Klasik Filolojiye Giriş Final Sınavı Için Notlar

7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar

1/79

1

GR

Genel anlamda filoloji, kendisine inceleme konusu olarak ald bir dilin

tarihi, dilbilimi ve edebiyat ile urar. Bir disiplin olarak filoloji Trkedeki

anlamyla dil ve edebiyat renimidir. Filoloji eitimi sz konusu dil ile

uraan kiinin o dilin uzmanlna ulamasn salar. Hangi dilin filolojisi

olursa olsun, filolojinin amac, her eyden nce, geen zaman iinde okunup

anlalmasnda glk ekilen metinleri aklamak ve bu metinleri canl

tutabilmek iin, gereken abay gstermektir. Ksacas, filolojimetnin dilini

aklamakla urar, diyebiliriz.

Klasik filoloji, temeli akl yrtmeye ve karlatrma yapmaya dayal bir

filoloji disiplinidir. Antik an Eski Yunan ve Roma uygarlklarn, bu

uygarlklardan zamanmza aktarlm belgeleri ve edebi metinleri inceleyerek

ve aklayarak her ynyle (dil, kurumlar, devlet ynetimi, sosyal yaam v.b.)

tantma, bilinmeyen ynlerini aydnlatma uradr. Bu uranda klasik

filolojiye eski el yazlarn okumakla uraan paleografi, el yazmalar

zerinde aratrma ve incelemeler yapan kodeks bilimi, papirs bitkisinden

hazrlanan yaz gereci zerine yazlan yazlar zerinde alan papirs bilimi,

yazma eserlerin yayma hazrlanmasyla uraan metin eletirisi, dil bilgisi,

dilbilim, edebiyat tarihi, tarih, hukuk, arkeoloji, mitoloji, dinler tarihi, ta ve

madenler gibi dayankl yaz gereleri zerine yazlan metinler zerinde

alan ve yazt bilimi olarak Trkeletirebileceimiz epigrafi, eski paralar

zerinde alan nmizmatik gibi bilimkollar yardmc olur.

Kapsam geni bir disiplin olan klasik filoloji ile uramann kiiye

belirli nitelikler kazandran eitsel bir yn de bulunmaktadr: Klasik diller

olarak kabul edilen Eski Yunanca ve Latince ile uramak, insana belli bir

zihinsel nitelik kazandrr. Byle bir eitimden geerek zihinsel niteliklerini


2/79

2

gelitirmi olan kii, somut gerekle srdrd ilikinin kazandrd bir

alkanlkla, her eyin doruluunu bizzat aramak ister; bu durum,

aratrcnn eletiri szgecinden gememi her trl dogmann ve yargnn

yklp yok olmasna neden olur1. Klasik filoloji eitimi, kiinin, tarihsel bir

bak as kazanarak insanln geirdii manevi evrim srecinin farkna

varmasn salar. nsanlkniteliklerinin gelitirilmesi temeline dayanan klasik

filoloji eitimi, bireyin gzlemcilik, eletiricilik niteliklerini kazanmasn

salar ve kiiyi sistemli dnmeye ynelterek yargda bulunma gc

kazandrr2. Prof. Dr. lber Ortayl Trkiye Bilimler Akademisinde 2005

ylnda verdii Filoloji ve Tarih balkl konferansnda karlatrmaya vemanta dayal bir disiplin olan filolojinin sosyal bilimlerin matematii

deerinde olduunu, doru dnmek ve doru dil kuruluu yapabilmek iin,

insanlarmzn bu eitimden geirilmesi gerektiini sylemektedir3.

Klasik filolojinin temel amac Eski Yunan ve Roma uygarlklarn

paleografi, metin eletirisi, gramer ve bugnk slup bilgisinin karl olan

retoriin yardmyla, ounlukla bozulmu olarak ya da dolayl olarak

gnmze ulam, Antik an, dili Eski Yunanca (Helence) ya da Latince

olan zgn metinlere olabildiince yaklaarakincelemektir. Klasik filolojinin

modern filolojilerden en byk fark, zerinde alt btn yaznsal

metinlerin elle oaltlm metinler olmasdr. Zamanmza elle oaltlarak

ulam antik metinleri dilbilim asndan ve edebi bakmdan yorumlamann

temelinde, bu metinlerin kusursuz birbiimde yeniden kurulmas yatmaktadr.

Metinlerin yorum analizleri ses bilgisi (fonetik), biim bilgisi (morfoloji),

cmle rgs (sentaks) ve anlam bilgisi (semantik) bakmndan yapldktan

sonra, elde edilen veriler arasnda balantlar kurulur. Yapsal olarak

yorumlanmalarnnyan sra metinler, tarihsel-siyasal, tarihsel-edebi ve edebi-

1Sinanolu, 1980, s. 193.

2

Sinanolu, 1992, s. 520-521.3Ortayl, 2005, s. 26-27.


3/79

3

kuramsal adan da snflandrlr. Antik an, dili Eski Yunanca (Helence)

ya da Latince olan metinleri gnmze zgn kopyalaryla, baka bir deile,

bizzat yazarnn elinden km metinler olarak ulamamlardr. Yzyllar

boyunca elle oaltlarak zamanmza aktarlm metinlerin kopyalar arasnda

farkllklar bulunmaktadr. Antika metinlerinin dilbilimsel, yaznsal ve

tarihsel bakmdan yorumlanabilmesi ise bu metinlerin, yazarnn elinden

km metne en yakn metin olarak yeniden kurulmasna baldr. Bu da

klasik filoloji disiplininin vazgeilmez bir ura olan metin eletirisi

sayesinde mmkn olabilmektedir.

Klasik filolojinin ve klasik eitimin temelinde yatan ve insan her eyin

merkezi ve lt yapan bir yaam gr olarak hmanist dnce,

kaynan antikalardan almaklabirlikte bir kavram olarak ortaya k 19.

yzylda olmutur. Hmanizma denince akla ilk gelen, 14. ve 15. Yzylda

nce talyada ortaya kp ksa srede tm Avrupaya yaylan, klasik kltre

dayal ve bu kltrn z deerlerini gnn koullar iindeyeniden yaatmay

amalayan kltr akmdr. Bu yeni kltr ortam Rnesans hazrlamtr.

15. Yzyl hmanizminin, ncelikle klasik kltr temsil eden metinleri

aratrmaya, onlar gnna karmaya ynelik bir filoloji hareketi gibi

grnmekle birlikte, ayn zamanda klasik kltrn insan ve evren

anlayndan esinlenerek ortaaa gre yeni bir insan anlayn ieren bir

genel dn akmna yol atnn da farkna varlr.

Hmanizm, hmanizma veya insanclk Latince humanismus teriminin

deimi ya da Franszcadan etkilenmi ekliyle Trkenin sz daarcnda

yer alan bir kelimedir. Humanismus insan anlamna gelen Latince homo

isminin sfat humanustan gelir. Humanusu Trkeye insani, ya da insancl

olarak evirebiliriz. Humanus, insana ait, insanla ilgili, insana ilikin bir

veriyi, bir zellii, bir olguyu gsterir. Humanismus ismi humanus sfatndan


4/79

4

us eki yerine, bir gr, bir kany, bir retiyi, bir dnce dizgesini

gsteren ismus ekinin getirilmesiyle olumutur. Bylece humanismus,

merkezini insann oluturduu bir dnce eilimini, bir dnya grn

ifade etmek iin kullanlan bir terimdir.

14. yzyln talyan kentlerinde yaayan varlkl ve eitimli kesimin,

gerek Ortaan soylu snfnnvalye kltrnden, gerekse ruhban snfnn

skolastik kltrnden ayr, yeni bir kltr arayna girmeleri sonucunda bu

yeni kltr 19. yzyldan itibaren tarihiler tarafndan hmanizma olarak

adlandrlr. Humanismus kelimesini ilk olarak 19. Yzylda pek tannmam

bir Alman pedagogu olan Friedrich Immanuel Niethammer kullanmtr.

Humanismus kelimesi 19. Yzylda ortaya km yeni bir terim olmakla

birlikte, 15. Yzyln sonlarna doru talyancada umanista kelimesi

kullanlyordu. Bu kelimenin hem isim hem de sfat ilevi vard. Balangta

sadece belagat ve klasik edebiyat hocasn iaret etmek iin kullanlan

kelimenin bir sre sonra anlam genileyerek Eski Yunan ve Romallarn

yazlarn toplayan, inceleyen, yaynlayan kiilere denir oldu. Daha sonra da

bu kelime genel olarak bilgili, kltrl, aydn insan iinkullanlan bir terim

oldu. Latince metinlerde de humanista kelimesi umanista ile ayn anlamlarda

kullanlyordu. Her iki kelimenin de kkeni olan humanus sfat klasik a

Latince metinlerde dier anlamlarnn yannda, bilgili, kltrl, aydn

anlamlarnda da kullanlyordu.

Humanusun anlamsal geliimini kavrayabilmek iin Latince humanitas

kelimesine bakmak gerekir. Szlk anlam insanlk olan humanitas birbiriyle

balantl kavramlar iermektedir: nsan doas, insanlar topluluu, insana

zg davran ve erdemler v.s. Humanitas, humanus sfatndan, human-

gvdesine itas soyutlayc eki ile elde edilmi Latinceye zg bir kelimedir;

Eski Yunancada karl yoktur. Bu terimin kullanld en eski belge M


5/79

5

84-83 yllarnda yazlm Rhetorica ad Herennium (Herenniusa Belagat

Yazlar) adl, yazarnn kim olduu tartmal olan eserdir. Humanitas Latin

diline tam anlamyla mal eden Cicerodur (bkz. pro P. Quinctio Oratio, M

80). Cicero iin humanitas tam anlamyla bir insan lks oluturur. nsann

nasl olmas gerektiine, kendini insan olarak nasl gerekletireceine

ynelik bir dinamizm ykldr. Cicero iin humanitas lks u geleri

ierir: Bilgi, kltr, ahlak ve ruh eitimi, terbiye ve nezaket, kibarlk, ruh

asaleti ve ycelii, haysiyet, iyilik, iyi niyetlilik, zveri, adalet, eli aklk,

kadirbilirlik, arkada ruhlu olmak, en ve neeli olmak, akac ve nkteci

olmak, zevk sahibi olmak. Humanitasn ilham kayna Eski Yunandnrlerinin gelitirip ekillendirdii uyumlu ve iyi insan lksdr.

Humanitas ayn zamanda bu lkyeynelen bir eitim yntemidir. Bu eitimi

akla hitap eden, bilgi ve bilimle ilgili ynlerini gstermek iinCicero studia

humanitatis (insanlk renimi) veya studia humanitatis et litterarum (insanlk

ve edebiyat renimi) deyimlerini kullanr ve yle bir tanm yapar: ocuu

yetitirip insanla eritiren yntemler (pro Archia 3.4). Bu adanbakldnda humanitas Yunanca paideia kavramna yakndr, ancak anlamsal

adan daha derindir ve stndr. Ciceronun yaptlarnda humanitas bu

anlamdan baka insan doasn (natura humana), insann doasn (natura

hominis), insann lml durumunu (condicio mortalis), insan cinsinin

doasn (natura generis humani) gsterir. Ciceronun adalar olan yazarlar

da bu terimi bu iki anlamda kullanmlardr. Onlar izleyen Latin yazarlar bu

terimi daha az kullanmakla birlikte, kullananlar yine ayn anlamlarda

kullanmlardr. Latince yazan ilk Hristiyan dnrleri ise humanitas k

kullanmakla birlikte, terimi Tanrsall ifade eden divinitasn kart olarak

gnahkar, zayf, lml insan yapsn belirtmek iin kullanmlardr.

Hmanizmann ilk temsilcisi Petrarcadr. Orta a dnyasna kar antik

dnyann rnek alnmas ilk olarak Petrarca ile balamtr. Petrarca ile


6/79

6

beraber eski Romallarn ve Yunanlarn daha yksek ve daha muhteem bir

tarihe sahip olduklar duygusu gittike glenmitir. Petrarca ile birlikte, bu

akmn balca temsilcileri, daha sonra zerinde ayrntl olarak duracamz,

Poggio, Valla, Rabelais, Erasmus, Bude ve Montaigne olmutur.

Hmanizmann terim olarak da kklerini antik ada aramak gerekir.

Eski Romannnl hatip ve devlet adam M. Tullius Ciceronun pro Archia

eserinde studia humanitatis ac litterarum deyiinibuluruz4. Bu deyi beeri

bilimlerin tmn yani zgr insann eitimi iin uygun konular kapsayacak

bir eitimi ifade etmektedir. Hmanist tarih dncesi bizlere ncelikle,

kendimizin de hep deien bir olaylar aknn rn olduumuzu ve insan

fizyolojisinin belirledii snrlar iinde tm insani deerlerin, dncelerin ve

greneklerin zaman ve mekna bal rnler olduunu retmitir. Bu

kltrel grecelik modern kltr geleneksel kltrden ayran bir zelliktir.

15. Yzyln ortalarna doru tamamyla gelimi olarak dnce yaamnn

n plannda yer alan hmanizm sadece edebiyat alannda kalmaypher trl

dnce faaliyetini, erevesi iine alr ve bylece taklit ve inceleme

aamasn geerek eletiri aamasna ular5.

Bu almann amac klasik filolojiyi bir disiplin olarak ele almak ve bu

disiplin ile yeni tananlara klasik filolojiyi tantmaktr. ncelikle filoloji ve

filolojik yntemin tanm verilecek, ardndan klasik filolojinin ura alan ve

yntemi zerinde durulacaktr. Her konuda olduu gibi konunun tarihsel

boyutu zerinde de durularak antikalara uzanan tarihesinden gnmz

dnyasna kadar bu disiplinin geirdii evreler ele alnacaktr. Buna paralel

olarak da lkemizde Klasik Filoloji almalarnn balangc, bu alanda

yaplan almalar ve bugnk durumu zerinde durulacaktr. almann

4Cicero, pro archia

5

(bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. C. G. Nauert, Avrupada Hmanizma ve Rnesans Kltrve Boos LevonZekiyan, Hmanizm. Dnsel lem ve Tarihsel Kkenler, stanbul: nklap Kitabevi, 2005)


7/79

7

sonunda bu alanda alacak olanlara yol gsterici olmas bakmndan temel

alma kaynaklar tantlacaktr.

FLOLOJ / KLASK FLOLOJ

Filoloji bir dili ve o dili tayan yazl belgeleri dil ve tarih asndan

inceleyen bir disiplin olarak, kendisine inceleme konusu yapt dilin tarihi,

dilbilimi ve edebiyat ile urar.Dolaysyla yazl belgesi olan btn dillerin

filolojisinden sz etmek mmkndr.

Dilsel bir ifadenin metin ve anlam olmak zere iki yn olduundan,

dilsel ifadeler zerinde alan filoloji deiik tanmlar yaplabilir:

Conradynin tanmlamasyla, sze ve szde sakl olan ruha, yani anlama

duyulan sevgidir6; Pfeiffer'a gre, filolojide esas olan metnin szlerini ve

anlamn kavramaktr; bunu gerekletiren filoloji asl amacna ulam

demektir7; A. Bckh, bu anlamda filolojiyi insan akl tarafndan retilmi

olan tanma, yani bilineni tanma olarak tanmlar8; Gadamer'e gre filoloji

balant yoluyla anlama sanatdr ve bu balantlardan biri tarihsel balant

olduundan, filoloji baka yntemlerin yannda tarihsel yntemleri de

kullanmaldr9; W. Jaeger'e gre filologlarn says kadar filoloji vardr ve

geerli bir filolojik yntem gstermekgerekten zordur10.

Filolojinin temel amac, zerinde alt dili ve o dilde yazlm

belgeleri tarih asndan incelemek ve gerektii yerlerde de akla

kavuturmaktr. Ksaca tanmlamak gerekirse filoloji, metnin dilini

6 O. Conrady, Einfhrung in die Neuere deutsche Literaturwissenschaft, Hamburg, 1966, s.

27'den Gerhard Jaeger, a.g.e., s. 11.7R. Pfeiffer,Philologia perennis, 18'den Gerhard Jaeger, a.g.e., s.12.

8A. Bckh, Enzyklopaedia und Methodenlehre der Philologischen Wissenschaften,Darmstadt,

1966, 10'dan Gerhard Jaeger, a.g.e., s.12.9 H. G. Gadamer, Wahrheit und Methode, Tbingen, 1965, s. 170'den Gerhard Jaeger, a.g.e.,s.12.10Gerhard Jaeger, a.g.e., s. 12.


8/79

8

aklamakla urar. Metnin dilini aklarken karlalan glkleri ortadan

kaldrmak iin, baka birok bilim dalna bavurma zorunluluu ortaya

kabilmekle birlikte, filoloji edebiyat ile dil biliminin her zaman el ele

alt, birbirini tamamlad bir disiplindir. Bu disiplinin alma ve

inceleme yntemi esas olarak tarihi bir karaktere sahiptir. Bylecefilolojinin

dili ve edebiyat tarihsel bir bak asyla incelediini bir kez daha

vurgulamak gerekir.

Filoloji eitimi alm ve filolojiyi kendine ura edinmi kiilerefilolog

denir. Filoloji eitimi dil ve edebiyat eitimidir; kiinin, zerinde alt

dilin uzmanlnkazanmasn salar. Bir dilde uzman olabilmek iin, o dilde

yazlm eserler zerinde almak gerekir. nk bir dilin en zenli

kullanlma alan edebiyattr11. Mimari, resim, mzik gibi, edebiyat da bir

sanat daldr, ancak dierlerinden fark malzeme olarak dili kullanmasdr.

nceleme ve aratrma konusu edebiyat olan bilim dalnn ad edebiyat

bilimidir. Edebiyat eserlerini, yazarlarn, edebiyat akmlarn dnemlerinin

sosyal ve kltrel erevesi iinde inceleyen edebiyat tarihi ise edebiyat

biliminin bir yan daldr. Edebiyat bilimi ve dil bilimi bir arada filolojiyi

olutururlar. Bu iki bilimin birbirine en ok yaklatklar inceleme alan ise

slup incelemeleri alandr12. Dil bilimi dil sistemlerinin incelenmesi ve

betimlenmesiyle urarken edebiyat biliminin balca ura alan metin

(betik) incelemesi ve zmlemesidir. ncelemede ve zmlemedeama sz

konusu metnin ya da bir edebiyat eserinin tamamnn bilimsel akla

kavuturulmasdr. Bunun iin eitli yntemler kullanlmasnn yan sra

edebiyat bilimcisinin deneyimle kazanlm bir duyarllnn olmas gerekir13.

11Grsel Ayta, Edebiyat Yazlar III, Ankara, 1995, s. 91.12

Grsel Ayta, Edebiyat Yazlar III, Ankara, 1995, s.10-11.13Grsel Ayta, Edebiyat Yazlar III, Ankara, 1995, s.11.


9/79

9

Dilimize Bat dillerinden gemibir kelime olan filoloji kelimesinin

kkeniEski Yunanca (Helence) bir kelime olanphilologiaya dayanmaktadr.

Philologia yine Eski Yunanca (Helence) olan iki kelimenin bilemesiyle

tretilmi bir kelimedir: Bu kelimelerphilosve logostur.Philosu Trkeye,

seven, herhangi bir eyi seven, sevgili, dost, taraftar olarak, logosu ise en

dar anlamyla kelime, sz, ifade, konuma, konuma slubu, anlat, haber

olarak evirebiliriz. Bylece, filoloji kelimesini aklamak istersek,

kelimenin kken bilgisinden yararlanarak ksaca dil sevgisidir, diyebiliriz.

Bu durumdaphilologosyani filolog da konumaktan holanan, sz seven,

dili seven kii olur. Ayn kelime antik ada, konuulan dinlemesini sevenkii iin de kullanlyordu. Yaplan bu kken bilimsel aklamadan sonra,

filolog konumay, anlatmay, dinlemeyi yani dili seven kiidir, diyebiliriz.

Dili, konumay seven bu kii ne ile urar? Kken bilimsel aklama bu

soruya yant vermek iin yeterli deildir. Bir kelimenin kken bilimsel

aklamasn yapmak o kelimenin ieriini tam olarak tanmlamak iin her

zaman yeterli olmaz; byle durumlarda kelimenin anlam ykn de bilmekgerekiyor.

Philologoskelimesiyle antik adailk olarak Platonun (M.. 427-347)

metinlerinde karlarz: Platon Nomoi (Yasalar) adl eserinde az konuan

yani lakonikos (ksa ve z konuan) olan Spartallara (Lakonial,

Lakedaimonial) ve Giritlilere karlk, konumay ok seven Atinallar iin

philologos kelimesini kullanmtr14. Tartmay seven ve sylenenleri

dinlemekten holanan Sokrates, rencisi Platonun Phaidros diyalounda

kendisini philologos olarak adlandrmaktadr15. Platon'a gre filolog her

konuda genel bilgisi olan, insann dncesini ve bilgisini gelitirecek

konumalara katlmay ve tartmay seven kiidir. Platona gre filolog

14

Platon Nomoi, 641e..15Platon, Phaidros, 236e ..


10/79

10

insana bilgi kazandracak ve dncelerini olgunlatracak nitelikte her eit

konuma ve tartmay merakla izleyen, genel bilgisi olan, renmeye hevesli

kiidir. PlatonunKratylosdiyalounda, Sokratesidilin kayna zerine uzun

uzun aklamalarda bulunurken, dilin kaynann doa m, yasa m olduunu

aklamaya alrken buluruz. Platonun rencisi Aristoteles (M.. 384-

322) dil felsefesiyle yakndan ilgilenmi bir filozof olarak ayn zamanda bir

filolog da saylr. Dilin kategorilerini belirten Aristoteles dilin mantkla olan

balantsn ortaya koymutur. Dilin insanlar arasnda bir anlama sonucu

doduu grn savunurken, bir gramerci olmamakla birlikte kelimeleri

isim, fiil ve baolmak zere kategoriye ayran ve kelimelerin eril, diil veortada olan olmak zere cinsi olduundan sz eden yine Aristotelestir16.

Aristoteleste ve Hatip Isokrateste (M.. 436-338) philologos kelimesinin

kapsamnn daraldn gryoruz: Kelime btn aydnlara verilen bir unvan

olmaktan km ve yalnzca edebiyat ve dil alannda uzman ve sz

sylemeye, konumaya yetkili kimseye filolog denir olmutur.17

Klasik filolojinin bir terim olarak ne anlama geldiini aratrmak iin

nce terimi oluturan kelimelerin tek tek kkenlerini, ilkin yaln anlamlarn,

sonra da bu terimi olutururken kazandklar anlamlarn incelemekle ie

balamak gerekir. Bu terimi oluturan iki kelimeden biri olan filoloji

kelimesinin kkeni zerinde yukarda durduk. imdi de klasik kelimesinin

kkeni zerinde duralm.

Dilimize Bat dillerinden gemi bir kelime olan klasik kelimesi

Latince classicuskelimesinden gelmektedir. Donanmaya ait anlamna gelen

bu sfat kken olarak, yine Latince bir kelime olan classis kelimesinden

gelmektedir. Bylece Trkedeki klasik kelimesinin kkenini Latince

classis kelimesine kadar gtrebilmekteyiz. Bu kelimenin ilk anlam

16Aristoteles, Rhetorika 1398b14.17Sheyla Bayrav,Filolojinin Oluumu, stanbul, 1975, s. 1.


11/79

11

snftr. Yani bir toplumun, baz zelliklerinden dolay seilmi bir

parasn gsterir. Eski Romada bu kelime varlkl snf iin, vatandalarn

ileri gelenleri iin kullanlrd. Kelimenin bir dier anlam da askeri alandadr:

nceleri kara kuvveti anlamnda kullanlan kelime, sonralar deniz kuvveti,

yani donanma anlamnda kullanlr olmutur. Burada da zelliklere gre bir

gruplama, btnn belli zellikleri olan bir parasn belirleme, seme sz

konusudur. Classicussfat Rnesansta Eski Yunanca (Helence) ve Latince

eserlere duyulan ilginin ve antik an yeniden canlandrlnn bir sonucu

olarak, rnek oluturan, kusursuz olan anlamn kazanmtr. Okullarda

okutulan yazarlar ve eserleri 16. yzylda classiciolarak adlandrlyordu. Buyazarlar ve eserleri Rnesans iin Eski Yunan (Helen) ve Latin yazarlar ve

onlarn eserleriydi18. Nitelikleri sebebiyle bu yazarlar da ideal ya da rnek

kabul ediliyorlard. Bylece belirli kurallara balanm ller ortaya

koyann, rnek olann, kusursuz olann anlam klasik kavramnn nemli

bileenlerinden biridir. Bylece klasik filoloji teriminin klasik sfat,

classicuskelimesinin Rnesans'ta kazand bu anlamdan kaynaklanmaktadr.Klasik kelimesinin bir baka bileeni kelimenin, bir olgunun tarihsel

gelime sreci iinde ulat en parlak olunan zaman iin ya da olgunluk

zaman iin en yksek baar evresi olarak kullanlmasyla karmza

kmaktadr. Kelimenin bu anlam klasik filoloji iin sadece dolayl yoldan

nemli olmutur.19

Bir disiplin olarak Klasik Filolojinin bir kez daha tanmn yapmak

gerekirse, Eski Yunan ve Latin halklarnn kltrn, braktklar belgeleri ve

edebi metinleri inceleyerek ve aklayarak bu halklar her ynyle (dil,

kurumlar, devlet ynetimi, sosyal yaam v.b.) tantma, bilinmeyen ynlerini

gn na karma uradr, klasik filoloji. Bu uranda klasik filolojiye

18Gerhard Jaeger,Einfhrung in die klassische Philologie, Mnih, 1990, s. 11-16.19Gerhard Jaeger, a.g.e., s. 11.


12/79

12

arkeoloji, epigrafi, paleografi, nmizmatik, mitoloji, dinler tarihi, papiroloji,

kodikoloji, metin eletirisi, edebiyat tarihi, tarih, hukuk, dilbilim gibi bilim

kollar yardmc olur. Klasik Filolojinin amac: Eski Yunan ve Latin Dillerini

ve bu dillerde yazlm eserleri ve bunlar araclyla Eski Yunan ve Latin

kltrlerini paleografi, metin eletirisi, gramer ve retoriin (bugnk stilistik

ya da slup bilgisinin karldr) yardmyla, ounluubozulmu olarak ya

da dolayl yoldan gnmze ulam, antik an zgn metinlerine

olabildiince yaklaarak incelemektir. Bu amala yaplan antik metinlerin

dilbilimsel ve edebi bakmdan yorumlanmasnn temelini, bu metinlerin

kusursuz bir biimde yeniden kurulmas oluturmaktadr. Tekrar etmekgerekirse, Klasik filolojinin modern filolojilerden en byk fark, zerinde

alt btn edebi metinlerin elle oaltlm metinler olmasdr.

ANTKADA YAZI ARA-GERELER VE KTAP

Eskiada Kitap makalesini ve Eskiada Yaz Ara, Gereleri

kitabn OKUYUNUZ!

Antik a sz, anlam bakmndan her ne kadar eskilii anlatyor olsa

da, zamanmzn pek ok dnce ve yaam biiminin, dnya grnn

temellerinin atld, bu sebeple de geerliliini bugn bile koruyan bir adr.

Grek ve Roma kltrlerinin rn olan ve Antik an dn dnyasn ve

ruhunu yanstan yazl edebiyat eserlerinin aklanmas ve yorumlanmas

hepimizin bildii gibi, klasik filoloji disiplininin alma alanna girer. Filoloji

sz konusu olduunda, zerinde allan malzemenin metinler, zellikle de

yaznsal metinler olduunu sylemek gerekir. Filoloji dil ile ve o dilde

yazlm metinlerle urar. Grek ve Latin dillerinde yazlm metinlerle de

klasik filoloji urar. Bu metinler her trden yaznsal metinler olmakla

birlikte, hepsinin en nemli ortak zellii Antik a ve Orta a boyunca,

matbaann bulunuuna kadar, elle oaltlarak gnmze aktarlm metinler


13/79

13

olmalardr. zerinde allan metinlerin bu ortak zellii klasik filolojinin

modern filolojilerden yntem farklln ortaya koymaktadr.

Biz bugn Greke ve Latince edebi metinlere bavurmak, bu metinleri

okumak, deerlendirmek, yorumlamak istediimizde, gerek sadece Latince ve

Greke metinler olarak gerekse bir modern dile evirisiyle birlikte, iki dilli

olarak, metinlerin modern zamanlarda hazrlanm basklarn kullanyoruz.

Hepimizin bildii gibi, Oxford ve Teubner basklar, sz konusu metinlerin

zgn dillerinde verildii; The Loeb Classical Library, Belles Lettres ve

Tusculum basklar zgn dilleri ile birlikte metinlerin, srasyla ngilizceye,

Franszcaya ve Almancaya evirileri ile birlikte verildii iki dilli olarak

hazrlanm basklardr.

Antik an Grek ve Latin dillerinden birinde yazlm eserleri

gnmze zgn kopyalaryla, baka bir deile, bizzat yazarnn elinden

km metinler olarak ulamamlardr. Grek ve Latin edebiyatn gnmze

tayan metinleri ieren elyazmalarnn ou 9 - 12. yzyllarda oaltlmkopyalardr. Gnmze yazar tarafndan yazlm haliyle ulam en eski

metin . S. 6. yzyla ait olup Dioskorosun, papirs zerine yazlm Greke

iirleridir (Krafft, s. 105).Dioskoros . S. 520-585 yllar arasnda yaamt;

Yukar Msrdan, resmi bir grevliydi; Dioskoros papirslerinin ierii

heksametron ve iambos lsyle yazlm vg iirlerinden, evlilikle ilgili ve

mitolojik konulu iirlerden oluuyordu (Lesky, s. 819). Gnmze ulam en

eski Latince eser ise, . S. 4 - 5. yzylda, baka trl sylersek, yazarndan

yaklak drt yz yl sonra kopya edilmi (Codex Vaticanus) haliyle ulam

olan, Vergiliusun Aeneis eserinin kopyasdr (Krafft, s. 105).

Yunanistanda zellikle de Attikada ilk yazl belgeler . . 8. yzyldan

balayarak gnlk yaamda kullanlan trden ve resmi belgelerdi. Edebi

metinlerin ilk rnekleri olan destanlar ise . . 700 ylna doru yazya


14/79

14

geirilmeye balanmt. En yaygn olarak ve en uzun sre kullanlm olan

yaz gereci, . . 3000den balayarak Msrda Nil vadisinde yetitirilen ve

cyperus papirus denen odunsu bir bitkiden yaplan papirs idi (Thompson, s.

20). Yunanistana . . 6. yzylda Msrdan ithal edilen ve sonradan da

Romada kullanlmaya balanan papirsn inceliine, bitkinin yapsna,

rengine gre kalitesini gsteren eitleri vard (Plin. nat. hist.). Papirsn

kullanlmasna . . 3. yzylda balanan Romada papirs yetitiren iftiler

destekleniyordu. htiyacn ounluu, ithal edilerek karlanan papirs

Msrdan Ostia limanna oradan da Tiber rma yoluyla Romaya geliyordu.

mparatorluk dneminde Romada papirsn tketimi artmt (Thompson, s.22).

Papirs zerine yazlm eserlerden buluntular 19. yzyln balarnda

yaplan aratrmalarda, ancak belli yerlerde elimize gemitir: Msrda

Oksyrhynkhosta ve Euphrates (Frat Irma) yaknndaki Dura Europosta.

nk papirs blgenin iklim koullarnn salad kuraklk sebebiyle,

sadece Msrda bozulmadan korunabilmitir (Finley, s. 21-22). Byk

skender dneminde Msr, Yunan kontrol altna girmiti ve ok sayda

Yunanl Nile g etmiti. Msrda kullanlan yaz dili . . 3. yzyldan

balayarak yaklak bin yl sonrasnn Arap istilasna kadar, Greke idi.

Gnmze ulaan Greke papirsler . . 4. - . S. 7. yzyllar arasna

tarihlenir. Alkaios (. . 630 - 560) ve Bakkhylidesin (. . 505 - 450)

eserleri, Menandrosun (. . 342 - 292) baz komedileri, Herondasn (. .

3. yzyl) mimoslar ve Aristotelesin (. . 384 - 322) Atina anayasas

zerine yazd eseri gibi nemli eserler, papirs kopyalar sayesinde

gnmze ulamtr. Kopya saylarnn az oluu bu eserlerin Orta adaki

kopyalama giriimlerinden ok nceleri kaybolmu olabilecei ihtimalini akla

getirmektedir (Finley, s. 22). Antik dnyann en byk ktphanesi olan ve

Msrda Yunanl yneticiler tarafndan kurulmu olan skenderiye


15/79

15

ktphanesinde Euripidesin (. . 480 - 406) doksan iki oyunundan sadece

yetmi drdnn bulunmas Antik aa ait eserlerin urad kaybn ak bir

gstergesidir (Finley, s. 22 - 23). skenderiyedeki ve baka kentlerdeki

ktphanelerde o dnemlerde gittike daha az ilgi eken yada hemen hi ilgi

ekmeyen eserler de kopyalanarak kaybolmalar nlenmeye allmtr;

ancak bu tr abalarn Hristiyanln ilk yllarnda tkenmi olmas Antik

an edebi eserlerinin yok olmasn hzlandrmtr (Finley, s. 22 - 23).

Papirs zerine yazlm en eski Greke metinlere bir rnek, Aa Msrda

Abusirde bir mezarda bulunmu olan Miletoslu Timotheosun (. . 447 -

357) Persai adl eseridir (Hunger, s. 73); yaklak . . 4. yzyla tarihlenenbu papirs klasik dnyann, yazarnn yaad dneme en yakn bir zamanda

kopya edilmi olan tek yazmadr (Lesky, s. 2). En eski metinlerden bir dieri

ise yaklak . . 620 ylna tarihlenen, . . 7. yzylda yaam koro lirii

airlerinden Alkmann iirlerinin yazl olduu papirstr. Herculaneumda

1752 ylnda yaplan aratrmalarda Epikuros felsefesine ilikin, Augustus

dnemine ait papirs zerine yazlm ok sayda yazma bulunmutur.Msrda bulunan ve 1949 ylna kadar yaymlanm olan edebi eserlerden

paralar ieren yaklak 1233 papirsten 555 tanesini, Homerosun Ilias ve

Odysseia eserlerinin kopyalar veya her iki destan zerine yaplm aklamal

yorumlar oluturmaktadr. Bu iki destandan Iliasa ait kopyalar dierine ait

kopyalardan daha fazladr: Iliastan 380 para bulunmasna karlk

Odysseiadan 113 para bulunmaktadr (Finley, s. 22-23). En ok kopya

edilmi, zerinde allm eserlerden biri olan Homerosun Iliasnn en eski

kopyasndan paralar . S. 1. yzyla tarihlendirilir. Bu eserin en eski eksiksiz

kopyas ise . S. 4. yzyla tarihlenen bir parmen kopyas olan ve bugn

Milanoda bulunan Codex Ambrosianustur.

Papirsten sonra parmen, Antik ada en ok kullanlan yaz

gerecidir. Yunanllarn diphtherai dedikleri ve koyun, kei, dana gibi


16/79

16

hayvanlarn derilerinden yaplan parmenin kullanm zamanla yaygnlam

olup Romaya Malloslu Krates tarafndan getirilmitir (Hunger, s. 322).

Cicero zamannda ok kullanlr hale gelmekle birlikte edebi metinler iin ilk

kez air Martialis (. S. 38/41 101/104 aras) tarafndan kullanld

bilinmektedir (Thompson, s. 29 - 30). Greke metinli parmen

kodekslerinden gnmze ulam en eski paralar . S. 2. yzyla aittir ve

Euripides'ten paralar ierir. Terentius'un ve Vergilius'un eserlerinin

bulunduu nemli parmen kodeksleri . S. 5. ve 6. yzyldan gelmektedir.

Parmen mparator Diocletianus zamannda (. S. 284 - 305), yaz gereci

olarak artk papirsn yerini almt. . S. 372 ylnda stanbuldakiktphaneler iin parmen zerine elli kopya yaptrld bilinmektedir.

Parmenin yaygn bir biimde kullanlmaya balamasyla kitabn ekli

de deiiklie uramtr: Ticari metinler iin rulo biimi kullanlmaya devam

ederken, . S. 2. yzyldan itibaren, zeri balmumu ile kaplanm tahta

tabletler rnek alnarak popler yaynlar iin, ucuz olmas sebebiyle kodeks

biimi kullanlmaya balanmtr. Kodeks biiminde edebi eserler . S. 3 - 4.

yzyllarda hzla artarak grlmeye balam ve Hristiyanln yaylmasyla

tam olarak benimsenmitir.

Antik ada yaz malzemelerini elde etmek ekonomik adan zorluklar

da beraberinde getiriyordu. Malzemelerin elde edilmesi olduka pahalyd. Bu

sebeple mevcut yaz malzemelerinin daha iyi deerlendirilebilmesi iin

nceleri, kullanlm (zerine yaz yazlm) balmumu tabletlerden yaz bir

ak ile kaznarak malzeme, zerine yeniden yazlabilecek hale getirildikten

sonra, tekrar kullanlrd. Bylece bu tr tabletlere palin psesteden

palimpsestos (Greke palin psao / yeniden ovuyorum/andryorumdan

gelmektedir) denirdi. Papirs zerine yazlm yazy ak ile temizlemek bu

yaz gerecinin krlganlk zelliinden tr mmkn olmadndan, yaz


17/79

17

slak sngerle silinerek yaz gereci yeniden kullanlabilirdi (Martialis,

epigram v, 10; Suetonius, Augustus, 85). Bu durumda silip zerine tekrar

yazma ilemi iin parmen, papirse oranla daha uygun bir malzeme olarak

karmza kmaktadr.

Yeni (kullanlmam) bir parmen yaplamad zamanlarda, zellikle

Orta a'da, bir parmen kodeksine yazlm yaz ak ile kaznr, zerine

yeniden bir baka metin yazlrd. Bu ileme tabi tutulmu parmen

kodeksine "palimpsestos" ya da "codex rescriptus" denirdi. Bylece

ounlukla Hristiyan metinleri pagan metinlerini rtm oluyordu. st

rtlen eski metinler 19. yzyln balarnda baz kimyasal yntemler

kullanlarak (rnein amonyum slfat kullanlarak), mor tesi nlar ve

floresan lambalar kullanlarak yeniden okunur hale getirilmitir. Gnmzde

ise palimpsestos metinlerin yeniden incelenmesinde bilgisayarn getirdii

teknik olanaklardan yararlanlmaktadr. Zamanmza kadar ulam

"palimpsestos"lardan en bilineni (Codex Vaticanus, 5757) Cicero'nun de re

publica 'sn iermektedir (Phlmann, s. 8). Plautus'un komedileri bakmndan

nemli bir codex olan Codex Ambrosianus bir "palimpsestos" tur (Phlmann,

s. 8). Euripides'in eserlerini ieren bir "palimpsestos" Kuds'te bulunmutur.

Antikada kitap yaymlamak bugnk anlamndan ok farklyd:

Yazarlar kitaplarn sata sunmadan nce, onlar dier yazarlarn, dostlarnn

ve merakllarn huzurunda okur ve bu kiilerin eletirilerini alrlard. Byle bir

toplantya dostlarn davet etmek iin yazarlar, onlara codicilli denen zel

mektuplar gnderirlerdi. Toplant halka portiklerdeki stunlara aslan

afilerle, yabanclara da libelli denen duyurularla bildirilirdi (Yldz, 1985,

s. 35ten H. Leclercq, Le Livre Dictionnaire dArchologie Chrtienne et de

Liturgie, x/2, Paris, 1931, st. 1768). Henz matbaa bulunmadndan

kitaplarn oaltlmas yazclar tarafndan kopya edilmeleri suretiyle


18/79

18

oluyordu. Kitaplar eitim grm profesyonel yazclar kopya ediyorlard.

Ciceronun arkada Atticusun bu i iin zel olarak yetitirilmi klelerden

oluan bir yazclar grubunun olduu bilinmektedir (Krafft, s. 105). Bu

kiilerin el yazlarnn gzel olmasna nem verilirdi. cretlerini satr saysna

gre alan yazclar dzeltme de yapyorlard. Bir kitab kopya ettirmek isteyen

zengin kiiler, kopya edecek klelerin bakmn kendileri salarlard. Kitabn

sayfalarnn kenarlarna metnin ieriini aklayc ve yazcnn slubunu

belirten aklamalar den kiiler ise yazclardan ayr olarak var olan

eletirmenlerdi. Bir kitabn oaltlmas birden fazla yazc tarafndan

yapldndan, kopya edilen metinlerde yanllarn kma olasl bykt(Plin. epist. v, 72). Bu sebeple metinlerin dzeltilmesi gerekiyordu.

Kitaplar okuyucuya doru, yanlsz bir kopya ulatrabilmek iin, bu ii

kendi dzeltmenlerine yaptryorlard (Cic. epist. ad Attic. x, 53; x, 23, 2;

Mart. epigr. x, 78, 12; Aul. Gell. noct. Att. v, 41; v, 20, 6). Noktalama

iaretleri ve paragraflar dzeltmenler tarafndan hazrlanyordu. Samothrakeli

Aristarkhos (. . 216 - 144) yanlsz kopyalar elde etmek amacyla,dzeltme iin belli sayda iaretlerin kullanlmasn nermiti (Hunger, s.

222). Bu iaretler skenderiyede dzeltmeleri yaplm kopyalarda

grlebiliyordu. lk nceleri metinlerde kelimeler birbirlerinden ayrlmadan

yazld iin, bunlarn okunmas zor oluyordu. Isokrates (. . 436 - 338)

zamannda Attika dzyazsnda cmle sonlarna iaretler konmaya baland.

Attika dramasnda yatay izgiyle belirtilen paragraphos konumacnn

deitiini gstermekteydi (Thompson, s. 58). Noktalama iaretlerinin yaygn

olarak kullanlmaya baland Orta ada ise yazmalarn kopyalanarak

oaltlmas ii manastrlarda bu i iin grevlendirilmi keiler tarafndan

gerekletiriliyordu.


19/79

19

KLASK FLOLOJNN YNTEM / METN ELETRS

Yzyllar boyunca elle yazlarak oaltlm metinlerin, her ne kadar

dikkatli kopya edilmeye allm olsalar da zamanmza hatasz aktarlm

olmalar mmkn deildir. Yazmalar kopya edenlerin kendilerinden

kaynaklanan baz znel sebeplerden dolay hatal kopya edilebilen metinler

zgn metinden uzaklaabiliyor, bozulabiliyordu. Hatal kopyaya sebep olan

etmenleri yle sralayabiliriz: ok sklkla karlalan bir durum, yazcnn

yorgun olmas ve yapt ie kendisini tam olarak verememesidir. Bundan

baka, ounlukla olmasa da gerekleen bir baka durum, metni

iyiletirmesi, dzeltmesi, gzelletirmesi gerektiini dnen yazcnn

tutumundan kaynaklanan durumdur.

Yazclarn hatal kopya etmelerinden tr elyazmalarnda ortaya kan

bozulmalar genel olarak yle sralayabiliriz: Harfleri yanl tanmadan

kaynaklanan tek tek harflerde ya da harf gruplarnda yaplan hatalar;

yazmalarda kullanlan ksaltmalar iyi bilmemekten kaynaklanan bozulmalar;bir kelimenin yerine grn bakmndan aa yukar benzerini, ya da anlam

bakmndan aa yukar benzerini koymaktan ileri gelen bozulmalar;

yazmalarda kelimelerin bitiik yazlmasndan tr, yanl blmeden

kaynaklanan hatalar; bellee dayal yanl anmsamadan kaynaklanan hatalar;

kelime ya da cmlelerin veya bir satrn tekrarndan ya da atlanmasndan

kaynaklanan bozulmalar; vezinli bir metnin bilerek bozulmas; yanl

anlalan dzeltmelerin ya da kenar notlarnn yol at bozulmalar; vezni

dzeltmek iin yaplan giriimlerden kaynaklanan bozulmalar; kelimelerin

yerini deitirmekten kaynaklanan bozulmalar; elyazmas yapraklarnn

deitirilmesinden kaynaklanan bozulmalar; dizelerin ve beyitlerin (ktalarn)

deitirilmesinden kaynaklanan bozulmalar (Willis, s. 49).


20/79

20

Antik ada eserlerin elle kopyalanarak oaltlmas srasnda ortaya

kan hatal aktarmlar sebebiyle bozulan metinler zerinde alarak

yazarnn elinden km zgn metne en yakn metni yeniden kurma ii

bugn metin eletirisinin ura alanna girmektedir.

nl aratrmac A. E. Housman The Application of Thought to

Textual Criticism (PCA 18, 1922, 68=Classical Papers 1058) balkl

yazsnda metin eletirisini kaynaklardaki yanllar bulma bilimi ve bunlar

ortadan kaldrma sanat olarak tanmlar (Delz, s. 53). Metin eletirisi Antik

adan beri srdrlen bir uratr. skenderiyeli airler drt yzyllk metin

aktarma sresinde ksmen bozulmu olarak bulduklar bir Homeros metninin

dilinin, kendi zamanlarndan baka bir zamana ait olduunu ve lehe

bakmndan kendi dillerinden ayr olduunu gzlemlemilerdi. Ayrca

Homerosun eserlerine ilikin metinler nesnel ve edebi problemler de ortaya

koyuyordu: Metinlerde gerek olan gerek olmayandan ayrmak gerekiyordu.

Ephesoslu Zenodotosun (. . 4 - 3. yzyl) farkl kopyalar karlatrarak

hazrlad, Homerosun Ilias ve Odysseiasnn metinleri skenderiyede

ortaya konan ilk eletirili basm olarak kabul edilir. Bu kentin ktphanesinde

byle nemli eserlerin var olan kopyalar toplanr, karlatrlr ve her biri

iin ilk rnek saylacak bir archetypus metin dzenlenirdi. Hatal kopyalarla

ilgili yaknmalara Eski Romada ilkin Ciceroda rastlyoruz (Delz, s. 53).

mparatorluk dneminde Aulus Gelliusun, noctes Atticae adl eserinde, daha

iyi olan kopyalarn aratrlmasndan ve birbirlerinden ayr okuma

yorumlarndan sz etmesinden anlyoruz ki, onun evresinde bu konuda

tartmalar yaplyordu. Antik ada yazlm gramer eserleri ve yorumlar

(rnein Serviusun Vergilius yorumu) uygun iaretlerle ve bir bakma,

szm ona dipnotlarla doludur; bu dipnotlar metnin kendisiyle birlikte

yeniden kopya edilmi olabiliyordu.


21/79

21

Bilginler . S. 8. yzyln sonlarndan itibaren, antik yazarlarn

elyazmalarn derleyip toparlamaya balamlardr; bunlar kendileri kopya

ediyorlar ya da yazdryorlard ve yaymlanmalar ile urayorlard; ancak bu

tr faaliyetlerde de elyazmalarnda kenarlarda yada satr aralarnda yer alan

deiiklikleri not etmekle snrl kalnyordu ve sonraki yzyllarda da bu

uygulama aynen devam etmitir. talyan hmanistleri 14. ve 15. yzyllarda

yaptklar kopyalar tahminlerle doldurmulard; bunlar arasnda bazen, aka

belli olan bir hatann doru biimde dzeltilmesi sz konusu olabiliyordu. 19.

Yzyln bana kadar aratrmac yaynclar daha iyi kopya edilmi

elyazmalar aradlar; ancak farkl yerlerde bulunan malzemenin sistematik birbiimde toplanmas ve snflandrlmas teknik nedenlerden tr mmkn

olamyordu. Buna ramen J. Scaliger, N. Heinsius, R. Bentley gibi sekin

bilginler, bu sre iinde yanllardan yzlercesini sezgisel yeteneklerini

kullanarak gidermeye almlardr (Delz, s. 55). Metin eletirisinin bilimsel

temelleri aka K. Lachmannn Lucretius metniyle (Berlin, 1850) atlmtr.

Yukarda da belirttiimiz gibi, Grek ve Latin yazarlarndan hi birinin

eseri bizzat yazarnn el yazsyla gnmze kadar gelmi deildir. Bu

yazarlarn eserlerini ieren ve gnmze kadar ulaabilmi parmen veya

papirs elyazmalar, eserlerin zgn metninden yaplm ara kopyalardr.

Matbaann olmad alarda kopyalama ileminin elle yaplmas sebebiyle,

bu kopyalarn doruluu, yani zgn metne ne kadar bal kaldklar

kukuludur. Metin eletirisinin grevi, klasik aa ait bir eserin gnmze

ulaan kopyalar araclyla, eserin yazar tarafndan yazlm ama bugn

mevcut olmayan zgn metne, en yakn metni yeniden kurmaktr (constitutio

textus).Klasik a biliminin ok gerekli bir kolunu oluturan metin eletirisi,

konu hakknda mmkn olduka ok okumakla renilebilecek bir ura

deildir. lkin temel ilkeler kavranm olmaldr; ancak gerekli olan ey,

gzlem ve uygulamadr.


22/79

22

zgn metne en yakn metnin yeniden kurulmasnda ilk aama,

kullanlacak malzemenin tamamnn yani traditionun toplanmasdr.

Malzemenin toplanmas iki ayr yolla olur. Buradan, iki tr traditio vardr,

diyebiliriz: 1. Dolaysz traditio: Metnin gnmze aktarld elyazmas,

kodeks ve basl yaymlar dolaysz traditioyu oluturur; 2. dolayl traditio:

Eserin asl yazar dndaki baka antik yazarlar tarafndan, antolojilerde,

kitap zetlerinde eserden yaplm alntlar (bu alntlar eserin yazarnn adn

vererek ya da vermeyerek yaplm olabilir), eserden baka bir dile yaplm

eviriler (rnein Greke bir eserin Latince'ye yada Arapa'ya evirisi), eserin

baka bir dildeki taklidi yada uyarlamas, bunlarn hepsi dolayl traditioolarak adlandrlr. Metin eletirisi yapacak bir aratrcnn ilk yapaca i sz

konusu eserle ilgili dolayl ve dolaysz traditioyu aratrmak ve bunlarn

hepsini toplamaktr. Aslnda en salkls, metni gnmze ulatrm, var

olan btn malzemeyi toplamaktr, ancak uygulamada ortaya kan baz

glkler sebebiyle (kitaplklarn eksik taranmas, zel koleksiyonlara

ulalamamas, eserlerin takma ad tamalar, kodekslerin ba ksmlarnnkaybolmu olma olaslnn bulunmas, v.s.), bunun gereklemesi her zaman

mmkn olmamaktadr. En kolay, ama kolay olduu kadar da en umutsuz

durum, boluk ve yanllar sebebiyle bozulmu ya da zarar grm tek bir

kodeksin (codex unicus) ve zgn metne en yakn metnin kurulmasnda

belirsizlikler ortaya koyan bir traditionun sz konusu olduu durumlardr.

ou klasik a elyazmalar bugn Avrupa ktphanelerinde ya da mze

koleksiyonlarnda bulunmaktadr, ama bazlar da manastrlarda (zellikle

Yunanistan'da) ya da zel ahslarn ellerindedirler ve bazlar da stanbul'da,

Kuds'te ve Amerikan ktphanelerindedir. nemli koleksiyonlar arasnda

Vatikan Ktphanesinin, Floransa'daki Biblioteca Medicea Laurenziana'nn,

Milano'daki Ambrosiana'nn, Venedik'teki Marciana'nn, Viyana'daki


23/79

23

sterreichische Nationalbibliothek'in, Paris'teki Bibliothque Nationale'in ve

Londra'daki British Museum'un koleksiyonlarndan sz edilebilir.

Traditio"nun toplanmasndan sonra, ikinci aama recensiodur.

Recensio, hangi okumalarn en iyi okuma olarak, bir baka deile, zgn

metne en yakn okuma olarak kabul edilebileceini bulmak amacyla, sz

konusus metin ile ilgili elyazmalarnn incelenmesidir. Bu incelemede lt

olarak hatalar gz nnde bulundurulur. Metnin yeniden kurulmasnda

kullanlacak kaynak says oksa, yani traditio yaygnsa, toplanan

malzemenin eletirel bir gzle elemesinin yaplmasyla ie balanr. Bunun

iin collatio yapmak gerekir. Collatio, bir esere ait bir kopyann

doruluunu kontrol etmek amacyla, karlatrma esi olarak kabul edilen

bir yaym ya da bir yazma kopyas ile karlatrma yapmaktr. Bu ilem bir

traditioda bulunan malzemenin tamam iin uygulanr ve her birinde

grlen farkl okumalar kaydedilir. Bu aamada en doru alma biimi

collatio ilemini, sz konusu eseri gnmze ulatran btn kaynaklara ve

eserin tamamna uygulamaktr, ancak almadan ve zamandan kazanmak

amacyla, eserin tamamndan rnek olarak alnacak blmlerle snrl

kalnabilir.

Kopya etme iinde hatalarn ortaya kt ve farkl elyazmalarnn

karlatrlmasnn, deiik okumalar gn na kard gerei modern

bir bulu deildir. Bu gerek nceden de sylediimiz gibi, Antik adan beri

bilinmekteydi. O alarda yeni yaplm bir kopya sadece rnek ald

(exemplar) hali hazrdaki elyazmasyla deil, dier bir elyazmasyla da

kontrol edilerek olas hatalar iin nlem alnrd. Farkl bir okumann olduu

anlaldnda, bu farkl okuma dzeltme yoluyla yeni hazrlanan kopyada

gsterilebilirdi, ya da metnin kenarlarnda kalan boluklarda veya satrlar

arasnda gsterilirdi. Bylece ilkel bir apparatus criticus ile donatlm olan


24/79

24

kopya, baka bir yazcya rnek olduunda, bu yazc drt ey yapabilirdi: 1.

Hem metindeki okumay, hem de metnin kenarlarna yazlm okumay

yerlerinde brakabilir; 2. metindeki okumay koruyabilir ve metnin

kenarlarna yazlm olanlar atabilir; 3. metindeki okumadan hi sz

etmeyerek, onun yerine metnin kenarlarna yazlm olanlar kabul edebilir, 4.

metnin kenarlarna yazlm olanlar metne ve metindekini metnin kenarlarna

koyabilir (West, s. 12 13). Birden fazla rnekten gelen okumalarn bu

birlikte yer allarna contaminatio yani bozulma denir.

Recensiodan (gzden geirme) sonraki aamalar examinatio

(sonular deerlendirme) ve emendatio (dzeltme) aamalardr.

Recensionun sonularnn deerlendirildii ve karlatrlan yazmalarn

birbirleriyle ilikilerini ortaya koyan soy aacnn oluturulduu

examinatiodan sonraki son aama olan emendatio aamasnda tannan ve

saptanan yanllar dzeltilerek zgn metneen yakn olduu dnlen metin

yeniden kurulmaya allr. Btn bu aamalardan elde edilen sonular,

hazrlanan metnin altnda yer alan ve apparatus criticus denen blmde

belirtilir.

Grld gibi ok emek gerektiren bir ura olan metin eletirisiklasik

filoloji disiplininin tek amac deildir, ancak Antik a yazarlarnn bizzat

kaleme aldklar zgn metinlere en yakn metnin yeniden kurulmas ama

edinildii iin, klasik filoloji almalarnn nemli bir kolunu oluturur.

zverili bir almay gerektiren metin eletirisinin ama edindii ey ise ele

ald metnin eletirel basksn hazrlamaktr. Bugn yeryznde antik

yazarlarn metinleri zerinde, halen klasik filolojinin metin eletirisi

yntemleriyle allmaktadr ve yeni eletirili basmlar hazrlanmaktadr.


25/79

25

Filolojinin / Klasik Filolojinin Tarihesi

Modern diller filolojisi ve bugn anladmz anlamda filolojinin tarihi

ok eskilere kadar uzanmamaktadr. Bilimsel anlamda filoloji ksa bir

gemie sahiptir. Modern anlamda filolojinin tarihi 19. Yzyln balarna

kadar geri gitmektedir. Bilimsel nitelikte filolojik almalarn varlndan

antik alarda sz edilemeyecei gibi, bu trden almalar ortaada hatta

yeniada bile mmkn olmamtr. nk yenialara gelininceye kadar bat

kltr dnyasnda yalnzca Latince ve Greke yksek bir edebiyat, bilim ve

sanat dili sayldndan ve edebi kltre sahip kiiler yaayan milli dilleri

bilimsel bir biimde incelemeye deerli bulmadklarndan, bugn yaamakta

olan ve kltrel bir ilevi olan modern dillerin milli edebiyatn taycs ve

milli varln ifade arac olarak deer kazanmas ancak yenialarda

gereklemi ve filolojinin bilimsel bir nitelik kazanmas da bundan sonra

olmutur20.

Bilimsel nitelikte olmamakla birlikte filoloji ve filolojik almalarn,antik alara kadar uzandn yine de sylemek gerekir.

a.

skenderiye ncesi Dnem

Klasik filoloji almalarnn bir anlamda antikada baladn

syleyebiliriz. Aristotelesten (M 384-322) ok nceleri de Yunanistanda

dil ve edebiyat konular ile uraanlar, devlet, din konularnda, iir, hitabet

zerine, sanatn dierkollaryla ilgili olarak konuanlar vard. lk aratrmalar

M.. 6. yzylda Ionia dnrlerinin Homeros (M 850 civar) ve

Hesiodosu (M 750-650 civar) dilsel adan incelemeleri ile ortaya

kmtr. Rhegionlu (Gney talyada) edebiyat eletirmeni Theagenes (M

6. Yzyl), yasa koyucu devlet adam ve air Solon (M 638-558) ve Atinal

20Prof. Dr. Burhanettin Batman, Filoloji lminin Tarihine Toplu Bir Bak, Alman Dili ve Edebiyat

Dergisi, Say I, 1955, (s. 33-59), s. 33.


26/79

26

devlet adam Peisistratos (M 6. yzyl) zamannda Homerosun destanlarna

ve byk trajedi airinin trajedilerine ilikin metinleri tespit etmek iin

Spartal yasakoyucu Lykurgos tarafndan gsterilen abalar bilinmektedir.

Filoloji almalarnn Helenistik dnemde(antik Yunanistann ve dou

Akdenizin tarihinde Byk skenderin M 323te lmnden, Romada

mparatorluun kurulmasna temel oluturan Actium Savana (M 31)

kadarki dnem, bu dnem Grek kltrnn Avrupa, Asya ve Afrikada etki

ve gcnn dorua ulat a), kurulan skenderiye ktphanesindeki

bilimsel almalar kapsamnda ciddi anlamda baladn sylemitik. Ancak

filolojinin bir kolu olan dil ve gramer zerine dnme ve bu alandaki

almalar Helenistik dnemden ok nce balamt.

ok eski alarda insanlar konutuklar dilin tanrsal bir kkeni

olduuna, dilin tanrnn insana verdii nimetlerden biri olduuna inanrlard.

Tevratta Adem, Tanrnn yardmyla yaratklar adlandrmt; Hindulara gre

dili Tanr ndra, skandinav mitolojisine gre, alfabeyi bulan Tanr Odinyaratmt. Dil stne yaplan en eski yorumlardan biri yine Tevratta yer alan

Babil Kulesi yksdr: nsanlar Babilde Tanr katna ulaacak ok yksek

bir kule yapmna giriirler. Tanr insanlarn bu kstahln cezalandrr:

Kuleyi ykmakla kalmaz, insanlarn dilini de kartrr. yle olur ki kimse

birbirini anlayamaz duruma gelir. Babil kenti farkl dillerin konuulduu bir

yerdir. Farkl diller konumak demek birbirini anlamamak demektir. Tanrnn

insanlara verdii en byk ceza da birbirini anlamamak yani iletiimin

kopmas olmutur. Bu sylence bize gstermektedir ki insanlar ok eski

zamanlardan beri iletiimin yaamsal neminin ve dilin iletiim ilevinin

bilincindeydiler. nsanlar hep tm varlklarn birbirini anlad, eskilerde

kalm bir altn ann dn kurmulardr. [Fatma Erkman-Akerson, Dile

Genel Bir Bak, stanbul:2000, s. 36-37].


27/79

27

nsanlk tarihinde her dnem yada her uygarlk, dili kendi dnce

yapsna, inanlarna, ve bilgisine kout olarak farkl biimlerde ele almtr.

Dille ilgilenmenin tarihi hakknda ancak yazl kaytlara baklarak bir fikir

edinilebilmektedir. Dilin incelenmesi yaznn ortaya kyla balamtr,

diyebiliriz. Yazbir doal dilin grafik iaretleri yardmyla gereklemesi

yada tasarmdr. nsanolu nce sesler karm, yani konumu, sonra

yazmtr. Sesten simgeye gei insan zekasnn benzersiz bir etkinlii,

insann evriminin binlerce yllk serveninin rndr. Szn zaman iinde

gerekleip yine zaman iinde kaybolmasna karn, yaz uzam iinde

gerekleir. Uzamsal bir destee sahip olduu iin de kalcdr. lk kaytlarEski Msra aittir. Eski Msrllar dilin kavram ve szck birimlerine inerek

her kavrama karlk gelecek bir izim retmilerdi. Eski Msrllardan ok

sonra (M 1200-1000) Fenikeliler ses birimlerine hecelere, sonunda

nszlerden oluan alfabeye ulat. Onlardan sonra Eski Yunanllar bu

alfabeyi alarak nl harfler eklediler. Pek ok dilin konuulduu

Mezopotamyada zellikle Babilde uygulamaya ynelik olmakla birliktedille ilgili almalarn yapld bilinmektedir. Babilde egemenlik Akadlara

getikten sonra, kent halknn nceden konutuu Smer dili yok olmam,

siyasi stnlk elde etmekle birlikte Akadlar Smer dinini ve dini trenlerde

kullanlan bir dil olarak Smer dilini de benimsemilerdi. Mezopotamya ticari

bakmdan da ok canl bir blgeydi. Bylece ok dillilie sebep olan bir etken

oluyordu, ticaret. Bunun sonucunda bu blgede ilk szlkler, zellikle

tccarlarn iine yarayacak szlkler yazld, deiik dillerdeki ad ve fiil

ekimleri ve szck trleri saptand. Dil zerine bilinen en eski aratrma ve

incelemeler eski Hinde ve Eski Yunana kadar geri gitmektedir. Eski

Hintteki almalar zellikle Sanskrit dinsel metinlerinin doru okunmas,

zamann andrmasndan korunmas amacn tayordu. Brahma dininin

kutsal metinleri olan Vedalar zaman iinde anlalmaz olmulard. Dinsel


28/79

28

trenlerin yerine getirilmesinde bu tr metinlerin doru olarak anlalmas

gerektiinden, bunlarn dili hem inceleniyor hem de retiliyordu. Eski

Yunanllar dile 5. yzyldan balayarak felsefi adan yaklamlardr ve

onlarn felsefi yaklamnn zn physis ile nomos, yani doa ile

uzlam kartl oluturmutur. Homeros destanlarnn dili zamanla deitii

iin, bu iirlerin gelecek kuaklara yanlsz ve doru bir biimde aktarlmas

amacyla dil kurallarnn saptanmas gerekiyordu. Bylece Eski Yunanda ilk

dil almalar balam oluyordu.

Bir dili doru konumay ve yazmay reten dilbilgisi, bunun iin

kelimelerin ekillerini ve cmle iindeki durumlarn inceler. Dilbilgisi her

eyden nce bir dili, zellikle bir yabanc dili renmeye hizmet eder. Bunun

iin deo dilin kurallarn ve zelliklerini inceler. Dilbilgisinin ortaya kmas

iin ya yabanc dil renmek byk bir ihtiya halini almal yada herhangi bir

sebeple ana dil insan hayatnda nemli bir rol kazanmaldr. Eski

Yunanllarda yabanc bir dil renmek ihtiyac yoktu. Baka dillerin varln

kabul eden Eski Yunanllar bunlara deer vermiyor, yabanclar kularn rast

gele t gibi bo sesler kardklar iin ku t anlamna gelen

barbar kelimesi ile niteliyorlard [Fatma Erkman-Akerson, Dile Genel Bir

Bak, stanbul:2000, s. 38-39]. Din ile sz arasndaki ilgi pek ok toplumda

olduu gibi Eski Yunanllarda da nemliydi. Eski Yunanllarn dncesine

gre, byk tanrlar arasnda bir logos yoktu, ancak yine de daimones

trnden, insan yaamnda iyi ve kt etkileri olan tanrsal bir logosun

varln kabul etmilerdi. Logos denen daimon ruhlar alt-st eder,

devletleri deitirir, ordular sevk eder, insanlara saadetler ve felaketler

getirirdi. Sofistlerden Gorgias ( 483-374) logosu ok kk ve grnmez

bir varl olan, ancak tanrsal iler baaran, hakim bir kudret olarak

betimlemitir. Szn kutsal ve yar tanrsal bir varlk olarak kabul, dorudan

doruya dil ve gramer almalarna yol amtr. Zaman iinde halk


29/79

29

meclislerinin ve mahkemelerin faaliyete gemesiyle dile nem veren iki unsur

daha ortaya kmtr. Bu gelimelerin bir sonucu olarak bir taraftan logos

denen daimonun kudreti, dier taraftan szn ne olduu zerindeki felsefi

merak, nc olarak da halk meclisleri ve mahkemelerin faaliyetleri Eski

Yunanllar dil zerinde youn almalara sevk etmitir. Bununla birlikte bu

almalar daha ok felsefe ve retorik ynnde olmu, Eski Yunancann

grameri bakmndan ancak snrl gelimelere yol amtr.

Eski Yunanda dil zerine yaplan almalar iki ayr koldan ilerlemitir:

1. dilin doas ve orijini zerine felsefi tartmalar dorultusunda, 2. metin

eletirisinin ve Greke renmenin dourduu pratik ihtiyalar

dorultusunda. Grek filozoflar iin dil bir olaydr ve onun nelii zerinde

dnlmelidir. Kelimelerin asl nedir? Doadan yada doal bir temelden mi

gelmilerdir, yoksa sadece insanlar tarafndan m oluturulmulardr? Hemen

btn filozoflar bu sorularn yantn aramlardr. lk filozoflarn eserleri

gnmze ulamad iin onlarn bu sorular zerine dncelerini ayrntl

olarak renemiyoruz; ancak zamanmza ulam cmle krntlarndan

anlaldna gre, dilin kayna konusunda Herakleitos ve Demokritos kart

iki gr temsil etmekteydiler.

Herakleitosa (.. 521-486) gre doada kartlar arasnda bir dzen, bir

ahenk bulunmaktadr. Ruh doadaki dzeni grr ve onu diliyle ifade eder.

Grlen dzen ile ifade edilen dzen ayndr. Her ikisi de logostur. Logos

btn insanlar iin ayndr. Doa daima deiir, ama logos ayn kalr.

nsanlar doann logosunu renmelidirler. Logosun ifadesini dilde

grmek mmkndr. yleyse dil incelenmelidir. Bu dnceden hareketle

Herakleitos kelimelerin doal bir kayna olduuna ve doadaki devaml ve

dzenli ak yansttklarna inanmt. Herakleitos gnmze kalan


30/79

30

paralardan anlald zere, kelimelerin etimolojik temellerini bu bakmdan

incelemi ve onlarda srekli ak gsteren bir kurulu grmtr.

Demokritos (.. 460-370) da dil ile yakndan ilgilenmiti. Bunda belki

de ok seyahat eden ve dolaysyla yabanc kavimlerin dilleriyle sklkla

temas eden bir kii olmasnn etkisi vard. Geometri renmek iin Msra

din adamlarnn yanna gitmi, Pers lkesinde Khaldaiallarn yannda ve

Kzldenizde bulunmutu. Hindistanda plak sofistlerle bulumu,

Etyopyaya gitmiti. Demokritos fizik ve ahlak alanlarndan baka matematik

ve temel eitim konularyla da ilgileniyordu; sanat konularnda da

deneyimliydi. ok deiik konularda yazlm ok saydaki eserlerinin

arasnda dil ile ilgili olanlar da bulunmaktayd. Demokritos kelimelerle ve

isimlerin varlklara nasl verildii problemi ile uram olmalyd. Platonun

Kratylos diyalogunda Hermogenese savundurttuu grn Demokritosa ait

olduu tahmin edilmektedir. Her eyin asl atomlardan ve boluktan

ibarettir, diyen Demokritosun, sz doaya mal etmeyecei

dnlmektedir. Bunun yan sra, bir gre gre de, Demokritosun

kelimelerin, aslnda varlklarn hayali yada kopyas olduu, ancak sonradan

rastlant sonucu yada insanlar arasnda bir anlama sonucu deitii fikrini

savunduu da ileri srlmektedir. Demokritos harf iin grama, kelime iin

rhema ifadelerini kullanm olmasnn ve fonetik konusunda alm

olmasnn dnda herhangi bir gramer gr ortaya koymamtr.

Greklerde gramer konusunda gerek anlamda analizler ve

snflandrmalar .. 5. yzyln sofistleriyle balamtr. Sicilyada .. 5.

yzylda tiranlarn kovulmasyla halk, ellerinden alnan tarlalarn geri almak

iin mahkemelere komutu. Grlecek davalar oalnca, Koraks ve Teisias

adnda iki kii bu davalar savunma tekniini gelitirip bir ynteme

balayarak bir bilgi kolu haline getirirler, bunun adna da retorik denir


31/79

31

(Cicero, Brutus, 12,46; Aristoteles, rhetorika 2,24). Sicilyann banda

bulunan diktatrler (tyrannoi) askerlere datmak amacyla halkn

topraklarna el koyup bir ksm toprak sahibini de srgne gndermilerdi. Bu

olaylar ayaklanmalar ve karklklar da beraberinde getirmi ve diktatrler

de kovulmutu. Bir sre sonra halkn topraklarna yeniden kavumasn

salamak iin, banda hukuk bilgisinden yoksun, ancak eski olaylar

anmsayanlarn yada anmsadklar varsaylanlarn bulunduu halk

mahkemeleri kurulmutu. Bu mahkemelerde grlen davalar srasnda, halkn,

konuma yetisini kullanarak hakkn savunmasnn ve doru olana en yakn

ekilde konuann jri yelerini etkilemesinin, eitli altrmalarlakonumann retilebilirliinin ortaya konmas sonucunda byle bir retimin

ncln ilk olarak Agrigentumlu doa dnr Empedokles (i.. 492-

432) stlenmiti ve kurduu gelenei rencisi Koraksa ve onun da rencisi

olan Teisiasa aktarmt. Syrakusail bu iki retici de yazdklar el

kitaplaryla (tekhnai) rhetorica sanatnn ilk kurallarn belirlemi ve

kurduklar okulla da bunlar genlere retmilerdi. Koraks daha ok siyasiretorikle uramt ve retoriksel konumann nsz, mcadele ve sonsz

olmak zere blme ayrldn kabul ettirdii grlmektedir. Teisias ise

daha ok adli retorikle uram ve adli konumann blmlerini giri,

anlatm, ikna ve sonsz olmak zere drt ksmda ele almt. Retorik

insanlara iyi konumasn, bir dnceyi iyi savunmasn reten yararl bir

eydir. Demokratik yaamn gelimeye balad Grek kent-devletlerinde iyi

konumak, karsndakini ikna etmek nemli bir meziyettir. Bu bakmdan

retorik reten eiticilerin verdikleri dersler de deer kazanr. te bu

eitmenler sofistlerdi. Konular konuma olan sofistler dolaysyla dille

urayorlard. Bylece kent-devletlerindeki bu yeni durum dilin incelenmesi

ve grameri zerinde allmas iin uygun bir zemin hazrlam oluyordu.


32/79

32

Bylece gramer kavramlarnn ilk ortaya k sofistlerin sayesinde olmutur.

Bunlarn banda Protagoras ve Prodikos gelir.

Abderal Protagoras (.. 481-411) .. 5. yzyln sofistlerindendi. Dil

ve slup zerinde alan .. 5. yzyl sofistleri kendi ilerinde iki okula

ayrlmlard: Leontinili (Sicilyada) Gorgias gibi Sicilya okuluna mensup

olan sofistler dilin gzelliine nem veriyorlard ve iire yaklaan bir dzyaz

slubu gelitirmilerdi. Protagorasn ve Prodikosun temsil ettii Yunanistan

sofistleri ise dilin dzgnlne ve doruluuna nem veriyorlard ve bu

sebeple de dil incelemeleriyle daha fazla ilgileniyorlard. Yanlsz bir dil

kullanabilmek iin kurallar oluturmak gerekiyordu. Bylece dili gramer

bakmndan ilk kez inceleyen ve gramerin temellerini kuran Protagoras

olmutur. Protagorasn eserleri kaybolduu iin, onun gramer konusundaki

yeniliklerini tam olarak bilememekteyiz. Ondan ve grlerinden sz eden

baka yazarlardan renilen bilgilere gre, Protagoras isimlerin cinslerini

erkek (anrena), dii (thelea) ve eya (skeue) olmak zere e ayrmt (Arist.

rhetorika 3,5,5). Diogenes Laertiustan rendiimize gre, Protagoras

fiillerin zamanlarn saptamtr, ayrca cmleyi (yada sz) de drde

ayrmtr: dilek, soru, yant, buyruk. Protagorasn zamannda sz blmlere

ayrma abas o zamann gramer almalarnn banda gelmekteydi.

Protagoras ortaya koyduu drtl blmlemenin doru bir biimde

kullanlmas konusunda da titizlik gstermiti. Aristotelesten rendiimize

gre (poetika, 19,8) Homerosun bir cmlesini eletirerek Musalara hitap

ederken dilek eklini kullanacak yerde emir eklini kullanm olmasn bir

dklk sayarak eletirmiti.

Sokratesin (M 470-399) ada sofist Keoslu Prodikos da szn

doruluu zerinde durmu, dil ve kelimeler, zellikle de e anlaml kelimeler

(synonimiae) zerinde durmu ve e anlaml kelimelerin anlamlar zerinde


33/79

33

ince ayrmlar yapmtr. Dolaysyla mantki dncelerin ak seik

ifadesinde ve ayrmnda iyi bir altrma olan sinonimler zerine almalarn

kurucusu olarak Prodikos kabul edilir.

Kaynaklardan elde edebildiimiz bilgiler nda diyebiliriz ki gerek

Protagoras gerekse Prodikos Greke birok szcn kapsad ift anlaml

ifadelerin kullanmyla da uramlar ve buna paralel olarak da kelimelerin

doru kullanlmasna zel bir ilgi duymulard. Protagorasn doru konuma

tarz konusunda daha ok uygulamaya ynelik bir ilgisi vard. Protagoras

dilbilgisiyle sistemli bir biimde zellikle uramken, Prodikos retoriksel

bir konumann blmlerinin her birinin iermesi gerekenzel nitelikleriyle

uramt. Daha gz pek ve yeniliki olan Protagoras, Diogenes

Laertiustan (MS 3. Yzyl) rendiimize gre (9,51) btn eylerde

birbirine ters den iki etkenin var olduunu retiyordu. Bu sav

demokrasinin destekledii kart grn temelini atmtr ve diyalektik bir

yaklamn da yolunu amtr (Thedorakupulos, Antik Retorie Giri, s. 9).

Yaad yllar .. 5. yzyl Sofistleriyle aa yukar ayn zaman

dilimine rastlayan Sokrates (.. 470-399) [Prof. Dr. Ahmet Cevizci,

Sokrates, stanbul: Say Yaynlar, 2006] bat felsefesinin ve zellikle de antik

Yunan felsefesinin bir kilit ismidir, eski Yunan felsefesi iinde adeta bir

dnm noktasdr, diyebiliriz. Eski Yunan felsefesi onun ismi kullanlarak

snflandrlr: yle ki, Ondan nce yaam ve doa felsefesiyle uram

btn filozoflar iin Sokratesten nce gelenler anlamnda Presokratikler

denmektedir. Sokratesten sonra gelen btn Yunan filozoflar da onun

dorudan yada dolayl olarak rencisi olma anlamnda Sokratikler olarak

adlandrlrlar. Felsefeyi gkyznden yer yzne indiren, doa felsefesi veya

soyut ve speklatif bir felsefeden somut ve pratik bir felsefeye dntren

Sokrates etiin (ahlak felsefesinin) ve politika felsefesinin kurucusuydu.


34/79

34

Felsefenin nasl ve ne iin olmasnn gerektii ile ilgili standartlar koymutu.

Yaam boyunca felsefeyle uram olan Sokrates ardnda yazl hibir ey

brakmamt. Yazl szn insan zihnini tembelletirdiine, zihinlerden

kolayca uup gittiine inanyordu. Onun dncesine gre, ahlaki eylemle,

ahlaki erdemlerle ve insan yaamnn amacyla ilgili bilgi uup gitmesine izin

verilmeyecek kadar nemli bir bilgiydi; kattan renmek yerine bu bilgiyi

kiinin kendi bana aratrp kendisine mal etmesi gerekirdi. Sokrates

yaamla ilgili grlerini felsefi metinlerle ifade etmek yerine, grlerinin

anlald ekliyle bakalar tarafndan yazlmasna izin vermiti. Bylece

onun en dikkatli ve en mkemmel rencisi Platon Sokratesin tartmalarnve felsefi sohbetlerini batan sona dikkatle ve cokulu bir hayranlkla dinleyip

kayda geirmi ve bir btn olarak ilemitir. Sonuta ortaya kan Platonik

diyaloglar felsefe alannda bugn tam olarak sahip olduumuz ilk eserler

btn olmutur.

Kendisi bir sofist olmayan Platon (.. 427-347) sofistler gibi, pratik bir

amala hareket ederek dilin yasalarn zmeye almyordu. Dilin ne olduu

konusu filozoflar arasnda nemli bir problem olduu iin, Platon da bu

problemi ele alm ve Kratylos diyalogunda incelemiti. Dilin insanlar

tarafndan m yaratld ve onlar arasndaki anlama ile mi ekil ald, yoksa

bu dncenin tersi olarak dilin aslnn doada m olduu ve kelimelerin

doann ve eyann etkisi ile mi ekil ald ve bylece eyay yanstt

eklindeki iki ayr grn tartlmas Kratylos diyalogunun konusunu

oluturur. Platon bu iki ayr gr gzden geirirken, grameri ilgilendiren

baz nemli bulular da ortaya koymutur.

Platonun rencisi olmak iin Atinaya gelen Aristoteles (.. 384-322)

antik Yunan felsefesinin son byk dnr olarak kabul edilir. Eserlerinin

byk bir ksm kelimeler, cmleler, kyas (tasm / syllogizm), sz ve hitabet


35/79

35

sanat, iir sanat konularyla ilgili olan Aristoteles iin dil nemli bir

konuydu. Dil ve kelime denen varl bamsz olarak ele alp kelimeyi

unsurlarna ayrmtr. Aristoteles kelimeyi bir ses btn sayarak en kk

paradan en geni sz yapsna doru ilerleyecek ekilde bir dnce tarz

gelitirmitir. Onun yntemi gramerden ziyade felsefeden domu bir

yntemdir. Aristoteles bu tarzda dnrken tam eklini almam dahi olsa

baz temel gramer kavramlarnn da ekillenmeye balad grlmektedir.

(Kategoriai, Tekhne Poietike, Rhetorike)

Aristotelesin rencisi olmu olan Byk skenderin .. 334teki Asya

seferiyle balatm olduu ve .. 30 ylna kadar sren Helenistik dnemde

yeni bilim ve siyaset merkezleri kurulmutu. Bunlardan skenderiyede

kurulan ve Mousaion denen akademinin ve ktphanenin almalar

hakknda daha nceki derslerimizde bilgi vermitik. Ksaca anmsarsak sz

konusu akademide daha ziyade edebiyat ve dil almalar gelimiti.

Eserlerin byk bir koleksiyonunun toplanm olduu bu merkezde eski

metinler, zellikle de kopyalar arasnda ayrlklar bulunan Homeros

metinleri, dilleri incelenerek aklamal ve eletirili ekilde yeniden

yaynlanyordu. Pers, brani, Msr ve Asur dillerindeki kitaplar zellikle de

kutsal kitaplar Grekeye evriliyor ve bylece dillerin kaynamas, eski

Yunanca zerindeki almalar dil ve gramer almalarn da tevik etmiti.

Atinann bir ehir devleti olarak gcn kaybetmesi ve buradaki

dnce ve edebi yaamn duraklamasyla birlikte Grek kltr bir baka

corafyada, skenderiyede, Ptolemaios slalesinin kurduu kitaplkta bir

araya gelmi ve Klasik filoloji antik ada en parlak zamann skenderiyede

kurulan Mousaionda gerekletirilen faaliyetler erevesinde M.. 3./2.

yzylda yaamtr. Bir tr akademi olarak nitelendirebileceimiz bu kitaplk

ve aratrma merkezinde alan bilim adamlarnn balca grevi Grek


36/79

36

edebiyatnn eski eserlerini bilimsel bir biimde incelemekti, Bu kitaplkta

toplanan antik kitap rulolarnn ilk sayfalarnn ou kez kaybolmu olmas,

eserlerin slubu ve ieriine dayanlarak yazarlarnn, yazarlarn yaamlarna

ilikin bilgilerin, eserlerin kaleme alnma zamanlarnn belirlenmesini

gerektiriyordu. skenderiye kitaplnda alan bilginler pinakes denen

sistematik kataloglar dzenlemiler; eitli yazarlarn eserlerini ait olduklar

alanlara gre snflandrmlar (bu snflandrmaya canones denir); sylence,

ataszleri vsden oluan koleksiyonlar oluturmulard. Ktphanecilikleilgili

grnen bu tr almalarn yan sra skenderiye kitaplnda ayrca tek tek

edebi trlerin tarihleri de yazlmt. Ak olmayan eserler ortaya karlmve eski kitaplarda bulunan, az rastlanr trden kelimeler aklanmaya

allmt. te yandan, mevcut elyazmalar arasndan doru kopyalar yanl

kopyalardan ayrt etmek, Homeros ve Hesiodos bata olmak zere lirik,

dramatik airlerin eserlerini, dzyaz olarak eserler vermi yazarlarn

metinlerini tayin ve tespit etmek, zaman iinde eskimi olan dilleri zerinde

biimbilgisi (morfoloji) ve cmle bilgisi (syntaks) bakmndan incelemeleryapmak, anlalmas g olan ksmlarn aklamak ve yorumlamak bu

ktphanede yaplan almalarn kapsamnda gerekletirilen faaliyetlerdi.

Bylece philologos kavram eletiri (kritik), yorum (hermeneutik) ve gramer

alanlarnda almalar yapan ve sonradan grammaticus olarak adlandrlacak

olan ve edebiyat dostu, sz merakls bilginler snfnn ad olmutur.

skenderiye ve Mouseion

skenderiye (Alexandreia) Antik ada Dou Akdenizin en nemli

kentlerinden biriydi. Dou ile Batnn karlat, bir birleim oluturacak

ekilde birbirine kart, o zamann dnyasnn birbirinden farkl btn bak

alarnn, yorumlama biimlerinin bulutuklar yerdi. Bu zellii ile sadece

Dou Akdenizin deil, dnyann en byk ve nemli kentiydi. Byk


37/79

37

skenderin 334teki Asya seferiyle balayp Romann 30 ylnda

Msr ele geirmesine kadar sren ve Helen kltrnn kendi topraklar

dna karak doudaki lkelere yayld ve bu yaylmann sonucunda Dou

ile Batnn karlkl ilikiye girdikleri dnemi ifade eden Helenistik dnem

deyii ilk kez J. G. Droysen tarafndan kullanlmtr. Edebiyat ve kltr

dnyasnn merkezi olan Atinann yerini alarak Helen kltrnn yzyl

boyunca bakentliini yapan skenderiye kentinden dolay bu dneme

skenderiye dnemi de denmektedir.21skenderiye byle bir ans nasl elde

etmiti? Byle bir ans ilkin tabi ki, coraf konumu ile elde etmiti. Coraf

konumun elverili oluunu kefeden Mekedonya Prensi Byk skenderin(Alexandros) kentin ykseliindeki pay kukusuz bykt. Byk

skenderden sonra ise kentin kalknmasnda ve zellikle de kltr alannda

gelimesinde bara ve kltre nem veren kiilikleriyle skenderin en

gvenilir danmanlarndan I.Ptolemaios Soterin ( 305-285) ve onun ardl

II. Ptolemaios Philadelphosun ( 284-246) katks ok nemliydi. Her iki

Ptolemaios da, skenderin etkisi altndaydlar ve onun kltr politikasnntakipisi olmulard.

Byk skenderin kendi ismiyle kurduu pek ok kentten ilki olan s-

kenderiye, 331 ylnda Nil Irmann bat aznda Pharos kanal ile

Mareotis gl arasnda uzun bir kara eridi zerinde kurulmutu. Nikomedial

Arrianos, Byk skenderin dou seferlerini kaleme ald ve yedi kitaptan

oluan Anabasis adl eserinde onun bu kenti kurmaya karar veriini yle

anlatmaktadr:

Kanobosa22varnca Mareia23gln geerek bugn kendi adyla anlan

Aleksandreiaya geldi. Buras ona zamanla geliip byyecek bir ehir

21G. elgin, rneklerle Helenistik a iiri, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2000, s. 7.

22

skenderiye ehri kurulmadan nce nemli bir ticaret ehri olan Kanobos, skenderiyeden sekiz saatlikuzaklkta Nil rmann en batdaki aznn denize dkld yerde bulunuyordu.


38/79

38

kurmaya pek uygun grnd. Bu ie girimeye heveslendi, ehrin plann

kendisi dzenledi, pazar yerinin nerede kurulacan gsterdi. Helen tanrlar

ve Msr Isisi24iin tapnaklarn saysn, yaplacak kale duvarnn geniliini

tayin etti. Bu mnasebetle kurbanlar sundu ve bunlarn hepsi de uygun

dt.25

skenderin kenti kurduu alan Nil rmann deltasnda, rman azla-

rndan birinde, eskiden deniz korsanlarnn yuvaland, balklarn ve

obanlarn yaad bir yerdi; belki de yabanclarn rahatszlk vermelerine

kar oluturulmu ileri bir karakol niteliindeydi.26 Antik kaynaklarda ad

Rhakotis27 olarak geen bu yerin belirgin bir biimde doal liman olma

zellii yoktu; ancak Byk skender, kydan birka mil uzaklkta bulunan

Pharos adas sayesinde buraya mkemmel bir liman kurulabileceini

grmt.28Bir kireta katman olan Pharos adasnn etraf kum ile ve Nil

rmandan gelen alvyon tabakas ile evriliydi.29Antik kaynaklarda Pharos

adasndan ilk kez Homeros Odysseiadestannda yle sz etmektedir:

ok dalgal denizin iinde bir ada vardr,

Msra yakn, Pharos derler adna,

Msr toprandan uzakl

Bir gnde alaca yol kadardr

23evresinde balarn, hurmalklarn bulunduu, papirs yetitirildii Mareia gl 55 km. uzunluunda ve 28

km. geniliindeydi.24

Msr mitolojisinde Osirisin kzkardei ve kars olan ay tanras.25

Arrianos, skenderin AnabasisiI, 3, 1, 5, ev. Hayrullah rs, stanbul 1945, s. 122.26

E. A. Parsons, The Alexandrian Library. Glory of The Hellenic World, New York: Elsevier Publishing

Company, 1967(3), s. 53.27Bkz. Strabon, GeographiaXVII, 1, 6; Pausanias, V, 21, 9.28

A. Bonnard, Antik Yunan Uygarl: Euripidesten skenderiyeye, Cilt 3, ev. Kerem Kurtgz, stanbul:Evrensel Basm Yayn, 2004, s. 212.29

P. A. Clayton ve M. J. Price, Antik Dnyann Yedi Harikas, ev. Betl Avun, stanbul: Homer Kitabevi,1999 (2.bas.), s. 135.


39/79

39

Koca karnl bir geminin,

Pupadan sert bir yel eserse.30

Byk skender, Pers ordusunu bozguna urattktan sonra 332 ylnn

sonbahar-k aylarnda Msra varmt. Son yerli firavun Otuzuncu Ha-

nedandan II. Nektanebonun ardndan girmi olduu Pers egemenliinden

Msr kurtararak zgrlne kavuturmutu. Memphisten Kanobosa

giden Nil rmann bat kolu boyunca, bat lndeki vahalara doru

Rhakotis zerinden ilerleyen skender, Pharos adasnn karsnda kendisine

elverili grnen Rhakotiste kent kurmaya karar verdiinde, bu kentinplannn nasl olaca konusunu da belirlemiti. O zamann yeni ortaya kan

ehircilik gereklerine gre kurulacak olan kente, kydan Pharos adasna bir

mendirek ina edilerek ift liman yapld. na edilen bir kilometrelik

mendirek ile koy iki limana ayrlyordu.Doudaki liman sava liman, tersane

ve hkmdarn zel liman olarak kullanlyordu. Batdaki ikinci liman ise

ticaret limanyd. Limanlar ayran mendirekte alan iki aklk bir limandandierine geii salyordu. Byk skenderin tasarlad bu ifte liman

Helenistik dnemde sonradan kurulan birok kente rnek oluturmutur.31

Cesur grleriyle tannan kent mimar Rhodoslu Dinokrates kentin genel

plann hazrlamakla grevlendirilmiti.32 Dinokrates Msr seferi srasnda

Byk skendere elik etmiti. skenderin grevlendirdii bu mimar

tarafndan planlar hazrlanacak kent, Makedonyal komutann, halklar

arasnda ayrm gzetmeden herkese sunulan uygarln kalc olaca inancna

kout olarak, Dou ile Bat arasndaki ticaretin, sanatn ve bilimsel

almalarn merkezi olmalyd.

30Homeros, OdysseiaIV, 354, ev. Azra Erhat, A. Kadir, stanbul: Can Yaynlar, 2004 (15. bas.), s. 84.

31

A. Bonnard, a.g.e., s. 213.32Vitruvius, de architecturaII praefatio


40/79

40

Dinokratesin, Miletoslu Hippodamosun bir yzyl nce icat ettii z-

gara kent plannn en son ilkelerine uygun olarak hazrlad plana gre,

skenderiye kenti merkezde kesien ve biri dou-bat dorultusunda, dieri

kuzey-gney dorultusunda olmak zere iki anayol ile drde ayrlyordu.

Kuzey-gney dorultusundaki ana yol da aalkl iki geni yolla ikiye

ayrlyordu. Birbirine kout ve dikey olarak planlanm olan sokaklar olduka

dard. Antik an sonuna doru yaklak 100 kilometrekarelik bir alan

kaplayan skenderiye kenti tmyle tatan ina edilmiti.

skenderiye kendi zamannn en kalabalk kentiydi. Kuruluundan elli yl

sonra kentin nfusu yaklak olarak yz bine ulamt. Bu nfusla

zamannn en byk kenti saylan skenderiyenin, Hristiyanlk dneminin

balangcnda nfusu bir milyondu. Kentin nfusundaki olaanst artn

sebebi, kukusuz coraf konumu sebebiyle skenderiyenin Akdenizdeki

ticaretin odak noktasnda bulunmasyd. Dou ile Bat arasnda bir ithalat-

ihracat merkezi olmasnn yan sra baz ticar metalarn retimi de

yaplyordu, skenderiyede. Cam yapmna elverili zengin kum yataklarnn

bulunuu bu kentte retilen camlar d piyasada ok deerli klyordu.33

Bundan da nemlisi Msrn zellikle de skenderiyenin papirs retimini

elinde tutuyor olmasyd. Nil deltasnda yetitirilen papirs34 bitkisinden

yaplan yaz gereleri Msrda ok eski alardan beri kullanlrd. Antik

an en nemli yaz gereci olarak S 1. yzyla kadar kullanlan papirs, bu

bitkinin Nil kylarndaki ve delta bataklklarndaki retimini de nemli

klyordu. Yaz gereci dnda bitkinin kkleri yakacak olarak, saplarndaki

zek yiyecek olarak ve de mum fitili yapmnda, gvdesi yelkenli ipi

yapmnda kullanlyordu.

33E. Bradford,Mediterranean. Portrait of A Sea, Londra: Classic Penguin, 2000, s. 251.

34nsan bilei kalnlnda olan ve 2,5-3 metre boyunda sap sren, otsu bir bataklk bitkisi olan papirsn yaz

gereci olarak tarihesi, yapl ve kullanl hakknda Yal Plinius ayrntl bilgi vermektedir. Bkz. Plinius,Naturales HistoriaeXIII, 68-82.


41/79

41

skenderiye be blgeye ayrlmt. Bu blgelerden her birine Grek al-

fabesinin ilk be harfinden birinin ad (alfa, beta, gama, delta,

epsilon) verilmiti. skenderiye kentinin sakinleri ok renkli bir mozaie

benzetilebilirdi. Kentte ok sayda farkl kavimden insan bulunmaktayd:

Yerli Msr halknn yan sra Makedonyallar, kta Yunanistanndan ve

adalardan Grekler, Kk Asyann deiik kentlerinden insanlar, Suriyeliler,

Araplar, Babilliler, Asurlular, Medler, Persler, Hintliler, Kartacallar,

Galliallar, talyadan, Iberia Yarmadasndan gelenler, ve nfusun byk bir

ounluunu oluturan Yahudiler, skenderiyenin sakinlerini oluturuyordu.

Josephus, Yahudilerin tarihini anlatt eserinde skenderiyede YahudilerinDelta olarak adlandrlan blgede oturduunu yazmaktadr.35

skenderiyenin Byk skenderden sonraki en nemli yneticisi ve hkimi I.

Ptolemaios Soter, Kuds alnca burada yaayan binlerce Yahudiyi

skenderiyeye srmt. Greklerin ve Makedonyallarn youn olarak

yaadklar yer Brucheion mahallesiydi. Kentte Yahudilerle Grekler arasnda

pek ok kavgalar olurdu. skenderiyenin bu kozmopolit kent yaam iindeortaya kan her politik alkantda skenderiyeli Yahudilerin haklar ya

ortadan kaldrlr, ya azaltlr ya da yeniden dzenlenirdi.36

Limann yan sra bir mhendislik harikas olan Pharos deniz feneri

Knidoslu Sostratos tarafndan yaplmt. Strabondan37 rendiimize gre,

fenerin zerinde bulunan bir ithaf yazsnda u ifadeler yer almaktayd:

Hkmdarlarn dostu Knidoslu Sostratos denizlerde seyredenlerin gvenlii

iin adad bunu.

35 Josephus, The Wars of the Jews Book II, Chapter 18, 8, evrimii: http://www.earlychristian

writings.com/text/josephus/ant-12.htm,30 Ekim 2005.36

E. A. Parsons, a.g.e., s. 57.37Strabon, GeographiaXVII,1,6.
http://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htm


42/79

42

Mimari olarak tasarlanm ve gelitirilmi ilk fener kulesi38olan yz on

bir metre yksekliindeki Pharos fener kulesi, Helen-Roma dnyasnda ina

edilen baka fener kuleleri iin dorudan ya da dolayl olarak bir model

oluturmu olmasnn yan sra,39 dnyann yedi harikas arasnda

saylmaktadr. Ayrca bir gre gre de Araplara minare fikrini bu fener

vermitir.40

Yal Plinius41 kendi zamannda (S 1. yzyln ortalar) Ostiada ve

Ravennada olduu gibi, Pharos deniz fenerinin benzerlerinin varlndan sz

ederken, fenerin ateinin aralksz olarak yank tutulmasnn ve belli bir

uzaklktan yldz grnts veren alevlerin yldzlarla kartrlabilecek

olmasnn sakncalarna da deinmektedir.

Antik an skenderiyesinin semlarnda Pharos deniz fenerinin -

ndan daha parlak, aydnl yzyllar boyunca insanoluna yol gsterecek

bir baka k daha ykseliyordu: Museion adyla bilinen, bilim ve kltr

merkezi. Yunanistandan ve Makedonyadan gelenlerin oturduu Brukheionmahallesinde, sarayn yaknnda bulunan, nceleri bir sunak olduu tahmin

edilen, bu sebeple de Musalara42 ayrlan yer anlamna gelen Museion

kltr merkezi ile iinde kurulan ktphane, skenderiyede bilimin ve edeb

almalarn gelimesinde ve burasnn bir kltr kenti olmasnda ve o

zamann Helen dnyasnn en nemli kltr kenti arasnda43ba srada yer

38P. A. Clayton ve M. J. Price, a.g.e., s. 142.39

P. A. Clayton ve M. J. Price, a.g.e., s. 142.40

A. Bonnard, a.g.e., s. 213.41

Plinius,Naturales Historiae, V,128.42

Zeus ile Mnemosynenin kzlar olan Musalar (Mousai) dokuz kardetiler. Adlar Klio, Euterpe, Thaleia,Melpomene, Terpsikhore, Erato, Polyhymnia, Urania ve Kalliope olan bu dokuz kardein her bi rine belirli biryazn, sanat ve bilim alan balanmt. Musalar tanrlar arklar ile neelendiren tanrsal arkclar olmann yansra, dncenin btn ekillerini de ynetirlerdi.43Helenistik dnemin dier iki nemli kltr merkezi Pergamon ve Antiokheia idi. Bu dnemde daha ncekidnemlerde olduunun aksine kltr bakmndan nemli bir tek merkez yerine, Grek kltrnn ulat yerlerdekurulmu birden fazla kltr merkezi bulunmaktayd. En nemli kltr merkezleri olan skenderiye, Pergamon

ve Antiokheiann yannda, onlardan sonra gelen Syrakusai, Rhodos, Kilikiada Tarsos ve Soloi Helenistikdnemin dier kltr merkezlerindendi.


43/79

43

almasnda ok nemli bir rol oynamtr. Yanlarnda stun dizileri ve aal

gezinti yerleri bulunan Museion kltr merkezinin iinde ktphanenin yan

sra bilginler ve aratrmaclar iin alma odalar, bilimsel tartma

meknlar, topluca yemek yenilen byk bir salon ve davet edilen bilim

adamlar ile airlerin, kraliyet misafirlerinin kalabilecekleri meknlar vard.44

skenderiyede ikinci bir ktphane de Msrl yerli halkn, Yahudilerin ve

Sami kkenli dier halklarn oturduu Rhakotis mahallesinde, Serapis klt

merkezi Serapeionda bulunuyordu. I. Ptolemaios Soter, Yunanistandan ithal

ettikleri Helen unsurlarn Msra zg unsurlarla kaynatrmak iin, hem

Greklerin hem de Msrllarn kabul edebilecekleri ortak bir tapnmaoluturmak amacyla, Serapis kltn yaygnlatrmak istemiti. Osiris ile

kutsal boa Apisin45 Memphislilerce birletirilmesinden ortaya kan

Osorapisten46 doduu kabul edilen Serapisin klt Msrn son bamsz

yerel hanedan olan 30. Hanedandan I. ve II. Nectanebo ( 380-343)

zamannda yeniden ina edilen tapnak kompleksinde yerine getiriliyordu.

skenderiyedeki Serapis klt merkezi Serapeion ise Ptolemaios slalesininhkmranl srasnda ina edilmiti. Bylece Helenistik ada Msrn

dinsel miras Akdeniz dnyasnn zengin tinsel geleneinin bir paras hline

geliyordu.47

Kentin Byk skenderden sonraki egemeni I. Ptolemaios Soter, za-

mannn en zengin kenti olan skenderiyenin bir ticaret kenti olmasnn yan

sra, o zamannn dnyasnn bilim ve kltr merkezi de olmasn istemiti. Bu

amala hareket ederek dnyann drt bir yanndan bilginlerin ve

44E. A. Parsons, a.g.e., s. 166-167.

45Eski Yunan mitolojisinde rmak tanr Inakhos ile Melia adnda bir rmak perisinin olu olan ve Peloponnesos

efsanelerinde ilk insan olarak geen Phoroneos ile rmak perisi Teledikenin olu olarak geen Apis kendisindensonra Apia adn alan Peloponnesosta iktidar babasndan aldktan sonra, zorbaca davrand iin ldrld.Bunun zerine tanrlatrlarak Serapis (Sarapis) ad altnda ibadet grmeye balad. Apis, Eski Msrda tanrPtahn habercisi olarak tapnlan boa idi. ldkten sonra Serapis olarak tanrlatrlmt.46

R. L. Gordon, Sarapis, The Oxford Classical Dictionary, Oxford, New York 1996 (3), s. 1355.47

C. Freeman,Msr, Yunan ve Roma. Antik Akdeniz Uygarlklar, ev. Suat Kemal Ang, Ankara: Dost KitabeviYaynlar, 2003, s. 72.


44/79

44

edebiyatlarn skenderiyede toplanmas iin, hibir yardm ve harcamadan

kanmamt. Ptolemaiosun kltr danmanln Phaleronlu Demetrios

stlenmiti. Aristotelesin Peripatos okulunun takipisi, Atinal bir diktatr

olan Demetrios 307de Atinadan kovulunca, Ptolemaios Soter tarafndan

skenderiyede kltr merkezi kurmakla grevlendirildi. Kltr merkezi

iinde ktphane kurma fikrini Krala Demetriosun verdii

dnlmektedir.48 Ktphanenin kuruluunda Demetriosun byk

yardmlar olmutu; ayrca Aristeasn mektubuna dayanarak bilgi veren

Josephustan rendiimize gre, zellikle II. Ptolemaios Philadelphosun

zamannda Demetriosun abalar sayesinde ktphaneye ok sayda kitapkazandrlmt. Demetrios hem kraln emri ile hem de kendi isteiyle kitap

topluyordu. Josephusun ifadesine gre mmkn olsa yeryznde insanlarn

ikamet ettii btn yerlerden kitap toplayacakt.49Museiona kitap salama ii

devlet tarafndan yrtlyordu. Ptolemaioslar bunun iin gerekli harcamalar

devlet hazinesinden yapyorlard. Kitap salamak iin satn almann yan sra

el koyma gibi hileli yollara da bavuruluyordu: Akdeniz kylarndaki kentleregnderilen grevliler ya satn alma yoluyla ya da bazen el koyarak deerli

yazmalar skenderiyeye getiriyorlard.50 Philadelphosun lmnden sonra

baa geen III. Ptolemaios Euergetes de ktphanedeki kitaplarn saysn

arttrmak iin hibir harcamadan ve abadan kanmamt. Bir anlatma gre,

Grek tragedya airleri Aiskhylos, Sophokles ve Euripidesin eserlerinin hatip

Lykurgos zamannda kopya edilen nshalarn Atinallardan oaltlmak

zere, 15 talanton teminat karlnda dn alm, ancak sonradan dn

ald nshalar geri gndermek istemedii iin, teminat deyerek bunlar al

koymu, kopyalarn geri gndermiti.51 Ktphane iin satn alnan

48N. Yldz,Antik a Ktphaneleri, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2003, s. 67-68.49

Josephus, Antiquities of the Jews, Book XII, Blm 2, evrimii: http://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htm,30 Ekim 2005.50

N. Yldz,a.g.e., s. 88.51N. Yldz, a.g.e., s. 89.
http://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htm


45/79

45

elyazmalar skenderiye limanna gemi ile getiriliyor ve yazmalarn geli

yerlerine ve bunlar satan kiilere ilikin kaytlar tu

Documents

Klasik Filolojiye Giriş Final Sınavı Için Notlar