30
2 JP Tinan I/N o 2/Setembru - Novembru 2009 Konselleiru Fernando La Sama de Araújo. Responsavel Jeral João Rui Amaral, Sekretariu Jeral Parlamentu Nasional. Xefe Redasaun José Cornelio Guterres, Diretor Nasional Diresaun Peskiza & Informasaun Tekniku. Staf Helio Freitas, Fulgencio Vieira, Horacio Abilio, Leoneto Mantilo, Olivia Sarmento, Vitorino Reis, Vitorino Borges, Pinto Cardoso MS, Paulo da Costa Nunes, Natalia Maria Bere, Manuel da Cruz, Zelia da Costa, Marta Cortereal, Antonio Alexandre Soares Dezain Grafiku no Lay-Out Fulgencio & Horacio. Jerente (Pengelola) Jornal Parlamentar (JP) Diresaun Peskiza & Informasaun Tekniku. Propriedade Parlamentu Nasional Timor-Leste. Email [email protected]. Telp. 3339870.Ext. 118. Diresaun Uma Fukun Parlamentu Nasional, Rua Formosa, s/n, Dili, Timor-Leste. Editorial 11 Misaun observasaun eleisoens presidensiais antesipadas iha República da Guiné Bissau 12 Komisaun C Halo Vizita Estudu iha Perth no Darwin, Australia R E P O R T A G E M Prezidente Parlamentu Nasional ho nia delegasaun vizita Brazil iha loron 12 Setembru 2009 hafoin hakotu nia vi- zita iha Cuba iha loron 12 Setembru 2009. Embaixador Timor-Leste ba Brazil, Domingos Sousa mak simu komitiva iha aeroporto internasional Rio de Janeiro. 3 Vizita Ofisial Prezidente PN Ba Iha CUBA Prezidente PN Ho Nia Delegasaun Vizita Brasil 14 Ólio Pezadu 17 Relatoriu Fiskalizasaun Parlamentar iha Bobonaro no Baucau “Migir-Loes Laiha Kualidade, Metagading Abandonado” 19 Conferência Internacional Proposta de Lei – Orçamento e Gestão Financeira do Estadu 20 Relatoriu Vizita Estudu Relatoriu Vizita Estudu Relatoriu Vizita Estudu Relatoriu Vizita Estudu Relatoriu Vizita Estudu Komparativu Komisaun H Komparativu Komisaun H Komparativu Komisaun H Komparativu Komisaun H Komparativu Komisaun H 25 Komisaun H Introduz Proposta Lei Desportiva 31 Lian Povu Lei Nebe As Liu Kuba, nasaun ho ninia sistema Ideolojia Sosialismu nebee forte tebes sempre fo’o ninian apoiu ba auto determinasaun no independensia ba rain Timor-Leste. Desde Timor-Leste ukun-an, Governu Kuba kontribui ona ho nian experiensia iha area edukasaun no formasaun, hanesan forma Timor oan sira iha medisina, iha edukasaun, iha eskola desportu nian. Area formasaun nebee Estadu Kubanu fo nia apoiu boot liu ba Timor oan sira mak forma medikus sira. Nasaun nee mos kontribui ba Timor ho nia medikus hodi ajuda iha ita nia Hospital Nasional Guido Valadares no sentrus saudes selu-seluk iha Distritus no Sub Distritus to’o ohin loron, liu husi kooperasaun bilateral. Iha fulan 5 - 11 Setembru 2009, Prezidente Parlamentu Nasional ho delegasaun halo vizita ofisial ba iha Cuba. 7 28 Lei Nebe Maka Parlamentu Nasional Aprova iha tinan 2009, 2006 no 2005 29 Prezidente PN ho Nia Komitiva Vizita Aldeia Izoladu Apoio Kuba no Brazil Nian ba Timor-Leste Apoio Kuba no Brazil Nian ba Timor-Leste Apoio Kuba no Brazil Nian ba Timor-Leste Apoio Kuba no Brazil Nian ba Timor-Leste Apoio Kuba no Brazil Nian ba Timor-Leste R epublika Kuba no Republika Federativu Brazil, nasaun amigo rua nebe fo kontribuisaun ba luta independensia Timor- Leste. Bainhira Timor-Leste restaura hikas nia independensia iha 2002, Kuba no Brazil fo nafatin apoiu iha area dezenvolvimentu paiz ne’e. Kuba, paiz sosializmu ho espiritu patriotizmu nebe forte tebes iha povu nia leet. Realidade hatudu duni katak maski hetan embargo ekonomia husi Estadus Unidus, durante tempu naruk nia laran, Kuba nebe lidera husi Fidel Castro (aman ba revolusaun Kubanu nian), nafatin forti no la nakdoko. Ekonomia Kuba hetan dezafius oin-oin tanba em-bargo ekonomia estadus Unidus nian, tenta atu izola Kuba husi komunidade internasional. Maske nunee Kuba lalakon nia espiritu hodi fo nafatin solidaridade ba nasaun barak. Komitmentu husi governu revolusionariu Kuba ne’e nafatin forti hodi fo nia solidaridade ba nasoens hirak nebe persija tulun. Tulun hirak nebe Kubanu fo ba nasoens hirak mak hanesan area medisina, alfabetizasaun, ajuda estudante iha nasoens barak hodi estuda me- disina iha Kuba no ajudus seluk-seluk tan. Iha parte ne’e Kuba hatudu ona ezemplu diak ba mundu tomak. Iha parte seluk, Kuba hamutuk ho Venezuela no Bolivia ohin loron hari aliansa alternativa ida iha Ameirka Latina hodi hases-an husi lalatak neo-imperialismu. Aliansa nee mos hanesan alternativa foun nebe bazeia ba solidaridade (laos eksploitasaun) hodi hasoru modelu merkadu livre husi nasoens Norte ho modelu ekonomia koorporasaun. Governa- saun iha nasoens tolu ne’e nudar governasaun nebe mai husi movimentu povu. Ho karakteristika governasaun povu, revolusaun Kuba iha dekade naruk hetan simpatia no respeitu husi nasoens barak espesial husi nasoens terseiru mundu nebe luta kontra dominasaun nasoens kapitalista. Relasiona ho kooperasaun bilateral entre Timor-Leste ho Kuba no Brazil, bainhira paiz ne’e hetan fali nia ukun rasik an, paiz amigu rua ne’e kontribui ona dezenvolvimentu Timor-Leste. Kuba kontribui nia experensia iha area edukasaun, forma mediku timor-oan sira, manda dotores no in- fremeirus hodi ajuda iha hospital Guido Valadares no sentrus saude seluk iha timor laran tomak. Ajudu seluk husi Kuba nebe importante ba Timor-Leste mak programa alfabetizasaun. Hanesan iha area saude nebe hetan ona rezultadu hodi hatun mortalidade, programa alfabetizasaun mos komesa hetan suksesu tanba Timor-oan barak nebe uluk laiha oportunidade hodi aksesu edukasaun, ohin loron ita nia tiu no tian nebe durante tempu naruk moris iha nakukun nudar analfabetu, komesa hetan ona naroman tanba hatene no bele le letra latina. Ajudus importante mos mai husi Brazil iha konstrusaun no dezen- volvimentu rekursu humanus hodi kapasita timor-oan sira iha area barak, ida mak hanesan hasae kualidade iha area justisa nian. Nasaun amigo, nudar mos membru CPLP ne’e, aktualmente Brazil kontribui ba rekonstrusaun nasional Timor-Leste iha area edukasaun formasaun ba profesores timorenses iha nivel universitariu, nivel sekundariu no baseleratu. Ajudus seluk mak Brazil sei haruka tan nia profesorers hamutuk 41 mai Timor-Leste iha kuadru kooperasaun bilateral entre Timor-Leste ho Brazil. Oras ne’e dadaun iha estudante Timor-Leste nebe estuda mestradu hamutuk nain 20 no nain rua halo doutoramentu iha Brazil. Husi vizita loron hirak iha fulan Setembru 2009 iha Kuba no Brazil husi Prezidente Parlamentu Nasional, Fernando La Sama de Araujo no Deputadu Antoninho Bianco, Deputada Maria Exposto no Deputada Virginia Ana Belo sei fo rezultadu positivu hodi hametin liu tan kooperasaun entre Timor-Leste ho Kuba no Brazil iha futuru oin mai. Ita hein katak kooperasaun bilateral entre Timor-Leste ho Kuba no Brazil sei haluan tan apoiu husi nasaun rua ne’e iha area seluk-seluk tan.

Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

2 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Konselleiru Fernando La Sama de Araújo. Responsavel Jeral João Rui Amaral, Sekretariu Jeral Parlamentu Nasional. XefeRedasaun José Cornelio Guterres, Diretor Nasional Diresaun Peskiza & Informasaun Tekniku. Staf Helio Freitas, Fulgencio Vieira,Horacio Abilio, Leoneto Mantilo, Olivia Sarmento, Vitorino Reis, Vitorino Borges, Pinto Cardoso MS, Paulo da Costa Nunes, NataliaMaria Bere, Manuel da Cruz, Zelia da Costa, Marta Cortereal, Antonio Alexandre Soares Dezain Grafiku no Lay-Out Fulgencio& Horacio. Jerente (Pengelola) Jornal Parlamentar (JP) Diresaun Peskiza & Informasaun Tekniku. Propriedade ParlamentuNasional Timor-Leste. Email [email protected]. Telp. 3339870.Ext. 118. Diresaun Uma Fukun ParlamentuNasional, Rua Formosa, s/n, Dili, Timor-Leste.

Editorial

11 Misaun observasaun eleisoenspresidensiais antesipadas iha República daGuiné Bissau

12 Komisaun C Halo Vizita Estudu iha Perthno Darwin, Australia

R E P O R T A G E M

Prezidente Parlamentu Nasional ho nia delegasaun vizitaBrazil iha loron 12 Setembru 2009 hafoin hakotu nia vi-zita iha Cuba iha loron 12 Setembru 2009. EmbaixadorTimor-Leste ba Brazil, Domingos Sousa mak simu komitivaiha aeroporto internasional Rio de Janeiro.

3 Vizita Ofisial Prezidente PN Ba Iha CUBA

Prezidente PN Ho NiaDelegasaun Vizita Brasil

14 Ólio Pezadu

17 Relatoriu Fiskalizasaun Parlamentariha Bobonaro no Baucau “Migir-LoesLaiha Kualidade, Metagading Abandonado”

19 Conferência Internacional Propostade Lei – Orçamento e Gestão Financeirado Estadu

20 Relatoriu Vizita EstuduRelatoriu Vizita EstuduRelatoriu Vizita EstuduRelatoriu Vizita EstuduRelatoriu Vizita EstuduKomparativu Komisaun HKomparativu Komisaun HKomparativu Komisaun HKomparativu Komisaun HKomparativu Komisaun H

25 Komisaun H Introduz Proposta LeiDesportiva

31 Lian Povu Lei Nebe As Liu

Kuba, nasaun ho ninia sistema Ideolojia Sosialismu nebeeforte tebes sempre fo’o ninian apoiu ba auto determinasaunno independensia ba rain Timor-Leste. Desde Timor-Lesteukun-an, Governu Kuba kontribui ona ho nian experiensiaiha area edukasaun no formasaun, hanesan forma Timoroan sira iha medisina, iha edukasaun, iha eskola desportunian. Area formasaun nebee Estadu Kubanu fo nia apoiuboot liu ba Timor oan sira mak forma medikus sira. Nasaunnee mos kontribui ba Timor ho nia medikus hodi ajuda ihaita nia Hospital Nasional Guido Valadares no sentrus saudesselu-seluk iha Distritus no Sub Distritus to’o ohin loron, liuhusi kooperasaun bilateral. Iha fulan 5 - 11 Setembru2009, Prezidente Parlamentu Nasional ho delegasaunhalo vizita ofisial ba iha Cuba.

728 Lei Nebe Maka Parlamentu NasionalAprova iha tinan 2009, 2006 no 2005

29 Prezidente PN ho Nia Komitiva VizitaAldeia Izoladu

Apoio Kuba no Brazil Nian ba Timor-LesteApoio Kuba no Brazil Nian ba Timor-LesteApoio Kuba no Brazil Nian ba Timor-LesteApoio Kuba no Brazil Nian ba Timor-LesteApoio Kuba no Brazil Nian ba Timor-Leste

Republika Kuba no Republika Federativu Brazil, nasaunamigo rua nebe fo kontribuisaun ba luta independensia Timor-Leste. Bainhira Timor-Leste restaura hikas nia independensia

iha 2002, Kuba no Brazil fo nafatin apoiu iha area dezenvolvimentupaiz ne’e. Kuba, paiz sosializmu ho espiritu patriotizmu nebe fortetebes iha povu nia leet. Realidade hatudu duni katak maski hetanembargo ekonomia husi Estadus Unidus, durante tempu naruk nia laran,Kuba nebe lidera husi Fidel Castro (aman ba revolusaun Kubanu nian),nafatin forti no la nakdoko.

Ekonomia Kuba hetan dezafius oin-oin tanba em-bargo ekonomiaestadus Unidus nian, tenta atu izola Kuba husi komunidade internasional.Maske nunee Kuba lalakon nia espiritu hodi fo nafatin solidaridade banasaun barak. Komitmentu husi governu revolusionariu Kuba ne’e nafatinforti hodi fo nia solidaridade ba nasoens hirak nebe persija tulun. Tulunhirak nebe Kubanu fo ba nasoens hirak mak hanesan area medisina,alfabetizasaun, ajuda estudante iha nasoens barak hodi estuda me-disina iha Kuba no ajudus seluk-seluk tan. Iha parte ne’e Kuba hatuduona ezemplu diak ba mundu tomak.

Iha parte seluk, Kuba hamutuk ho Venezuela no Bolivia ohin loronhari aliansa alternativa ida iha Ameirka Latina hodi hases-an husi lalatakneo-imperialismu. Aliansa nee mos hanesan alternativa foun nebebazeia ba solidaridade (laos eksploitasaun) hodi hasoru modelu merkadulivre husi nasoens Norte ho modelu ekonomia koorporasaun. Governa-saun iha nasoens tolu ne’e nudar governasaun nebe mai husi movimentupovu. Ho karakteristika governasaun povu, revolusaun Kuba iha dekadenaruk hetan simpatia no respeitu husi nasoens barak espesial husinasoens terseiru mundu nebe luta kontra dominasaun nasoens kapitalista.

Relasiona ho kooperasaun bilateral entre Timor-Leste ho Kuba no Brazil,bainhira paiz ne’e hetan fali nia ukun rasik an, paiz amigu rua ne’e kontribuiona dezenvolvimentu Timor-Leste. Kuba kontribui nia experensia ihaarea edukasaun, forma mediku timor-oan sira, manda dotores no in-fremeirus hodi ajuda iha hospital Guido Valadares no sentrus saudeseluk iha timor laran tomak. Ajudu seluk husi Kuba nebe importante baTimor-Leste mak programa alfabetizasaun. Hanesan iha area saudenebe hetan ona rezultadu hodi hatun mortalidade, programa alfabetizasaunmos komesa hetan suksesu tanba Timor-oan barak nebe uluk laihaoportunidade hodi aksesu edukasaun, ohin loron ita nia tiu no tiannebe durante tempu naruk moris iha nakukun nudar analfabetu, komesahetan ona naroman tanba hatene no bele le letra latina.

Ajudus importante mos mai husi Brazil iha konstrusaun no dezen-volvimentu rekursu humanus hodi kapasita timor-oan sira iha area barak,ida mak hanesan hasae kualidade iha area justisa nian. Nasaun amigo,nudar mos membru CPLP ne’e, aktualmente Brazil kontribui barekonstrusaun nasional Timor-Leste iha area edukasaun formasaun baprofesores timorenses iha nivel universitariu, nivel sekundariu nobaseleratu. Ajudus seluk mak Brazil sei haruka tan nia profesorershamutuk 41 mai Timor-Leste iha kuadru kooperasaun bilateral entreTimor-Leste ho Brazil. Oras ne’e dadaun iha estudante Timor-Lestenebe estuda mestradu hamutuk nain 20 no nain rua halo doutoramentuiha Brazil.

Husi vizita loron hirak iha fulan Setembru 2009 iha Kuba no Brazilhusi Prezidente Parlamentu Nasional, Fernando La Sama de Araujo noDeputadu Antoninho Bianco, Deputada Maria Exposto no DeputadaVirginia Ana Belo sei fo rezultadu positivu hodi hametin liu tan kooperasaunentre Timor-Leste ho Kuba no Brazil iha futuru oin mai. Ita hein katakkooperasaun bilateral entre Timor-Leste ho Kuba no Brazil sei haluantan apoiu husi nasaun rua ne’e iha area seluk-seluk tan.

Page 2: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

3JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

(Prezidente Parlamentu Nasional)Fernando La Sama de Araújo Maria Exposto

(Deputada Bankada PSD)Antoninho Bianco

Deputadu Bankada FRETILINVirginia Ana Belo

Deputada Bankada CNRT

Vizita Ofisial Prezidente PN Ba Iha KUBA

Prezidente Parlamentu Nasional halo nia vizita ba Kuba iha loron 5 - 11 Setembru 2009. Sira hasoru malu ho autoridades governu, Igreja no popula- saun bain-bain ho espiritu patriotismu ida nebe forti tebes.

Kuba, nasaun ho ninia sistema Ideolojia Sosialismu ne-bee forte tebe-tebes sempre fo’o ninian apoiu ba auto deter-minasaun no independensia ba rain Timor-Leste, hahu husiiha biban nebee rain hirak nebe hanesan ex-kolonia Portugalnian iha Afrika luta ba ukun-an.

Hanesan mos rain selu-seluk nebee hakat ba ukun-an,Kuba nian povo mos hasoru susar no terus oi-oin iha ukun-an nian laran. Maibe nu’udar nasaun nebee ukun-an kleurona, ohin loron Kuba ho nian povo moris oin seluk, iha nianrekursus naturais nebee barak no mos rekursus humanusho konhesimentu kona-ba siensias teknolojika nebee mosho nian nivel avansadu tebes.

Kuba konstitui husi Provinsia 14 no fahe ba Munisipius

hamutuk 169.Nasaun Kuba nian rendimentu nasional ka GNP (Produto

Interno Bruto) maioria hetan husi explorasaun turistika, fon-tes rendimentu ida entre fontes selu-seluk mak turismu. Ihatinan 1985 Kuba tomak iha deit hotel hamutuk rua (2) maibeohin loron hotel hamutuk lima nulu (50) ona. Iha nebee80% husi hotel 50 nee ho nian kapasidade ho kategoria 4no 5 estrelas. Maibe se se mak jera hoteis 50 nee maka 30por sentu liu husi parseria entre estadu (Governu) ho redesinternasionais. Jeralmente rede internasionais sira partisipaho nian ema (rekursus humanus-teknikus) Diretor Interna-sional 1 (ida) ho Diretor husi Nasional (ema kubanu) ida karua, maibee ema sira nebee servisu iha hotel hotu-hotu emasidadaun nasionais kubanus sira. Rede internasional forneserekursus seluk hanesan meius teknolojia.

Nunee mos partisipasaun iha investimentu kapital ihahoteis hirak nee husi Governu kubanu hamutuk 51% no redeinternasional responsabiliza 49% husi kapital nebee investe,

Prezidente Parlamentu Nasional Timor-Leste, Fernando LaSama de Araújo ho nia komitiva halo vizita historiku ida baKuba. Kubanu sira simu komitiva Parlamentu Nasional Timor-Leste hanesan maun alin. Patriotismu mak abut nasaun nian.

Page 3: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

4 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

REPORTAGEM

ho Governu ka estadu ho poder desi-zaun kona-ba jestaun.

Iha area dezenvolvimentu rekursushumanus estadu kubanu sei kontinuahala’o alfabetizasaun ba nia povo nebeebalun la hatene hakerek ka jovens foinsa’e sira. Nee hanesan planu estrateji-ku nebee lideres kubanus sira halo des-de revolusaun no esforsu nebee estaduKubanu sei hala’o nafatin to’o ohin loron.

Esforsu boot nebee governu kubanuhalo ba jerasaun foun sira mak, halo oin

sa jovens sira bele partisipa iha dezen-volvimentu sosial iha area teknolojiahodi jerasaun foun sira bele dominateknolojia informatika nebee sai hane-san nesesidades loron-loron iha siranian moris. Iha biban nebee PrezidenteParlamentu Nasional vizita mos PalasiuKomputasaun nian iha UJC-Uniaun dosJovens Comunistas no dada lian hoYamilet Ramos, dirijente husi UJC.

Sentru Komputasaun ida nee ihanian objetivu mak hanesan:

1) Akompanha dezenvolvimentu liuhusi organizasaun aktividades nebee fonian kontribuisaun ba sektor sosial nopolitiku.

2) Jovens sira partisipa iha dezen-volvimentu nasional liu husi servisus so-siais nebee fahe konhesimentu ba povokona-ba informatika.

3) Programa ida nebee mos atinjiona 604 estabelesimentus no palasius4 nebee ema ka populasaun hotu beleasesu 100 por sentu ba fatin hirak nee.

4) Sentru nee forma ona ema mi-lhaun 1 (ida) iha area informatika, hoformasaun durante fulan 3 ka 4.

Kuba mos nia ekonomia de-pendemakaas husi rain Amerika selu-selukhanesan EUA, Kanada, Brazil, Arjen-tina, Chile, Venezuela ho selu-seluk tanno depende mos ba rain seluk nebeela’os grupu kontinente amerikanu.

Kuba nudar rain nebee ninian re-zeita estadu prinsipal husi sektor turiz-mu, komersiu industria manufaktura,husi produtus agrikulas ho fontes reseitasselu-seluk, hetan difikuladades bootbainhira EUA hatun embargu ekono-miku ho finanseiru ba Kuba. Atu la beledependente demais no atu bele susten-te-an iha area hanesan transporta-doras iha bee (tasi ka mota), iha aerea

VizitaMonumentuao DerólNasional

dok.com.2009

Prezidente Parlamentu Nasional TL, Fernando La Sama de Araújoakompañadu husi Prezidente da Comissão em Relaçoes Internacionais Cuba,Deputadu Ramon Pez Ferro, halao kolokasaun de Oferenda Floral ihamonument ao Deról Nasional “José Marti”, Havana (7/09/2009).

Page 4: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

5JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

REPORTAGEM

>>

(aviaun) mak Estaduharii konstrusauninfraestruturas ha-nesan :

- Terminal ba Kru-zeirus ka ba trans-porte iha tasi kamota (barku pa-seiu) hamutuk 3(tolu).-Marinas interna-sionais hamutuk 10- Aeroportos inter-nasionais hamutuk10.

Hodi nunee to’o ohin loron iha areatolu iha leten fo servisu ba ema 110.000.

Desde Timor-Leste ukun-an, Go-vernu Kuba kontribui ona ho nian ex-periensia iha area edukasaun no for-masaun, hanesan forma Timor oan siraiha medisina, iha edukasaun, iha eskoladesportu nian. Area formasaun nebeeEstadu Kubanu fo nian apoiu boot liu baTimor oan sira mak forma medikus sirafeto ho mane. Nasaun nee mos kontribuiba Timor ho nian ema tekniku sira hane-san medikus no enfermeirus hodi ajudaiha ita nian Hospital Nasional Guido Va-ladares no sentrus saudes selu-seluk iha

Distritus no Sub-Distritus to’o ohin loron,liu kooperasaun bilateral.

Ho observasaun diretu ba faktuskona-ba benefisius boot nebee povoTimor-Leste bele hetan husi explorasaunturistika no dezenvolvimentu sektor tu-rizmu iha Timor, motiva Prezidente Par-lamentu Nasional Fernando La Sama deAraújo, sujere ka hato’o rekomenda-saun ba Ministru Turizmu Timor-Lestenian atu halo estudu komparativu ihaKuba, hodi nunee bele dezenvolve sek-tor ida nee iha Timor-Leste.

Alein ida nee, Prezidente La Samaagradese boot ba Governu Kubanu ne-bee kontinua fo nia apoiu ba formasaun

ba Timor oan sira nebee sei sai medi-kus ho kualidades nebee diak iha lo-ron oin. Iha biban nebee, Prezidente Par-lamentu Nasional hato’o konvite ba Mi-nistru Saude Kuba nian atu halo vizitamai Timor-Leste hodi fahe experiensiaprofisionalizmu ba Deputadus no mem-brus Governu Timor-Leste sira. Hatan bakonvite nee, Marcos Rodriguez, ViceMinistru saude nian hato’o katak husi niansorin sei tetu tanba buat hotu dependeba rekursus suportes kona-ba realidadeatu hola inisiativa ruma.

Prezidente Parlamentu Nasionalmos husu ba Ministru atu kontinua foapoiu ba Timor oan sira iha edukasaun

PrezidenteParlamentu Nasionalho komitiva halaoaudensia ho KardinalIgreja Katolika ihaCidade Havana,Cuba, Jaime OrtegaY Alamina, Quinta-Feira (9/09/2009)

Prezidente Parlamentu ho komitiva halao sorumutu ho estudantes medicina Timor-oan iha Escola Pinar del Rio, Kuba, Quarta-feira

Page 5: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

6 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

REPORTAGEM

no formasaun, no fo importansia ba koo-perasaun nebee diak no forte liu tanentre Timor-Leste ho Kuba, tanba isto-ria rain no povo rua nee luta ba ukun-an hanesan deit.

Ohin loron Kuba iha programa hosistema ida bolu naran “mediku de fami-lia”. Iha sistema nee funsiona, hanesanestatistika hatudu katak :

• Iha mediku 1 ba ema na’in 150.• Taxa mortalidade husi 60 por- sentu tun ba menus husi 5 por sentu husi labarik 1000 (rihun ida) nebee moris (natalidade).• Provinsia 1 (ida) iha hospital 1 (ida).

• Iha rede poliklinika nebee boot, poliklinika 1 ba ema na’in 20.000 (rihun rua nulu) no mos konsultoriu 1 (ida) ba ema 1.000 (rihun ida).• Ohin loron Kuba iha mediku familia hamutuk 32.000 (rihun tolu nulu resin rua).

Prezidente Fernando La Sama deAraújo husu ba Estudantes Timor oansira nebee oras nee estuda iha Kubaatu aproveita didiak oportunidade hodihasa’e liu tan kualidade iha konhesi-mentu siensias no teknikas atu tulunpovo Timor bainhira sira fila ba Timor.No fo apelu katak ho sira nian empen-hamentu no susesu sira nian bele lokeluan liu tan dalan ba Timor oan siraseluk atu eskola iha Kuba iha loron oin.Nunee mos Prezidente konsidera katakEstudantes Timor oan sira hanesanresponsaveis ba mudansa iha sistemasaude iha Timor-Leste.

Enkontru hoRicardo Alarcon,PrezidenteAssembleiaNasional doPopular, Cuba

MonumentuJosé Martí,Heroi NasionalKubanu nebehamrik ihaKampuRevolusaun.

Fidel Castro (karuk),Nudar Aman ba Revolusan Kuba nebekonesidu iha mundu tomak hanesan mos niakompaneiru Revolusionariu Che Guevara

Page 6: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

7JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

REPORTAGEM

Ema nebee hasoru Prezidente La Sama ba dala uluk mak arkitektu, Oscar Niemeyer konhesidu iha mundu tomak ho ninian ekipa

empreza nian. ArkitektuNiemeyer nebee kom-pleta tinan 102 iha tinanida nee konstroi sidade Braziliano transforma urbanizasaun ihakapital Brazil iha tinan 1960 iha pre-zidente Juscelino nian tempu.

Prezidente Parlamentu Nasional koaliakona-ba planu atu harii edifisiu foun PNnian, iha nebee arkitektu ho tinan 102 neeho entuziasmu tebes hato’o ninian vontadeatu halo esbosu kona-ba Parlamentu Nasionalnian planta, no halo previzaun katak Timor-Lestenian parlamentu presiza boot no luan atu beleporporsiona ho nesesidades atu aumentamembrus parlamentares no funsionarius ihafuturu.

Prezidente ho nian komitiva to’o iha Bra-zilia, no reprezentantes Governu Federal Brazilhusi Relasoins Internasionais ho Embaixador Timor-Lestenian iha Brazil simu iha Aeroporto.

Iha sidade Brazilia, Prezidente Fernando La Sama deAraújo halo sorumutuk ba dala uluk ho membru GovernuBrazil nian, ho Sekretariu de Estadu Ministeriu Justisa nian,Luiz Paulo Teles Pereira Barreto.

Iha sorumutuk entre Prezidente La Sama ho Luiz Paulokoalia kona-ba poder judisial no sistema judisiariu nianimportansia iha Timor-Leste. Iha biban nee mos PrezidentePN friza kona-ba restaurasaun paz no estabilidade povu nianmoris, nebee orgauns soberanus hotu halo esforsu. Prezi-dente hato’o ba membru Governu nee katak agora dadaunnee iha Timor-Leste hala’o hela programa ba dezenvolvimentuanalistas juridikus sira, esforsu nebee patrosina husi ONU,liu husi PNUD.

Husi nian sorin, Luiz Paulo hato’o ba Prezidente PN katakGovernu Barzil liu husi Ministeriu Justisa nian asina tiha onaMoU ho Timor-Leste, maibe to’o ohin loron Ministra JustisaLucia Lobato seidauk haruka minuta kona-ba akordu neehodi konkretiza kooperasaun iha area judisiariu. Prezidenteagradese ba Governu no estadu Brazil tanba esforsu atuajuda Timor iha konstrusaun no dezenvolvimentu rekursus

Vizita KomitivaPrezidente PN ba Brazil

Brazil hakarak tebes apoiu Timor-Leste iha area hotu-hotuinklui Parlamentu Nasional Timor-Leste

humanus hodi hasa’e Timor oan sira nia kualidadeiha área justisa nian. Tanba nasaun ida atu

forte presiza justisa ne-bee forte no funsiona ihaprinsipiu independensia

no imparsial. Iha kazu idanee PN mak responsavel ba

reforma iha nian maioria.Aktualmente Brazil kontribui ba

rekonstrusaun nasional Timor-Lesteiha area edukasaun formasaun ba profe-

sores timorenses iha nivel universitariu. Ihanebee, profesores brazileirus na’in 50 oras needadaun iha Ministeriu Edukasaun dezenvolveprogramas lubun boot ida, hanesan iha: For-masaun ba profesores ho nivel Sekundariuno Basarelatu, Estruturasaun material didatikuhanesan disiplina siensias bazikas nian (kimika,fizika, matematika, no bilojikaba. Nunee mosprofesores brazileirus sira servisu hamutuk hoUNTL. To’o final fulan Setembru nian Brazil seiharuka nia profesores hamutuk 41 ba Timor-Leste iha kuadru kooperasaun bilateral entreTimor-Leste ho Brazil.

Oras nee dadaun Timor oan sira nebee estuda iha Brazilmestradu hamutuk na’in 20 (rua nulu), na’in 2 (rua) halo dou-toramentu. Sira nee sei kontinua ho programa nebee hala’oto’o ohin loron iha futuru.

Governu brazileiru mos iha hanoin katak sei bolu Timoroan sira ba estuda iha Brazil hodi aprende buat barak ihaBrazil envez de haruka mak profesores brazileirus ba Timor.Hanesan ho sistema nebee aplika ba rain Kabu Verde, ihanebee ema kabu verdianus sira mak ba estuda iha Brazil.Tanba estudantes Timor oan sira sei konhese la’os deit areanebee nia eskolha atu tuir iha Brazil maibe mos sei aprendebuat selu-seluk nebee bele hariku liu tan Timor-Leste niasistema ho konhesimentu oioin.

Prezidente Parlamentu Nasional mos hasoru malu honian homologu Prezidente da Kamara dos Deputadus, MichelTemer ho nia deputadus sira, nebee balun marka ona nianprezensa iha Timor iha 2001 nudar asesores no observa-dores. Prezidente Temer husu ba nian kompatriotas sira atuprofisionais sira bele fo sira nian esforsu hodi ajuda povo Timorliu-liu iha formasaun ba estudantes no jovens sira hodi sirabele kontribui ba dezenvolvimentu nasional. Michel Temerhato’o ba Prezidente PN katak Governu brazileiru iha intensaun

Page 7: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

8 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

REPORTAGEM

atu kontinua fo apoiu liu husi koopera-saun ho estadu timorense.

Husi nian sorin, Prezidente La Samaagradese ba vontade di’ak nebee Go-vernu Brazil hatudu no esforsu hotu ne-bee Governu Federal Brazil fo ona nokontinua fo to’o ohin loron. Prezidentemos haktuir katak Timor-Leste presizanafatin Brazil nian apoiu, liu-liu iha arealian ofisial, presiza dezenvolve lian Por-tuguês ho diak tanba Portugues lian ida

nebee ema barak koalia no okupa nu-meru 5 (lima) iha mundu.

Prezidente PN, Fernando La Samade Araújo mos hasoru malu ho Pre-zidente Sub-Comisaun Espesial CPLPnian, Deputadu José Fernando Apa-recido ho delegasaun husi Cabu Verdeho nian Prezidente Sr. Aristides Lima.

Iha sorumutuk nee aborda liu temakona-ba oin sa bele implementa koope-rasaun entre nasoins hirak nebee uza

lian Português nu’udar lian Ofisial, hodinunee bele hariku liu tan idioma ida neeiha nasaun ida-idak. Prezidente PN, LaSama hateten ba sira katak difikuldadeboot nebee povo Timor-Leste hasoruiha implementasaun lian portugues makde faktu jeografikamente Timor-Lestehela iha fatin nebee habit husi rain ruaho lian kompletamente oin seluk, nebeefo ona nian influensia dialetika ba po-pulasaun lokal. Tanba difikuldades ne’e

Sidade Rio de Janeiru bainhira hare husi fohonebe hamrik estatua Cristo Redentor.

DelegasaunPrezidente LaSama ho arkitektufamoju Brazil nian,Oscar Niemeyer(otas 102)

Page 8: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

9JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

REPORTAGEM

>>

mak Timor presiza iha loron naruk apoiuhusi Portugal no Brazil no mos rain CPLPselu-seluk atu dezenvolve lian Portu-gues iha Timor-Leste. Fiar katak hoapoiu iha edukasaun no formasaun bajovens estudantes ka profesores timo-renses sira sei bele aperfeisoa liu tanlian portugues iha loron naruk. Ohinkarik portugues sei difisil ba Timor oansira atu koalia ka komunika ba malu,liu-liu jerasaun foun sira nebee morisiha dekada 80 ka 90 mai kraik, maibeeiha futuru sira nee sira sei konhese liutan lian ida nee ho formasaun nebeehetan. Maibe ba jerasaun oin mai sei laiha difikuldade atu uza lian portuguesiha komunikasaun loron-loron tanbaambiente sei hatoman sira nunee moskarik estabelese regras ruma kona-bapratika obrigatoria lian portugues ihaeskola ka instalasoins instituisaun esta-du nian. Basaa, ho nunee bele hatomanlabarik sira pratika lian hodi hatene lo-los estrutura linguistika portuguesa.

Prezidente Parlamentu Kabo Verdenian koalia kona-ba importansia insti-tuto internasional Lingua Português nianprezensa iha Kabo Verde no funsionaatu hariku idioma ida nee iha rain ne-baa. Prezidente kabu verdiano Parla-mentu nian nee mos hatudu nian von-tade atu estabelese kooperasaun hoTimor-Leste sai forte liu tan. No moshusik hela sujestaun atu kria komisaunespesializada iha nasoins hirak iha CPLPida-idak ho objektivu atu fortalese luzo-fonia.

Alein de sorumutuk hirak temi liuba, Prezidente Parlamentu Nasionalmos hasoru malu ho Direktor husi Se-kretaria Komunikasaun Sosial nian,Sergio Chacon, nebee koalia kona-basistema ko-munikasaun no informatika.Iha biban nee mos Prezidente La Samahato’o nian intensaun atu kria RadioParlamentu Nasional nian.

Prezidente mos marka prezensa ihaPlenaria iha Kamara dos Deputadus.Hasoru malu mos ho Senador EduardoSuplicy nebee koalia kona-ba ProgramaRenda Bazika. Hasoru malu ho Prezi-dente Senado, José Sarney, nebee koa-lia ho interese tebes kona-ba asuntusluzofonos, koalia kona-ba povo Timornian sofrimentu durante funu no Prezi-dente Sarney disposto atu ajuda Timorliu husi kooperasaun bilateral.

Prezidente Parlamentu Nasional ha-soru malu ho Ministru das RelasoinsExteriores Sr. Celso Amorim. Iha desloka-saun ba Brazil nee mos Prezidente PN

Prezidente Parlamentu Nasional, Fernando La Sama de Araújoakompanhadu husi embaixador RDTL iha Brazil, Dr. Domingos de Sousahalao enkontro ho Ministru Turizmu Brazil, Manuel Marrero Cruz. (terça-feira, 8/9/2009)

Delegasaun Parlamentu Nasional Timor-Leste enkontro ho SenadorEduardo Suplicy

>

>

Page 9: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

10 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

REPORTAGEM

La Sama vizita estasaun TV Senadonian no fo nian entrevista ba TV Senado.

Antes remata vizita, Prezidente PNmos hasoru malu ho Direktor Jeral Ka-mara Deputadus nian, Sergio Sampaio,deklara katak Brazil sempre iha hanoinatu buka oin sa ajuda Timor no husuatu intensifika kooperasaun entre Parla-mentu Nasional ho Kamara dos Depu-tados. Iha hasoru malu nee mos abordakona-ba posibilidade atu haruka emaatu treina idioma ba membrus PN. Pre-zidente Timorense Parlamentu nian ha-tan kona-ba ideia no data atu misaunavaliasaun ida husi Brazil atu to’o Timor-Leste iha fulan Novembru durante loron15, hodi nunee fo mos treino ba mem-brus PN iha area Orsamental PN nian.

Ba dala ikus Prezidente ParlamentuNasional, Fernando La Sama de Araújo,

hasoru malu ho Koordenadora Rela-soins publikas Kamara dos Deputadus,Senhoras Cinthia Kliemler no ClaraMonteiro.

Ikus liu Prezidente PN Timor-Lesteagradese ba Embaixadores Kuba, Egidio

de Jesus no Brazil nian, Domingos Sousa,tanba sira nian esforsu tomak, em-prenhamentu no akomapnhamentu du-rante vizita tomak nee la’o ho diak to’oloron ikus hodi hetan susesu.

(Foto Leten) Camara dos Deputadus Brazil

(Foto Kraik) Enkontru Trilateral Parlamentares: Timor-Leste, Brazil,Cabo Verde iha Sub-Comisaun CPLP, Brazil

Page 10: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

11JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

REPORTAGEM

Misaun observasaun eleisoenspresidensiais antesipadasiha República da Guiné Bissau

Relasiona hó eleisoenspresidensiais antesipadasiha República da GuinéBissau, Parlamento Nacio-nal de Timor-Leste nu’udar

membro AP-CPLP (Assembleia Parla-mentar da Comunidade dos Países deLíngua Portuguêsa), liu husi ninia Pre-sidente, Fernando La Sama de Araújo,designa Deputadu Paulo de FátimaMartins, Secretário da AP-CPLP nó Ade-lino Afonso de Jesus, teénico parla-mentar, hanesan observadores baeventu ida ne’e.

Observadores na’in rua ne’e hala’osira nia misaun observasaun husi loron21 fulan Juñu to’o loron 5 fulan Julho2009.

Molok fo’o sai resultado eleisoenspresidensiais antesipadas da Repúblicada Guiné Bissau, misaun observasaunCPLP nian, liu husi ninia representante,fo’o sai iha konferensia de imprensa ka-tak, karik laiha kandidatu vensedor ihaeleisaun ida ne’e nó presiza hala’o elei-saun segunda volta, países membrusCPLP nian sei tau an nafatin iha oin hodi

fo’o apoiu ba ninia maun alin husi Re-pública da Guiné Bissau iha ninia eventufundamental ida ne’e.

Tuir proklamasaun resultadus nebefo’o sai husi Comissão Nacional de Elei-ções da Repúblicada Guiné Bissau,iha loron 2 Julho2009 katak, iha elei-saun presidensialantesipada ne’e la-iha kandidatu ven-sedor. Tamba ne’e,tuir artigo 113º LeiNº 3/98 de 23 Abrilkona-ba Lei Elei-toral para o Pre-sidente da Repú-blica e AssembleiaNacional Popular,tenki halo eleisaunsegunda volta bakandidatu na’in ruanebé mak hetanvotu barak liu.

Nune’e, CNEda República da

Guiné Bissau kumpri artigo 113º Lei Nº3/98 de 23 Abril, marka realizasaunsegundo Sufrágio/eleisaun segundavolta ba loron 26 de Julho de 2009.

Tambah lala’ok hirak nebé temi tihaona iha leten, dala ida tan ParlamentoNasional Timor-Leste, fo’o fiar ba ob-servadores na’in rua ne’e hodi repre-senta Parlamento timorense iha segun-da volta eleisoens presidensiais iha Re-pública da Guiné Bissau, husi loron 23Julho to’o loron 6 fulan Agosto tinan 2009.

Durante misaun observasaun dalarua ne’e, observadores nain rua hetankolokasaun ketak-ketak, Deputadu Paulode Fátima Martins iha regiaun Cacheue Adelino Afonso de Jesus iha regiaunOio.

Tuir Manual das Missões de Obser-vação Eleitoral da CPLP, relatóriu kom-pletu kona ba misaun de observasaunne’e sei hato’o husi Secretariado exce-cutivo CPLP ba países membros ida-idak.

Membrus misaun husi Timor-Leste iha 2a volta

Konferensia imprensa husi Misaun de Observadores CPLP 1a Volta

Page 11: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

12 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Rezultadu Husi Estudu

REPORTAGEM

Komisaun C Halo Vizita Estudu iha Perth no DarwinVizita estudu komisaun C iha Perth, Australia Ocidental no Darwin, Australia do Norteho objetivu aumenta konesimentu no experensia kona-ba transparansia no akuntabi-lidadi iha jestaun rezeitas governu husi dezenvolvimentu Minarai no Gas. Finalidadisira seluk maka hanesan atu hatene mos funsaun Komisaun Akuntabilidadi Publikuiha Perth – Australia Ocidental nian.

C onocoPhillips: iha aprezen-tasaun ConocoPhillips forneseinformasaun kona-ba negosiu

no atividadi kompania iha area BayuUdan nian no nia impaktu operasaunba rezeitas Timor-Leste nebe akumu-ladu iha fundus petroleo ho nia valor$5 biliaum. Atividadi importanti selukmos hanesan fo treinamentu ba Timoroan sira too tinan 3 no 5 nia laran. Ihaoportunidadi ne’e deputadu sira mosvizita ConocoPhillips LNG iha PointWickham, Darwin Harbor.

Woodside: Iha enkontru ne’emembro Deputadus mos he-tan inspirasaun no kompren-

saun kona-ba konseitus elementus

Greater Sunrise Joint Venture Develop-ment nebe bele fornese benefisiu balongu prazu ida ba Timor-Leste inkluitreinamentu no servisu ba Timor oansira. Kompania nee aprezenta opsaundiferente tolu (3) maka hanesan (1) PipaMina Rai sei dada mai Timor Leste; kustuba siguransa, manutensaun no infra-strutura aas liu, kuaze gastu $2.4 bi-liaun; (2) Pipa Mina Sei dada ba Darwinembora ho distansia dook husi Darwinmaibe kustu ba siguransa, manuten-saun no infra-estrutura la dun a’as kom-para ho Timor Timor Leste; (3) FloatingFlatform; em relasaun ho flataformaLNG nian.(oras ne’e sei iha prosesu nialaran).

N ational Offshore PetroleumSafety Authority (NOPSA):Iha sorumutuk nee Ex. Simon

Schubach, cefi em exercisiu fahe niaexperiensia ba deputadus sira relasionaho implementasaun lei petroleo nian nonia implikasoens sira. NOPSA ne’ekonesidu nudar ajensia estatutoriuregulasaun ba Commonwealth (Komu-nidadi Britanica), Estadu no Teritoriu hoakuntavel ba ministru relevante;

P ublic Accounts Committeeand Office of the Auditor Ge-neral, Western Australian

Parliament: iha sorumutuk ne’e Ex.John Charles Kobelke, Xefi Comissaode Conta Publico (Komisaun konta

Page 12: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

13JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Publiku) hato’o ba deputadus sira konaba papel komisaun atu kontrola gover-nu atu nunee bele akuntavel liu ba niagastos osan publiku nian liu-liu atu ha-tene sasukat alkansa nia objetivu tuirpadraun ekonomiku ka lae.

Department of Mines andPetroleum: iha sorumutuk neeDeputadus sira hetan esklaresi-

mentu oituan kona ba misaun departa-mentu ne’e iha nia promosaun hodi dis-kobre fontes minerais (mineral) no pe-troleo liu-liu bele fo garantia rekursusEstadu nian nebe sustentavel iha futuruno mos garanti protesaun ba meio am-biente ba povu iha Australia Ocidentalnian.

D epartment of State Deve-lopment: iha sorumutuk ne’edeputadus sira mos hetan ins-

pirasaun no konesimentu ruma kona baoinsa departamentu nee promove ativi-dadi komersiu internacional no investi-mentu no atrai projetus seitor provadussira atu hametin mandatu principal ruadepartamentu ne’e nia nudar parseiruba seitor industria. Membru deputadusmos hetan konesimentu katak xaveoportunidadi industria iha AustraliaOcidental maka hanesan agrikultura nopeskas, marina no defeza, inovasaunno teknolojia, mining no servisu petro-leo, servisu meio ambienti, edifisiu nokonstrusaun, informasaun no teknolojiakomunikasaun, aihan no bebidas, bio-teknolojia, edukasaun no turismo.

Manan Lisaun husi vizita ne’e no kolaborasaun iha futuru

Rezultadu importanti vizita ne’emaka deputadus sira bele hetan koñesi-mentu no kompreensaun klean kona basaida maka resource revenue transpa-rency no konseitu dezenvolvimentuGreater Sunrise nian iha area JPDA noopsaun ba dezenvolvimentu inklui kua-dru regulatoriu ruma.

Iha vizita deputadus sira mos hetanoportunidadi diak hasoru malu ho Mem-bru Parlamentu Ex. Grant Woodlams,

REPORTAGEM

Prezidenti Asembleia Lejislativu (KamaraBaixu) nian no Ex. Barry House, Prezi-denti Konselhu Lejislativu (KamaraAlta), Ex. John Charles Kobelke, etc.

REKOMENDASOENS• Ba Sekretariu Estadu Rekursu Natu-

rais Timor Leste nian atu promoveliu tan koperasaun ida diak ho Aus-tralia Ocidental no halo estudu idaklean, no mos hametin kolaborasaunoinsa promove investimentu iha re-kursus naturais liu-liu iha petrolio nogas.

• Deskuti klean liu tan kona ba akordu

atu proteje investimentu liu husi kriakuadru regulatoriu ida.

• Kona dezenvolvimentu Greater Sun-rise, ba dezenvolvimentu Timor-Leste atu halo estudu ho kuidadu an-tes atu hola opsaun Autoridadi Pe-troliu Nacional aprova planu dezen-volvimentu atu harii pipa mina raimai Timor Leste.

• Hare hamutuk ho Governu atividadisConocoPhillips nian relasiona ho pro-jetu dezenvolvimentu komunitariuiha iha area rurais liu-liu ba sira niainvestimentu Kapital Umanu no De-zenvolvimentu ba Timor Leste.

Ekontru ho woodside

Enkontru ho Asembleia Lejislativu Australia Ocidental

Page 13: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

14 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

ANALIZA

Definisaun GeralTuir konseptu nebe halo husi Centro

Peskiza Parlamentar iha ninian relatório nebehalo ba komisaun G, katak Ólio Pezadu hanesan tipuolio grosseiru nebe namritak no la fasil atu sulin. Olio ne’etodan tamba iha karakteristika komum ida koñesidu ho niagravidade a’as liu, hasai hydrojenito baixo liu no con-tenhaasphaltenes a’as no nia metal, sulphur no nitrogen todan liu.

Vantajen no Desvantajem Utiliza Ólio Pezadu

Fornese elektrisidade ólio pezadu bele hamenus kustu atuprodus elektrisidade, nebe oras ne’e da-daun iha Timor Lestebesik 37c/kwh no sei tun ba besik 31c/kwh. Alende ne’e mosrelativamente lais atu realiza no pronto atu halo operasaun,no ninian teknolojia makina bele kumpri rigorozamente kriteriusmeiu ambiente.

Bazeia ba esperensia kompania balun iha indonezia hane-san PT Freeport Indonezia – Pertambangan dan eksplorasi)no Fabrika “Kapur Mahaka” iha Papua Ocidental (Indonezia)nebe uza ólio pezadu hanesan enerjia ba sira nia fabrika.Sira utiliza ólio pezadu hanesan parte ida husi programanebe sira bolu 3R (Reduce, Reuse no Recycle).

Maibe emisaun ida nebe produs husi utilizasaun óliopezadu nudar enerjia elektrisidade mos bele destroi noestraga meiu ambiente, saúde kriatura, hamosu udan sinno impaktu seluk tan (kla’ak: Óleu Pezadu tanba GovernuAtrazadu, 11 Setembru 2009)—wainhira la halao ho diak,no ida ne’e presiza manutensaun nebe a’as (relatório Rejul-tadu vizita estudu komparativu Malásia no Macau, problemaElektrisidade iha EDTL-Timor-Leste). Industrias ka maquinasnebe produz emisaun nebe boot halo Temperatura ba Rai

Ólio PezaduManas aumernta 0, 015 graus Celcius kada tinanida (Sumario ba deskoberta no rekomendasaunhirak ba sétor elektrisi-dade nian husi DeputaduInaçio Moreira). Tuir relatóriu husi FourthAssessment Report, nebe hasai husiIntergovernmental Panel on Climate Change

(IPCC), katak 90 % aktividade humanadurante tinan 250 ikus-ikus ne’e

mak halo planeta(mundu) ne’e sai manas.Aktividade humana hirak ne’e mak inkluipekuária, queima de combustíveis fósseis em veículos amotor (pembakaran bahan bakar fosil pada kendaraan ber-motor), Fábricas modernas, Elektrisidade, no tesi ai iha foholeten ou ai laran (http://perubahaniklim.net/penyebab-utama-perubahan-iklim.htm).

Esperiensia nasaun balun nebe utiliza ólio pezadu ba ne-sesidade enerjia elektrisidade mak Macau. Iha tinan 1987no to ohin loron Macau sei uza nafatin enerjia ólio pezadu.Iha ninian dinamika rai ne’e mos haka’as atu reduz ninianimpaktu ambiental ho modu reduz katalitika selektiva, insta-lasaun atu trata be’e foer, instalasaun ba foer husi ólio pezadu,sistema monitorizasaun. Ho tratamentu ba redusaun impaktuambiental deit, Macau persija aumenta tan kustu hamutuk$ 50 miloens. Maibe ba nasaun Timor-Leste nebe mos hakarakuza mos enerjia ólio pezadu, folin ho kustu $ 50 Miloens.bo’ot teb-tebes. Ho valor ida ne’e deit estadu Timor-Lestebele fo bolsu estudu ba timor-oan lubuk bo’ot ida.

Ho razaun hirak ne’e, Estadu tenki fo nia preokupasaunno responsavel máximu ba meiu ambiente hodi halao ekspe-saun periodika ba area sira nebe maka produs no utilija óliopezadu.

Page 14: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

15JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

ANALIZA

Persentajem Konsumu Enerjia

IndonésiaDepois de krizi moneter iha tinan 1998, Indonésia infrenta

konsumu enerjia nebe aumenta maka’as. Husi tinan 2000to tinan 2004 konsumu enerjia primer Indonésia aumentaba 5.2 % kada tinan. Aumenta (Peningkatan) ida ne’e hatuduninian signifikante se wainhira kompara fali konsumu bauzu enerjia iha tinan 1995 to’o 2000, mak hanesan 2.9 % porano. Ho kondisõens ida hanesan ne’e, iha prediksaun ida seaumenta “tiga kali lipat” iha tinan 2030 (http://kon-versi.wordpress.com/2009/02/18/pembangkit-listrik-masa-depan-indonesia/).

Kondisaun ida ne’e konserteja ke governu la bele nonokno pasivu ba nesesidade enerjia nian, espesialmente enerjiaelektridsidade. Etapa primeiru nebe governu sei halo makhanesan blueprint Gerenciamento ba enerjia nasional 2006-2025 (disijaun Prezidente RI numeru 5, tinan 2006). Deli-neadas (secara garis besar), blueprint iha pontu rua kona-ba solusaun nebe bele implementa tuir estájiu to tinan 2025,mak aumenta efisiensia utilizasaun enerjia (penghematan)no utilizasaun ba fontes enerjia foun (diversifikasi enerji).Hanoin ba “ratio” elektrifikasaun nebe sei menus (kiik), ha-

nesan 63 % iha tinan 2005, kompara ho Indonesia tauterjetu ratio elektrifikasaun 95 % ba tinan 2025.

Timor-LesteTuir esplikasuan husi Manager Mar-

keting Interino EDTL, José Manuel, katakdesde Timor independensia iha tinan2002 to agora nesesidade ba elektri-sidade aumenta ba bebeik liu-liu iha

sidade Dili. Kompara fali iha tempu Indo-nésia nian, uluk ema hela iha distritu mos barak

no sira barak mak uza deit ahi oan. Agora sira hirakne’e mos muda mai sidade Dili hodi aumenta kuantidade banesesidade enerjia. Gastu ba enerjia elektrisidade mos la ihabalansu ho rendimentu nebe mak governu hetan husi fankartaun pulsa (CPP la bele hetan dadus ne’e detalhados, tanbahanesan dadus segredu). Maibe husi fontes balun hatetenkatak, EDTL tenki gastu kuaze 150.000 litrus gazoel hodi belehatan ba nesesidade elek-trisidade iha kapital Dili. No rendaba loron ida nian liu husi sosa kupon pulsa elektrisidadeEDTL so hetan deit US$ 8.000. Ida ne’e hatudu katak loronida EDTL so bele hetan deit 8 toneladas gazoel nebe la ihaekilibriu entre renda no des-pesas hodi sosa gazoel. Dina-mika ne’e hatudu katak EDTL la iha mekanizmu ida ke diakhodi kontrola konsumidores elektrisidade nian iha TimorLaran tomak.

Kriterias ba selesaun plantas

Carga Carácter (Karakter Beban)To agora seidauk iha ekipamentus enerjia ida nebe mak

bele rai (menyimpan) enerjia elektrisidade ho kapasidade

nebe bo’ot. Atu fornese elektrisidade nebe presija tankihanesan ho nesesidade karga (beban) iha tempu nebehanesan.

Iha tipu 3 ba jerador elektrisidade tuir tempu operasaun.Tipu de baze ne’e atu tane despezas fundu nebe konstante,halao operasaun durante de tempu no iha tempu hahu nebekleur.” Tipu intermedio jeralmente utiliza hodi taka koaknebe iha peso de baze (beban dasar) iha curva despesas,no iha waktu mula nebe lalais liu no reativu. Tipu peak/altu,so utiliza deit wainhira “Centru Enerjia Elektrisidade” (Peru-sahan Listrik Negara) hasouru despezas nebe bo’ot liu,jeralmente tipu jerador ida ne’e iha ninian fiabilidade nebeas, maibe tipu ida ne’e presiza investe osan makas se wain-hira utiliza bebeik.

Fiabilidade (keandalan) husi JeradorFiabilidade kapasidade jerador iha difinisaun ida

hanesan reaproximasaun entre kapasidade jerador nebeanexadu (terpasang) ba nesesidade despezas nian. Ne’ekatak kon-tinuasaun ba fornese enerjia tenki iha hela deit.Iha faktores barak mak sai hanesan dimensaun atu sukatfiabilidade no kualiadade elektrisidade. Mak hanesan instabi-lidade frekuensia, fluktuasaun de tensaun, interupsaun ouestinsaun elektrisidade.

Aspeitu ekonomiaHare husi aspeitu ekonomia, jerador presiza kom-

penente 3: (i) presiza investimentu orsamentu inisial (inves-tasi awal), (ii) kustus operasional, (iii) kustus de manu-tensaun. Hahalok ekonomia husi fornese elektrisidade belehare husi folin faan enerjia elestrikidade kada KWh (kilo wattkali hour).

Husi aspeitu meiu ambiente no JeografiaSistema tenki jere ho kondisaun jeografia ho relasoens

entre nasoens. Pembangkit ida tenki hari’i bazea ba pozisaunjeografikamente no ninian influensia ba nasoens vijinhosou nasoens seluk. Izemplu ida katak PLTU ida nebe halooperasaun no nia hasai gas CO2 ba aero (udara). Contro-lasaun ba despesas (pengeluaran) gas CO2 Presija mos halokontrolasaun husi nasoens vijinhos.

Aspeitu Sosial no PolítikaSistema mos tenki adekuadu ho programa peskiza no

dezenvolvimentu nasaun nian no formasaun relasaun nebediak entre estadu no povu atu fo/no aumenta garantia sigu-ransa (keselamantan) sistema nebe diak. Nesesidade so-siedade no politika governu kona-ba programa peskiza nodezenvolvimentu iha area enerjia tenki adekuadu atu nune’ebele garante planu enerjia nasional iha tempu futuru lao hodiak (http://konversi.wordpress.com/2009/02/ 18/pem-bangkit-listrik-masa-depan-indonesia/).

Page 15: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

16 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Aktividade Komisaun

Relatoriu Fiskalizasaun Parlamentar iha Bobonaro no Baucau“Migir-Loes Laiha Kualidade, Metagading Abandonado”

Kondisaun rua nee nudar pontubalu husi rezultadu fiskaliza-saun Komisaun G (Infra-es-trutura no Equipamentus So- ciais) nebe hala’o durante

loron tolu nia laran, hahu loron 15 to’o18 Julho 2009 iha Distritu Bobonaro noDistrito Baucau. Dislokasaun nee hala’oho motivu, atu fiskaliza ezekusaun pro-jektus infra-estruturas no equipamentussociais, tinan fiskal 2008-2009 nian. Nee-duni durante loron tolu nia laran, komi-saun hetan oportunidade atu hare pro-blemas oi-oin hanesan; estradas ru-rais, normalizasaun mota no pontes,eletricidade nebe mate bei-beik, falta bémos, falta accesso ba telekomunikasaun,

Projektu konstrusaun Ponte Migir-Loes, Distritu Bobonaro nebe ezekuta husi KompanhiaAmbeno Indah laiha kualidade. Kondisaun nee bele hare husi konstrusaun parede protesaunnebe halo fali iha mota klaran. Needuni kuandu udan boot, ponte nebe halo ho orsamentuUS$ 150.000 husi Ano Fiskal 2008 nee, iha posi-bilidade boot atu naksobu.

Iha parte seluk, projektu estrada rural ho volume servisu 3 km (kilometru tolu) ba KolamMetagading, Distritu Baucau mos abandonado hela, hafoin kontrator sira kompleta tiha projektunee ninia metade 1,5 km. Administrador Sub-distrito rasik la hatene konstrusaun ne’e, tanbahusi infra-estrutura mak halo kontratu direitamente ho kontraktor nebe kaer obra ne’e.

estradas nebe aat, rai monu, no seluk-seluk tan. Asuntu hirak nee, sai preoku-pasaun komisaun G nian tanba durantenee komisaun sempre simu keixa direi-tamente hosi populasaun no dalabarakfoti mos iha Plenaria Parlamentu Na-sional.

Iha vizita ne’e, komisaun fahe ba eki-pa rua. Ekipa ida desloka ba DistrituBobonaro, kompostu hosi; Vice–Prezi-dente Komisaun G, Deputadu Inacio Freí-tas Moreira (Kordenador), DeputaduArão Noé de Jesus C.Amaral (MembroKomisaun), Deputadu Adriano do Nasci-mento (Membro Komisaun), DeputadaLolina Celeste de Deus (Membro Komi-saun), Manuel Chradus (Tekníku Apoiu

Komisaun). Ekipa ida seluk desloka baDistritu Baucau, kompostu husi Prezi-dente Komisaun Deputadu Pedro Mar-tíres da Costa (Kordenador), DeputaduJoaquim Amaral (Membro Komisaun)Eduardo Cortereal (Tekníku Apoiu Ko-misaun).

Durante vizita, Komisaun G halo en-kontru ho Administrador Distritu, XefeDepartementu Obras Públiku Regional,Tekniku Eletricidade, Xefe Departe-mentu Servisu Agua no Saniamentu, Di-rasaun Transportes e Terestres inkluimos Dirasaun Edifikasaun. Hafoin haso-ru malu tiha ho autoridades distrital nodiresaun hirak nee, ikus mai komisaunhalo vizita ba fatin projektus.

Rezultadu Fiskalizasaun Distrito Bobonaro

Konstrusaun Valeta estradarurais Kova husi kompaniaMarcela

Page 16: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

17JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Aktividade Komisaun

Liu husi audensia no vizita te- renu komisaun sublina pontus importante balun, mak hane- san; Projektu rehabilitasaun estrada rural ho orsamentu

rektifikativu tinan 2008 iha Distritu Bo-bonaro. Alokasaun orsamentu ba pro-jektu nee ho montante US$ 200.000,hodi hadia estrada trosu Balibo to’oCova. Projektu ida nee inklui ke’e no ate-ru estrada nebe aat. Komunidade sirala konsege halo remata, needuni gover-nu deside fali hodi fo projektu nee baCompanhia Marcela ho montante $10.000 hodi kompleta projektu ne’e ho

volume servisu 62 m (metru neen nuluresin rua), inklui mos valeta 356 me-tros, parede protesaun no deker tolu.Tuir informasaun nebe Komisaun G simukatak, governu foin selu 30% ba pro-jektu nee. Estrada ida ne’e impor-tanteteb-tebes atu fasilita servisu UnidadePolicia Patrolha Fronteira (UPF). Jeral-mente, tuir Komisaun G nia observa-saun, projektu nee ninia kualidade diakmaibe iha mos perigu katak se estradane’e la ateru, sei defikulta kareta, tanbarai namdoras.

Komisaun G mos halo vizita ba pro-jektu konstrusaun Ponte Mota-Ain,nebe gasta orsamentu tinan 2008 hovalor US$ 175.000, projektu nee eze-kuta husi kompanhia Gunung Kijang hokualidade nebe diak tebes. Iha mosprojektu manutensaun balun nebe Ko-misaun G fiskaliza, hanesan manuten-saun estrada rutina nebe halo ligasaunba distritu Bobonaro, Ermera no Cova-lima, ho orsamentu tinan 2008/2009ninia montante US$ 220.000 sei uzaatu kontinua hadi’a estrada protokoluiha distritu laran. Montante ida ne’e seifahe ba distritu tolu refere, depende

ba volume no pakote servisu. Projektune’e foin atu halao tender iha nasionalmesmu agora iha ona tinan klaran 2009nian. Projektu manutensaun rutina nebeuluk prosesu tender iha regional agoramuda hotu ba nasional nebe atraza pro-sesu ezekusaun projektu.

Komisaun ninia vizita ba Distritu Bo-bonaro nee, haree katak, projektu fizikuhotu–hotu ba distritu nee iha tinan fiskal2009 seidauk realiza too agora. Tuirinformasaun husi Xefe Rejional Ma-liana, projektu tinan fiskal 2009 seidaukrealiza tanba sei halo hela prosesu ten-der iha nasional. Komisaun lamenta

teb-tebes tanba mezmu iha ona mediutinan fiskal nian, maibe projetus fisikussira seidauk implementa.

Komisaun mos haree katak PonteNunura ninia kondisaun ameasadu ona.Tanba bronjong nebe halo iha parteleste hodi protégé ponte liras, motasobu ona kuaze 50 metros. Se la hadi’alalais maka wainhira udan boot no motatuun, ponte nee bele naksobu. Iha parteseluk, Komisaun mos konsege halo ob-servasaun ba Ponte Loes nebe hetanestragus temporal iha tinan nee. Ponte

ida nee, agora dau-dauk sei hadia helahosi Kompanhia Montana Diak ho Orsa-mentu Emergensia.

Asuntu seluk nebe Komisaun G fis-kaliza mak eletrisidade. Eletrisidade ihaMaliana Vila depois de hetan apoiu je-rador foun ho kapasidade 1 MW hosinasional, fornesimentu enerjia eletrikaba konsumidor komesa la’o normal. For-nesimentu eletrisidade aumenta husihoras neen ba horas sanulu resinrualoron ida. Kondisaun kontrariu kona bafornesimentu eletrisidade akontese ihaBalibo. Makina eletrisidade Balibo homarka Volvo Penta nebe ninia kapasi-dade 50 KW la funsiona durante fulanrua ona tanba radiator kuak, halo minamos sai hosi packing no junta. Teknikuhusi dirasaun nasional ba haree tihaona, maibe to’o tempu nebe KomisaunG vizita, seidauk iha asaun konkretaruma.

Edifisiu ba sentra eletrika iha Sub-distrito Balibo mos seidauk iha. Du-rante nee uza deit containner ida bajerador fatin no fatin servisu ba funsio-narios nain rua. Iha fali Batugade, ka-pasidade sentra eletrika limitadu, tanbasentra nee bele fornese eletrecidadeba komunidade sira iha area Batugadedeit, maibe la too ba postu fronteiraMota-Ain. Kondisaun nee difikulta BPUno funsionarius sira nebe servisu ihapostu nee, liu-liu iha kalan, ahi laiha,atu karega deit HP mos susar teb-tebes.

Bazeia ba rezultadu fiskalizasaunnebe equipa halo iha distritu neba,Komisaun G rekomenda katak projektusmanutensaun rutina ba estradas sira,se bele halo deit tender iha regional.Tanba volume orsamentu kiik, no kom-panhia sira lalika soe osan barak badezlokasaun hosi distrito mai too nasio-nal hodi tuir tender ou buka informa-saun. Komisaun eziji atu hadia lalais

Parede protesaun la halo iha mota ninin maibe halao fali iha motaklaran, nebe fo dalan ba mota bele sobu ponte husi parte sorin.

Estrada Rurais trosu Balibo - Kova

Page 17: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

18 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Aktividade Komisaun

jerador nebe avaria iha Sub-distrito Ba-libo, nunee bele fornese eletresidade bakomunidade. Atu halo manutensaun bajerador presiza halo levantamentu noplaneamentu ida diak no efikas, nuneelabele gasta osan ba hadi’a tiha jera-dor, depois labele uza, tanba sei faltabuat balu, hanesan manutensaun jera-dor Balibo nian.

Kona ba Ponte Nunura, KomisaunG hanoin katak presiza halo normaliza-saun no hadi’a bareira husi parte sulnian lalais. Se lae, mota bele sobu pontenee. Iha mos rekomendasaun atu mudaorariu eletrisidade iha Maliana Vila. Ele-trisidade nebe moris durante oras 12,hahu tuku 6 lokraik to’o tuku 6 dader,komisaun hanoin atu muda ba kalan,hahu tuku 6 lokraik to’o tuku 12 kalan,

depois husi tuku 6 dader to’o tuku12 meudia. Nunee bele ajudakomunidade no governu lokal sirahalo servisu ruma nebe produk-tivu. Nee sei diak liu fali, do queahi moris iha tuku 12 kalan to’otuku 6 dader, maibe laiha akti-vidades produktivu ruma. Komi-saun mos husu atu hadia falikonstrusaun bareira mota Migirnian, nebe halo fali iha motaklaran, nunee bele proteje ponte,molok tempu udan tuun. Tuirkomisaun nia haree, projek-tureabilitasaun estradas ruraispresiza buka mekanizmu selukkona implementasaun projektunee. Tanba projektu nee barakfalha iha ninia implementasaun.Komisaun husu atu aselera pro-

sesu tenderizasaun ba projektus fisikus2009, nunee projetus hirak nee belehotu tuir tempu no konstrusaun ihatempu bailoro sei garante diak liu bakualidade projecto ida nian. Iha mosurjensia hosi komisaun atu estendelalais linha eletrisidade hosi Batugadeba to’o Postu BPU iha Mota-Ain, nuneebele fasilita servisu no accesso batelekomunikasaun.

Iha Distritu Baucau, Komisaun Gkonsege hare projektu estradarural Oelakama nebe ninia vo-lume servisu 7 km (kilometruhitu). Orsamentu ba projektu nee

ajuda husi ONG International LabourOrganizasaun (ILO). Obras nee komu-nidade sira mak kaer rasik no kompletaona 100%. Deputadu sira hanoin katakkondisaun estrada iha Distritu Baucautau nudar kestaun numero um. Tanbamaoria estrada nebe liga distritu hosub-distritu sira, ninia kondisaun laduundiak, liu-liu estrada ba Quelecai no Baguia.Komisaun mos halo observasaun baestrada Watua/Welili nebe ONG WorldVision mak kaer. Maske nunee, komi-saun la konsege hetan informasaunkona ba volume projektu no montanteorsamentu nebe gasta ba konstrusaunnee. Tuir observasaun komisaun nian,estrada Laisorulai, Samarogo, Naharekamos ninia kondisaun aat loos.

Iha mos obra ida kona ba estradarural Suku Wakla nian, nebe hala’o ko-mesa tinan 2008, maibe seidauk hotu.

Rezultadu Fiskalizasaun iha Distritu BaucauHusi parte seluk, estrada hosi Laga baSub-distritu Baguia kuandu udan, trans-portasi (kareta) labele liu, tanba estradania kondisaun sai tiha hanesan mota.Kondisaun nee mosu nudar konsekuen-sia husi reabilitasaun nebe laduun diak.Kompanha nebe uluk kaer projektu rea-bilitasaun estrada nee, lori material pe-zados hanesan Buldoser, hodi ke’e hasaihotu tiha valeta, nunee halo bee tamafali iha estrada laran.

Projektu seluk nebe abandonaduhela mak estrada hosi Baguia ba WatuKerbau. Obra nee hala’o iha tinan 2008,maibe la atinzi tarjeta, ikus mai husikhela deit. Buldoser ne’ebe Infraestruturaharuka ba Sub-distritu Baguia, utilizala tuir regra. Buldoser ne’e barak liu uzahodi atende fali servisu partikular emanian, ema idak-idak aluga, lori ke’e faliuma fatin no seluk-seluk tan.

Equipa hosi Komisaun G mos kon-sege halo vizita ba Sub-distritu Vemas-se hodi observa kondisaun bee mos ihaarea neba. Rezultadu observasaun ha-tudu katak iha subdistritu refere, sei-

dauk hetan accesso ba bee mos, to’oagora komunidade sira sei uza beeposu. Iha ona projektu atu dada beemos, maibe sei iha problema entreEDTL ho SAS no mos kompanhia nebemak kaer projektu nee. Husi parte SAStenta atu dada eletrisidade ba tanki,maibe EDTL la foo autorizasaun. Iha faliparte seluk, projektu nee maske idadeit, maibe kompanhia tolu mak kaer.Projeitu hahu hosi 14 de Outubro 2008,maibe to’o agora seidauk hotu.

Iha Suku Watulari, Aldeia Loeluhu,Kaiko, ONG World Vision ajuda halokonstrusaun ba tanki bee mos. ONGWorld Vision mos planeia ba fulan Ou-tubro 2009, atu halo konstrusaun tankibee mos nian iha Suku Waigia, hodiatende uma kain 40 (haat nulu), no mosuma kain 40 iha Suku Wosoala. Konstru-saun bee mos (bee matan) hala’o ihaWaitali, ho orsamentu husi MinisteriuEkonomia e Dezenvolvementu.

Komisaun mos haree katak iha dis-tritu no sub-distritu balun la hetan ac-cesso ba bee mos, hanesan populasaun

Makina eletricidade Balibo ho marka Volvo Penta no kapacidade 50kw

Page 18: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

19JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Aktividade Komisaun

iha Kota Baru, Vemasse, Baguia, no selu-seluk tan. Kompanhia ida halo ona sur-vey, maibe to’o agora seidauk iha im-plementasaun. Sub-distritu Baguia seid-auk hetan accesso ba bee mos. Iha SukuLari Sula, governu liu husi SAS halo onakonstrusaun ba bee mos hodi orsa-mentu 2005, maibe agora paradu tiha,no bee mos seidauk fornese to’o orasnee.

Kona ba kestaun eletrisidade, ihaSub-distritu Vemasse, ahi lakan duranteoras neen nia laran. Pagamentu hahuona iha fulan Agostu 2009. Populasaunsira hakarak atu selu, maibe sira mos

husu atu ahi lakan to’o oras rua nulu resinhaat nia laran. Iha Distritu Baucau,electrisidade lakan 24 horas, komuni-dade /kosumidores sira iha distritu neehakarak monta kontador prepago. IhaSub-distritu Baguia, sira iha generatorrasik maibe ahi lakan iha horas neennia laran. Sub-distritu nee mos hetanajuda Tenaga Surya ida hosi Australia.Sub-distritu nee mos la iha accsessoba redi komunikasaun. Equipa nee mostuun hodi observa konstrusaun irigasaunWelakama ho irigasaun Karebela. Tuirsira ninia hare, konstrusaun nee seidaukhotu.

Aktividade fiskalizasaun parlamentunian, bazeia ba artigu 95 numero 3 ali-nea b) Konstituisaun RDTL nebe fo kom-petensia ba Parlamento Nacional atufiskaliza aktividades no knaar governunian. Bazeia mos ba artigu 34 alinea c)Regimento Parlamentu Nasional niannebe fo kompetensia ba komisaun atuhatene problema politikus, administra-tivus no apresia aktus governu nian.Ho baze legal rua nee, Prezidente Par-lamentu Nasional hasai despaixu idaiha loron 14 Julho 2009, N0. 3534, hodiresponde requerementu Vizita regularkomisaun nian.

No dia 27 e 28 de Agosto de2009, A Comissão deEconomia, Finanças e Anti-Corrupção realizou umaConferência Internacional à

apreciação incícal da Proposta de Lei –Orçamento e Gestão Financeira do Es-tado com participates: membros da Co-missão C, Mesa das Comissões Especia-lizadsa Permanentes, Vice Minis-tro dasFinanças, Banco Mundial, UN-MIT, UNDP,USAID, AUSAID, JICA, U.E, Media, ANP,UNTL, UNDIL, UNPAZ, DIT, IOB, FONGTIL,BPA , REDE FETO e Comunidades Religio-sas. A sessão de abertura e o encerra-mento pelos Senhores: Prezidente do Par-lamento Nacional, Fernando La Sama deAráujo e Vice Prezidente do ParlamentoNacional Dr. Vicente da Silva Guterres.

Na conferência internacional partici-param tambem os oradores internacionaise Nacionais os seguintes: Dr. AntónioFranco, Dr. Rui Gomes, Honorable Ms.Sharon Grierson, Ms. Fe Gaffud, Mr. HiroshiEnomoto, Dr. Manuel Tilman, Dr. Lucas daCosta e Rui Hanjam.

Em 9 de Setembro de 2009, A Comis-são de Economia, Finanças e Anti-Corrup-ção realizou uma adiência pública paraapreciação preliminar do Projecto de Leisobre Estatuto Remuneratório dos Titu-lares de Cargos Políticos. Participaram nes-ta audiência S.E. da Presidência do Con-selho de Ministros, Dr. Agio Pereira e ViceMinistro das Finanças, Dr. Rui Hanjam.

Conferência Internacional

Conferência Internacional Propostade Lei – Orçamento e GestãoFinanceira do Estado

Page 19: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

20 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Aktividade Komisaun

COMISSÃO DESAÚDE,EDUCAÇÃO ECULTURA (F)

Dia 3 de Setembro de 2009, Ko-misaun hala’o reuniaun ho Reitor

no Dekano universidade Nacional TimorLeste kona ba peticões nebe hato’o husiGraduantes UNTL tinan akademiko2007/2008.

Dia 04 de Setembro de 2009, Komi-saun halo Fiskalizasaun ba Distrito Co-valima ho nia Sub-Distrito hanesan Fa-tumea, Maucatar, Fatululik, Fohoren, Ti-lomar no Zumalai nebe fiskalizasaun neehalao iha loron tolu nia laran ho objetivu

Vizita atu hare kona ba aktividadeshospital, Klinika, Postu Saúde nomosEskola fatin iha Distrito nebe Refere.

Dia 16 de Setembro de 2009, Komi-saun sei Desloka ba Distrito Oe-cusseho nia Sub-Distrito hanesan Pante Ma-casar, Oesillio, Pasabe no Nitibe ne’ebesie halao iha loron ha’at nia laran hoobjetivu Vizita atu hare kona ba akti-vidades hospital,Klinika, Postu Saúdenomos Eskola fatin iha Distrito nebeRefere.

Korea do Sul Kestiona Ajudus $ 2 MilhoensRelatoriu Vizita Estudu Komparativu Komisaun H

Governu Korea do Sul kestiona ajudus nebe sira fo baTimor-Leste ho fundus $ 2 Milhoens, hodi halo konstrusaunedifisiu treinamentu no formasaun professional ba joven-tude timor oan sira. Kestaun ida nee mosu wainhira dele-gasaun Komisaun H halo enkontru ho Ex-Honorary KonsulTimor-Leste iha Korea do Sul, Park Tae-Woo, Sexta (07/08).Park husu ba delegasaun atu buka informasaun kona-baajudus nee hodi informa hikas fali ba ninia governu, tanbadurante nee sira seidauk simu fali relatoriu ruma.

Komisaun H nebe servisu baasuntu Joventude, Desportos,Trabalho e Formação Profissio-nal, hala’o vizita estudu kom- parativu iha Korea do Sul,

durante loron sia, hahu husi loron 1 to’o9 fulan Agostu 2009. Vizita ida nee hala’oho motivu atu manan konhesementu notroka ideias ruma ho instituisoens rele-vante hodi nunee bele sai referensia nebeefektivu ba membrus komisaun durantehala’o knaar nudar reprezentante povunian, hodi halo lejislasaun, fiskalizasaun notoma desizaun politika ruma.

Delegasaun ba Korea do Sul kompostuhusi; Deputadu António Cardoso C. Ma-chado nudar Chefe de Delegação (Fre-tilin), Deputado Eduardo de Deus Bar-reto (Relator/CNRT), Deputadu ElizárioFerreira (Secretário/Fretilin), Vitorino Bor-ges de Deus (Tekniko Apoiu Komisaun/SAC) no Tony Susile (Asesor Internasionalba Asuntos Sosio-Ekonomiko/UNDP).

Delegasaun to’o iha Aeroportu Inter-nasional Incheon-Soul iha loron Domingo(02/08), tuku 08:30 oras Korea do Sulnian. Tempu neba, Asistente Sekretaria/Administrativa Embaixada Timor-Leste nian,Chungim Kim mak simu delegasaun. Asis-tente nee akompahna delegasaun hodi

lori ba fatin deskansa nian ihaGrand Ambassador Hotel. Ihaloron nee kedas, delegasaunhalo vizita ba CheonggyecheonStream.

Loron tuir mai, 3 Agostu2009, delegasaun vizita MuzeuFIFA Copa Mundial 2002, hodi buka ha-tene historia muzeu nee nian, atravez deesplikasaun voluntariamente husi Sr. Lee.Fatin nee iha devisoens importante rua;Devisaun Muzeu ho Devisaun Desportus.Nudar muzeu, fatin ne’e iha fasilidade oi-oin ba exibisaun eventu historiko kona baKorea, liu-liu eventu Kopa Mundial Tinan2002 iha Seoul. Iha lojas nebe faan sou-venir oi-oin kona ba produto Korea nianno mos iha restorante.

Hanesan fatin desportus, Muzeu CopaMundial 2002 iha estadio nebe furak.Estadio ida ne’e uza ba eventu desportivosoi-oin, liuliu iha area futebol. Estadio FIFACopa Mundial 2002 hetan estasaun rihun4 ba fatin desportus oi-oin no kompletuho fasilidade hanesan, sala intervista,fatin referensia no preparativos ba joga-dor sira, tantu ba mane no mos ba feto.Estadio ida ne’e laos uza deit ba eventudesportivas, maibe bele uza mos ba

eventu animasaun artes, hanesan kon-sertu muzika ho teatru.

Hafoin vizita Estadio FIFA, delegasaunhala’o Vizita ba iha ofisio Sra. Dra SohnBong-Sook. Objetivu Vizita ba edificio Dra

Sohn Bong-Sook, atu hatene kona ba re-putasaun husi Sra.Sohn, liu-liu nudar liderfeto nebe hetan popularidade bo’ot ihaKorea do Sul.

Sra.Sohn konhesidu nudar Ex-Mem-bro Parlamento nebe hetan predikadu BestLegislator iha Korea do Sul, predikadu neenia hetan dala ne’en ona. Husi tinan 1980to’o 2006 nia halao ona Pozisoens Pro-fisional hamutuk dala sanulu resin ida.Senhora nee mos hakerek ona livro 16 ihaarea sosio-politika, enklui livro kona baTimor-Leste ho titulo, “Birth of East Ti-mor Eyewitness Account of a HumanDrama”. Livro ida ne’e dedika ba ema la-ran diak hotu nebe respeitu direitos hu-manos no hadomi paz hodi hamoris Timor-Leste nudar Nasaun Foun iha sekulu 21.

Delegasaun ho serio rona hela esplikasaun husiSr. Lee, voluntario iha Muzeu FIFA Copa Mundial2002, Seoul, Segunda-feira (3/08/2009).

Page 20: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

21JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Aktividade Komisaun

Nia rasik orgulho ho povu Timor-Lestenebe esforsa-an estabelese hikas paz.Nia haktuir, wainhira sei halao knar ihaTimor-Leste nia sente hanesan iha niniauma rasik. Nia pesoalmente konhesekarakter povu Timor-Leste nebe hadomipaz no domin, tanba nia mos hola partehanesan Komisaria ONU ba KonsultaPopular iha Timor-Leste tinan 1999. Niamos halao knar nudar Xefe KomisaunIndependente Eleitoral iha Eleisaun Asem-bleia Konstituente Timor-Leste tinan 2001.

Hafoin enkontru, delegasaun konti-nua hala’o programa ba Nam-Sam Tower.Objetivu vizita ba Nam-San Tower haloparte programa Komisaun nian nebe atubuka manan esperensias kona baobjetu historiku Nam-San Towernian. Nam-San Tower nudarantena radio nebe harii iha Seoul,Korea do Sul. Torre ne’e harii ihatinan 1969 no loke ba publiku ihatinan 1980. Torre nia naruk to’ometro 236.7 (777 pés/kaki) no ha-tur iha alisersu ho naruk metro479.7 (1,574 pés/kaki) husi tasinia leten.

Iha loron 4 Agostu 2009, dele-gasaun kontinua hala’o Vizita baKompanhia Peace Coffee Timor,iha Seoul hodi buka hatene konaba kompanhia ninia kontribuisaunba povu Timor-Leste liu-liu agrikul-tores kafé nian. Iha programa ne’eDelegasaun hala’o sorumutuk hoSekretariuGeral Kompanhia PeaceCoffee Timor, Sr. Hack-Young Lee,hamutuk ho staf kompanhia sira.

Xefe Delegasaun, António Cardoso,hateten, suporta nebe povu Koreano foba povu Timor-Leste hahu nanis desdeuluk. Desde Timor-Leste proklama ukun-an iha 28 Novembro 1975 uniku nasauniha Asia nebe fo apoiu mak Korea. Vizitaida ne’e hanesan parajen ne’ebe parti-kularmente interesante hare ba durasaunAsosiasaun Klosan Kristaun sira nian/Men’sChristian Association (YMCA) ne’ebe makhala’o tiha ona importasaun kafe musanhusi Distritu Manufahi Timor-Leste.

Asosiasaun YMCA fo apoiu ba agrikul-tor Timor-oan ho sira nia konhesimentukona ba produsaun, fo tulun ba sira atuorganiza sira nia a’an rasik tuir grupu agri-kultor sira no sosa uluk sira nia kafe tuirkustu/folin ne’ebe razoavel hodi protejehasoru fluktuasaun. Sira sirkula kafe ihaKoreia du Sul no tau marka sira nia kafeho ‘Peace Coffee Timor’, ne’ebe mak la’osdeit ho sabor ne’e be exelente, maibe saimos hanesan imajen diak kona ba TimorLeste. Ba Kompanhia Peace Coffee TimorDelegasaun Komisaun mos fo hanoin kona

ba oinsa kompanhia nia hatene kona baprograma trabalhador Timor-oan nebe seba servisu no buka esperensia iha Koreado Sul tuir akordu nebe asina ona liu husikooperasaun bilateral Governu Timor-Leste ho Governu Korea do Sul. Asosia-saun YMCA mos ajuda ona komputadoresunidade 20 ba Instituisaun São Migueliha Universidade Dili (UNDIL) Timor-Leste.

Iha loron nebe hanesan, delegasaunhalao Vizita ba Edificio Embaissada Timor-Leste iha Hannam Tower Bldg. II 725-23, Hannam-dong, Yongsan-gu, Seoul, 140-894, hodi hatene kona ba papel Embais-sada Timor-Leste nian iha Korea do Sul atuajuda trabalhador, juventude no estudante

Timor-oan iha nasaun neba. KonselheiraEmbaissada Timor-Leste, Dra.NaterciaCoelho, informa katak, problema primeirunebe Embaissada Timor-Leste iha Koreado Sul enfrenta mak relasiona embaissadafoin estabelese iha Korea do Sul e tanbane’e embaissada dala barak laiha kbiit atufo ajuda maximu ba timor-oan iha Korea.

Dra. Natercia Coelho informa katak,total estudante Timor-oan iha Korea doSul hamutuk nain sanulu, maibe estu-dante ida fila hikas mai Timor-Leste tanbala toman ho ambiente Korea nian, liu-liukona ba hahan. Maske situasaun estu-dante iha Korea do Sul normalmente laoho diak, maibe estudante sira hela ihafatin nebe distansia dok malu no dala rumadifikulta embaissada atu halo kontaktu,liliu atu selebra eventu importante ruma.Problema tanba embaissada foin estabe-lese relasiona Governu Timor-Leste simuKarta Notifikasaun tarde no aktual GovernuKorea do Sul enfrenta hela konflik internalentre Partido Governu ho Partido Opozi-saun. Estudantes dala barak enfrenta

defikuldade iha Korea do Sul, liliu tanbaEmbaissada seidauk iha Adidu Edukasaun.Durante ne’e Liaison Officer Embaissadamak halao funsaun dupla, em termos hala’oasunto kona-ba diplomatiku, trata mosasunto kona ba estudante nian. Tanbane’e, Konselheira Embaissada sujere atukria lalais Adido Edukasaun hodi bele foajuda ba estudantes Timor-oan iha nasaunneba.

Dra Natercia Coelho mos hato’o infor-masaun kona ba situasaun trabalhador ihaKorea do Sul. Asunto principal nebe pre-siza trabalhador Timor-oan banati maktenki domina lingua Korea, enklui koñeseletra Koreano (Kanzi), situasaun ida ne’e

akontese ba trabalahdor estranjeirohotu iha Korea do Sul. Koñesimentulingua importante iha Korea para ho-di fasilita trabalhador sira iha servisufatin tanba kompanhia barak uza lin-gua Korea. Alem de lingua, fator kul-tura mos sai aspeitu importante ihaKorea, liu-liu kultura kona ba servisu.Jeralmente, povu Koreano koñesidunudar povu nebe badinas nain, gostaservisu maka’as, la barukten no la bo-sokten. Diferente ho situasaun ihaTimor-Leste durante okupasaun In-donesia tinan 24. Kompanhia nia disi-plina ba trabalhador forte tebes ihaKorea do Sul, liu-liu iha kompanhiakonstrusaun sivil, tanba ne’e kondi-soens saude no mental halo partehusi kriterias ba trabalhador sira.

Tuir esperensias nebe iha, kom-panhia konstrusaun sivil iha Korea doSul gosta rekruta trabalhador husi

Thailandese ho Philipines, tanba preencekriteria husi kompanhia. Total numeru tra-balhador estranjeiru nebe mak oras ne’eservisu iha Korea do Sul hamutuk rihun haatnulu. Atu hatudu deit katak, kompetisaunba trabalhador estranjeiro iha Korea doSul bo’ot tebes no Timor-Leste nudar Na-saun Foun sei hasoru dezafios barak ihakompetisaun ida ne’e.

Liga ho situasaun trabalhador Timor-oan, Dra Natercia Coelho kestiona moskona ba nivel edukasaun no meios for-masaun ba trabalhador Timor-oan nebetuir ona formasaun iha Timor-Leste atuba Korea do Sul. Hatan ba kestaun ne’e,Xefe Delegasaun, Deputadu AntónioCardoso, haktuir katak, trabalhador Timor-Leste iha faze preparasaun ona atu baservisu iha Korea do Sul, preparasaun emtermos de konhesimentu lingua, kultura,regras formais, saúde no informasoensseluk tan. Konfirmasaun ne’e hato’o husiSEFOPE (Sekretariu Estadu FormasaunProfissional no Emprego) molok Delega-saun atu Vizita Korea do Sul. Dra Natercia

doc.com.2009/vbd

Delegasaun ho Sra. Sohn Bong-Sook depoishalao tiha enkontru iha Edifisio Sra. Seon nianiha Seoul, Segunda-feira (3/08/2009).

Page 21: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

22 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Aktividade Komisaun

Coelho akresenta katak, Embaissada to’oagora la hatene klaru kona ba area nebemaka trabalhadores Timor-oan atu ba ser-visu iha Korea do Sul, maibe konformeinformasaun nebe iha katak areas agrikul-tura ho industria mak sai fatin servisu batrabalhador husi estranjeiro, enklui traba-lhador husi Timor-Leste.

Iha loron Kuarta (05/08), delegasaunhala’o vizita ba World Taekwondo Head-quarters, Kukkiwon ho objetivu hakarakaumenta konhesimentu kona ba funsaunKukkiwon iha dezenvolvimentu Taek-wondo nian ba mundu tomak, inklui Timor-Leste. Delegasaun simu husi Hyung-SunLee, International Department SectionChief. Xefe Delegasaun, Deputadu AntónioCardoso haktuir, maske nasaun fo-un, Timor-Leste harii ona konfede-rasaun Taekwondo hanesan nasaunseluk. Maibe Timor-Leste sei infrentalimitasoens barak, hanesan, faltatreinadores professionais, ekipa-mentos no fasilidades. Hatan bapreokupasaun iha leten, Lee hatankatak, em prinsipio, kestaun nebeenfrenta husi delegasaun Timor-Leste hanesan mos iha nasaun seluknebe sira nia instituisaun Taek-wondo foin harii. Kukkiwon sei larezolve problema sira ne’e dala ida,maibe Kukkiwon mos sempre bukadalan oinsa bele demenui propostahusi nasaun seluk. Kukkiwon ihaantusiasmu bo’ot hakarak dezen-volve Taekwondo iha Timor-Lestetuir kapasidade nebe iha. Timor-Leste iha dalan atu hetan ajuda husiKukkiwon tanba iha ona Konfederasaunrasik. Tanba ne’e Lee sujere ba delega-saun bele hato’o proposta ba Kukkiwonhodi hetan atensaun.

Tuir mai Delegasaun halao sorumutukho Prezidente Kukkiwon, Sr. Hyun-SupPark, Vice-Prezidente ho Direitur JeralKukkiwon. Asuntu nebe delegasaun fotiiha sorumutuk ne’e sei kestiona nafatinkona-ba situasaun Taekwondo iha Timor-Leste, liliu oinsa atu dezenvolve treinadorprofessional hodi desenvolve Taekwondoiha Timor-Leste. Hatan ba preokupasaunhusi Delegasaun Timor-Leste, PrezidenteKukkiwon informa katak, Kukkiwon iha po-sibilidade atu fo ajuda ba KonfederasaunTaekwondo Timor-Leste. Abilidade im-portante ba Kukkiwon atu fo ajudos bakonfederasoens hotu mak, hodi desen-volve Taekwondo iha mundo tomak. Kuk-kiwon nia funsaun mak prepara treina-dores hodi bele hanorin ema seluk. Kon-federasi nia responsabilidade mak res-ponsabiliza eventu Taekwondo. Delega-saun mos halo vizita ba Muzeu Taek-

wondo hodi ba haré arkivu kona ba his-toria Taekwondo nian.

Delegasaun nia vizita iha Kukkiwonhetan atensaun espesial husi TelevizaunKoreano (Korean TV). Depois de vizita,jornalista TV Koreano halao intervista hoXefe Delegasaun, Deputadu AntónioCardoso C. Machado. Iha intervista nialaran, jornalista husu liu kona ba objetivuvizita iha Kukkiwon, impresaun pesoal norekomendasaun vizta. Xefe Delegasaunkonklui katak, impresoens nebe dele-gasaun hetan iha Kukkiwon emprinsipiudiak, tanba dutrina Taekwondo hanorinvalores positivu ba ema nia moris, liu-liuhadi’a saude, mental ho auto defeza baema nia an, sosiedade no mos nasaun.

Depois de intervista, delegasaun hala’oVizita ba iha programa Exibisaun Aplika-saun Taekwondo iha Kyeonghuikung Pa-lace. Iha exibisaun ne’e delegasaun asisteoinsa aprezentasaun husi labarik no foinsa’e sira, feto no mane, aplika sira nia ta-lentu iha area desportivu Taekwondo nianno mos joven feto sira nebe treinaduoinsa bele halo kombinasaun pratika Taek-wondo ho ritmu tambor tuir kultura povuKoreano nian.

Tempu neba, iha mos programa es-perensia Taekwondo nudar programanebe delegasaun halao iha Kyeonghui-kung Palace-Kukkiwon atu halao Treina-mentu Baziku Espesial Taekwondo nebedirije diretamente husi Master Taekwondo.Delegasaun molok atu halao programa idane’e tenki uza uluk farda no atributu Tae-kwondo nebe prepara husi komite Kuk-kiwon.

Treinamentu halao iha faze rua, teo-ria ho pratika. Teoria hanorin kona ba apli-kasaun no filosofia Taekwondo. Aplika-saun Taekwondo presiza pontu importante

tolu hanesan, Konsentrasaun, Koor-denasaun, Fiar-an. Filosofia Taekwondohanorin katak, finalidade husi Taekwondohakarak kria fraternidade ho ema hotuhodi la fihir ba strata sosial, rasa, suku noreligiaun. Depois de simu tiha teoria, De-legasaun kontinua halao treinamentufiziku. Hafoin halao tiha treinamentu du-rante oras rua nia laran, partisipante sirasimu Sertifikadu Kursu Treinu Espe-sial. Sertifikadu kondus husi World Taek-wondo Headquarters, Kukkiwon.

Iha loron nebe hanesan, tuku 18h:30oras Korea, delegasaun hetan konvitehusi Ex-Konsul Honorariu Timor-Leste baKorea do Sul, Mr. Tae-Woo Park, hodi par-tisipa iha jantar konfraternizasaun. Par-

tisipa mos iha jantar ida ne’e Em-baixador nomeadu Timor-Leste baKorea do Sul, Sr. Eng. João Carras-calão ho Konselheira Embaissada,Dra Natercia Coelho. Mr. Park, Ex-Honorary Konsul Timor-Leste, badala uluk halo komparasaun konaba riku-soi iha nasaun Timor-Lesteho Korea do Sul. Tuir Park, nasaunTimor-Leste iha riku soi barak atulori nia povu ba moris iha progresunia laran. Kompara ho Korea do Sul,Timor-Leste iha rekursus naturaisnebe sufisiente atu hala’o dezen-volvimentu ho diak.

Park hatutan, kestaun nebe saiprioridade agora ba Timor-Lestemaka, governu tenki iha korajen forteatu investe barak iha area infra-strutura, liu-liu infrastrutura nebeke iha kualidade diak, hodi nune’e

bele atrai investores husi rai liur. Pontunebe importante mos maka, tenki kriasistema governasaun ida ke diak, nomembros governu tenki hadok-an husihahalok korupsaun, kolusaun ho nepo-tizmu. Pontu hirak ne’e sai ona chaveimportante ba Korea do Sul hodi hetansuksesu iha inisio ukun-an.

Tuir fali mai, iha loron Kinta (06/08),delegasaun halo vizita ba Muzeu Nasional,akompanha husi informadora ida husimuzeu. Vizita nee hala’o relasiona dele-gasaun nia hakarak aumenta Koñesimentukona ba istoria no funsaun husi MuzeuNasional nebe rai memoria barak kona batradisaun beiala sira nian husi otas ba otasiha Korea. Istoria kona ba relijiaun Budhanebe sai maior parte ba povu Koreano niafiar. Delegasaun mos halao Vizita ba Asem-bleia Nasional Korea do Sul hodi aumentakonhesimentu kona ba knar KoimisaunParlamentar iha Korea liga ba trabalha-dores Timor-oan/estranjeiru nia dever nodireitu. Realizasaun ida ne’e tanba haremos katak, knar nebe Komisaun Trabalho

doc.com.2009/vbd

Delegasaun halao sorumutuk ho Sra. Choo Mi Ae,Prezidente Komisaun Parlamentar Trabalho noMeio-Ambiente iha Asembleia Nasional Korea do Sul.Kinta (6/08/09).

Page 22: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

23JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Aktividade Komisaun

no Meio-Ambiente asumi iha relasaun hoareatematika Komisaun H nian. Vizita ne’e,akompanha husi Mr. Tae-Woo Park, Ex-Konsul Honorariu Timor-Leste ba Korea doSul.

Prezidente Komisaun Trabalho noMeio-Ambiente, Sra. Choo Mi Ae, simuDelegasaun ho laran ksolok. Prezidentene’e esplika uluk kona ba knar husi Ko-misaun nebe nia rasik lidera. Nune’e mosXefe Delegasaun, Deputadu AntónioCardoso C. Machado, nebe mos nudarPrezidente Komisaun H, halo introdusaunkona ba kompozisaun membros Dele-gasaun. Xefe Delegasaun ne’e kontinuahalo apresentasaun kona ba knar Komi-saun H iha Timor Leste.

Iha oportunidade ida ne’e, Delega-saun Komisaun H ho Sra. Choo prosedeho diskusaun kona ba asuntos trabalado-res ho atensaun partikular kona ba Li-sensa ba Trabalhador Estranjeiro (EPS) hoperspektiva kona ba trabalhador Timor-Leste nebe tinan ida nee atu ba servisuiha Koreia. Delegasaun husi Timor-Lestehato’o sira nia espektativa katak programane’e sei implementa ho diak no sei extendeliu tan nia kontekstu inisial ba tinan ruade’it tuir akordu entre MOLAB-Korea doSul ho SEFOPE-Timor-Leste. Sra. Chookonkorda no deklara katak nia Komisaungarante lejislasaun nebe pasa tiha ona seifo ba trabalhador entranjeiro sira kona badireitu nebe hanesan ho direitu sira ne’ebemak trabalhador Koreano sira hetan. Apro-veita loron nee, delegasaun uza oportuni-dade nebe iha hodi halao Vizita ba fatinexibisaun materiais konstrusaun civil.Materiais moderno nebe produs husi povuSul Koreano rasik no mos inporta husi na-saun seluk, hanesan Estadus UnidosAmerika.

Delegasaun hala’o Vizita ba kuarterjeral Movimentu Saemaul Undong iha(135-851) 627 Youngdong Daero, Gang-

nam-Gu, Seoul, R.O. Korea, hodi halo en-kontru ho Responsavel Movimentu Sae-maul Undong. Enkontru nee hala’o hodifahe esperensias kona ba asaun konkretunebe Movimentu Saemaul Undong kon-tribui ba dezenvolvimentu iha Korea doSul. Delegasaun simu husi Diretor Depar-tementu Corps Internasional, Mr.Yi,Kyoung Won. Diskusaun ne’ebe narukho Prezidente Saemaul Undong no fo sirania opiniaun oinsa bele halo dezenvol-vimentu iha Timor-Leste. Sira mos haloperguntas kona ba oinsa movimentu sirahanesan ne’e bele fo tulun ba nasaunida atu kria empregu no bele alkansadezenvolvimentu ekonomiku.

Saemaul Undong nudar movimentuida ne’ebe mak hala’o knar importanteba dezenvolvimentu Koreia do Sul du-rante dékada tolu nia laran. Liafuan “Sae-maul” katak, “Muda povu nia hanoin,muda nasaun foun”. Saemaul hanesanesperansa. Movimentu Saemaul Undongkatak movimentu komunidade ba povuhotu nia moris diak, diak ba isin no diakmos ba mental. Organizasaun SaemaulUndong inspiradu husi Ex-PrezidenteJung He Park durante hala’o hela nia knarprezidensial. Nia hatete, “Se ita servisu ma-kas ho kosar metan suli husi fiar-an rasikno hamutuk, hau fiar katak ita sei hetanxave importante ba paijajen kmanek.”

Atu konvense diak liu tan Delega-saun, Diretor Movimentu Saemaul Undong,Mr. Yi, Kyoung Won, hato’o mos exibi-saun kona ba historia aktividade SaemaulUndong durante tinan 40 nia laran. Koreado Sul nudar nasaun nebe limita iha re-kursu naturais, maibe rekursu humanosnebe forte sai hanesan konsensus nasio-nal hodi nune’e iha tinan 40 nia laran PovuKoreano realiza duni sira nia mehi hodisai nasaun prospere iha mundu.

Iha Sexta (07/08), delegasaun hala’oVizita ba Federasaun Taekwondo Mundial(World Taekwondo Federation/WTF) hoGCS (Goodwill, Cooperation and Service)International. Iha Vizita ida ne’e, delega-saun halao enkontru ho Sekretariu JeralGCS International, Jaesuk Bae, Ph.D nolabele hasoru malu hos Prezidente WTFtanba halao hela servisu iha estranjeiru.Enkontru entre parte rua sai momentuimportante hodi troka ideas ba malu tuiresperensias nebe parte rua iha. Iha en-kontru nee, delegasaun hakarak bukahatene informasaun kona ba funsaun nopapel WTF ho GCS International ba de-zenvolvimento Taekwondo iha mundu to-mak, liu-liu nasaun foun sira hanesan Timor-Leste.

Hafoin rona tiha objetivu Vizita husidelegasaun, Sekretariu Jeral WTF ha-teten katak, WTF ho GCS Internationalem prinsipiu interesadu tebes ho estabe-lesimentu Federasaun Taekwondo ihaTimor-Leste. WTF mos halao tiha ona en-kontru kona ba asuntu ida ne’e ho Mi-nisitro Negosio Estranjeiru Timor-Leste,Jacarias Albano da Costa wainhira Ministrune’e ba Vizita Korea do Sul iha tinan 2008.Delegasaun hasoru malu ho Ofisial sira ho-di koalia kona ba historia hosi desportuTaekwondo. Iha WTF anota mos infor-masaun kona ba progresu Taekwondoiha kontinental hotu, no Vizita Komisaunnian iha WTF bele fo mos pasu positivoba dezenvolvimentu Taekwondo iha railaran tanba parte Delegasaun mos fo in-formasaun katak maske Timor-Leste nu-dar nasaun foun maibe iha ona Fede-rasaun Taekwondo hanesan nasaun seluk.

Durante sorumutuk, husi parte QuarterGeral WTF mos hatudo slide kona ba Tae-kwondo. Taekwondo laos ona hanesanarte-marsiais deit, maibe sai meios atuatrai mundu nia atensaun iha parte eko-nomia no saude fiziku. Liu husi aktividadeTaekwondo, povu Korea fo ajudos barakona liu husi ajensias internasionais hane-san ILO, WHO no UNICEF hodi ajuda kiakiha mundo. Hafoin iha enkontru nia rohan,Delgasaun husi parte rua troka prenda bamalu hanesan sinal hodi kesi metin liu tantali ami amizade iha futuru.

Delegasaun mos halao Vizita ba Mi-nistério Trabalho no Meio-Ambiente hodisorumutuk ho Director General Employ-ment Policy Bureau, Mr. Lee, Jae-Kap, ihaInternational Conference Room, Gwan-cheon City. Sorumutuk ne’e hetan mospartisipasaun husi Diretor MOLAB baDivizaun Politika Empregu no Sistema Li-sensas ba Empregu (EPS). Partisipa mosiha Vizita ne’e, Ex-Honorary Consul Timor-Leste ba Korea do Sul, Mr. Tae-Woo Park.

Delegasaun halao hela enkontru ho Direksaun Ministerio Trabalho e Meio-Ambiente iha International Conference Room, Seoul, Sesta (7/08/09).

Page 23: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

24 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

tividademisaun

Tuir Xefe Delegasaun, Deputadu An-tónio Cardoso objetivu vizita delegasauniha MOLAB, atu hatene programa koo-perasaun entre Governu Timor-Leste hoKorea do Sul liu-liu kona ba asunto tra-balhadores nian. Xefe Delegasaun esplikamos situasaun kona ba treinamentu voka-sional, situasaun traballador Timor-oansira nian nebe mak sei ba Kaorreia ihaSistema Lisensa ba Empregu (Employ-ment Permit System/EPS) nia okos nosituasaun empregu iha Timor-Leste. Niakoalia liu tan kona ba areas husi problemasira hanesan numeru dezempregu nebea’as, liu-liu ba foin sa’e sira no nesesidadehabilidade teknika iha Timor-Leste.

Xefe Delegasaun mos informa konaba medidas politikas nebe mak SekretariuEstadu ba Formasaun Profissional no Em-pregu (SEFOPE) hala’o dadaun iha areassira ne’e no mos knar Komisaun nian hodifiskaliza asuntus sira ne’e. Delegasaun moshala’o diskusaun detala relasiona ho areasira nebe tama iha mandatu Komisaun nian,nebe mak sentraliza ba politika empreguhodi fo apoiu ba ekonomia nune’e belekombate dezempregu. Dezempregu nu-dar dezafiu bo’ot ida ba povu no ba Go-vernu Timor-Leste. Hatan ba preokupa-soens husi Xefe Delegasaun Timor-Leste,Diretor Geral MOLAB responde katak, baGovernu Republika Koreia, problema De-zempregu mos sai nudar preokupasaunida, maibe iha nivel ne’ebe ki’ik liu. Maskinasaun ne’e mantein tiha ona nivel de-zempregu ne’ebe ki’ik tebes hosi por volta3% iha tinan 70 no 80 sira nia laran, krizefinanseira 1997 ne’ebe provoka restruk-turasaun ba impreza sira, dudu nivel de-zempregu ba persentajem ida a’as ihaFevereiru 1999 ho 8,8%. Maibe situasaunne’e subtansialmente tu’un, nudar parteida tanba husi governu hametin politikaempregu publiku, kria servisu kurtu prazu

liu husi obras publika, habelar servisuempregu nian, fo apoiu ba dezenvolvi-mentu habilidade no kombate dezem-pregu ba foin sa’e sira. Iha 2007, niveldezempregu hatudu iha 3.2 % no sa’eoitoan de’it ba 3.9 % hahu husi Juñu 2009apezar iha krize finanseira no ekonomikuinternasional nebe hahu tinan ida liu ba.MOLAB/Ministeriu Traballu nia direktor siraesplika katak, politika empregu aktual Re-publika Koreia nian foka ba kriasaun em-pregu, halo re-empregu, fo empregu kurtuprazu, benefisius ba dezempregu sira nodezenvolvimentu habilidade. Iha Repu-blika Koreia, empreza sira hetan enkora-jamentu atu repoin traballador sira hodiinfrenta krize finanseira no ekonomiku.Governu fornese subsidiu ba politika idane’e. Servisu kona ba empregu husi minis-teriu fornese asesoria no halo ligasaunho empregador ka empreza sira. Programasira obras publika ninian uza hodi kriaempregu kurtu prazu no oras ne’e da-daun fo benefisiu ba ema 500,000. Se-guru ba Empregu nian finansia programasira kona treinamentu vokasional ne’ebetaka ho fo kualifikasaun no sertifikaduhosi Sistema Ezame Kualifikasaun TeknikaNasional. Besik 83 % husi sira ne’e terminasira nia eskola sekundaria tama ba ihakolejiu iha Koreia du Sul, numeru ida a’astebes husi sira ne’ebe mai husi eskolasekundaria ba kolejiu iha mundu. Estajiuiha governu no iha empreza kiik no natonsira small and Medium Sized businesses(SMEs) konsentra ba foin sa’e sira nebelaiha kursu universitariu ka hakotu estuduou desempregu. Estajiu ba rai liur sira mosiha ba sira ne’ebe mak graduadu ho niveledukasaun ne’ebe a’as liu. Iha mos pro-grama ne’ebe mak atu fo apoiu ba foinsa’e sira ne’ebe iha perigu dezempregune’ebe prolongadu/naruk no mos ba sirane’ebe mak halo ligasaun ba eskola no

merkadu servisu nian liu husi trei-namentu, counseling ka konsellu noapoiu husi servisu referensia ba em-pregu sira. Kompañia hotu-hotu tenkifornese trei-namentu ba sira nia em-pregadu sira no treinamentu ba trei-nador publiku no privadu sira. Governufo subsidiu treinamentu ba empre-gadu sira no ba sira nebe suporta trei-namentu hodi bele hetan servisu.

EPS/Sistema Lisensa Servisu/Em-pregu hatama ba Koreia traballadorho nivel skill ka habilidade ki’ik rihunba rihun husi nasaun seluk hodi prien-xe “mamuk” ka barreira ida iha mer-kadu traballador nian. Iha 2009, tra-ballador 17,000 mak sei tama iha sis-tema ida ne’e. Numeru ne’ebe ihaona lista, normalmente dala 3 bo’ot

liu husi numeru ne’ebe mak atu tama, orasne’e iha 59,000 fahe ho 800 husi TimorLeste. Numeru ida ne’e determina husiprefe-rensia empregador nian, nivel tra-ballador sira ne’ebe la rejistu iha nasaunne’e no kondisaun sira seluk merkadu tra-ballu nian. Traballador estrajeiru sira seihetan benefisiu husi salariu minimu nopolitika aksidenti industrial ne’ebe makhanesan ho sira ne’ebe aplika ba traballadorKoreanu sira no hetan monitorizasaun husiMOLAB (ministeriu trabllu) nune’e bele ga-rante pro-teksaun ba sira nia direitu. Kuotaba nasaun ida sei hasa’e wainhira trabalha-dor husi nasaun ne’e dezempeña ho diakiha sira nia servisu no sira labele hela kleurliu husi sira nia estadia. Oras ne’e dadaun,lisensa servisu ba trabalhador estranjeirusira permanese to’o tinan 3 de’it no kom-pleta tiha ne’e sira tenki sai husi RepublikaKoreia. Karik wainhira empregador sira ha-karak atu mantein sira nia servisu, nune’eempregador ne’e tenki hatama rekeri-mentu kona ba asuntu ida ne’e no tra-balhador ne’e tenki sai husi Koreia minimudurante fulan ida nia laran, hafoin beletama hikas fila-fali. Lejislasaun foun ne’ebehatama ona ba Asembleia Nasional sei ha-sa’e periudu maksimu ba tinan lima no re-admi-saun sei kontinjente to’o wainhirasai (husi koreia) minimu liu presiza fulannen /6 atu hatama fali rekerimentu founba EPS nudar pasu inisial husi prosesu ne’e.

Medidas sira ne’ebe mak RepublikaKoreia foti mak instruktivu ba nasaun barakinklui Timor-Leste oinsa atu bele alkansapro-gresu no reduz dezempregu hodi in-frenta redusaun produsaun no konsumu.Maske iha diferensa iha nivel no atensaunpolitika entre Timor-Leste no Koreia, mem-bru Komisaun sira hetan benefisiu trokasinformasaun importantes liu husi diskusa-un kona ba governu nia knar iha redusaundezempregu.

Delegasaun hasai retratu hamutuk ho grupo Taekwondo iha fatin exibisaunKyeonghuikung Palace, Seoul, Kuarta (5/08/09).

Page 24: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

25JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Aktividade Komisaun

Komisaun H Introduz Proposta Lei DesportivaKomisaun H iha loron 19 Agostu - 10 Setembru 2009,hala’o audisaun publika ba Esborsu Proposta Lei No

24/II “Bases de Desporto” ho entidade relevante hotu,tuir areatematika komisaun nian. Audisaun publikanee hala’o, atu komisaun bele rona komentarios, in-formasoens, ideas, rekomendasoens ho sujestoenshusi entidades relevantes hotu, nunee bele fo kontri-buisaun hodi hadi’a PPL No 24/II “Bases de Desporto”molok tama ba faze debate jeneralidade iha plenaria.

Audisaun publika neeinvolve, Comite Olim-pico Nacional de Timor- Leste (CONTL) e Co-

mite Para-Olimpico de Timor-Leste (CPTL), Ritos no Artes-Marciais, Federacões Desporti-vos Nacional Timor-Leste, So-siedade Civil, Confissões Religio-sas, Reitores Universidades noinstitutos iha Timor-Leste, Co-missões Juventude Diocese Dilino Diocese Baucau, SekretáriuEstadu Juventude no Desportu(SEJD) ho Sekretáriu EstaduFormação Profissional no Empre-gu (SEFOPE), Instituições da Si-guranca e Defesa (PNTL e F-FDTL).

Membru Parlamentu Nasio-nal nebe hala’o audisaun publikanee mak, Prezidente KomisaunH, António Cardoso C. Machado,Vice Prezidente Komisaun H,Eduardo de Deus Barreto, Se-kriteriu Komisaun H, ElizárioFerreira ho Hermes da Rosa C.Barros. Komisaun hetan apoiutekniku husi Vitorino Borges deDeus no apoiu assessoria husiAna Monica (Assessora Juridika/PNUD) ho Tony Susile (AssessorSosio-Ekonomika/PNUD).

Iha aprezentasaun ba pro-posta lei nee, Deputadu Antó-nio Cardoso fo hanoin katak,durante tempu rezistensia, Ti-mor-Leste nia naran bo’ot te-bes iha mundu, ukun-an tiha,TL nia naran komesa lakon ne-neik. Liu husi desportu, heinkatak sei habo’ot fali naran TLiha mundu. Motivu ida ne’e, en-koraja estadu atu kria Propos-ta Lei Bazes de Desportu hodihadi’a situasaun ho kondisaundesportu iha rai laran.

Prezidente CPTL, Julião daSilva halo intervensaun ba Ka-pitulu II, Artigo 8 kona ba Prin-sipiu Igualdade. CPTL husu baKomisaun H atu fo atensaun baprinsipiu igualidade, tanba ihaona diskriminasaun ba despor-tu defisientes. Ezemplu makakontese ona iha Sekretariu Es-tadu Juventude no Desportu(SEJD) nebe ladun fo atensaunliu ba iha desportu defisientekomesa husi tinan 2004 to’oohin loron.

Julião da Silva haktuir, or-ganizasaun nee fo ona kontribui-saun barak ba nasaun, no emprincipio, nia rasik maka formaorganizasaun ne’e ho nia osanrasik, hamutuk ho nia kolega KimLium Tchia nebe agora asumikargu nudar Prezidente FPLTL.“CPTL konsege hetan ona me-dailhas 2o Asian Para-Games ihaVietnam, medailhas iha FasteGames 2006, medailhas ArafuraGames 2007, medailhas iha AsianPara Games Thailandia no depois2009 hetan tan medailhas ihaArafura Games Malaysia,” haktuirnia iha audisaun primeiru iha sa-laun Komisaun H, Kuarta (19/08).

Prezidente FPLTL, Kim LiumTchia, mos aseita ho kestaunnebe CPTL levanta no husu pa-ra labele hamosu deskrimina-saun ba desportista hotu, liu-liu desportista defisiente sira ihafuturu. Prinsipalmente em geral,organizasaun rua nee la hamosukestaun kona ba PPL Bases de

Desporto, tanba sira haree ka-tak esborsu nee diak ona.

Audisaun publika kontinuahala’o iha sala Komisaun H, Kuarta(26/08) ho entidades husi ritos-marciais no artes-marciais nebekompostu husi; Kolimau 2000,Cete-Cete, PSHT, Rajawali/Se-ruling Dewata ho THS-THM. Mai-be tempu neba, organizasoensSanto António (Cinco-Cinco) hoKORK la partisipa sem justifika-saun. Iha okaziaun nee, OsórioLequi husi Kolimau-2000, husuba Komisaun H atu halo espli-kasaun kona ba diferensia en-tre Lei No 7/II “Arte-Marciais”ho PPL No 24/II “Bases de Des-porto”. Tanba tuir nia haré, ihaLei Arte-Marcias ho Lei Bases deDesporto la sita kona ritos-mar-ciais. Osório Lequi hato’o kes-taun ida ne’e tanba Kolimau-2000 nudar organizasaun ritos-marciais ida.

Organizasaun THS-THM ha-noin katak, PPL Bases de Des-

portu nia adaptasaun luan de-mais no la espesifiku. THS-THMnudar artes-marciais ida nebelaiha kompetisaun fiziku. Artigu56 ho 59 signifika katak esta-du tau interese liu ba atleta altakompetisaun hanesan boxistasira, maibe la haré ba ritos/ar-tes-marciais. Hanoin ida neekontrariu uitoan ho organiza-saun PSHT nebe sujere ba go-vernu atu kria eventu kompe-tisaun ba artes-marciais ouritos-marciais hotu, nune’e beleidentifika grupu nebe mak tamakategoria hanesan artes-mar-ciais no nebe mak la’os. PSHTmos fo hanoin atu halo distin-saun nebe klaru iha lei laran hodiidentifika grupu nebe tama baartes-marciais no grupu nebetama ba ritos-marciais.

Hatan ba preokupasaun idanee, Deputadu António Cardosohateten, audisaun publika neekoalia kona ba Lei Bases deDesporto, la’os espesifiku baartes/ritos-marciais. Tanba a-suntu artes/ritos-marciais ne’ekompetensia Lei No 7/II “Ar-tes-Marciais” nebe ParlamentuNasional aprova ona iha perio-du liu ba. Responde ba THS-THM ninia preokupasaun, De-putadu Eduardo de Deus Bar-reto “Dusae”, husu ba organi-zasaun nee atu halo definisaunklaru iha estatuto organiza-saun THS-THM kona ba rela-saun ho igreja katolika, nune’epubliku bele hatene ezistensiaorganizasaun nian. Tanba tuirAmo Bispo sira, Igreja Katolikalaiha arte-marciais. Reprezen-tante THS-THM responde ka-tak, tuir estatuto, organizasaunnee hamriik independente, laenklina diretamente ba igrejaka governu. Organizasaun neeenvolve-an hamutuk ho orga-nizasaun seluk nebe estabe-lese ho estatutu klaru. Loosduni katak, igreja laiha arte-marciais maibe iha arte-marciaisnebe bernafaskan Katolika, ne’emak THS-THM.

Reprezentante husi Cet-Cete (7-7) fo komentariu katak,PPL Bases de Desporto la fokonsiderasaun no halo diskrimi-nasaun ba organizasaun ritos-

Komisaun H halao Audisaun Publika ba PPL N.o 24/II“Bases de Desporto” ho SekretariuEstadu Juventudeno Desportu, Eng. Miguel Manetelo ho nia komitiva,inklui Reprezentante SEFOPE, iha Sala Komisaun H,loron Kinta (10/09/2009).

Page 25: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

26 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

marciais. Tanba iha lei nia laran,foka liu ba organizasaun nebebele partisipa iha kompetisaun,maibe ba organizasaun nebe lahalo kompetisaun lei ne’e la fovantajen. Ida ne’e seolah-olahestadu no governu ejizi ritos-marciais obrigatoriamente saiarte-marciais. Lei ne’e rasik lavaloriza Cet-Cete nebe nia hunmai husi kultura Timor-Lestenebe uniku. Se bele, lei tenkikonsidera identidade Timor-Leste nebe iha posibilidade atudada turista barak husi rai liur,e tuir lolós arte ritual marciaisiha SekretariuEstadu Kulturania ukun. Ne’eduni nia sujerepara halo lei espesifiku ba ritos-marciais hodi valoriza kulturaTimor-Leste nian rasik.

Diferensa vizaun entre or-ganizasaun arte marciais ho ritosmarciais, Deputadu António Car-doso husu ba reprezentante hot-hotu atu koordena malu nafatinhodi hato’o razaun fundamentuba Sekretariu Estadu Juven-tude no Desportu ou hato’o liuhusi Forum Komunikasaun Ar-tes/Ritos-Marciais nebe esta-belese tiha ona. Tanba nudarsidadaun Timor-Leste, dalan lataka atu ha-to’o preokupasaunnebe konstruktiva.

Iha loron hanesan, komi-saun mos halo audisaun pu-blika ho institusoens eduka-saun balun, hanesan InstitutoCiências Religiosas, nebe re-prezenta husi Vice-Reitor Pa-dre José Taçain,SVD; Intituteof Buissiness nebe reprezentahusi Vice-Reitor Mateus Xime-nes; Universidade Continental(UNITAL) nebe reprezenta husi2o Vice Decano FISIPOL Mar-tinho M. Pereira. Infelizmente,entidades husi UniversidadeTimor-Lorosa’e, Universidade Di-li, Universidade da Paz, Dili Ins-titute of Technology, Insti-tuto Marista Baucau ho Insti-tuto Cannossa la marka pre-zensa iha audisaun nee.

Iha biban nee, reprezen-tante Instituto Ciências Reli-giosas kestiona Artigo 42 ali-nea 3, nebe presiza halo defi-nisaun klaru kona ba violensiane’e oinsa no korupsaun oinsa.Reprezentante husi Instituteof Buissiness hanoin katak,presiza duni atu regula lei idaba desportu para desportistasira bele hatene sira nia obri-

gasaun para atu halo organiza-saun kona ba futebol, kona baasunto nebe ligasaun ba des-portu nian presiza regula halodidiak, nunee aktividades belela’o ho disiplina.

Observasaun husi MartinhoM. Pereira husi Universidade Con-tinental (UNITAL), liu-liu ba Arti-go 4o versiklu b), kona ba “de-zenvolvimentu saúde fizika nopsikika ba ema ida-idak nia-an”.Tuir nia haré, presiza protesaunba desportistas no determinaprotesaun saúde ba desportistasira. “Psikika ne’e ita haré liuatensaun ba ema nia fizika, niane’e bele para tama ka labele,mais preparasaun atu hetannutrisaun ida ke diak para ga-rantia iha ekipa ne’e ita la koaliaiha lei. Se karik oinsa mak itabele iha kontinuidade presizahetan nutrisaun diak. Agoraoinsa mak maluk sira nebe for-ma organizasaun hanesan li-dera desportiva se bele siramos iha estatuto ida klaru atubele fo protesaun ba ema,” Pe-reira hateten.

Atu fo valor ba desportistasira, Pe. José Taçain (ICR) fohanoin katak, estadu presizarekoñese desportistas nebe ihaprestasaun diak lori nasaun RD-TL nia naran morin iha eventuinternasional. Needuni nia hu-su para estadu bele rekonesesira liu husi lei. Dala barak des-portista sai ba liur lori nasaunRDTL, maibe kuandu sira filamai nasaun la interese ona sira.Preokupasaun hanesan mos husiMateus Xime-nes husi IOB. Ihaparte seluk, ICR kestiona konaba oinsa lei nia haré ba despor-tistas estranjeiros sira nebe re-prezenta nasaun RDTL nia na-ran iha eventu internasional.Por ezemplu, atleta badmintonnebe rasa Cina maibe hela ihaTimor-Leste.

Responde ba preokupa-saun hirak nee, Deputadu An-tónio Cardoso, promete atu oin-sa konsidera no fo valor ba atle-tas sira nebe hamorin nasaunTimor-Leste iha nivel interna-sional. Kona ba kestaun atletaestranjeiru, Cardoso hatan, mas-ke atleta nee mai husi estran-jeiru maibe kuandu sai ona si-dadaun Timor-Leste maka niaiha direitu hanesan mos sida-daun orijinal.

Martinho M. Pereira husi

UNITAL fo hanoin katak, se po-sivel PPL Bases de Desportu neebele garante atu kria infraestru-tura desportivas hanesan edi-fisio ho kampo iha rejiaun hotu.Iha versiklu 2o koalia liu emter-mus norma deit maibe iha nebakoalia kona ba finanseiros nolalaok, prosedementu finan-seiros ne’e oinsa? Karik depoisde rezultadu husi aktividadedesportu ka molok aktividadedesportu? Presiza iha definisa-un klaru husi PPL Bases de Des-portu.

Deputadu António Cardosoresponde katak preokupasaunUNITAL nian ba Artigu 56 to’o59. Kuandu koalia kona ba in-fraestrutura desportiva ho fi-nansiamentu, primeiru, klubetenki iha auto finansial. Signi-fika ka-tak nia rasik maka tenkifinansia nia-an. Segundu, kuan-du koalia kona ba infra-estru-turas desportivas nebe ke de-sentralizadas. Estadu iha obri-gasaun atu fo apoiu hodi de-zenvolve desportu. Tanba ne’emak iha alinea 2 nebe koaliakona ba espiritu rasionalidadegeografika-demografika ko-mulativu.

Komulativu iha ne’e katak,tenki respeita rekejitus komu-lativus nebe ke iha alinha a)dehan tenki aprezenta progra-ma kona ba dezenvovimentudesportivo iha nia deskrisaunho espesifikasaun liu-liu obje-tivos, formas, meios no prazuspara atu bele hala’o. Segundu,koalia kona ba aprezentasaunkustus no nia grau autonomiarasik ne’e iha nebe depois tek-niku material. Tres, hatete katakatu bele fo kontribuisaun finan-seira publika ne’e bainhira ihaninia ambitu ou iha kontekstuida katak iha selebrasaun kon-tratu ba desportu. Needunikoalia kona ba infra-estruturanian, tenki obdese normas ne-be ke sei estabelese depois dePPL Bases de Desporto aprova.

Iha loron Kinta (27/08) se-saun dader, Komisaun H hala’oaudisaun publika ho FederaçõesDesportivus Nasional Timor-Leste nebe hetan partisipa-saun husi Federasaun Futebol,Federasaun Boxista, Federa-saun Atletismo, FederasaunTaekwondo ho Federasaun Ka-rate. Maibe Federasaun Auto-mobilismu, Federasaun Moto-

cross no Federasaun Kempo lamarka prezensa.

Reprezentante FederasaunFutebol Timor-Leste (FFTL),Filomeno Pedro C. F., husu oin-sa PPL Bases de Desporto be-le proteje jogadores nebe he-tan dezastre durante hala’o mi-saun iha terenu. Needuni fe-derasaun nee sujere atu hata-ma artigu ida kona ba asuntune’e, atu bele garante aktivi-dade desportivu iha futuru.Kestaun seluk husi Assossia-saun Boxista, nebe kestionaartigo financeiro, foka liu baoinsa subsidiu husi governu baiha federasoens alta kom-peti-saun, tanba artigu ne’e sei abs-tratu ou seidauk klaru. Nu-neemos Prezidante FederasaunKarate, sujere para lei tenki fosiguru ba desportistas no mostreinadores sira.

Responsavel FFTL husu atuhadi’a Artigo 19 kona ba tratadesportu eskolar nebe tuir lolóstama iha Ministerio Edukasaunnia okos, la’os hala’o husi Se-kretariu Estadu Desportu Ju-ventude. Tanba nee presiza ha-lo separasaun. Nune’e mosuniformizasaun ba simbolu na-sional tenki ida deit. Durantene’e desportista Timor-Lestekuandu ba partisipa iha even-tos internasional hatais arbirudeit laiha uniformizasaun. Tan-ba liu husi desportu ema seikoñese liu tan Timor-Leste.

Iha sesaun lokraik, Komi-saun H mos halo audisaun hoSosiedades Civil nebe partisipahusi Leovigildo Hornai (ConselhoNasional Juventude Timor-Leste/CNJTL), Justino da Silva (CNJTL)ho Luis Alves (FOKUPERS).

Hafoin komisaun halo intro-dusaun ba proposta lei nee,Prezidente CNJTL, LeovigildoHornai hateten, CNJTL tentaatu komprende klean liu badokumento esborsu PropostaLei Bases Desportu no hakarakaprezenta proposta emenda-saun balun. Proposta emenda-saun relasiona ho reafirma kahalo definisaun ida ke lolóskona ba desportu professionaliha parte ida no desportu ko-munitario ka tradisional ihaparte seluk.

CNJTL liu husi ninia Vice-Sekretariu Jeral, Justino da Sil-va, akresenta rekomendasoensbalun por escrita hanesan tuir

Page 26: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

27JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

mai nee; Ida, lei nee seidaukhalo destinasaun klaru konaba desportu eskolar, desportuprestasaun ho desportu rekre-asional. Rua, lei ne’e rasik mosla defini kona ba responsabili-dade distritos kona ba dezen-volvimentu desportu. Ida ne’eimportante wainhira koalia de-sentralizasaun. Tolu, lei ne’ela temi mos kona ba organiza-saun eventu nasional ho inter-nasional. Definisaun nebe ihaArtigu 5, seidauk iha esplika-saun klaru, se mak iha respon-sabilidade halo eventu sirane’e no se mak bele desidi par-tisipasaun atleta nian. Haat, leine mos la temi se mak belehanorin desportu ou fo treinu,ema ho kualifikasaun saida makbele fo treinu, presiza hetanlisensa husi governu ba fo trei-namentu ka lae. Lima, lei ne’enein koalia uitoan kona ba de-zenvolvimentu teknolojia hosiensia desportu nian.

Iha Artigo 19, CNJTL husuatu aumenta pontu balu ihakompetensia Komisaun Nasio-nal Desportu (KND) nebe tenkihalo servisu atu estabelese kri-teria no fo rekoñesimentu baaktividads nebe konsidera nu-dar desportu.

CNJTL mos hakarak pro-poin artigu ida atu aumentaba Seksaun II (segundu) niankona ba orgaun tutela ba des-portu labarik nian. Hanoin idamosu tanba iha hakarak atu la-barik sira iha atensaun espesialba pratikas desportu. “Oras ne’edadaun ita bele hare katak la-barik sira partisipa iha aktivida-des desportu oi-oin maibe laihalei/regulamentu desportu idamak garante seguransa ba sirania partisipasaun no garanteedukasaun desportu nebe kom-pativel ho biolojika no psikolo-jika labarik nian,” CNJTL hate-ten.

Iha Seksaun III (terceiro),Artigo 59, koalia kona ba Des-portu Profesional maibe la taudefinisaun konkreta kona ba sai-da mak desportu professional.CNJTL sujere atu fo difinisaunba desportu professional. “Aminia hanoin desportu professio-nal mak aktividade desportunebe hala’o profesionalmenteho ninia regulamentu rasik. Re-gulamentu ba desportu pro-fessional mak sei koalia kona

ba kondisaun servisu atletas,enklui salariu.”CNJTL hatutan.

CNJTL mos husu atu artigo62 bele aumenta pontu 2. Ida,koalia kona ba formas prote-saun sosial saida Estadu belefo. Rua, koalia kona-ba meka-nismu hodi fo protesaun sosialsei determina ho dekretu lei ke-tak. Se atleta sira hetan medallahodi nasaun nia naran sai bo’ot(prestizu), indikasaun tenki klaru,estadu fo saida ba atleta sira.

Husi parte FOKUPERS nian,Luis Alves iha nia intervensaunhateten, presiza iha mos igual-dade ba desportu, no jeral-mente em principio FOKUPERSnia hanoin la sees husi vizaunCNJTL nian.

Iha Quarta-feira (09/09),komisaun halo audisaun publikaho Comissão Juventude Dio-cese Dili nebe reprezenta husiAfonso Guterres. Comissão Ju-ventude Diocese Baucau la mar-ka prezensa tanba partisipaiha programa Cruz Jovem ihaVenilale-Baucau. Iha parte se-luk, Reprezentante Igreja Pro-testante Timor-Leste ho Con-selho Muculmano Timor-Leste(CMTL) mos la marka prezensaiha audiasaun ne’e.

Komentariu ba propostalei nee, Afonso Guterres hate-ten, Igreija Katolika liu husiDepartamentu Juventude Dio-cese Dili, louva teb-tebes baKomisaun H nebe konsege haloLei ba desportista sira, hodi ga-rante aktividade desportiva iharai laran. CJDD hanoin katakdesportu importante tebes, be-le prevene violensia no bele ha-lakon buat negativu barak iharai la-ran.

Iha Quinta-feira (10/09),fatin sala Komisaun H, audi-saun publika hala’o ba dala ikusho entidades governu nebepartisipa husi Sekretariu Esta-du Juventude no Desportu(SEJD) ho Sekretariu EstaduFormasaun Profissional no Em-pregu (SEFOPE). Rona tiha es-plikasaun kona ba kontiudu leinee, SEJD Eng.Miguel Man-telo hateten, saida mak Prezi-dente Komisaun H hato’o konaba sumario PPL Bases de Des-porto ne’e klaru, ida ne’e makSEJD nia intensaun mos.

Needuni Prezidente Komi-saun H, Deputadu António Car-doso konklui katak, entre Ko-

misaun H ho SEJD iha pozisaunida nebe konkorda ba malu konaba konteudu husi PPL Basesde Desporto. Maibe preoku-pasaun nebe Komisaun H ko-loka mak; Primeiru, hafoin PPLBases de Desporto aprova maisou menus medidas saida makhusi parte SEJD foti ba ezeku-saun ho implementasaun nian.Segundo, depois PPL Bases deDesporto aprova tenki iha moslei kom-plementar ida, lei konaba ra-mus desportu tenki ihapara bele garante kona ba LeiBases de Desporto. Por ezemplu,koa-lia kona futebol ka volleyball, SEJD iha ona lejislasaunruma ke prevee bele regula-menta depois de hetan aprova-saun kona ba PPL Bases deDesporto?

Kona ba asuntu nee, MiguelManetelo hatan, se kuandu PPLBases de Desporto passa ihaParlamento Nasional no hetanpromulgasaun husi PrezidenteRepublika, konserteza knaarSEJD nudar governu mak halotuir lei ida ne’e, liu-liu oinsa pre-para kondisoens ba aktividadesdesportivas, hanesan infra-estru-tura bazika ba desportu ho re-gulamentu nebe Prezidente Ko-misaun H mensiona ona. Kona-ba Lei Komplementar, SEJDhanoin loos duni, tanba iha dis-pozisoens finais PPL Bases deDesporto hatete momos katakregulamentu ka dekretu lei rumane’e kompete ba governu atuprepara buat ne’e.

Iha loron no fatin nebe ha-nesan, Komisaun H mos haloaudisaun ho Instituisaun Segu-ransa PNTL. Komisaun mos ha-to’o konvite ba parte Institui-saun Defesa (F-FDTL), maibeinstituisaun nee la hola parteiha audisaun ne’e. InstituisaunPNTL hetan partisipasaun husiCom. Lino Saldanha ho Com.Inocencio de Araújo.

Insp. Polisia Lino Saldanha,iha oportunidade nee hatookatak bazeia ba situasaun riilnebe akontese liga ba regrasnebe adopta ba desportu iharai laran, esensial liu maka definiprinsipiu fundamental desportuatu hametin ka haburas UnidadeNasional. Saldanha husu atu asun-tu desportivu tau nudar intere-se nasional, nunee estadu nogovernu presiza fo atensaun.

Iha okaziaun nee, Insp. Po-

lisia Inocencio Araújo da Silvahusu ba komisaun atu fo aten-saun didiak bainhira tau artigubalu kona ba federasaun neberelasiona ho arte-marciais. Porezemplu, uluk iha tempu Indo-nesia, Kungfu-Master la utilizahanesan federasaun tanba nialaiha kompetisaun ba nivel in-ternasional ho nasional. Kungfu-Master mos hanorin jurus nebemematikan ou halo mate ema.Needuni organizasaun ida neelabele tama iha desportu. Nu-nee mos Cet-Cete, Doze-Doze,KORK no seluk-seluk tan, labelekonsidera hanesan desportu na-sional. Tanba sira mosu iha tem-pu klandestina hodi halibur emahamutuk iha movimentu politi-ku hasoru inimigu. Ho razaunhirak nee, nia husu atu lei ne’eharé didiak hodi halo distinsaunnebe lo-loos.

Responde ba kestaun nee,deputadu Cardoso hateten, en-tidades barak preokupa hoasuntu nebe levanta husi Ins-pektor Inocencia Araújo da Silva.Maibe Komisaun H reafirma hi-kas katak lei kona ba artes-mar-ciais nian ketak, desportu nianketak, maibe sempre iha liga-saun tanba agora dadaun fe-derasaun artes-marciais iha ko-misaun ida nebe tutela iha Se-kretariu Estadu Juventude noDesportu. Iha realidade, pratikahirak ne’e hatudu, to’o tempuruma kuandu sosiedade ejizihalo revizaun tenki halo parahadi’a. Dala barak, lei nebe apro-vadu, kuandu implementa ona,mak foin hatene lei nia frakeza.Needuni lei fo nia dalan atu nu-ne’e kuandu to’o tempu rumabele halo revizaun.

Maske nunee, Insp. PolisiaLino Saldanha, fo ninia argu-mentu katak ritos-marciais TLbele tama iha grupu Lei BasesDesporto, tanba Lei Bases Des-porto fahe ona grupus: laos pro-fesional, profesional ho altokompetisaun. Ezemplu belehare ba nasaun barak nebe halokompetisaun oi-oin hanesanseni pertunjukan, sira la tamaiha kompetisaun profesional emtermos de hanesan futebol,basket no bisikleta, maibe siratama fali iha kompetisaun senipertunjukkan, entaun artes-marciais bele tama iha grupulaos profesional maibe tamaiha grupu halo animasaun.

Page 27: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

28 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

PLENARIA

PARLAMENTU NASIONAL2009, 2006, 2005

LEI NEBE APROVA IHA PARLAMENTU NASIONAL 2009

Kontinuasaun>> husi Jornal Parlamentu (JP)ba dahuluk, Tinan I/No1 /Jullu - Agostu 2009

LEI NEBE APROVA IHA PARLAMENTU NASIONAL 2006LEI N°. 1/2006, de 8 de Fevereiro (Série I, N.° 2)Sobre Liberdade de Reunião e de manifestaçãoLEI N°. 2/2006, de 8 de Fevereiro (Série I, N.° 2)Sobre Orçamento Reactificativo para o Ano Fiscal de 2005-2006LEI N°. 3/2006, de 12 de Abril (Série I, N.° 7)Estatuto dos Combatentes da Libertação NacionalLEI N°. 4/2006, de 21 de Agosto (Série I, N.° 12)Sobre Orçamento Geral do Estadu para Ano Fiscal de 2006-2007LEI N°. 5/2006, de 28 de Dezembro (Série I, N.° 24)Orgãos da Administração EleitoralLEI N°. 6/2006, de 28 de Dezembro (Série I, N.° 24)Lei Eleitoral para o Parlamentu NacionalLEI N°. 7/2006, de 28 de Dezembro (Série I, N.° 24)Lei Eleitoral Para o Prezidente da República

LEI N°. 1/2005, de 8 de Fevereiro (Série I, N°.1)“Lei Conselho do Estado“LEI N°. 2/2005, de 2 de Março (Série I, N°. 2)Lei do Conselho Superior de Defesa e SegurançaLEI N°. 3/2005, de 3 de Março (Série I, N°. 3)Sobre Orcamento Reactificativo do Orcamento Geral doEstado para Ano Fiscal de 2004-2005LEI N°. 4/2005, de 7 de Junho (Série I, N°. 8)Sobre Lei do Investimento NacionalLEI N°. 5/2005, de 7 de Junho (Série I, N°. 8)Sobre Lei do Investimento ExternoLEI N°. 6/2005, de 6 de Julho (Série I, N°. 11)Lei de Regime de Licenciamento, Supervisão e Regulaçãode Companhias de Seguros e de Intermediários deSegurosLEI N°. 7/2005, de 20 de Julho (Série I, N°. 12)Sobre Orçamento Geral do Estado da República Democrá-tica de Timor-Leste para Ano Fiscal de 2005-2006LEI N°. 8/2005, de 3 de Agosto (Série I, N°. 15)Lei de Tributação do PetróleoLEI N°. 9/2005, de 3 de Agosto (Série I, N°. 15)Lei do Fundo PetroliferoLEI N°. 10/2005, de 10 de Agosto (Série I, N°. 16)Feriados Nacionais e Datas Oficiais ComemorativasLEI N°. 11/2005, de 10 de Agosto (Série I, N°. 16)“Terceira Prorrogação do Período de funcionamento daComissão de Acolhimento, Verdade e Reconciliação emTimor-lesteLEI N°. 12/2005, de 2 de Setembro (Série I, N°. 17)Sobre “Regime Jurídico dos Bens Imóveis - II Parte :Arrendamento entre Particulares”LEI N°. 13/2005, de 2 de Setembro (Série I, N°. 17)Lei das Actividades PetrolíferosLEI N°. 14/2005, de 16 de Setembro (Série I, N°. 19)Sobre Estatuto do Ministério PúblicoLEI N°. 15/2005, de 16 de Setembro (Série I, N°. 19)Sobre Lei de Autorização legislativa em Matéria deProcesso PenalLEI N°. 16/2005, de 16 de Setembro (Série I, N°. 19)Sobre Lei de Autorização Legislativa em Matéria PenalLEI N°. 17/2005, de 16 de Setembro (Série I, N°. 19)Sobre Lei de Autorização legislativa em Matéria deProcesso Civil

LEI NEBE APROVA IHA PARLAMENTU NASIONAL 2005

LEI N.°3/2009, de 8 de Julho (Série I, N.o 24)Lideranças Comunitárias e Sua EleiçãoLEI N.°4/2009, de 15 de Julho (Série I, N.o 25)Regime Jurídico dos Inquéritos ParlamentaresLEI N.°5/2009, de 15 de Julho (Série I, N.o 25)Primeira Alteração da Lei n.o 8/2004, de 16 de Juñu(Aprova o Estatuto da Função Pública)LEI N.°6/2009, de 15 de Julho (Série I, N.o 25)Primeira Alteração, por Apreciação Parlamentar, do CodigoPenal (Aprova pelo Decreto-Lei n.o 19/2009, de 8 de Abril)LEI N.°7/2009, de 15 de Julho (Série I, N.o 25)Cria Comissão da Função PúblicaLEI N.°8/2009, de 15 de Julho (Série I, N.o 25)Lei Sobre a Comissão Anti-CorrupçãoLEI N.°9/2009, de 29 de Julho (Série I, N.o 27)Primeira alteração da Lei n.o 3/2006, de 12 de Abril (Estatutodos Combatentes da Libertação Nacional)LEI N.°10/2009, de 5 de Agosto (Série I, N.o 28)Estatuto Remuneratório dos Magistrados Judiciais, dos Magistradosdo Ministério Público e dos Agentes da Defensoria PúblicaLEI N.°11/2009, de 7 de Outubro (Série I, N.o 35)Divisão Administrativa do TerritórioLEI N.°12/2009, de 21 de Outubro (Série I, N.o 37)Uso e Protecção do Emblema da Cruz vermelha em Timor-LesteLEI N.°13/2009, de 21 de Outubro (Série I, N.o 37)Orçamento e Gestão FinanceiraLEI N.°14/2009, de 21 de Outubro (Série I, N.o 37)Estatuto Remuneratório dos Titulares de cargos políticos

Page 28: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

29JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

“Ho ksolok bo’ot, ohin ami hato’o ba ita bo’ot, Timor niaNai Ulun, Timor nia Liurai, Ho mata we lunturu, nakfakar,ruin naklekar lemo rai Timor laran tomak, sosa ona Timor,ukun rasik a’an. Maibe, ladauk bele buat balun, tamba ne’e,ami husu ba Ita bo’ot, ami nudar foho-oan, hela iha foholeten, susar ba buat hotu: ami nia saude ka be mos, ami niadalan, ami nia eskola. Basa, ami mós futuru Timor nian, Amiiha direitu, atu sai Nai Ulun iha futuru oin mai. Tanba ne’e,se bele karik, Ita bo’ot fila, maibe, kerek Ita naran bodikmai ami. Karik kerek mai ami, kerek ba fatuk, nafatin, nafatin,sei la lakon.” (Sidónia da Silva Pereira – Ateti).

“Isin lolo fila, naran la fila. Dalen netik mai ami, lia boen ruma.Lia midar, lia boen, ami mukit duni. Dalen fodik mai ami,Naran la lakon. Kerek netik mai ami, iha foho lolo.”(Rosantina Clara)

Puizia husi Sidonia no Rosantina ne’e lee iha Prezidente PN, FernandoLasa Sama de Araujo ho nia komitiva nia oin wain-hira vizita aldeiaGou-Lau nebe izoladu liu.

REPORTAGEM NASIONAL

Iha loron 14 to’o 15 fulan Agostu tinan 2009Prezidente Parlamentu Nasional (PN), Fer-nando La Sama de Araújo akompaña husiSekretáriu Jeral Parlamentu Nasional, João

Rui Amaral, Xefe Gabinete Prezidente Parla-mentu Nasional, Marcelino Ximenes Magno, Direi-tur SAS (Serviço Agua e Saneamento), Elias Pe-reira Moniz no Funsionarius Parlamentu Nasio-nal nain lima, halo vizita ba Aldeia Gou-Lau, SucoLeolima, Sub Distritu Hatu-Udo, Distritu Ainaro.

Aldeia Gou-Lau desde husi tempu kolonia-lizmu Porugal, okupasaun Indonesia no too ohinloron Timor Ukun Rasik An nunka hetan vizitahusi ulun boot nasaun Timor-Leste. Vizita Prezi-dente Parlamentu Nasional, La Sama de Araujoba iha Gou-Lau, nudar vizita dahuluk husi ulunboot orgaun soberanu Timor-Leste. Gou-Lau,aldeia ida nebe dok husi Distritu Ainaro no ihalos Foho Kabalaki nia hun. Aldeia Gou-Lau mosbesik Suco Rotutu no Suco Grotu, Distritu Samenian.

Antes vizita aldeia Gou-Lau, Prezidente PNinaugura uluk kapela iha aldeia Lesu no halodialogo ho komunidade iha aldeia ne’e. Prezi-

Vizita Aldeia IzoladuPrezidente PN Ho Nia Komitiva

Page 29: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

30 JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

irigasaun Karau Ulun ba Banut Laran – Leoriti no husu ajudamakina dulas café no maquina dulas batar. Ba problema infra-estrutura, populasaun husu atu hadiah estradas nebe ligaSub Distritu Hatu-Udo – Suco Leolima – Aldeia Gou-Lau, dadabee mos mai iha komunidade nia let no dada elektrisidadehusi Sub-Distritu mai aldeia Gou-Lau.

Hatan ba perguntas hirak ne’e, Prezidente PN hatan katak,prekupasaun ba problema nebe aldeia Gou-Lau inferenta ne’e,iha fatin hotu-hotu mos hasoru problema hanesan ne’e. Pro-grama Be mos no estradas tama ba iha prioridade Governuiha tinan 2010-2012. Kona-ba estradas katak, iha tinan 2009ne’e Governu komesa bo’ok ona estradas balun. Governu mosiha ona planu kona-ba Be mos husi Distritu to’o sub-Distritutomak komesa husi tinan 2010-2012. Eletrisidade tama onaprioridade tinan 2009 nian nebe mak sei hari’i Sentru Eletri-sidade Olie Pezadu iha Hera no Manatuto. Segundu faze seihari’i iha Liquiça no Betano. Tuir Prezidente PN, harii CentruEletrisidade iha tinan 2010-2012, eletrisidade se lakan ihaTimor laran tomak.

Kona-ba Saúde nebe menus infremeiru, husu ba komu-nidade balun nebe mak uluk iha tempu Indonezia sai nudarinfremeiru bele kontaktu fali Ministeriu Saúde para bele ser-visu fali. Ikus liu Prezidenti informa ba komunidade Hatu-Udokatak, dia 9 de Outubru elisaun ba Xefe Suku. Prezidente husuba komunidade atu hili Xefe do Suco nebe mak sira fiar, iha ka-pasidade bele halao servisu ho komunidade too nivel nasional.

Prezidente Parlamentu Nasional mos hato’o ba popu-lasaun Gou-Lau katak, Prezidente PN sei halo vizita ba sucosno aldeias iha Timor laran tomak nebe maka izoladu hanesanaldeia Gou-Lau—hodi nune’e bele tau atensaun ba areia ruraisnebe maka nunka hetan impaktu husi dezenvolvimentu.

Ba vizita Prezidente Parlamentu Nasional iha aldeia Gou-Lau ne’e, Populasaun halo rekordasaun ida ba vizita PrezidentePN ne’e ho maneira atu hari fatuk ida nebe sei hakerek prezi-dente nia naran iha fatuk nia leten—tanba iha tinan 600 nialaran aldeia ne’e nunka hetan vizita husi ulun boot nasaunnian.

REPORTAGEM NASIONAL

Direitor Centru Peskiza Parlamentar(CPP), José Cornelio Guterres (Hamrikiha kuana) aprezenta hela misaun novizaun CPP liu husi PowerPoint bakongresista Amerikanu sira bainhiravizita CPP iha Biblioteka ParlamentuNasional

dente husu ba Komunidade Lesu, Suku Beikala atu saranidala ida deit tanba agora dadauk relijiaun barak maka tamaiha Timor-Leste ho misaun oin-oin. Prezidente PN mos fahetraktor liman (Hand Tractor) ba Komunidade aldeia Lesu.

Administrador sub-Distritu Hatu-udo, Cancio Carvalhohato’o bemvindo ba Prezidente Parlamentu Nasional no komi-tiva nebe halo vizita mai aldeia Gou-Lau no rona kumunidadeGou-Lau nia halerik kona-ba nesesidade moris nian. Adminis-trador ne’e mos hato’o populasaun Sub-Distritu Hatu-Udokona-ba difikuldade nebe komunidade hasoru mak hanesan;menus be mos, menus infremeiros no problema edukasaun.Iha parte seluk sira mos agradese ba Prezidente ParlamentuNasional nebe ajuda ona televizaun no antena parabola ida.Ajudu ne’e halo povu bele asesu informasaun husi governuliu husi televizaun. Komunidade mos hato nia agradesimentuba apoiu buldozer nebe mak loke ona dalan husi Hatu-Udoba aldeia Gou-Lau.

Populasaun aldeia Gou-Lau senti haksolok ho vizita Prezi-dente PN, tanba durante tinan 600 (sekulu 6) nia laran, al-deia ne’e nunka hetan vizita husi nain ulun boot sira. Desdehusi tempu kolonial Portugues, Okupasaun Indonezia to’o Timor-Leste ukun rasik an, aldeia Gou-Lau nafatin izoladu. Iha vizitane’e, Prezidente bele hare rasik kondisaun aldeia Gou-Lau.Komunidade aldeia Gou-Lau mos husu ba Prezidente PNhodi bele sai ibun no nanal hodi hatutan komunidade niaaspira-saun no mehi kona-ba dezenvolvimentu nebe atuhalao iha aldeia Gou-Lau ba nai ulun Governu RDTL.

Problema seluk nebe komunidade aldeia Gou-Lau infrentamak hanesan Saude. Komunidade iha aldeia ne’e husu baPrezidente PN atu hare problema Saude hanesan programaSISKA, hari’i Sentru Saude ka Healht Post—kompletu ho fa-silidade no infremeiru tanba distansia aldeia Gou-Lau baSub-Distritu Hatu-Udo dook tebes. Kona-ba problema eduka-saun, komunidade husu aumenta profesores no classe tanbaGovernu halo ona programa nove anos eskolaridade. Ajuduseluk nebe komunidade husu mak area agrikultura nian. Komu-nidade aldeia ne’e husu atu loke irigasaun Belulik Rai-bere,

Page 30: Edisaun I/Nº 2/Setembru-Novembru 2009

31JP Tinan I/No2/Setembru - Novembru 2009

Titulu Livru: Suara Rakyat Hukum tertinggiHakerek-nain: DR. Frans H. WinartaPublikasaun Livru: Kompas, Fevereiru 2009

Livru ho titulu iha leten hanesan re-flesaun husi autor nain nebe makaesperiensia barak iha akademiku no mos hanesan advogadu no de-

fensor publiku ba direitu umanus ba akti-vista politiku sira iha tempu Orde Baru,Indonezia.

Problema aktual iha Timor-Leste rela-siona ho kazu Maternus Bere, ukun nain siraperzija mos halo reflesaun wainhira halaoasaun politiku nebe maka iha ninia sentiduho interese nasional. Tanba ukun nain siralaos hili-malu deit ka nasaun seluk makahili atu sai lidera ba nasaun ida ne’e maibepovu maka determina liu-husi eleisaun. Ne’eduni atu foti desizaun nebe maka ligadu hointerese nasional no kria polemika boot iharai-laran diak liu tenke tetu ho diak wain-hira foti asaun politika ruma.

Livru ne’e mos fo’ohanoin mai ita oinsa ema hotu-hotuinklui lideransa poli-tiku tenke hakrukba lei wain-hira tuirtribunal seidauk de-termina katak sus-peitu ida sala ka lae.Prosesu tribunal la-bele halo interven-saun husi ema ida in-klui lideransa politikusira nebe maka saeukun nasaun ida.

Tuir mai saida ma-ka fo’o sai iha livru idane’e hanesan kritika-livru (resensi) husi Dr.Frans H. Winarta baProf. J.S. Sahetapynia artigo nebe hakerek iha Kompas, 12Juli 2009, ho tradusaun livre. Estadu laosinstituisaun ida nebe maka imunidade,bele mos fo sala ba Estadu wainhira ihapraktika Estadu nian hetan viola lei (Paj.390). Iha Estadu de Direitu, iha mos limi-tasaun poder Estadu ba individu tanba ihaEstadu nia lalaok politika labele halo abuzude poder ba povu ruma. Estadu mos ihalimitasaun tanba kesi ho Lei.

Rule of law hanesan baze prinsipiu dig-nidade ba ema nebe maka tenke hetanprotesaun husi abuzu de poder husi Estaduka ukun nain sira (Oemar Seno Aji, 1980).Pontu importansia husi rule of law makaplataforma nebe fundamental, justu tuirvizaun Estadu no Nasaun nian. Povu bele

hetan siguransa juridiku, sensu ba justisa,siguransa, no mos garante direitus umanus(Paj. 390 - 391).

Livru ida ne’e hanesan kolesaun ba re-flesaun, ideas, no esperensia hakerek-nainnudar advogadu no mos defensor ba direitusumanus inklui akademiku kona-ba kestoensjuridiku nebe maka sei manas hela iha komu-nidade nia let husi tinan 1987-2008.

Tekstu husi hakerek-nain kona-ba kri-tika no explor ba problema oin-oin kona-ba justisa nian iha mundu tuir buat nebemaka iha. Alende diskusaun kona-ba Estadude direitu no mos oin sa atu realiza iha In-donezia, no mos diskusaun kona-ba etikaprofeisaun advogadu, asistensia juristahusi advogadu, organizasaun ideal ba ad-vogadu, mafia judisiariu, independensia juiz,

direitu ko-mersiu, kestaun kona-ba direitu propriedade inte-

lektual, valor lideransa nebemetin, lisaun nebe maka

bele aprende husi kriziekonomia, no mos kes-

taun kona-ba direituumanus iha Indo-

nezia, inklui mosdireitu ba mi-

noria no fo’oas i s tens ia

justisa ba kiaksira.Topik interesan-te sira ne’e faheba kapitulu nen(6) nebe makaorganiza atu for-ma sistema. Ka-pitulu ida (1), au-tor defende ko-

naba profeisaun advogadu nian nebe ma-ka dala ruma hanesan abut ba mafia jus-tisa nian. Alende ne’e mos diskuti kona-ba oin sa modelu mafia justisa, oinsa “ad-vogadu metan”, no oin sa advogadu siraiha nasaun ne’e sempre lakon atu formaorgaun ida inklui organizasaun advogadunian nebe maka ideal no fo’o asistensia legalba ema kiak sira.

Kapitulu rua (2) nebe leno kona-baproblemas violasaun direitus umanus notema prinsipal kona-ba diskriminasaun.Hakerek nain mos koalia kona-ba hahalokukun nain nebe maka dala ruma iha te-densia intoleransia no mos rasial (ras). Kon-siderasaun kona-ba direferensia rasial (ras)hanesan pluralismu paiz ida nebe maka

natural atu hametin liu-tan iha nasaunida. Tuir estudus literature nebe makahakerek-nain hetan ladun barak kona-badiskrimina-saun nebe maka iha formula leinia nebe maka diskriminativu.

Iha Kapitulu 3, hakerek-nain diskutekona-ba lalaok korupsaun Estadu nian nebemaka sei ladun fo’o vantajen atu hala’o nohalakon korupsaun. Iha parte seluk korup-saun susar atu hamos totalmente tanbaiha lisan edonizmu, konsumizmu, kaan-teen, no krizi moral nebe maka kona insti-tuisaun Estadu nian iha Indonezia. Obje-tivu para atu alkansa kareira (pangkat),riku, gostu mundu nian, moris luxuozu (hi-dup mewah berlebihan), kaan-teen, no krisimoral nebe maka ninia konsekuensi atuhalao lei iha Indonezia hetan perturbasaun.

Iha Kapitulu hat (4), autor esplika kona-ba historia no modus operandi mafia judi-siariu nian iha Indonezia. Hakerek-nain moshakerek kona-ba eventu nebe maka ihaindikasaun mafia iha area judisiariu iha In-donezia no fator sira nebe suporta mafiajudisiariu ne’e. Mafia judisiariu ne’e moshamosu no hakahur sistema judisiariu In-donezia nebe maka la independente hoajenti makaer fukun sira.

Kona-ba eaekusaun tribunal nebe dookhusi justu no la-tau matan ba direitu umanusdiskuti iha kapitulu lima (5). Iha sesaun idane’e autor mos koalia kona-ba valor lideransanian no mos nesesidade lider nebe makaiha figura reformis atu lidera nasaun, lide-ransa ne’e mos sai modelu nebe diak baIndonezia.

Iha kapitulu ikus liu nen (6), autor fo’osai kona-ba produtu lei no jogada politikaukun nain sira nebe maka hala’o lei hanesaninstrumentu pesoal no mos ba ninia grouputuir konspirasaun ho imprezariu nakar sira.

Atu realiza rule of law iha Indoneziaminimal pontus tolu (3) nebe sai indikador;dahuluk, Lei nebe maka iha Indonezia tenkesublina ba lia-los no justisa iha sosiedadenia let. Hanesan pakote leis nebe maka atupratika iha rai laran tenke responde banesesidade komun nian liu-liu ba povu niamoris. Daruak, Indonezia tenke halao julga-mentu nebe maka justu atu kombate ko-rupsaun no mos nepotizmu iha rai laran.Datoluk, asesu ba publiku kona-ba justisatenke tuir normas no standar Internasio-nal, maibe dala ruma makaer fukun siraiha tedensia halao mal praktika no violadireitu komunidade sira nebe maka bukajustisa (392-394).

SUARA RAKYAT HUKUM TERTINGGI

Lian Povu Lei Nebe As Liu