justisa “Direitos Humanos”katak karik iha duni kontrabandu,ou kontra konstituisaun, ou kontralei ruma”

Tuir loloos, bainhira Eng. temiida ne’e rezultadu Provedor sai ti-ha ona, no hatudu duni má admi-nistrasaun no mós lala’ok ne’ebéla tuir artigu balun iha lei inves-timentu externu (lei 5/2005).

Sabino…” Haluhadór” kakoko atu nakfilakopiniaun publika?

“Agora Provedor dehan hasa’eona katak iha mal administrasaun,mal administrasaun iha ne’ebé? Itapresiza diskute.”

Tuir Provedor memorandum la-bele iha kláuzula konfidensialida-de, no kompañia no reprezentantegovernu la tuir artigu 19 husi lei in-vestimentu externu nian, ne’ebé ha-tete katak kompañia tenke halorekerimentu ida hodi husu autori-zasaun ba governu atu investe mo-lok asina buat ida hanesan memo-randum, no katak Ministru Agri-kultura tenke ko’alia ho Ministériuno Sekretaria Estadu relevante

molok asina.Ami mós sente katak ita tenke

aumenta tan no klarifika katak,tuir loloos públiku sira la ba atudiskute ho nia kona ba má admi-nistrasaun, ami hein katak Pri-meiru Ministru bele fó “puchão deorelhas” ka Liurai boot iha Farolmós bele dada lia uitoan ho mem-bru governu ne’ebé liurai boot hiliatu kaer ukun. Tuir termus refe-rénsia ne’ebé ONG ne’ebé fasilitararonak públiku ne’e, Publiku baatu rona kona ba motivu polítikuno intensaun governu nian bain-hira sira hili atu asina MOU.

Eng. Mariano Sabino

Kla’ak

foto

: dan

u fr

eita

s

Kla’ak Semanal 17 Novembru 200810

Tinan 40MarthinLutherKingNinia Mate

IHave a Dream, titulu ida husi homilia Marthin Luther King Junior iha tinan 1963. Homilia ne’e sai nu’udar ai- rin istoria naruk konaba

igualdade ba direitus humanus;liliu Marthin Luther King harii tihaona ai-rin igualdade bazeia ba di-reitus humanus ne’ebe la’os ha-ree ba sidadaun sira ne’ebe makiha rasa ou kor kulit metan ka kulitmutin iha Estadus Unidus nian.

Problema mak, Maromak la fótinan naruk ba Marthin Luther King.Iha loron 4 Abril, tinan 40 liu ba,Pastor Marthin Luther King lakonderrepente deit, tanba ema oho

Padre (pendeta-red) Harcourt Klinefelteruluk servisu nu’udar portavoz imprensaba Marthin Luther King, no mos konsegegrava Marthin Luther King ninia homiliabalun. Dau-daun ne’e nia hela ihaHolanda durante tinan 35 no sai nu’udartreinador ba kontra ho asaun naunviolensia.

nia. King, iha tempu ne’eba foinmak tama ba idade 39. Nia mate,tanba bala musan tama borus tihaninia isin, wainhira nia hamrik ihapalku hotel iha Memphis, iha parteEstadus Unidus Tennessee nian.Ema konsidera nafatin nia nu’udarsimbolu luta la ho violensia iha Es-tadus Unidus.

PazHarcourt Klinefelter rona Luther

King ninia diskursus ba dahuluk ihatinan 1965. Rona tiha diskursune’e, Harcourt Klinefelter sentekedas paz iha mensajen ne’ebemak Marthin Luther King hato’o ba

públiku ne’e. Hamutuk ho niniacolega ida ne’ebe mak estuda teo-lojia hamutuk iha UniversidadeYale, nia lao ain deit to’o iha ki-lometru 1500 ho objetivu hakaraktuir homilia Marthin Luther Kingnian.

“Hau admira no orgullu ho mo-vimentu naun violensia husi MarthinLuther King nian ne’e. La’os deithomilia Marthin Luther King makhalo ha’u hakarak sadere ba nia,maibe ho ninia personalidade ne’emos halo ha’u simpatia ba MarthinLuther King. Buat sira ne’e hotu,tanba depois nia halo tiha niniahomilia, nia la’os ba kedas iha VIPlaran, maibe nia mai hasoru amino husu ami konaba ami nia es-tudu iha universidade no mos husukonaba oinsa hau nia colega sirania estudu iha universidade. Hauharee ida ne’e folin laek ba hau niamoris,” konfesa Harcourt Kline-felter.

Klinefelter foti kedas desizaunatu tuir Marthin Luther King niniaain-fatin. Nia involve an iha movi-mentu luta ba direitu sidadaun ku-lit metan sira nian. Nia tuir nafatinMarthin Luther King lao ba fatinne’ebe deit. No nia halo grava-saun ba homilia Marthin LutherKing nian. “Ikus mai hau sai res-

ponsavel ba gravasaun homilia nosai nu’udar relasoens ba komuni-koens nian,” dehan Klinefelter.

DominIha tinan 1965 iha manifes-

tasaun importante ida iha sidadeSelma. Iha fatin ne’ e pastor (pen-deta-red) kulit mutin ema oho tihania tanba razaun razismu husi emarasista sira. Marthin Luther Kinghusu ba ninia simpatizantes noapoiantes sira atu halo manifes-tasaun iha fatin ne’ebe refere.

“Situasaun teki-teki sai amea-sadu, wainhira ami to’o iha sidadeSelma. Haree polisia sira kaermetin kilat hamutuk ho ema ban-didu sira ne’ebe koñesidu assa-sinadu,” esplika Klinefelter.

Klinefelter konta liu tan katakoinsa apoiantes Marthin LutherKing responde situasaun aktual idane’e. Sira halibur hamutuk iha fa-tin ida depois hananu knananukida hanesan ne’e: “Hau hadomidoutor King” no “hau hadomi emahotu”.

Alende ne’ e, sira mos kanta hofraze hanesan ne’e “hau hadomiforsa militar nasional” no mos“hau hadomi George Wallace” go-vernador Alabama ne’ebe mak ko-ñesidu ho rasista. Realidade ida

ne’e hanesan espiritu bootne’ebe mai husi Marthin LutherKing rasik. “O la’os deit tenkihadomi o nia colega sira, mai-bemos tenki sai hanesan Jesus ne’ebehateten dehan tenki hado-mi moso nia inimigu, “ dehan Kli-nefelter.

SakrifisiuIha manifestasaun movimentu

direitu ba sidadaun sira nian, sem-pre akontese baku malu ho emarasista sira Estadus Unidus nian.Marthin Luther King sempre fo ha-noin atu hatudu hahalok ne’ebe lauza violensia. Nia uza prinsipiune’ebe mak Jesus no Gandhi prá-tika. Kuandu ema atu asaltu sira,la presiza simu ho violensia, mai-be diak liu mak entrega aan. Me-ius ida ne’e hanesan xoke emahotu nia fuan. King fiar katak sakri-fisiu ne’ebe mak ema halo, belefó rezultadu ne’ebe mak diak.Kuandu ita lori situasaun injustuida ne’e ba iha ema nia hanoin,ema rasik sei renova ninia morisrasik.

Klinefelter la iha, wainhira emaoho mate Marthin Luther King ihaloron 4 Abril 1968 iha balkon MotelLorraine iha Memphis. Nia rasik ihatempu ne’eba foin mak fila ba ihaUniversidade Yale. Susar ne’ebe makpastor King hetan hamosu kauzademonstrasaun iha sidade hamu-tuk 60 iha Estadus Unidus.

Ema ne’ebe partisipa iha seri-monia funeral Marthin Luther Kingnian kuaze hamutuk ema 300 re-sin. Ba ema barak, Marthin LutherKing sai nafatin simbolu ba movi-mentu direitus sidadaun hotu ihaEstadus Unidus. Tinan-tinan, ihaSegunda-feira ba semana datoluk,iha fulan Janeiru, sempre iha kome-morasaun ba loron Marthin LutherKing nian liliu ba ideias ne’ebe makMarthin Luther King hamosu.

ObamaTuir Klinefelter, King ninia mate

la’os rohan husi luta ida. Ninia ide-ias barak, ne’ebe mak to’o agorarealiza tiha ona, hanesan elimina-saun ba diskriminasaun razismu.“Uluk la iha ema ida mak hanoinkonaba ida ne’e. Oprah Winfrey sainu’udar lokutór iha televizaun ko-ñesidu no Barack Obama sai nu’u-dar kandidatu prezidente EstadusUnidus (agora sai nu’udar prezi-dente eleitu-red),” tenik nia.

Nia mos haree katak perspek-tiva hanoin entre Dr. King no Ba-rack Obama. Iha tempu pasadu,King hakarak Estadus Unidus dadakedas ninia forsa militar sai husiVietnam. Obama rasik sente katakmilitar Estadus Unidus nian, tenkisai husi Iraque. Sira nain rua lutaba dezenvolvimentu no mos kom-bate pobreza nu’udar meius ida atuhetan paz iha mundu.

Diskursu Obama wainhira niamanan tiha Hillary Clinton iha pra-eleisaun iha Iowa lori mensajenne’ebe mak hanesan husi diskursuKing ne’ebe mak koñesidu “I Havea Dream”. Sira nain rua uza tékni-ku ne’ebe hanesan; uza fraze ba-dak, ne’ebe mak bai-bain ema uzaiha igreja ema kulit metan siranian. Sira mos dala ruma uza pro-verbia ka aiknanoik wainhira aturamata ona sira nia diskursu. Oba-ma luta ho prinsipiu ne’ebe makhanesan ho pastor King. “Sira nainrua hakarak para ema hotu morisiha paz no moris hamutuk,” katakKlinefelter. Hanesan iha diskursuMarthin Luther King, loron ida leãosei toba hamutuk ho bibi malae ihafatin ida.

*Tradus husi Junito Drias Fontes : www.ranesi.nl

Marthin Luther King

LISAN

Kla’ak Semanal 17 Novembru 2008 11Nasional

ona konaba vendedores sirania moris aktual ne’e. MaibeDala barak hanesan fui tihabe iha rai, sai maran no emaida la kohi preukupa. Gover-nu ninia preukupasaun makimportante cidade Dili saikaber no mos. Governu lainterese povu atu sai kiak ka

kiik.Vendedores sira rasik

mos mai to’o ona iha UmaFukun Parlamentu Nasionalhato’o tiha ona sira nia pre-ukupasaun ne’e ba membruParlamentu Nasional sira.Maibe iha realidade, atua-saun ba vendedores tiga ro-

da sira kontinua nafatin.Povu mos kontinua hirus baatuasaun sira ne’e.

Kestaun tuir lolos la’osdeit oinsa halo cidade Diline’e sai furak liu no kapa’aspara ema mai husi estran-jeirus ne’e bele haree Diline’e, Dili ne’ebe mak furakno kaber. “Kesaun mak, go-vernu la prepara kondisoens.

Tenki muda vendedores sirane’e ba iha mercardo ne’ebemak preparadu tiha ona. Mai-be realidade, governu mu-daobriga deit vendedores sira,maibe la haree no la preparauluk kondisoens,” tenik de-putada Inacio Morreira husibankada Fretilin iha plenariane’ebe mak halao iha 11 No-vembru foin lalais ne’e.

Tan sa Seguransa.... >>husi pajina 12

Traballador Ti- mor-oan barak mak durante ne’e bele dehan ladun hetan ni-

nia direitu ho diak iha sirania fatin servisu rasik. Kom-pania estranjeirus ne’ebe makfo servisu ba timor-oan ra-sik, ladun fo valor ba ema rainain. Dala ruma la iha kon-tratu. Dala ruma salariu mi-nimu tebes, atu hola fozkaron ida mos, osan lato’o tanba salariu ne’e-be sira hetan husi sirania servisu fatin, la su-fisiente. Ho kondisoenshanesan ne’e, EstaduTimor nonok deit?

Iha rohan husi fulanOutubru liu ba, 28 –Outubru traballador ha-mutuk ema nain 26 ihaloja KMANEK SUPER-MARKET halao asaungreve iha sira nia lojaoin, iha parte Lecidere.Traballador hamutukema nain 26, tuur ihaportaun boot tama baloja laran. Sira tuur nonodeit. La iha spanduk ru-ma mak reprezenta sirania grave ne’e. Portaunboot loja nian taka metin.Loja nain la sai husi lojalaran. Iha oras haat nialaran, ema la hatene, sa-ida mak akontese. La ihajornalista ida mak hakbesikaan mai iha fatin ida ne’e.

Problema la’os tanba tra-ballador hamutuk ema nain26 ne’e durante fulan ida nialaran la simu salairu. Salariusimu nafatin, maibe la iha ba-ze ida ke forte atu kesi metinentre traballador no kom-pania rasik. “Dala ruma amiiha fulan ida simu osan lahanesan iha fulan ida. Sa-lariu tun sae. Iha fulan idasalariu ami simu la los,” te-nik Marcal da Costa ho idade25 ne’ebe mak sai nu’udarportavoz ba maluk trabal-lador sira ne’ebe mak haloasaun grave iha loja KMA-NEK SUPERMARKET nia oin.

Kuaze tinan lima no tinanneen resin ona, traballadorsira ne’e servisu iha lojaKMANEK SUPERMARKET.Balun hahu kedas servisuiha tinan 2002 to’o agora.Balun fali servisu iha tinan2001 kedas. Maibe durantetinan barak nia laran ona,kompania loja nain rasik lahalo kontratu eskrita ho tra-ballador timor oan ne’ebemak servisu iha sira nia rainrasik ne’e.

Da Costa servisu ihaloja KMANEK SUPERMAR-KET hahu kedas iha tinan2002 to’o agora. Tanba ne’emak sira sempre ejizi paratenki iha dokumentu kon-tratu ba traballador sira.Maibe to’o agora seidaukiha. “Ami sempre ejizi na-fatin ba kompania atu halokontratu ba ami. Maibe aminia ejizensia ne’e loja nainla kohi rona no la kohi simu.Patraun la kohi fo respostaou fo solusaun diak,”

afirma da Costa.Tuir da Costa katak ku-

andu iha ona kontratu ne’e-be klaru ba sira, trabal-lador sira ne’ebe mak ser-visu iha loja ne’e rasik kon-tinua nafatin sira nia ser-visu. “Ami dala barak onabuka meius para ami niakontratu ne’e tenki lalais.Tanba ami nia objetivu ne’emak ami hakarak tenki halolalais ami nia kontratu. Idane’e mak ami objetivu fun-damental,” hatutan da Costa.

Argumentu ne’ebe makda Costa hato’o ne’e simplesdeit. “Ami ejizi ami nia direi-tu. Para hatudu katak amitraballador timor-oan mosiha direitu hanesan ho emaestranjeirus. Ami mos ha-karak hatudu ba kompaniakatak ami mos iha direituatu servisu,” esplika da Cos-ta.

Tuir lolos ejizensia sirane’ebe mak traballador hu-si loja KMANEK SUPER-MARKET hato’o ne’e, laosdeit diak ba sira nia aanrasik. “Maibe husi ejiziensiaida ne’e, ami hakarak hatuduba kompania sira seluk

katak to’o ona tempu, kom-pania sira mai husi rai liurtenki respeita ami nia direi-tu,” dehan nia.

Problema ne’ebe mak saipreukupasaun boot ba daCosta ho ninia maluk siramak, traballador timor-oansira lakohi para kompaniaestranjeirus sira ne’ebe maktama mai iha Timor-Leste,la kohi hakruk ba lei ne’ebemak vigora iha Timor-Leste.“Se lae, husi kompania idane’ebe mak tama iha Timor,

la rekonese timor-oan sirania direitu. Kompania sirane’ebe mak hatudu hahalokhanesan ne’e, laos la rekoñe-se ami deit, maibe mos larekoñese Estadu Timor-Leste,”konfirma da Costa.

Atu labele iha diskrimina-saun ba traballador Timor-oan sira, da Costa husu baEstado, se bele karik estadutau matan ba emprezariu es-tranjeirus sira ne’ebe maktama mai iha ne’e. “Fo aten-saun ba sira katak sira tamamai iha ne’e la’os hakarakatu tuir deit sira nia hakarak.Sira tama mai iha ne’e, tenkihakruk ba lei ne’ebe mak vi-gora iha ita nia rain,” subliñada Costa.

Iha parte seluk, Ilda daCosta (26) ne’ebe mak ser-visu tiha ona iha loja KMA-NEK SUPERMARKET hahukedas iha tinan 2001 to’oagora iha ninia deklarasaunhusu ba kompania atu la-bele dezafia sira nia direitu.“Ami dala barak ona hein hopasiensia. Kuaze fulan neento’o agora, maibe kompanianunka hakarak atu rona aminia ejizensia hirak ne’e. Tan

sa mak ami servisu kleur ona,maibe ami nia kontratu susaratu halo,” kestiona Ilda.

Ho direitu fundamentaisida ne’e mak, Ilda ho niniamaluk sira hamutuk ema nain26 resin halo asaun greve.“Ne’e duni ami halo asaungreve ne’e atu hadia sistema.Ami ejizi para ami nia obje-tivu ida ne’ebe mak ami ha-karak ne’e, bele sai duni rea-lidade ba ami,” informa Ildaba jornalista kla’ak iha fatinne’ebe traballador sira halo

asaun greve.Kuandu iha ona kontratu

ba traballador sira, tuir Ilda,manajer kompania loja KMA-NEK SUPERMARKET la hasaiona traballador sira arbirudeit. “Para aban bain rua ku-andu iha problema ruma, pa-traun labele tebe sai ami ne’e-be mak la tuir lei. Tanba amiiha baze legal,” afirma Ilda.

Tanba la iha kontratu ne’emak tuir Ilda katak dala rumasimu salariu, balun simu $100.00, $ 130. 00 no balun falisimu osan $ 400.00. “Patraunhalo saida deit tuir ninia ha-karak, tanba la iha baze le-gal hanesan kontratu,” hakotuIlda iha dada lia ida ne’e.

Konsekuensia husi gravene’e, ikus mai loja nain KMA-NEK SUPERMARKET tenkihasai tiha traballador Timor-oan hamutuk ema nain toluhusi sira nia fatin servisu.Afinal saida mak traballadorsira halo ne’e tuir ona leitraballador ne’ebe mak vigoraiha Timor-Leste. Timor-oantomak la kohi sai atan ba emaida, tenki hamrik hodi ejizi,saida mak imi nia direitu nosaida mak imi nia dever.

Kmanek Supermarket Hapara Traballador Nain 3

Traballador Sai Atan Iha Ninia Rain Rasikalmerio ALVAREZ

Traballadores Kmanek Super Market iziji sira nia direitu

Timor-Leste no oinsa alo-kasaun ba rai.

“Ami asina rai nebe queabandonadu, rai nebe ita lauza, entaun los duni ida ne’eka lae i depois kuandu hotusei tama ba parte ami bolustudi kelayakan ba projetu,”tenik Mariano Sabino.

Partipantes hirak nebehusu kestiona makas pro-jetu plantasaun tohu ne’eno iha tendensia atu lakohisimu projetu ne’e. MinistruAgrikultura no Peskas res-posta partisipantes sira niapreokupasaun ho estudu via-bilidade. Tuir esplikasaunnebe ministru fo relasionaho MOU konsidera hanesanestudu viabilidade. “Estudukelayakan hotu mak sei ihatim nebe verifika, halo kom-parasaun estudu kelayarakne los ka lae, depois iha op-saun rua….ministeriu makhalo desizaun, projetu ne’eavansa ou kansela,” MarianoSabino hatan preokupasaunpartisipantes sira.

Ministru ne’e defende niaargumentu katak memoran-dum nebe nia parte halo lasignifika lei ona atu tenkihalo tuir, maibe memoran-dum refere hanesan bazeida atu halo tuir i karik ikusmai iha estudu viabilidademak hetan katak buat ne’e-be asina iha memorandumla tuir realidade bele kan-sela.

Husi esplikasaun minis-tru hatudu katak MOU hane-san estudu viabilidade nebesei halao. Maibe realidadeMOU ne’e hateten katak go-vernu fo rai ektare 100.000ba kompania, laos koaliakonaba estudu viabilidade.

Esplikasaun nebe kon-tradiz mos bele hetan husiministru no kompania GTLeste Biotech konaba rai laprodutivu. Tuir Mariano Sa-bino rai la produtivu mak rainebe la produtivu duni. Mai-be tuir reprezentante GTLesteBiotech katak rai produtivunebe ema la uza ka konsi-dera hanesan rai abando-nadu. GTLeste Biotech es-plika mos katak kompaniapersija rai ne’ebe besik ihamota ninin 50m husi mota.Kompania presiza rai tetukbesik estrada atu nune’e be-le fasilita prosesu planta-saun Tohu no Fabrika MasinMidar ho Bioetanol, maibehare ba realidade rai siraiha Kosta Sul husi Manufahito’o Kovalima rai ne’ebe te-tuk komunidade uja ona banatar, karik ho planu 100.000hektares ne’e sei obriga agri-kultor natar atu intrega oufa’an natar ba kompania nu-ne’e bele atinji 100.000 hek-tares hodi bele kuda tohuno loke Fabrika.

Partidu opozisaun Fre-tilin nebe la simu MOU entreMinisteriu Agrikultura no Pes-kas ho kompania GTLesteBiotech hatama keixa baprovedoria direitus huma-nus iha loron 17 de Juñu. Ihaenkontru publiku ne’e, rela-siona ho keixa xefi bankadaFretilin Aniceto Guterres baprovedoria direitus huma-nus, Mariano Sabino hate-ten:”…ami hein rezultadu

husi provedoria justisa direi-tus humanus….”

Deputada Ana Pessoanebe partisipa iha enkontrune’e hateten katak iha kopiahusi rezultadu provedoriajustisa no direitus humanus.Relatoriu provedoria justisano direitus humanus nebeasina 23 Outobru hatetenkatak iha duni mal adminis-trasaun.

Mariano Sabino nebe hak-fodak ho kopia relatoriu ne-be iha enkontru ne hatetenkatak presiza tur ho provedo-ria justisa no direitus humanusatu koalia fila fali relatoriune’e. Iha enkontru ne’e RuiPinto nudar orador prometeatu fo relatoriu ne’e atu sedeit bele kopia no sir-kula.

Planu plantasaun Tohuno hari Fabrika Masin Midarho Bioetanol ne’ebe atu ha-lao husi kompania GTlesteBiotech hetan reasaun ne-gativu husi sosiadade sivilsira, tamba realidade hatu-du ona iha nasaun seluk ka-tak, agrikultor sira ne’ebe hu-sik sira nia servisu hodi saiba servisu nain (trabailado-res)iha plantasaun tohu ikusmai hamosu problema so-sial hanesan hetan moras,halo agrikultor depedensia,vensimentu ne’ebe ki’ik ka-tak inves de ajuda agrikultorsai husi kiak maibe aumentafali kiak ba agrikultor sira.

“MAP Nia misaun oinsatós nain sira bele hetan osanhodi bele muda sira nia mo-ris, ne’e mak konteudu ukunrasik an para bele liberta anhusi hamlaha, tamba laosdeit agrikultor hasae produ-saun atu han maibe oinsamos hetan osan atu bele mu-da sira nia moris,” dehanMinistru Mariano ho fiar an.

Iha diskusaun ne’e Minis-tru Mariano la kestiona konaba impaktu negativu husi ku-da tohu no hari Fabrika MasinMidar no Etanol maibe hate-ten deit projetu ne’e fo beni-fisiu ba komunidade tambasei fo servisu ema 2000.

Hatan ba ida ne’e MinistruAgrikultura no Peskas Maria-no Sabino esplika, husi Mi-nisteriu nia intendementuoinsa bele tulun povu agri-kultor sira laos deit hasaeprodusaun maibe mos belehetan osan liu husi servisu ihaplantasaun tohu atu bele re-dus numeru desempregu iharai laran. Hodi hanoin deit bajerasaun agora maibe halu-ha tiha jerasaun oin mai ne’e-be sei hetan impaktu husiprojetu plantasaun tohu.

Rui Pinto sidadaun TL ihania aprezentasaun, foka liuba impaktu saude no am-biental ba trabailadores sirawainhira loke duni fabrikatohu iha Timor Leste.

Tuir nia, trabailadoresne’ebe servisu iha plantasauntohu no fabrika masinmidarno bioetanol sei hetan proble-ma saude ba sira nia isin ihatempu ne’ebe naruk tambaimpaktu husi fertilizante nopestisida kimiku nebe uzaba plantasaun tohu.

Moras ne’ebe trbailadoressei hasoru mak hanesan so-fre kurasaun ne’ebe bele peri-gu ba sira nia vida moirs.

Plantasaun Tohu:Mariano... >> husi pajina 3

foto

: al

mer

io a

lvar

ez

Kla’ak Semanal 17 Novembru 200812 N A S I O N A L

Ohin loron, João Sila, lakon sorte boot. Ko- mesa iha dadersan kedas, ninia kazolinane’ebe nia fa’an maiz-

oumenus metro 50 do’ok husi es-trada, derrepente deit hetan ata-kes husi seguransa sivil. Seguransasivil sira la fó oportunidade baJoão atu halo’ot ninia sasan rasik.Seguransa civil siratun derrepente husikareta truk ida, ha-dau kedas ahi kabe-lak ho tripleks ne’ebemak João uza hodifa’an ninia kazolina.

Nakdedar no tauk,teki-teki mosu ihaJoão ninia oin. Oinsai nakukun derre-pente. João la hate-ne los atu halo saida?Iha joven balun ne’ebemak hela besik ihaárea ne’ebe refere,hatudu sira nia oinmesak buis deit baseguransa civil sirane’e. Hatudu katak si-ra mos la gosta desi-zaun ne’ebe mak se-guransa civil ka liman-ain governune’ebe mak implementa sira nialei no regras iha terrenu.

Katuas ida ho joven ida tan foinsai husi embaxada Australia nialaran. Sira mos sente arrependeba hahalo seguransa civil nian ne’e.“Governu dehan hakarak atu ha-menus kiak husi ita nia rain. Maibe

Tan sa SeguransaCivil Sira Siak?

ho dalan no meius saida. Karik si-dade Dili serve deit ba ema sirane’ebe mak loron kalan lao tunsae ho kareta luxu sira. Sidade Dilila serve ba povu kiik-kiak sira,”lamenta Antonio de Jesus (46)ne’ebe mak hela iha área Fatu-hada, depois haree tiha atetudene’ebe mak seguransa civil sirahalo ba ema kiak-kiik sira ne’ebemak fa’an sasan besik estrada ni-nin.

Dadersan deit, João hatan bajornalista kla’ak katak nia rasikseidauk matabixu, tanba la ihaosan atu sosa paun ruma ka hemubee manas ruma. Hela iha emba-xada Australia nia kotuk, João da-dersan nakukun deit, lalin ona ga-zolina iha bee áqua nia fatin ha-mutuk walu lalin mai iha estradaninin para atu fa’an. Maibe mehi

aat, hadau tiha João ninia sorteiha loron 6 Outobru liu ba.

Tanba lalatak trauma no taukhadau malu mosu iha João niniasentimentu, nia tau hamutuk faligazolina iha fatin ida hodi lalinfali ba uma. Hamlaha no hamrokne’ebe mak dadersan nakukundeit João senti, lakon derrepente.João senti busa tiha ho realidadeida ne’ebe mak iha minutu limaliu ba akontese ba nia morisrasik.

João la ihakbiit atu haso-ru seguransacivil sira ne’e-be mak uza ai-dona bobo’otsira ne’e. Satan João hane-san labarik oanida. Atu kontraho liafuan, joãola iha vontadeno kbiit. Dalanikus liu ba Joãomak lalin niniasasan hodi filafali ba uma.

To’o tiha ihauma, tur mes-mesak. La halobuat. Ideias me-

sak konfrontasaun mak mosu ihaJoão ninia kakutak. Ema ida la ha-tene, inklui Primeiru Ministru, Pre-zidente RDTL, Prezidente Parla-mentu Nasional, ka membru Par-lamentu sira konaba depois filafali ba uma, João senti saida noatu han saida. Foz nia folin mesakkarun deit. Sa tan kazolina masawalu ne’ebe mak João iha, maske

ema sosa hotu, osan sempre la to’oatu agoenta ba moris loron abannian. “Tan sa seguranca civil sira siakhanesan ne’e,” lamenta João bajornalista kla’ak iha Fatuhada.

Realidade ne’ebe mak João in-frenta, akontese mos vendedoressira ne’ebe mak durante iha tinanbarak nia laran ona fa’an sasaniha merkadu Taibesse. Vendedo-res sira ne’ebe hanaran aan Komi-saun Organizadora Vitima eiz Ven-dedores Mercado Taibesse (KOV-VMT) ne’e dala barak ona hato’osira nia preukupasaun no pediduba iha governu, maibe ema idanunka atu loke nia tilun hodi ronasaida mak dau-daun ne’e povu kiiksira infrenta.

“Ema terus tanba hamlaha.Ema barak terus tanba buat hotufalta ba sira nia moris to’o ohinloron. Tan ne’e ami vendedoresMercado Taibesse, ejizi ba go-vernu atu toma responsabilidadeba sasan sira ne’ebe mak hetanestragus, aat, ka lakon,” hatetenVise Koordenador KVVMT, ManuelCorreia ne’ebe mak jornalistakla’ak hasoru nia iha MinisteriuSolidariedade i Sosial, Caicoli Dilidepois hatama sira nia karta de-klarasaun ba iha Ministra Solida-riedade i Sosial, Maria DomingasAlves.

Vendedores sira ne’ebe makvitima ba krizi 2006 ne’e mos ejizinafatin ba governu atu respon-sabiliza ba sira nia sasan ne’ebehetan estragus tanba ema sunuhotu sira nia kios no hadau sirania sasan ne’ebe mak sira fa’aniha mercadu Taibesse. “Ami ejizigovernu atu reaktiva lalais fila-falimercado Taibesse. Tanba to’o ohinloron vendedores seidauk fa’anfali sira nia sasan, tan la iha fatin,”deklara Manuel Correia.

Iha Uma Fukun ParlamentuNasional mos levanta dala barak

almerio ALVAREZ

Joao Sila, faan gasolina iha dalan ninin

>> ba pajina 11

Orsamentu Rektifikativu Ilegal pajina 2

Plantasaun Tohu:Mariano SabinoLa Honestu pajina 3

Masakre Santa Cruz 12/11,

Estadu TakaJustisa? pajina 4

INDISE

foto

: al

mer

io a

lvar

ez