Kleftes armat

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999

2-32 AΦIEPΩMA� Kλε�ταρματλί.Eνα «�ρ�νικ των Oρέων» απ την τ�υρκ�κρατία στην Aντίσταση.

� Iστρικές ρί�ες τυ αρματλισμύ.Φύλακες των δερ�ενίων – Πρ�νμια και υπ��ρεώσεις.Tης Eλισά�ετ Zα�αριάδυ

� Oι «πρωτ�γνι» της E�έγερσης.Oρ�ι και ρια της επαναστατικτητας.T�υ Σπ. I. Aσδρα�ά

� Kατα�ύγια των κλε�ταρματλών.Tα �ενετ�κρατ�ύμενα Eπτάνησα.T�υ Kώστα K�μη

� Aυθεντικές μαρτυρίες.H �ωή και �ι τύ�ες των κλε�ταρματ�λών.T�υ Δημ. Δημητρ�πυλυ

� T κλέ�τικ τραγύδι.Γέννηση και διαμρ�ωση.T�υ Aλέ�η Πλίτη

� «Mν’ θέλω κλέ�τες διά σπαθί...».H περη�άνια τ�υ απρ�σκύνητ�υ.T�υ Kων/νυ Γκ�τση

� O «Λάμπρς» τυ Δ. Σλωμύ.Mια απραγματ�π�ίητη απ�μυθ�π�ίηση.T�υ Nίκυ Σιδέρη

� Παρανμία και παραλγτε�νία.Στ� ελληνικ λαϊκ μυθιστρημα.T�υ Xρήστυ Δερμεντ��πυλυ

� Kλε�τυριά και λαϊκισμ�ς.Mεταπελευθερωτικές ελληνικές πραγματικτητες.T�υ Nίκυ Kταρίδη

� Eθνικ� κράτς και ένπλιπαρα�άτες.Mια πρ�σέγγιση της «κ�ινωνικήςληστείας».T�υ Στάθη Δαμιανάκυ

� «)ανα�ωντάνεψε τ’ αρματλίκι».Aπ τ�υς κλε�ταρματ�λ�ύςστην Aντίσταση.Tης Pίκη Bαν Mπύσ�τεν

E�ώ�υλλ�: «Eλληνας», έργ τυ Carl Haag(1820-1915) ωγρα�ισμέν τ 1861. Mε έντ-νη ρμαντική και συμ�λική διάθεση πρ-�άλλει εμ�ατικά τν μυθπιημέν τύπ τυαδύλωτυ κλε�ταρματλύ (MυσείMπενάκη).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Kλε�ταρματ�λ�ίEνα «Xρ�νικ� των Oρέων» απ� την τ�υρκ�κρατία στην Aντίσταση

TOYΣ KΛEΦTEΣ «εί�ε κυρίως λ�γα-ριάσει � δυστυ�ισμέν�ς Pήγας γιατην επιτυ�ία της πατριωτικής τ�υ συ-νωμ�σίας. Kαι πι� ύστερα, �σ�ιEλληνες επι�είρησαν κατιτί για τηναπελευθέρωση της �ώρας τ�υς, στή-ρι�αν τ� μέγιστ� της εμπιστ�σύνηςτ�υς, �πως κι εκείν�ς, στη γενναι�-τητά τ�υς»1, γρά�ει, στα 1824-25, �Φ�ριέλ. Παρ�μ�ια κάπ�ι�ι �λ�γερ�ί�ραματιστές πατριώτες νωρίτερα,πρ�σε�αν �τι �ι κλέ�τες ήταν δυνα-τ� να απ�τελέσ�υν τ�ν πυρήνα εν�ςεπαναστατικ�ύ στρατ�ύ, και τ�υςπεριέγραψαν ε�ιδανικευτικά: «μηνυπ��έρ�ντες τα ��εράς τυραννίαςτων �θωμανών... �εύγ�υσιν εις τα

δάση δια να διαυ�εντεύσ�υν την ε-λευθερίαν των... η ανδρεία [τ�υς] εί-ναι αδιήγητ�ς και η αγάπη των διατην ελευθερίαν τ�υς απερίγρα-πτ�ς... �ώσι δύ� και τρεις ημέρας μενερ�ν και ��ρτα και �ύτως δεν εν�-�λ�ύσιν τ�υς �ωριάτας εις �υδέν»2.«Oι Kλέπται», γρά�ει, ε�άλλ�υ, στα1834 � I. Φιλήμων, «επ�λέμ�υν τηντυραννίαν εις τα �ρη... T� �ν�μαKλέπται δεν εδ�θη εις τ�ύτ�υς διατ� πραγματικ�ν μέρ�ς της διαγωγήςτων. Aυτή δεν ήτ� κατ’ αρ�άς δι�λ�υεν��λητική εις τ�υς Eλληνας...»3.Kαι, ακ�μα αργ�τερα, � ��υδερκήςMακρυγιάννης, π�υ, με α��ρμή έναεπεισ�δι� στα #ρ�νια της Eπανάστα-σης, �π�υ είδε έναν αγωνιστή να $α-σανί%ει έναν π�λίτη, γρά�ει πως «τέ-τ�ι�ν τυραγνισμ�ν δεν τ�ν �έραν νατ�υ κάμ�υν μήτε �ι Kατ�αντωναί�ι �-π�ύταν λησταί... T�τε σι�άθηκα �λωςδι�λ�υ τ� Pωμαίικ�, �τι μάθαμεν �-λ�ι την ληστείαν γενικώς», ευαίσθη-τ�ς, ωστ�σ�, δέκτης της επ�#ήςτ�υ, $λέπει, στα 1836 - 1839, στ�υςκλέ�τες «την μαγιά της λευτεριάς,�π�υ την �άστη�αν �υπ�λυτ�ι καιγυμν�ί τ�σ�υς αιώνες στα ��υνά κιερημίες να μη �αθή...»4.

O κλέ�της –#ριστιαν�ς έν�πλ�ς,απρ�σκύνητ�ς και σε σύγκρ�υση μετην ε��υσία– διέθετε τα στ�ι#εία α-π� τα �π�ία μπ�ρ�ύσε να πλαστεί τ�ιδανικ� πρ�τυπ� τ�υ π�λεμιστή τηςελευθερίας. Eνέπνευσε αδ�ύλωτ�σθέν�ς και, ταυτ�#ρ�να, απ�τέλεσεισ#υρή $άση πάνω στην �π�ία έναςλα�ς μέ#ρι πρ�τιν�ς υπ�δ�υλ�ςμπ�ρ�ύσε να θεμελιώσει αυτ�εκτί-μηση και υπερη�άνεια για τ� παρελ-θ�ν τ�υ.

� � �

Oι αρματ�λ�ί –«σύνν�μ�ι» #ρι-

στιαν�ί έν�πλ�ι– ήταν μια ιδιά%�υσακατάσταση μέσα στην OθωμανικήAυτ�κρατ�ρία: εί#αν στις περι�#έςτ�υς την ευθύνη τήρησης της τά�ηςκαι πρ�στασίας των κατ�ίκων απ�τ�υς «έκν�μ�υς» κλέ�τες· και απ�-λαμ$άν�υν σημαντικά και δελεαστι-κά πρ�ν�μια γι’ αυτές τ�υς τις υπη-ρεσίες. Aρματ�λίκια δεν υπήρ#ανστις π�λεις, στις περι�#ές �π�υ υ-περτερ�ύσε � μ�υσ�υλμανικ�ςπληθυσμ�ς κι επίσης –ιδι�τυπία μέ-σα στην ιδι�τυπία– στις αυτ�ν�μες,«μη τ�υρκ�πατημένες» περι�#ές,�πως τ� Σ�ύλι, �π�υ, επίσης κατάπαρέκκλιση απ� τ� ν�μ� τ�υ Iσλάμ,επιτρεπ�ταν εκ των πραγμάτωνστ�υς ραγιάδες να �έρ�υν �πλα.Aυτή η ε� ανάγκης απ�δεκτή απ�τ�υς �θωμαν�ύς κατακτητές �πλ�-κατ�#ή και «�ικ�ν�μία της $ίας» πα-ρήγαγε τ�υς �ρ�υς για να συναντή-

σει � αρματ�λ�ς τ�ν κλέ�τη και νασυναπ�τελέσ�υν τ�ν κλε�ταρματ�-λικ� έν�πλ� πυρήνα της εθνικής ε-πανάστασης, μ�λ�ν�τι στ�υς μα-κρ�ύς πρ�επαναστατικ�ύς αιώνες�ι αρματ�λ�ί και �ι κλέ�τες απ�τε-λ�ύσαν πραγματικ�τητες αντιθετι-κές και αλληλ�ϋπ�$λεπ�μενες, ανκαι «συμπληρωματικές».

Oι συγκρ�ύσεις των αρματ�λών μετην �θωμανική ε��υσία είναι επίσηςμια πραγματικ�τητα, με ε�άρσεις καιυ�έσεις. T� σημεί� #ωρίς επιστρ��ήσ’ αυτή την αντιπαλ�τητα εντ�πί%ε-ται τ� 18� αιώνα και είναι μια απ� τιςπι� σημαντικές για τις τύ#ες τ�υ ελ-ληνισμ�ύ επιπτώσεις τ�υ ε�ισλαμι-σμ�ύ των #ριστιανών Aλ$ανών τ�νπρ�ηγ�ύμεν� 17� αιώνα. Aπ� τα μέ-σα τ�υ 18�υ αιώνα τ� Δι$άνι αναθέ-τει τα πασαλίκια της ηπειρωτικήςEλλάδας και τη �ύλα�η των �ρεινών

O Pήγας ρί�νει τ σπ�ρ της ελευθερίας, περιστ ι�ι��μεν ς απ� κλέ�τες.Λεπτ μέρεια απ� υδατ γρα�ία σε �αρτ�νι, τ υ Δ. Zωγρά� υ, καθ’ υπαγ�-ρευσιν τ υ Mακρυγιάννη (Γεννάδει ς Bι�λι θήκη).

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ

KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

Π λεμική σκηνή, πίνακας τ υ Θε�δωρ υ Bρυ�άκη (1814 - 1878). Eθνική Πινακ θήκη.

δια$άσεων-δερ$ενίων σε αρ$ανίτες�πλαρ#ηγ�ύς-τ�πάρ#ες. «... Eνας α-π� τ�υς σημαντικ�ύς λ�γ�υς π�υ δη-μι�ύργησαν την ισ�υρή εθνική συ-νείδηση στ�υς αρματ�λ�ύς στάθηκεακρι�ώς η επίμ�νη πρ�σπάθεια τ�υ�θωμανικ�ύ κράτ�υς να τ�υς αντι-καταστήσει με τ�υς μ�υσ�υλμάν�υςδερ�εναγάδες. Tην εθνική αυτή συ-νείδηση, παράλληλη με τη συνείδη-ση πως η θέση τ�υς έ�ερνε τ�υς αρ-ματ�λ�ύς σαν π�λεμικ�ύς ηγέτεςτων Eλλήνων, την παρατηρ�ύμε ναδημι�υργείται και να μεγαλώνει σε�λ�ν τ�ν 18� αιώνα»5.

T� 1787 πασάς των Iωαννίνων γίνε-ται � Aλής Tεπελενλής. H εκστρατείακαθυπ�τα�ης τ�υ Σ�υλί�υ και τωναρματ�λών, π�υ τελειώνει με τηνπρ�σωρινή επικράτησή τ�υ, έ#ει απ�-τέλεσμα σημαντικ�ί �πλαρ#ηγ�ί, αρ-ματ�λ�ί και κλέ�τες, να σκ�τωθ�ύν,να δ�λ��νηθ�ύν ή να πρ�σκυνή-σ�υν. Π�λλ�ί αντιστάθηκαν, συ#νά α-ντεπιτιθέμεν�ι, �πως � Θύμι�ς Mπλα-#ά$ας, � Nίκ�ς Tσάρας, � κλέ�τηςKατσαντώνης. O Aλής συγκεντρώνειγύρω τ�υ σημαντικ�ύς κλε�ταρματ�-λ�ύς –ανάμεσά τ�υς κάπ�ι�υς π�υ θααναδει#τ�ύν μ�ρ�ές τ�υ Aγώνα: τ�νOδυσσέα Aνδρ�ύτσ�, τ�ν Γ. Kαραϊ-σκάκη, τ�υς Mπ�υκ�υ$αλαί�υς καιάλλ�υς– υπ�λ�γί%�ντας και σ’ αυτ�ύςγια την πραγματ�π�ίηση των απ�σ#ι-στικών σ#εδίων τ�υ. H γενικ�τερη α-ναταρα#ή π�υ πρ�κάλεσε με τις �ιλ�-δ��ίες και με τις π�λεμικές τ�υ κατα-δρ�μές � Aλής έ�ερε πι� κ�ντά τ�νκλέ�τη με τ�ν αρματ�λ�, ενώ τα κη-ρύγματα της Φιλικής Eταιρείας $ρή-καν πρ�σ��ρ� έδα��ς και γρήγ�ρηδιάδ�ση μέσα στ� γενικ�τερ� κλίμα

αυ�αν�μενης αδυναμίας της Oθωμα-νικής Aυτ�κρατ�ρίας. Oι πρ�ϋπ�θέ-σεις για την εθνεγερσία ήταν ευν�ϊ-κές �σ� π�τέ.

� � �

Mετεπαναστατικά τα αρματ�λίκιαδιαλύθηκαν. Eμενε �μως άλυτ� γιαπ�λύ τ� πρ�$λημα της ασ�άλειαςτης υπαίθρ�υ. Eν�πλ�ι, ανάμεσάτ�υς π�λλ�ί άτακτ�ι τ�υ «κλε�τ�π�-λεμ�υ» τ�υ ’21 τ�υς �π�ί�υς αδυνα-τ�ύσε να συντηρήσει τ� κράτ�ς,$ρήκαν εύκ�λα τ� δρ�μ� για τα πα-λιά λημέρια.

H ληστεία, μ�νιμ� πρ�$λημα τ�υελληνικ�ύ κράτ�υς απ� την ίδρυσήτ�υ, $γήκε δραματικά στ� πρ�σκήνι�τ� 1870, απ’ α��ρμή τη σ�αγή τριών�ένων εκδρ�μέων στ� Δήλεσι, απ�τη ληστ�συμμ�ρία των Aρ$ανιτάκη-δων. H Eλλάδα συγκλ�νίστηκε εσω-τερικά και δυσ�ημίστηκε έντ�να στ�ε�ωτερικ�. Πάρθηκαν μέτρα. Στην ε-γκύκλι�, μάλιστα, της κυ$έρνησηςμετά τη σ�αγή επισημαίνεται τ�πρ�$λημα της υπ�θαλψης, ε�αιτίαςτ�υ γεγ�ν�τ�ς �τι � «απλ�ϊκ�ς λα-�ς» ταύτι%ε τ�υς ληστές με τ�υςκλέ�τες της τ�υρκ�κρατίας.

Oλ� τ�ν 19� αιώνα, η ληστεία $ρί-σκεται σε μ�νιμη έ�αρση, ειδικάστην ελλην�τ�υρκική μεθ�ρι�. Στηντ�υρκ�κρατ�ύμενη Mακεδ�νία ταληστρικά σώματα και �ι ληστρ�τρ�-��ι ήταν μια πραγματικ�τητα αναπα-ραγ�μενη απ� τ�υς επα#θείς ��-ρ�υς, τη �τώ#εια, τις αυθαιρεσίεςτων αρ#ών, τη �υγ�δικία, αλλά καιτην επιδίω�η γρήγ�ρ�υ πλ�υτισμ�ύ,π�υ ε�ακ�λ�υθ�ύσε να απη#εί μια α-π� τις �#ι λιγ�τερ� σημαντικές συνι-

στώσες της «�ικ�ν�μίας της $ίας»των #ρ�νων της τ�υρκ�κρατίας.Oμως η παγίωση των εθνικών συν�-ρων και η σταδιακή κατίσ#υση τηςκεντρικής ε��υσίας άλλα%αν τ�υς �-ρ�υς. H κλε�ταρματ�λική παράδ�σηδεν εί#ε #άσει μ�ν� τ�υς πραγματι-κ�ύς �ρ�υς ύπαρ�ής της· έ#ανε καιτ�υς �αντασιακ�ύς. Aπ’ την άλλη, ηκεντρική ε��υσία κρατ�ύσε τ� δικαί-ωμα να κινείται �πως της υπαγ�ρεύ-�υν �ι (εθνικές) σκ�πιμ�τητες και �ι(π�λιτικές) περιστάσεις: «Oυδεμίανέ�ω εμπιστ�σύνην εις τας επαγγε-λίας των ληστών», γρά�ει στ�υςπρ�ϊσταμέν�υς τ�υ � Eλληνας πρ�-�εν�ς στη Θεσσαλ�νίκη τ� 1880, απ’α��ρμή ένα ληστρικ� επεισ�δι�,«�ύτε �ρ�νώ �τι πρέπει να �ασι-σθ�ύν επ’ αυτών εθνικαί ενέργειαι.Φρ�νώ �μως �τι η ύπαρ�ις �ριστιανι-κών ληστρικών συμμ�ριών, ιδίως δετων ε� Eλλήνων �ριστιανών συγκει-μένων, δεν είναι �λως ανω�ελής...»πρ�ς �#ληση των �θωμανικών αρ-#ών και απ�θάρρυνση των τ�υρκαλ-$ανικών συμμ�ριών, «και τέλ�ς δι�τιη εμ�άνισις και ελληνικών ληστρι-κών συμμ�ριών εις τα ��υλγαρ��ώ-ν�υς επαρ�ίας της Mακεδ�νίας ναείναι �ι�νεί ενθάρρυνσις πρ�ς τ�υςEλληνί��ντας B�υλγάρ�υς»6. Eυλ�-γως ανάλ�γη ήταν και η στάση τηςT�υρκίας απέναντι στις ληστρικέςδραστηρι�τητες εντ�ς και εκτ�ς των�μ�ρων εδα�ών της. Παρατηρείταιδε π�λλές ��ρές κ�ινή δράση τωνδυ� πλευρών εναντί�ν των ληστών.Mάλιστα τ�ν Aύγ�υστ� τ�υ 1884, ηελληνική κυ$έρνηση πρ�ειδ�π�ίησετις εκείθεν τ�υρκικές αρ#ές �τι ιδιώ-τες εί#αν απ�στείλει στη Mακεδ�νία

πράκτ�ρές τ�υς, «για την �ργάνωσηκαι τη δραστηρι�π�ίηση των συμμ�-ριών με π�λιτικ�ύς σκ�π�ύς».

O Mακεδ�νικ�ς Aγώνας περιέκλει-σε στη δική τ�υ λ�γική τ� �αιν�με-ν�. Mε τη διαμ�ρ�ωση, μετά τ�υςBαλκανικ�ύς Π�λέμ�υς, νέων συν�-ρων και περιστάσεων, η ληστεία �δη-γήθηκε στην ε�α�άνισή της, τη δε-καετία τ�υ ’30. Oταν εμ�ανίστηκαν�ανά έν�πλ�ι στα ελληνικά $�υνάδεν ήταν �υγ�δικ�ι λησταντάρτες,�πως δυ� δεκαετίες νωρίτερα, �ύτεαπρ�σκύνητ�ι κλέ�τες, αλλά αντάρ-τες της Aντίστασης. Π�υ αντλ�ύσανηθικ� σθέν�ς και πρ�τυπα απ� τηναπρ�σκύνητη κλε�ταρματ�λική πα-ράδ�ση, αλλά εί#αν �ράματα καιστ�#�υς δια��ρετικ�ύς, για μιαν άλ-λη Eλλάδα, �πως δεν θα μπ�ρ�ύσαννα την εί#αν �ανταστεί και επιδιώ�ει�ι �εσηκωμέν�ι τ�υ πατρ�γ�νικ�ύπαρελθ�ντ�ς.

Σημειώσεις: 1. Kλωντ Φριέλ, «Eλληνικά Δη-μτικά Tραγύδια» – Πρλεγ�μενα· «Πα-νεπιστημιακές Eκδ�σεις Kρήτης», μτ�ρ.,επιμ. εκδ. Aλ. Πλίτης, Hράκλει 1999.

2. Aγνώστυ, «Eλληνική Nμαρ"ία».3. I. Φιλήμων, «Δκίμιν ιστρικ�ν περί Φιλι-

κής Eταιρείας».4. Iω. Mακρυγιάννης, «Aπμνημνεύματα».5. Aλέ#ης Πλίτης, «T δημτικ� τραγύδι.

Kλέ�τικα», εκδ. «Eρμής - Nέα EλληνικήBι�λιθήκη», Aθήνα 1981.

6. «Iστρία τυ Eλληνικύ Eθνυς», τμ. IΔ΄,σ. 219.

Eυ"αριστύμε �λες τις πηγές πρέλευ-σης τυ εικνγρα�ικύ υλικύ, μυ-σεία, ιδρύματα, εκδ�σεις, ιδιωτικές συλ-λγές κ.λπ., πυ σημειώννται στις λε ά-ντες των εικ�νων.


Iστ�ρική καταγωγή τ�υ αρματ�λισμ�ύΦύλακες των δερ�ενίων και των συν�ρων – Πρ�ν�μια και υπ��ρεώσεις

Tης Eλισά�ετ Zααριάδ υ

Iστ�ρικ�ύ/Mέλ�υς της Eυρωπαϊκής Aκαδημίας

TO OΘΩMANIKO κράτς διέθετεστην υπηρεσία τυ πλισμένασώματα, πυ δεν ανήκαν στν τα-κτικ� στρατ�, στα πία εί�ε ανα-τεθεί η τήρηση της ασ�άλειαςστην ύπαιθρ με την πι πλατειάέννια τυ τελευταίυ �ρυ. Tααπτελύσαν Xριστιανί με τηννμασία «Mαρτλ�ς», πυ, �-πως �ανερώνει απ� μ�νη της, α-κυστικά τυλά�ιστν, δεν μπ-ρεί παρά να είναι αυτί πυ ιEλληνες αργ�τερα ν�μα�αν αρ-ματλύς.

Oι αρματλί ήταν αγρ�ύλα-κες και η ιδι�τητά τυς αυτή έ-�ερνε κντά στ γεωργικ� πλη-θυσμ�. Hταν ακ�μα επι�ρτισμέ-νι με την περι�ρύρηση τυ δι-κύ δικτύυ, πυ με την επέκτα-ση και εδραίωση της αυτκρατ-ρίας εί�ε αναπτυ�θεί κι εί�ε απ-κτήσει ιδιαίτερη σημασία γιατί ε-!υπηρετύσε τις �λ και πυκν�-τερες εμπρικές ανταλλαγές. Γιατην ασ�άλεια τυ δικύ δικτύυιδιαίτερη �ρντίδα απαιτύσε η�ύλα!η των στενωπών περασμά-των, συνηθισμένυ γεωγρα�ικύ�αινμένυ και στην Aνατλή καιστα Bαλκάνια, τα πία πρσ�έ-ρνταν για ληστρικές ενέδρες. H�ρύρηση τέτιων περασμάτων,των δερ�ενιών –�ρυ πυ πέρα-σε στη γλώσσα μας κατά τηντυρκκρατία– απτελύσε ένααπ� τα δύσκλα καθήκντά τωναρματλών. H συνε�ής παρυσίατυς στις μεγάλες δικές αρτη-ρίες, τυς ε!ικείωσε με τν κ�-σμ των εμπ�ρων, και των ντ�-πιων και των !ένων, κι ακ�μα τυςέδωσε τη δυνατ�τητα να ασκύνκαθήκντα αγγελι��ρυ, αν αυ-τ� �ρεια��ταν. Tέλς, ι αρματ-λί ήταν επι�ρτισμένι με την α-σ�άλεια των παραμεθρίων πε-ρι�ών, πυ, �πως ήταν �υσικ�,#ρίσκνταν μακριά απ� τν έλεγ-� της κεντρικής ε!υσίας. Eπίαιώνες τα σύνρα ανάμεσα στηνOθωμανική αυτκρατρία και ταγειτνικά της κράτη δεν ήτανγραμμές καθρισμένες με ακρί-#εια, αλλά ευρύτερες �ώνες μεκατίκυς πυ �ύσαν κάτω απ�ιδι�τυπες συνθήκες καθώς, ακ�-μα και σε περίδ ειρήνης, δεν έ-λειπαν σ’ αυτές ι συμπλκές μετην ε�θρική μεριά, πυ !εκινύ-σαν απ� �ωκλπές ή την απαγω-γή κάπιας κπέλας ή κάπια μι-κρή συνριακή παρα#ίαση πυκατέληγε σε λεηλασία. E! αιτίαςαυτύ τυ �αρακτήρα τυς ι πα-ραμεθ�ριες περι�ές πρσ�έρ-νταν για κατα�ύγια κατα�ητυμέ-νων και ληστών, και γενικά πρ-σέλκυαν στι�εία ανεπιθύμηταστυς �ιλήσυ�υς κατίκυς τωνπ�λεων και τυς ειρηνικύς α-γρ�τες. Oι αρματλί εί�αν καθή-κν να καταστήσυν τις περι�ές

αυτές ασ�αλέστερες και, για τνλ�γ αυτ�, ργάνωναν κάπτεκαι ι ίδιι μικρσυμπλκές μετην ε�θρική μεριά για να τη συνε-τίσυν, αν έκριναν πως εί�ε ιδιαί-τερα περάσει στην επίθεση. Hγειτνίαση των αρματλών με τηνε�θρική παράτα!η τυς καθι-στύσε κατάλληλυς για να δρά-συν ως κατάσκπι, αν τ απαι-τύσαν ι περιστάσεις.

T θωμανικ� κράτς αντάμει-

#ε τυς αρματλύς, �ρηγώ-ντας τυς ρισμένα πρν�μια. Tπι �τυπητ� απ� αυτά ήταν η -πλ�ρία, πρν�μι μάλιστα α-ντι�ατικ� με τις αρ�ές της ισλαμι-κής θρησκείας, σύμ�ωνα με τις -πίες τα �πλα επιτρέπνται μ�νστα �έρια των πιστών τυ Aλλά�.Iσως �μως δελεαστικ�τερ πρ-ν�μι να απτελύσε η απαλλαγήαπ� ρισμένυς ��ρυς, την -πία ι συλτάνι παρα�ωρύσαν

με ειδικ� έγγρα� σε μάδες αρ-ματλών. E�ει σωθεί ένα τέτιέγγρα�, με τ πί Mωάμεθ Πρθητής τ έτς 1456 απήλλα!εαπ� την κατα#λή αρκετών ��-ρων μια μάδα είκσι ατ�μων πυ�ρυρύσαν κάπι στεν� σταBαλκάνια, δυστυ�ώς για τν ιστ-ρικ� μη κατνμα��μεν. Eπιτρέ-πεται πάντως η εικασία πως ι �ύ-λακες αυτί των στενών εισέ-πρατταν απ� τυς διερ�μένυς

«H διά�αση της Πίνδ υ» στην περι ή τ υ Zυγ ύ. Eγρωμ σέδι τ υ L. Dupre. Tα στενωπά περάσματα –δερ�ένια–της Πίνδ υ είναι αρακτηριστικ ί τύπ ι των �υσικών ρεινών διελεύσεων π υ η Oθωμανική Aυτ κρατ ρία είε ανα-θέσει τη �ύλα�ή τ υς σε αρματ λ ύς (Luis Dupre, «Tα�ίδι στην Aθήνα και την Kωνσταντιν ύπ λη», ελλην. εκδ.«Oλκ�ς», επιμ. Mαν. Bλά ς, Aθήνα 1994).


Oρειν� πέρασμα στ ν Παρνασσ�, στ ύψ ς των Δελ�ών, αλκ γρα�ία τ υ W. Haygarth. Tα π λλά δερ�ένια της υπήρ�αν η �υσική–γεωγρα�ική πρ ϋπ�θεσητης άνθησης τ υ αρματ λισμ ύ στη P ύμελη (L. Dupre, «Tα�ίδι στην Aθήνα...», εκδ. «Oλκ�ς», Aθήνα 1994).

Eλληνας π λεμιστής – ενέδρα σε ρειν� πέρασμα. Γαλλική λιθ γρα�ία (Eθνι-κ� Iστ ρικ� M υσεί ).

δι�δια, μλν�τι δεν ανα�έρεταιστ έγγρα� τίπτε τέτι.

Σύμ�ωνα με ρισμένυς ιστρι-κύς, τα σώματα των αρματλώναπτελύν θεσμ� πυ απαντά α-πκλειστικά στα Bαλκάνια, �πυανα�έρνται ήδη απ� τα τυρκι-κά �ρνικά τυ 15υ αιώνα, καιμάλιστα �ταν αυτά α�ηγύνταιγεγν�τα τυ πρηγύμενυ14υ αιώνα. Ωστ�σ, πρέπει ναπρστεθεί πως η αρ�αι�τερημνεία αρματλύ #ρίσκεται σ’ ένααπ� τα παλαι�τερα θωμανικά�ρνικά και συνδέεται με την ι-στρία τυ ιδρυτή της της θω-μανικής δυναστείας, τν Oσμάν.Σύμ�ωνα με τν �ρνγρά�, τελευταίς, κάπυ στη Bιθυνία,γύρω στ 1300, εί�ε στην υπηρε-σία τυ ένα αρματλ�, πυ κατα-σκ�πευε τυς Xριστιανύς και ε-νημέρωνε τν κύρι� τυ. Πάντωςαναμ�ί#λα ι αρματλί θα ήτανπλυαριθμ�τερι στα Bαλκάνια,�πυ υπήρ�αν συμπαγείς �ριστια-νικί πληθυσμί πυ πρσ�έρ-νταν για στρατλ�γηση και �πυι Tύρκι απτελύσαν πάνταμειν�τητα.

Eίναι μάλλν #έ#αι πως ι -θωμανί κληρν�μησαν τν θε-σμ� των αρματλών, �πως και τηννμασία τυς, απ� τυς Bυ�αντι-νύς, μλν�τι �ρς δεν ανα�έ-ρεται στα #υ�αντινά κείμενα.

Kατά την πρώτη �άση της τυρ-κικής ε!άπλωσης, δηλαδή κατάτην περίδ των αλλεπάλληλων

επιδρμών πυ στ��ευαν στην ε-ρήμωση και την καταστρ�ή των#υ�αντινών εδα�ών, ύστερα απ�τις πίες η κατάκτησή τυς θαήταν έργ εύκλ, η επι#λή έ-στω και περιρισμένης ασ�άλει-ας στην ύπαιθρ ήταν αναγκαίακαι ήταν �υσική η ργάνωση μι-κρών σωμάτων πυ θα �ρ�ντι�ανγια την ασ�άλεια των γεωργώνκαι των δρ�μων. O Bυ�αντιν�ςλ�γις, ιστρικ�ς και άνθρωπςτυ Παλατιύ Nικη��ρς Γρηγ-ράς μας ά�ησε την περιγρα�ήτων �υλάκων των δών πυ συ-νάντησε κάπυ στη Mακεδνία τπρώτ μισ� τυ 14υ αιώνα. Eνώτα!ίδευε πρς την Σερ#ία, πρςεκτέλεση αυτκρατρικής απ-στλής, συνάντησε ανθρώπυςπυ στη θέα τυς, ίδις και ταμέλη της συνδείας τυ, πάγω-σαν απ� ��#.

H �ψη τυς ήταν άγρια, ήταν#αριά πλισμένι και δεν υπήρ�εαμ�ι#λία πως ήταν ληστές. Oιάνθρωπι �μως τυς καθησύ�α-σαν δηλώνντας την ιδι�τητάτυς, πως ήταν �ύλακες των -δών.

Mε την παρακμή της Oθωμανι-κής αυτκρατρίας, πυ συνεπα-γ�ταν την αύ!ηση της καταπίεσηςτων υπδύλων, και με την εθνι-κή α�ύπνιση των Eλλήνων, ι αρ-ματλί άρ�ισαν να απστρέ�-νται τ �υγ� και πέρασαν στπλευρ� τυ επαναστατημένυγένυς.


Oι «πρωτ�γνι» της E έγερσηςOρ�ι και �ρια της εν δυνάμει επαναστατικ�τητας των κλε�ταρματ�λών

Oι κλέ�τες –μας πληρ��ρεί στα Πρ�λεγ�μενα τ�υ �ι�λί�υ τ�υ «Eλληνικά Δημ�τικά Tραγ�ύδια» � Kλ�ντ Φ�ριέλ, τ� 1824-25– �ταν έπιαναν τα ��υνά δεν εί-�αν μ�νιμη διαμ�νή. Kάθε �μάδα εί�ε, ωστ�σ�, έναν τ�π� π�υ πρ�τιμ�ύσε, κ�ντά στ� αρματ�λίκι π�υ τ�υς εί�αν στερήσει. T�ν έλεγαν «λημέρι» και ήταν πά-ντα σε κάπ�ι� δυσπρ�σιτ� μέρ�ς. Πάνω, κλέ�τικ� λημέρι σε απρ�σιτη, �ρα�ώδη τ�π�θεσία κ�ντά στη λίμνη της Kωπαΐδας (Γεννάδει�ς Bι�λι�θήκη).

T�υ Σπύρ�υ I. Aσδρα�ά

OI KΛEΦTEΣ, κύρια έκ ραση τηςπρωτ�γ�νης ε�έγερσης, στ�υς �ρ�-ν�υς της �θωμανικής κυριαρ�ίας, α-π�τελ�ύν συγ�ρ�νως τη διαρκή εκ-δήλωση της ε�έγερσης αυτής [...].Aνήκ�υν σε ένα πλέγμα πιέσεων καιαμ�ι�αι�τήτων τ�υ �π�ί�υ απ�τε-λ�ύν ακραί� παράδειγμα: �ι πιέσειςπ�υ ασκ�ύν �ι π�λεμικές κ�ιν�τη-τες και �μάδες ανήκ�υν περισσ�τε-ρ� σε θεσμ�θετημένες κ�ινωνικέςπραγματικ�τητες παρά σε παράν�-μες, απ�κλειστικώς, συσσωματώ-σεις· στηρί#�νται σε μια �ικ�γενεια-κή και κ�ιν�τική δ�μή π�υ σέ�εταιτ� ν�μικ� πλαίσι� της �θωμανικήςαυτ�κρατ�ρίας.

Oι κλέ τες, συγκρ�τημέν�ι σε �-μαδώσεις π�υ έ��υν ως επίκεντρ�έναν αρ�ηγ� και διαθέτ�υν στ�ι�ει-ώδη ιεραρ�ία, αντιτίθενται στ�υςεκπρ�σώπ�υς της κρατικής και κ�ι-ν�τικής ε��υσίας: σε �,τι τ�υς α �-ρά, η ε��υσία αυτή ασκείται απ� ε-ντ�πια στρατιωτικά σώματα, τ�υςαρματ�λ�ύς, π�υ συνήθως συγκρα-

τ�ύνται απ� άτ�μα των κατακτημέ-νων �ριστιανικών πληθυσμών· με τιςενέργειές τ�υς, υπ�κιν�ύμενες συ-�νά απ� τ�υς ανταγωνισμ�ύς και τις�λέψεις των �ρέων της τ�πικής ε-��υσίας, �ι κλέ τες πρ�σπαθ�ύν ναυπ�κατασταθ�ύν στ�υς αρματ�-λ�ύς π�υ, με τη σειρά τ�υς, μετα-τρέπ�νται σε κλέ τες και �αναρ�ί-#�υν τ�ν ίδι� τύπ� πιέσεων, διαιωνί-#�ντας έτσι τ� μη�ανισμ� μετακένω-σης ανάμεσα στ�υς εκτ�ς ν�μ�υ καιτην ε��υσία. Mε τ�ν τρ�π� αυτ�νκαι �ι δυ� συνιστ�ύν δυ� λειτ�υρ-γίες π�υ ανήκ�υν στ� ίδι� πλέγμα,στ� πλέγμα δηλαδή της πρωτ�γ�νηςε�έγερσης π�υ και αυτή υπακ�ύειστ� μη�ανισμ� ενσωμάτωσης στιςκ�ινωνικές δ�μές μέσω τ�υ αρματ�-λικ�ύ θεσμ�ύ.

Aνταρσία και ενσωμάτωση

H δυνατ�τητα ενσωμάτωσης έ�ειεπίσης την απή�ησή της στ� ιδε�λ�-γικ� επίπεδ�: η ανταρσία �ρίσκει τηδικαίωσή της στη δυνατ�τητα πρ�α-

γωγής σε έναν τύπ� κ�ινωνικής αυ-θεντίας, τ�ν αρματ�λ�, δυνατ�τηταπ�υ σημαδεύει επίσης τα �ρια της ε-�έγερσης και την αδυναμία της ναμεταμ�ρ ωθεί σε επανάσταση με ε-σωτερική δυναμική. Oι γνωστ�τερ�ιεκπρ�σωπ�ι της πρωτ�γ�νης ε�έ-γερσης έ��υν δράσει σε �λη τηνκλίμακα π�υ εκ ρά#ει την επικ�ινω-νία ανάμεσα στην ανταρσία και τηνενσωμάτωση: η πίεση μέσω της λη-στείας π�υ θέλει να καταλή�ει στηνκατάκτηση της αρματ�λικής αρμ�-δι�τητας και π�υ ε�ατ�μικεύεταιστη σύγκρ�υση ανάμεσα στ�ν κλέ- τη και τις κρατικές και κ�ιν�τικέςαυθεντίες, � αγώνας για τη διατήρη-ση της θέσης τ�υ αρματ�λ�ύ συνθέ-τ�υν τ� κλίμα μέσα στ� �π�ί� η �ίαανάγεται σε α�ία και �σ�ι την α-σκ�ύν γίν�νται σύμ��λ� π�υ ενερ-γεί επίσης ως συντελεστής μεταρ-σίωσης στ� ανθρώπιν� κύκλωμα απ��π�υ πρ�κύπτει η πρωτ�γ�νη ε�έ-γερση [...]

H ληστεία ανακύπτει απ� δια �-ρετικά ανθρώπινα και γεωγρα ικάπερι�άλλ�ντα: είναι αλήθεια �τι τ�

��υν� απ�τελεί την κύρια πηγή τηςκαι �ι ν�μάδες την έ��υν ενισ�ύσεισημαντικά· ωστ�σ� δεν αίνεται �τιείναι δυνατ� να ταυτισθεί με μια μ�-ν� απ� τις συνιστώσες των αγρ�τι-κών και κτην�τρ� ικών κ�ινωνιών,απ� τις �π�ίες έ�ει αναπηδήσει. O�ασικ�ς μη�ανισμ�ς των �μαδώσε-ων στηρί#εται στ� σύστημα των συγ-γενειών, εμ ανέστερ�ς στην περί-πτωση των αρματ�λικών �μάδων,και στις αδελ �π�ιήσεις π�υ αντι-σταθμί#�υν την απ�υσία ή την ανε-πάρκεια των δεσμών αίματ�ς. Oιθρησκευτικές διακρίσεις υπεισέρ-��νται στις συγκρ�ύσεις των �μά-δων π�υ διεκδικ�ύν τ� αρματ�λίκιμιας περι��ής, αλλά τ�ύτ� δεν ε-μπ�δί#ει τις συμμα�ίες �ριστιανώνκαι μ�υσ�υλμάνων: ωστ�σ�, �ι δυ-νατ�τητες πρ�αγωγής στις στρατιω-τικές ιεραρ�ίες είναι περισσ�τερ�περι�ρισμένες για τ�υς �ριστια-ν�ύς, �ι �π�ί�ι δεν μπ�ρ�ύν ναπρ�σδ�κ�ύν κάτι πέρα απ� την απ�-κτηση της αρματ�λικής ιδι�τητας, ε-νώ � μ�υσ�υλμάν�ς αντίπαλ�ςτ�υς, ένας Aλ�αν�ς στην περίπτωσή


Xριστιαν�ς πρ�εστ�ς τ�υ 18�υ. Oι Xριστιαν�ί κ�ιν�τικ�ίάρ��ντες ανήκ�υν, πρ�επαναστατικά, στ� πλέγμα πιέσεωνκαι αμ�ι�αι�τήτων π�υ διαμ�ρ�ώνεται ανάμεσα στ�ν κλέ-�τη - αρματ�λ�, τις κρατικές - �θωμανικές αυθεντίες καιτις κ�ιν�τικές - �ριστιανικές αυθεντίες, μέσα στ� θεσμικ�πλαίσι� της �θωμανικής ν�μιμ�τητας, τ� �π�ί�, αρ�ικάτ�υλά�ιστ�ν, δεν αμ�ισ�ητείται (Γεννάδει�ς Bι�λι�θήκη).

Aλ�αν�ς α%ιωματικ�ς, έγ�ρωμη �αλκ�γρα�ία τ�υ O.M. von Stackelberg, απ� τ� έργ� τ�υ«Costumes et Usages des Peuples de la Grece Moderne», Pώμη 1825. T� ντύσιμ� και η αρμα-τωσιά δεν παραλλάσσ�υν απ� εκείνα εν�ς Eλληνα �πλαρ�ηγ�ύ της Hπείρ�υ. Oι μα&ικές ε%ωμ�-σίες Aλ�ανών απ� τ�ν 17� αιώνα στ� Iσλάμ μετάγγισαν νέ� σ�ρίγ�ς στ�ν παραπαί�ντα στρα-τιωτικ� και δι�ικητικ� μη�ανισμ� της αυτ�κρατ�ρίας, αλλά δημι�ύργησαν και νέα πρ��λήματακαι απ�σ�ιστικές τάσεις, �πως εκείνη τ�υ Aλή πασά Tεπελενλή, π�υ η ε%έλι%ή της έδρασε κα-ταλυτικά υπέρ της ε%έγερσης των Eλλήνων.

H αι�μαλωσία τ�υ Aθανασί�υ Διάκ�υ. Παλιά λαϊκή λιθ�γρα�ία. Πρ�γ�ν�ι τ�υΔιάκ�υ εί�αν �ρηματίσει κλέ�τες στη Δωρίδα και � ίδι�ς εντά�τηκε νωρίςστην �μάδα των Γ�ύλα και Σκαλτσά, πριν σ�ηματίσει δικ� τ�υ κλέ�τικ�. Yπη-ρέτησε στ� σώμα των τ&��ανταραίων - σωματ��υλάκων τ�υ Aλή, αλλά ακ�-λ�ύθησε τ�ν Aνδρ�ύτσ� στ� αρματ�λίκι της Λι�αδειάς, τ� �π�ί� ανέλα�ε �-ταν � Aνδρ�ύτσ�ς κατέ�υγε στα Eπτάνησα. Oρκίστηκε Φιλικ�ς τ�ν ίδι� �ρ�-ν� (1820). Eπεσε νωρίς, αγωνι&�μεν�ς ηρωικά στ� γε�ύρι της Aλαμάνας(Σπερ�ει�ύ) και γνώρισε μαρτυρικ� θάνατ� με ανασκ�λ�πισμ�.

μας, μπ�ρεί να απ�σκ�πεί στην εν-σωμάτωσή τ�υ στ� στρατιωτικ� καιδι�ικητικ� σύστημα της Aυτ�κρατ�-ρίας [...]

Ωστ�σ� η ληστεία δεν είναι σε θέ-ση να καταλήγει πάντ�τε σε ενσω-μάτωση �άρη στην επικ�ινωνία π�υυπάρ�ει ανάμεσα στην παραν�μίακαι την ε��υσία· σε μερικές περι�-�ές, στην Πελ�π�ννησ� μάλιστα, �θεσμ�ς των αρματ�λών απ�υσιά#εικαι απ� τ� άλλ� μέρ�ς συμ�αίνει ναείναι π�λύ ισ�υρές �ι αντιστάσειςτης επίσημης ε��υσίας· πάντως, υ-πάρ��υν άλλες διέ��δ�ι, ανάμεσαστις �π�ίες η έντα�η σε �έν�υςστρατ�ύς κι ακ�μη η μετανάστευση,διέ��δ�ι π�υ δίν�υν α�ία στ�ν π�λε-μιστή και συμ�άλλ�υν στ�ν πρ�σα-νατ�λισμ� των εκπρ�σώπων τηςπρωτ�γ�νης ε�έγερσης σε ένα πε-δί� δραστηρι�τήτων μεγαλύτερηςεμ�έλειας, μάλιστα εθνικής. Eτσι, ηεπανάσταση τ�υ 1821 τρ� �δ�τή-θηκε, �πως άλλωστε �ι πρ�ηγ�ύμε-νες επαναστατικές κινητ�π�ιήσεις,απ� τ�υς πρωτ�γ�ν�υς της ε�έγερ-σης π�υ εί�αν διατρέ�ει �λες τις ά-σεις μιας π�λεμικής σταδι�δρ�μίας:ληστεία, συνδυασμένη κάπ�τε μετην πειρατεία, αρματ�λική αρμ�δι�-τητα, στρατιωτική υπηρεσία σε έναν�έν� ή στ�ν �θωμανικ� στρατ� [...]

O κλέ της ά ησε λίγες άμεσεςγραπτές μαρτυρίες: στ� �αθμ� �-π�υ εκ ρά#εται, δεν ανα έρεται σεκαμία ένν�ια κ�ινωνικής δικαι�σύ-νης, μ�λ�ν�τι συμ�αίνει να αισθά-νεται και να δρα ως θύμα μιας αδι-κίας· �ταν εκθέτει τις διεκδικήσεις

τ�υ, δεν επι�ειρηματ�λ�γεί παράως �ρέας μιας κυριαρ�ικής ικαν�-τητας. Συνακ�λ�υθα, έ�ει την αί-σθηση �τι ανήκει σε έναν κ�σμ� �-π�υ �ι ρ�λ�ι είναι μ�ιρασμέν�ι και �κάθε ρ�λ�ς υπακ�ύει στ�ν κώδικάτ�υ: η κ�ινωνία έ�ει τ�υς ν�μ�υςκαι τ�υς καν�νες της· τ� ίδι� ισ�ύεικαι για τ� δικ� τ�υ περι�άλλ�ν.Oταν � κλέ της ενσωματώνεταιστην κ�ινωνία ως αρματ�λ�ς, δεναλλά#ει τ�ν ηθικ� τ�υ κώδικα και τ�σύστημα των α�ιών τ�υ· τ� αντίθετ�θεωρείται ως δείγμα εκ υλισμ�ύ. Hένν�ια της δικαι�σύνης, τ� δίκαι�τ�υ τω��ύ, η ευσπλα�νία δεν πα-ρ�υσιά#�νται παρά στις μαρτυρίεςπ�υ έ��υν α ήσει �ι εκπρ�σωπ�ιτης ν�μιμης ε��υσίας: άλλωστε, αυ-τ�ί μιλ�ύν συνήθως· ωστ�σ�, η συλ-λ�γική ευαισθησία αντιδρά με θετι-κ� τρ�π� απέναντι τ�υς πρωτ�γ�-ν�υς της ε�έγερσης πρ�σ�ωρώνταςστ� σύστημα των α�ιών τ�υς. Γίνε-ται αντικείμεν� θαυμασμ�ύ εκείν�π�υ δεν είναι στις δυνατ�τητες τ�υκαθεν�ς, δηλαδή η άρνηση της κα-θιερωμένης τά�ης, καθώς και ηπρ�ν�μιακή έντα�η μέσω της �ίαςστη μισητή αυτή τά�η [...]

Aρματ�λ�ίH διάρθρωση των αρματ�λικών �-

μάδων υπακ�ύει στην �ικ�γενειακήδιάρθρωση και η διαδ��ή πρ�σλαμ-�άνει κληρ�ν�μικ� �αρακτήρα: ω-στ�σ�, �ι συγγενικ�ί δεσμ�ί δεν α-ντιστέκ�νται πάντα στην εσωτερικήδυναμική της �μάδας, π�υ κάπ�τε

Συνέ�εια στην 8η σελίδα

διασπάται σε ανταγωνι#�μενες μερί-δες παρά τ�υς δεσμ�ύς αίματ�ς· �ισυγκρ�ύσεις ανάμεσα στ�υς συγγε-νείς διαιωνί#�νται με τη μ�ρ ή της�εντέτας, π�υ �αρακτηρί#ει επίσηςτ�υς ε�ωτερικ�ύς ανταγωνισμ�ύς.Για τ� λ�γ� αυτ� �ι μεγάλες αρμα-τ�λικές �ικ�γένειες υπ��ρεών�νταινα επεκτείν�υν τις επιγαμίες και τιςπνευματικές συγγένειες, για να α-ντιμετωπίσ�υν τις πιέσεις των αντί-παλων �ικ�γενειών και των κ�ιν�τι-κών αυθεντιών π�υ και αυτές θέ-λ�υν να διαιωνί#�υν την κληρ�ν�μι-κή διαδ��ή.

Oι συγκρ�ύσεις ανάμεσα στις τε-λευταίες και τ�υς αρματ�λ�ύς ε�ει-δικεύ�νται κυρίως στις κερδ�σκ�-πίες γύρω απ� την είσπρα�η των �-ρων, η �π�ία απ�τελ�ύσε την κύριαλειτ�υργία των εκπρ�σώπων τηςκ�ιν�τικής ε��υσίας: τ�ύτ� δεν ση-μαίνει �τι �ι αρματ�λ�ί μπ�ρεσανπαντ�ύ να περι�ρίσ�υν την ε��υσίατων κ�ιν�τικών αρ��ντων και να ε-λαττώσ�υν την κ�ινωνική τ�υς ακτι-ν��λία. Oι σ�έσεις αρματ�λών καικ�ιν�τικών αρ��ντων διακρίν�νταισε μια κλίμακα π�υ αρ�ί#ει απ� τηνυπ�ταγή τ�υ εν�ς στ�ν άλλ�, για νακαταλή�ει σε περισσ�τερ� ισ�με-ρείς καταν�μές.

Ωστ�σ�, �,τι συγκράτησε η συλλ�-γική μνήμη είναι η συγκρ�υσιακήσ�έση: τα κλέ τικα τραγ�ύδια �α-ράσσ�υν μια σα ή δι��τ�μηση ανά-μεσα στ�ν κ�σμ� της πρωτ�γ�νηςε�έγερσης, απ� τ�ν �π�ί� έρ�εται �αρματ�λ�ς, και τ�ν κ�σμ� της ν�μι-μ�τητας π�υ αντιπρ�σωπεύ�υν �ι �-θωμανικές αυθεντίες και �ι κ�ιν�τι-κ�ί άρ��ντες· η δι��τ�μία αυτή α-νταπ�κρίνεται σε μια πραγματικ�τη-τα π�υ δεν μπ�ρ�ύν να την ε�αλεί-ψ�υν �ι πρ�σαρμ�γές, �σες επιτρέ-

π�υν την απ�κατάσταση μιας συμ-�ιωτικής σ�έσης ανάμεσα στ�υς εκ-πρ�σώπ�υς των δύ� κ�σμων [...]

Σε �σα πρ�ηγήθηκαν θα ήθελα ναπρ�σθέσω τώρα ένα σ��λι�: η εικ�-να, �πως την παρ�υσιάσαμε, τ�υ κ�-

σμ�υ της πρωτ�γ�νης ε�έγερσης α-νακύπτει απ� μαρτυρίες κυρίως τ�υιη΄ και τ�υ αρ��μεν�υ ιθ΄ αιώνα [...]Ωστ�σ�, η πύκνωση των μαρτυριών,αλλιώς η ενεργ�τερη συνείδηση γιατα αιν�μενα αυτά στ�ν ιη΄ και στ�νιθ΄ αιώνα, ίσως να μην � είλεταιπρωτίστως στην τύ�η π�υ διέπει τηδιάσωση των μαρτυριών και σε αλ-λαγές π�υ α �ρ�ύν τη θρησκευτικήκαι υλετική ταυτ�τητα των αρμα-τ�λών [...] Θα πρέπει να συνυπ�λ�γι-σθεί και ένας ακ�μη, �ι κ�ινωνικέςπρ�ϋπ�θέσεις της συλλ�γικής μνή-μης. Πρ�κειται για τη μνήμη εκείνηπ�υ #ει μέσα στην πρ� �ρικ�τητα,απ� τα κύρια ��ήματα της �π�ίας εί-ναι τ� τραγ�ύδι: επιλεκτικ�, παρα-πέμπει στις διάρκειες μέσα στις �-π�ίες μ�ρ ών�υν τη συνέ�ειά τ�υς�ι ήρωές τ�υ, συνέ�εια πρ�ϋπ�θεσητης �π�ίας είναι η διάρκεια των κ�ι-νωνικών μ�ρ ωμάτων στα �π�ία α-νήκ�υν. Tα τελευταία ε�ειδικεύ�-νται σε μ�ρ ώματα �ικ�γενειακά με�σες συμπληρωματικ�τητες συνε-πάγεται � �ρ�ς αυτ�ς: υπ�κεινταιστ� μη�ανισμ� της εναλλαγής τωνρ�λων π�υ περι�ρί#ει την ανάγκητης κατα�ύθισης της μνήμης στ�μεγάλ� �ρ�ν�· τ� �ρ�ν�λ�γικ� εύ-ρ�ς της επώνυμης συλλ�γικής μνή-μης τ�υ κ�σμ�υ της πρωτ�γ�νης ε-�έγερσης είναι συνάρτηση της μι-κρής διάρκειας των �μαδώσεων απ�τις �π�ίες αναδεικνύ�νται �ι πρωτα-γωνιστές της. Aλλωστε η πρ�σληψητης ανταρσίας είναι ατ�μ�κεντρική:η κλε τ�υριά εκ ρά#εται με τ�ν ε-πώνυμ� κλέ τη, με τη δράση τ�υ �-π�ί�υ μετριώνται τα δικά της �ρια·ε�υμνητικ�, τ� κλέ τικ� τραγ�ύδικρατά δύ� στιγμές απ� τη δράση αυ-τή, τη σύγκρ�υση και τ� θάνατ�, και�ι δυ� ατ�μ�κεντρικές. Για να διαιω-νιστεί �μως η ατ�μική, η ηρωικήμνήμη, �ρειά#εται �ι ήρωες να μηναπ�σπώνται απ� τη μερικευμένησυλλ�γικ�τητα στην �π�ία ανήκ�υν,τα �ικ�γενειακά δηλαδή μ�ρ ώμα-τα, κι αυτά τα τελευταία να διατη-ρ�ύν τη �ρ�νική τ�υς συνέ�εια καινα συντηρ�ύν, με τ�ν τρ�π� αυτ�,τη δε�ίωση της μνήμης. Ωστ�σ�, �-πως συμ�αίνει και σε άλλα πεδία, τασυλλ�γικά μ�ρ ώματα π�υ απ�τε-λ�ύν την κ�ινωνική πρ�ϋπ�θεση τηςμνήμης έ��υν μικρή διάρκεια μέσαστ� �ρ�ν�, αντικαθίστανται απ� άλ-λα, ε�αντλ�ύνται μέσα σε λίγες γε-νεές: δεν γίν�νται αριστ�κρατικά,�ύτε αργ�τερα �ταν κάπ�ι�ι επίγ�-ν�ι θα διαπρέψ�υν στ�υς νέ�υς �-ρ�υς κ�ινωνικής ανάδει�ης π�υ δη-μι�υργ�ύνται μα#ί με τ� ελληνικ�κράτ�ς και θα θελήσ�υν να αισταν-θ�ύν αριστ�κρατικά με τ�ν τρ�π�τ�υς, �ωρίς �μως να μπ�ρέσ�υν ήνα διαν�ηθ�ύν να τιά��υν μια αρι-στ�κρατία. H συναίσθηση �τι ανή-καν σε �ε�ωριστά σ�για δεν αρκ�ύ-σε απ� μ�νη της για τ� σ�ηματισμ�εν�ς αριστ�κρατικ�ύ σώματ�ς, �α-ρυμέν�υ ήδη απ� την π�λιτισμική ε-τερ�τητα των κ�ινωνιών στις �π�ίεςεί�ε πράγματι διαμ�ρ ωθεί.

Σημείωση «Eπτά Hμερών»: T� κείμεν� πρ�-έρεται απ� τ� κε�άλαι� «Σύμμεικτα ι-στ�ρικά» τ�υ �ι�λί�υ τ�υ κ. Σπ. Aσδραά,«Σ�λια», εκ. «Aλε�άνδρεια, 1993, σ.σ. 173– 186. H ευθύνη για τις συντμήσεις �αρύ-νει απ�κλειστικά τ�ν επιμελητή τ�υ α�ιε-ρώματ�ς. Oι τίτλ�ι και �ι μεσ�τιτλ�ι είναιτης σύντα�ης των «Eπτά Hμερών».


Συνέ�εια απ� την 7η σελίδα

O Oδυσσέας Aνδρ�ύτσ�ς, ηρωική μ�ρ�ή τ�υ ’21 με γνήσιες κλε�ταρματ�λι-κές κατα��λές. Hταν γι�ς τ�υ Aνδρέα Aνδρ�ύτσ�υ, αδελ��π�ιτ�ύ τ�υ Aλήπασά και �αρακτηριστικ�τερ�υ τύπ�υ κλε�ταρματ�λ�ύ στην πρ�επαναστατι-κή Eλλάδα. Διετέλεσε �πλαρ�ηγ�ς των αρματ�λικιών της Aν. P�ύμελης υπ�τ�ν Aλή, τ�ν �π�ί� υπηρέτησε πιστά έως τ� 1818, �π�τε μυήθηκε στη ΦιλικήEταιρεία. Δ�λ��νήθηκε τ� 1825, συκ��αντημέν�ς και διωγμέν�ς απ� τ�υςκ�τ&αμπάσηδες. H μνήμη τ�υ απ�καταστάθηκε επίσημα τ� 1872 (Π�λεμικ�M�υσεί�).

Aριστερά: Γεώργι�ς Δυ��υνιώτης, αγωνιστής τ�υ ’21, γ�ν�ς κλε�ταρματ�λών. O πατέρας τ�υ Γιάννης +ήκης - Δυ�-��υνιώτης υπήρ%ε πρωτ�παλίκαρ� τ�υ Aνδρ. Aνδρ�ύτσ�υ και τ� 1812, αναγνωρισμέν�ς απ� τ�ν Aλή πασά επικε�α-λής τ�υ αρματ�λικι�ύ Λαμίας, Aταλάντης και Σαλώνων, με ��ηθ� τ� γι� τ�υ. Mυήθηκε Φιλικ�ς τ� 1820. Πατέρας καιγι�ς διέπρεψαν στ�ν Aγώνα. Δε%ιά, � αρματ�λ�ς τ�υ 18�υ αιώνα, Bέργ�ς Bλα�αρμάτας, απ� την Παρνασσίδα. Mετάτ� θάνατ� τ�υ αρματ�λ�ύ Kωνσταντάρα τ� 1755, μ�ιράστηκε τ� αρματ�λίκι τ�υ και μα&ί με τ�υς αρματ�λ�ύς Xρίστ�Mηλι�νη, Λάμπρ� και Mήτρ� Tσεκ�ύρα, B�υνι�ωρίτη και Nτρέλλ�, ύψωσε σημαία ανταρσίας. Σε μά�η με τ�υς T�ύρ-κ�υς των αρματ�λών στη Δέσ�ινα τραυματίστηκε, πιάστηκε και θανατώθηκε.

T�υ Kώστα K�μη

Λέκτ�ρ�ς Παν/μί�υ Iωαννίνων

ΓIA TIΣ OPEINEΣ και παράκτιες πε-ρι��ές της Mεσ�γεί�υ, η ληστρικήδραστηρι�τητα, τ�σ� θαλάσσια �σ�και �ερσαία, υπήρ�ε η αναγκαία συ-μπληρωματική πηγή εσ�δων, για τηνεπι�ίωση τ�υ πληθυσμ�ύ. O παρά-γων αυτ�ς �αρακτήρισε επί αιώνεςτις συγκεκριμένες κ�ινωνίες, συνδε-δεμέν�ς αναπ�!ευκτα με τις π�λιτι-κές σκ�πιμ�τητες και ε�ελί�εις, �-ντας υπ��ρεωμέν�ς να πρ�σαρμ�"ειαναλ�γως τις στρατηγικές, τις μεθ�-δ�υς και τ� ρ�λ� τ�υ1.

Στ�ν ελλαδικ� �ερσαί� �ώρ� ιδιαί-τερα, η δραστηρι�τητα τ�υ είδ�υς α-!�ρά κατ’ αρ�άς στ�υς κλε!ταρμα-τ�λ�ύς. Πρώτα απ’ �λα η αντιν�μίατην �π�ία εμπεριέ�ει � σύνθετ�ς αυ-τ�ς �ρ�ς απαιτεί �ρισμένες διασα-!ηνίσεις: �ι αρματ�λ�ί συγκρ�-τ�ύσαν τ� αρματ�λίκι, είδ�ς π�λιτ�-!υλακής π�υ συνέστησε η �θωμανι-κή αυτ�κρατ�ρία σε �ρεινές (και α-ντι�ικ�ν�μικές) κυρίως περι��ές, α-π� τα πρώτα ήδη �ρ�νια της.

Aντίθετα, �ι κλέ!τες ήσαν κατάκαν�να (αλλά ��ι πάντα) !�ρείς της«πρωτ�γ�νης» Eπανάστασης, σε κα-

θεστώς σύγκρ�υσης με την αυτ�-κρατ�ρία και τ�υς «πρ�σκυνημέ-ν�υς» υπ�τελείς της (τ�υς αρματ�-λ�ύς και τ�υς πρ�κριτ�υς)2. Oι δύ�ρ�λ�ι, ωστ�σ�, εναλλάσσ�νταν ήσυγ�έ�νταν στην πρά�η, �ντας ε-�αρτημέν�ι απ� τις κατά περίπτωσησυγκυρίες και τις ατ�μικές στρατηγι-κές: η έκπτωση απ� τ� αρματ�λίκι �-δηγ�ύσε σε πρακτικές κλέ!τη με κύ-ρια διεκδίκηση τ�ν απ�λεσθέντα τίτ-λ�, ενώ τ� αρματ�λίκι απ�τελ�ύσεαπ�ρρ�ια αλλά και πρ�σωρινή ν�μι-μ�π�ίηση της ληστρικής δράσης (ωςκατα�ίωσης) τ�υ παρελθ�ντ�ς και �-�ι σπάνια τ�υ παρ�ντ�ς3. K�ντ�λ�-γίς, τα ίδια πρ�σωπα ασκ�ύσαν «πα-ράν�μη» ή «ν�μιμη» δραστηρι�τητα,κατ’ αναλ�γία με τ�υς πειρατές καικαταδρ�μείς· ε�άλλ�υ, σε περι��έςπ�υ �ρίσκ�νταν κ�ντά στη θάλασσα,�πως η Mάνη, παράλληλα με τη �ερ-σαία εί�ε αναπτυ�θεί και η θαλάσσιαληστεία4.

Aνάλ�γα σύνθετες και π�λυσήμα-ντες υπήρ�αν �ι σ�έσεις ανάμεσαστ�υς κλε!ταρματ�λ�ύς και τ�υς�ωρικ�ύς. Kατ’ αρ�ήν, �ι πρώτ�ι ή-σαν ε�αρτημέν�ι απ� τ�υς �ωρικ�ύς�σ�ν α!�ρά στην τρ�!�δ�σία, τιςπληρ�!�ρίες και τη στρατ�λ�γηση.

H εν λ�γω ε�άρτηση αντισταθμι"�-ταν απ� την πρ�στασία π�υ παρεί�αν�ι κλε!ταρματ�λ�ί, αν και παράλλη-λα (κυρίως ως αρματ�λ�ί) ασκ�ύσανε��υσία εις �άρ�ς τ�υς, επι�άλλ�-ντας (π�λλές !�ρές διά της �ίας)την κατα��λή !�ρ�υ ή άλλες επι�α-ρύνσεις5.

Στις παραμεθ�ριεςπερι� ές

Bασικ� κατα!ύγι� και �ρμητήρι�των έν�πλων ραγιάδων υπήρ�ε � �-ρειν�ς κτην�τρ�!ικ�ς �ώρ�ς6. Πα-ράλληλα �μως, διατήρησαν στεν�ύςδεσμ�ύς με τα �ενετ�κρατ�ύμεναEπτάνησα και τις �ενετικές κτήσειςτης απέναντι ενδ��ώρας (Πρέ�ε"α,B�νιτσα, Πάργα), γνωστ�ύ �ντως �τιαπ� τ�ν 15� ήδη αιώνα �ι Bενετ�ί�ρησιμ�π�ίησαν Eλληνες και Aλ�α-ν�ύς stradioti στ�ν π�λεμ� με τ�υςOθωμαν�ύς7. Oι δεσμ�ί αυτ�ί διατη-ρήθηκαν και στ�υς επ�μεν�υς αιώ-νες, ενώ η �ρα�εία, έστω, κατάκτησητ�υ M�ριά (1685-1715) και η μεγαλύ-τερης διάρκειας (έως τ� 1797) πρ�-σάρτηση της Λευκάδας, της Πρέ�ε-"ας και της B�νιτσας απ� τ�υς Bενε-τ�ύς δημι�ύργησαν στ�υς τελευταί-

�υς πρ�σθετες υπ��ρεώσεις έναντιτων έν�πλων ραγιάδων, �ι �π�ί�ι έ-λα�αν μέρ�ς στις π�λεμικές επι�ει-ρήσεις με στ�� ανταλλάγματα.

Aπ� την άλλη πλευρά, η ενίσ�υσητων κλε!ταρματ�λών, ειδικά τηςP�ύμελης και της Hπείρ�υ, συνέπε-σε �ρ�νικά με τις τάσεις απ�δυνά-μωσης και παρακμής της �θωμανι-κής αυτ�κρατ�ριας, πρ�ς �!ελ�ς,ενν�είται, των περι!ερειακών δυνά-μεων (�αρακτηριστικ� παράδειγμα �Aλή πασάς)8.

Oι σ�έσεις ανάμεσα στ�υς κλε-!ταρματ�λ�ύς και τις �ενετ�κρα-τ�ύμενες περι��ές (κυρίως τη Λευ-κάδα, την Πρέ�ε"α, τη B�νιτσα καιτην Iθάκη) υπήρ�αν σύνθετες και σεμερικές περιπτώσεις, ε�αιτίας συ-γκυριών και π�λιτικών σκ�πιμ�τή-των, αντι!ατικές. Ωθ�ύμεν�ι συνή-θως απ� ανάγκη, ύστερα απ� σύ-γκρ�υση με τις �θωμανικές δυνά-μεις ή με κάπ�ιες ανταγωνιστικές �-μάδες τ�υ περι�άλλ�ντ�ς τ�υς, έ-�ρισκαν κατα!ύγι� εκεί9. Aκ�λ�υ-θ�ύσαν διά!�ρες επιστ�λές Oθωμα-νών α�ιωματ�ύ�ων ή πρ�κρίτων (καιαργ�τερα τ�υ Aλή πασά) π�υ απαι-τ�ύσαν απ� τις �ενετικές αρ�ές τη



Eλληνες πειρατές. Eλαι�γρα�ία σε μ�υσαμά, τ�υ Antoine Alphonse Montjort (M�υσεί� B�ύρ�υ - Eυτα�ία της Π�λεως των Aθηνών).

Kατα�ύγια των κλε�ταρματ�λώνOι δεσμ�ί με τα �ενετ�κρατ�ύμενα Eπτάνησα και τις παράλιες κτήσεις

σύλληψη και παράδ�ση των !υγά-δων ή, σε άλλες περιπτώσεις, μελώντης �ικ�γένειάς τ�υς. Παραθέτ�υμεένα �αρακτηριστικ� απ�σπασμα τέ-τ�ιας επιστ�λής: «... � ανδρ�ύτ�ς[σημ.: � πατέρας τ�υ Oδυσσέα]�υρμπάς και κλεπτης... ε�ε�αιώθη-μεν πως ευρίσκεται εις Πρέ�εα και�υλάττεται εκεί... ευγαίνει εις τ� σύ-ν�ρ� και ανταμώνεται με παρ�μ�ί-�υς κακ�π�ι�ύς ανθρώπ�υς και με-

λετ�ύν την ερ��μένην άν�ι�ιν να εύ-γ�υν πάλιν �υρμπάδες να �αλά-σ�υν τ�ν τ�π� τ�υ �ασιλέως μας. Δι’αυτ� Σας δίδω την είδησιν �π�ύ νακάμετε κυ�έρνησιν να τ�ν �αρέσετεή να τ�ν πιάσετε ή τ� �λιγώτερ�νκαν να τ�ν διώ�ετε απ’ αυτά τα μέ-ρη...»10. Oι Bενετ�ί απαντ�ύσαν στιςπιέσεις ανάλ�γα με τις π�λιτικέςσκ�πιμ�τητες, τη σ��αρ�τητα τηςρή�ης π�υ εί�ε πρ�ηγηθεί (ή ε�ακ�-λ�υθ�ύσε να υ!ίσταται) στην �θω-

μανική επικράτεια και, �ε�αίως, μετα �!έλη (�ρα�υπρ�θεσμα ή μακρ�-πρ�θεσμα) π�υ αντλ�ύσε η �ενετικήπλευρά απ� την παραμ�νή ή ��ι τωνκλε!τών στα εδά!η της κυριαρ�ίαςτ�υς11. Πάντως, η ανεκτικ�τητά τ�υςέμ�ια"ε να ε�αντλείται στις περιπτώ-σεις �π�υ μετα!έρ�νταν στις περι�-�ές αυτές εσωτερικ�ί ανταγωνισμ�ίαντίπαλων παρατά�εων, �εκαθαρί"�-ντας μάλιστα παλι�ύς λ�γαρια-σμ�ύς· ένα �αρακτηριστικ� επεισ�-

δι� υπήρ�ε η εκτέλεση τ�υ ΓιωργάκηΣταθά στην Πρέ�ε"α, απ� τ�υς αδελ-!�ύς Zα�αράκη και Aνδρέα Λαλα-γιώργ�12.

Π�λεμικ� δυναμικ�

H παρ�υσία των έν�πλων ραγιά-δων στη �ενετ�κρατ�ύμενη "ώνημπ�ρ�ύσε να είναι ευκαιριακή, επ�-�ική ή (λίγ� έως π�λύ) μ�νιμη. Συνή-θως εμ!ανί"�νταν τ� !θιν�πωρ�,μετα!έρ�ντας τις λείες της άν�ι�ηςκαι τ�υ θέρ�υς, τις �π�ίες κατανά-λωναν, εμπ�ρευματ�π�ι�ύσαν ή α-π�θησαύρι"αν στ� ασ!αλές αυτ� πε-ρι�άλλ�ν �π�υ περν�ύσαν τ� �ειμώ-να13. Eκ των πραγμάτων, λ�γω τηςμερικής έστω εγκατάστασης, διατη-ρ�ύσαν μια δεύτερη κατ�ικία εκεί, ε-νώ, σε κάπ�ιες περιπτώσεις, !ρ�ντι-"αν να ενισ�ύσ�υν την κ�ινωνικήτ�υς θέση, συνάπτ�ντας γάμ�υς ήκ�υμπαριές14. Oι ίδι�ι δεν έμεναν α-διά!�ρ�ι στις �ικ�ν�μικές ευκαιρίεςπ�υ τ�υς πρ�σ!έρ�νταν, �πως η ε-ν�ικίαση των πρ�σ�δων και τ� εμπ�-ρι�15. Aλλά η ιδι�τητά τ�υς παρεί�εστ�υς επικε!αλής τ�υλά�ιστ�ν καιάλλες δυνατ�τητες: η διαμεσ�λά�η-σή τ�υς, ανάμεσα στις δυνάμεις π�υκυριαρ��ύσαν και συγκρ�ύ�ντανστην περι��ή (στη συγκεκριμένη�ρ�νική περί�δ� Bενετ�ί και Aλή πα-σάς, ενώ αργ�τερα Γάλλ�ι – Aγγλ�ικαι Pώσ�ι), και τ� π�λεμικ� δυναμικ�π�υ εί�αν υπ� τ�ν έλεγ�� τ�υς (Σ�υ-λιώτες και Aιτωλ�ακαρνάνες κυ-ρίως), δημι�υργ�ύσε παράλληλεςευκαιρίες εύκ�λ�υ πλ�υτισμ�ύ16.

Eν κατακλείδι: τα κλε!ταρματ�λι-κά δίκτυα τ�υ �θωμανικ�ύ �ώρ�υ ε-πεκτείν�νταν στις �ενετ�κρατ�ύμε-νες περι��ές, στη �άση στρατιωτι-κών κυρίως υπηρεσιών πρ�ς τ�υς



Eκτ�ς απ� τ�ν «�υσικ�» τ�υς �ώρ�, τ�ν �ρειν� κτην�τρ��ικ� �ώρ� της ηπειρωτικής Eλλάδας, �ι έν�πλ�ι ραγιάδες κλε�ταρματ�λ�ί εί�αν, σε ώρες ανάγκης,κατα�ύγι� τ�υς τα !ενετ�κρατ�ύμενα Eπτάνησα και τις !ενετικές κτήσεις στις απέναντι στεριές: την Πρέ!ε"α, τη B�νιτσα, την Πάργα. Eπάνω, λιθ�γρα�ικήαπεικ�νιση τ�υ λιμανι�ύ της Πρέ!ε"ας, στις αρ�ές τ�υ 19�υ αιώνα (Γεννάδει�ς Bι!λι�θήκη).

Λιθ�γρα�ία της Πάργας των αρ�ών τ�υ 19�υ αιώνα. Aπ� τ� «Eθνικ�ν Hμερ�λ�γι�ν» τ�υ M. Bρετ�ύ (πηγή: «Iστ�ρικ�Λεύκωμα της Eλληνικής Eπαναστάσεως»).


Σ�υλιώτης στην Kέρκυρα - � Nικ�λ�ς Περ!�λης. Eγ�ρωμ� σ�έδι� τ�υ Luis Dupré. Στην Kέρκυρα !ρήκαν κατα�ύγι�, μετά την καταστρ��ή τ�υ Σ�υλί�υ, �ι διω-κ�μεν�ι απ� τ�ν Aλή πασά Tεπελενλή Σ�υλιώτες (L. Dupré, «Tα�ίδι στην Aθήνα και την Kωνσταντιν�ύπ�λη», εκδ. «Oλκ�ς», 1994, επιμ. M. Bλά��ς).

Bενετ�ύς. T� στ�ι�εί� αυτ�, �ε�αί-ως, δεν ήταν παρά ένα μ�ν� κλάσματων ανταλλαγών (�ικ�ν�μικ�ύ αλλάκαι δημ�γρα!ικ�ύ τύπ�υ) π�υ ανα-πτύ�θηκαν ανάμεσα στις αντίπαλες,κατά τα άλλα, π�λιτικές �ντ�τητες17.

Eπιλεγ�μενα

Oι κλε!ταρματ�λ�ί συμμετεί�ανστην Eπανάσταση τ�υ 1821 ακ�λ�υ-θώντας τις δικές τ�υς πρακτικές18.Aργ�τερα απ�τέλεσαν τ� σώμα τωνατάκτων, τ� �π�ί� διαλύθηκε τ�183319. H εν λ�γω ε�έλι�η συνέ�αλεστην έ�αρση της ληστείας, απ� τα�ασικά �αρακτηριστικά τ�υ ελληνι-κ�ύ 19�υ αιώνα. Σε αυτή τη !άση ε-παναλή!θηκε εκ νέ�υ τ� !αιν�μεν�της συν�ριακής δράσης, υπακ�ύ�-ντας, �έ�αια, στα νέα δεδ�μένα: ε-δώ επρ�κειτ� για τα σύν�ρα τ�υ ελ-ληνικ�ύ κράτ�υς με την �θωμανικήαυτ�κρατ�ρία, η �π�ία �ρησιμ�π�ι-ήθηκε π�λλές !�ρές ως κατα!ύγι�απ� Eλληνες και T�ύρκ�υς ληστές·δεν έλλειψε, �μως, και η αντίστρ�-!η κίνηση, ανάλ�γα με την περί-πτωση20. Πάντως, είναι �αρακτηρι-στικ� �τι με τη μετατ�πιση των συ-ν�ρων πρ�ς B�ρρά, τ� 1881 η δρά-ση των ληστών μετακινήθηκε ανα-λ�γως21. Aλλά ήδη εί�ε αρ�ίσει η πα-ρακμή τ�υ !αιν�μέν�υ, η �π�ία �ρι-στικ�π�ιήθηκε, έστω μετ’ εμπ�δίων,με την έλευση τ�υ αιώνα μας22. Παρ’�λα αυτά, τ� ελληνικ� ��υν� κατα-κτήθηκε στην �υσία αργ�τερα· μετάτ� πέρας τ�υ Eμ!υλί�υ23. Tα υπ�-

λ�ιπα τα ανέλα�ε η μετανάστευση.

Σημειώσεις: 1. K. K�μης, «Iστ�ρικ�δημ�-γρα�ικά. Mελέτες ιστ�ρίας και ιστ�ρικήςδημ�γρα�ίας τ�υ ελληνικ�ύ �ώρ�υ»,Aθήνα 1999, σ. 71, �π�υ και σ�ετική �ι-�λι�γρα�ία.

2. Calude Fauriel, «Eλληνικά δημ�τικά τρα-γ�ύδια», εκδ. Nίκα, Aθήνα 1955, σ. 27–32·Θ. Παπακωνσταντίν�υ, «T� πρ�επανα-στατικ� κίνημα τ�υ καπετάν Nίκ� T"ά-ρα», Aθήνα 1997, σ. 9–16. N. K�ταρίδης,«Παραδ�σιακή Eπανάσταση και εικ�σιέ-να», Aθήνα 1993, σ. 21–25, 62–66.

3. N. K�ταρίδης, �.π., σ. 62–66· Σπ. Aσδρα-�άς, «Aπ� τη συγκρ�τηση τ�υ αρματ�λι-σμ�ύ (ένα ακαρνανικ� παράδειγμα)»· Σπ.Aσδρα�άς, «Eλληνική K�ινωνία και Oι-κ�ν�μία ιη΄ και ιθ΄ αι.», Aθήνα 1988, σ. 232·� ίδι�ς, «Σ��λια», Aθήνα 1993, σ. 177· Στ.Δαμιανάκ�ς, «Παράδ�ση ανταρσίας καιλαϊκ�ς π�λιτισμ�ς», Aθήνα 1987, σ. 77–78,101· Riki van Boeshoten, «Kλε�ταρματ�-λ�ί, ληστές και κ�ινωνική ληστεία», Mνή-μων, τ�μ. 13 (1991), σ. 14.

4. K. K�μης, �.π., σ. 72–74.5. Riki van Boeshoten, �.π., σ. 15–18.6. N. K�ταρίδης, �.π., σ. 28–29, 41–44, 60· Στ.

Δαμιανάκ�ς, �.π., σ. 83–85, 95 Riki vanBoeshoten, �.π., σ. 13.

7. K. Σάθας, «Eλληνες στρατιώται εν τη Δύ-σει και αναγέννησις της ελληνικής τακτι-κής», Aθήναι 1885, ανατύπ. 1986, σ.126–128· K. K�μης, «Πληθυσμ�ς και �ικι-σμ�ί της Mάνης, 15�ς – 19�ς αιώνας»,Aθήνα 1995, σ. 95.

8. Για την π�ρεία τ�υ Aλή πασά, μέ�ρι την α-νάληψη τ�υ πασαλικί�υ Iωαννίνων (τ�1788): Δ. Σκιώτης, «Aπ� ληστής πασάς.Πρώτα �ήματα στην άν�δ� τ�υ Aλή πασάτων Γιαννίνων (1750–1784)», Θησαυρί-σματα, τ�μ. 6 (1969) σ. 257–290· Π�. Σπ.Aρα�αντιν�ς, «Iστ�ρία Aλή πασά τ�υ Tε-πελενλή», εν Aθήναις 1895, τ�μ. 1, σ. 1–57·Oυίλιαμ Πλ�μάρ, «T� διαμάντι των Iωαν-

νίνων. Aλή πασάς 1741–1822», Aθήνα –Γιάννινα 1987, σ. 13–47· A�μέτ M�υ�ίτ,«Aλή πασάς � Tεπελενλής (1744–1822)»,Eταιρεία Hπειρωτικών Mελετών, Iωάννι-να 1993, σ. 29–48.

9. Σπ. Aσδρα�άς, Aπ� τη συγκρ�τηση τ�υαρμ�τ�λισμ�ύ», σ. 234–235· � ίδι�ς,«Aνέκδ�τα έγγρα�α για τ�υς αρματ�-λ�ύς K. Kαστανά και Γ. Σταθά», «Nέ�νAθήναι�ν», τ�μ. 1 (1955), σ. 27–28, 34–38·� ίδι�ς, «Aρματ�λ�ί και κλέ�τες στη Λευ-κάδα, 14 ανέκδ�τες επιστ�λές», Hπειρωτι-κή Eστία, τ�μ. 3 (1954), σ. 934–944· N.Σ��ρών�ς, «Eγγρα�α ανα�ερ�μενα ειςτ�υς εν Λευκάδι κλέ�τας και αρματ�-λ�ύς», Eπετηρίς τ�υ Mεσαιωνικ�ύ Aρ�εί-�υ της Aκαδημίας Aθηνών, τ�μ. 1 (1939)·σ. 105–123 Π. P�ντ�γιάννης, «Iστ�ρία τηςνήσ�υ Λευκάδ�ς», τ�μ. 2, Aθήνα 1982, σ.109 κ.ε.

10. Hλ. Bασιλάς, «O Aνδρ�ύτσ�ς στην Πρέ-�ε"α (1776–1798). Mία ανέκδ�τη επικήρυ-+ή τ�υ απ� τ�υς T�ύρκ�υς», «HπειρωτικήEστία», τ�μ. (1956), σ. 241.

11. K. Mέρτ"ι�ς, «Aνέκδ�τα ιστ�ρικά στ�ι-�εία περί Aλή πασά Tεπελενλή», «Hπει-ρωτική Eστία», τ�μ. 3 (1954), σ. 12–13,122–124· N. Σ��ρών�ς, �.π., σ. 107, 110.

12. Σπ. Aσδρα�άς, «Aνέκδ�τα έγγρα�α», σ.31· � ίδι�ς, «Aπ� τη συγκρ�τηση τ�υ αρ-ματ�λισμ�ύ», σ. 234–238.

13. Σπ. Aρα�αντιν�ς, �.π., σ. 109· K. Mέρ-τ"ι�ς, �.π., σ. 123, 264.

14. A. Aρ��ντίδης, «Mετα+ύ Bενετών καιT�ύρκων», Θεσσαλ�νίκη 1987, σ. 46–47,59–60· Nικ. Kασ�μ�ύλης, «Eνθυμήματαστρατιωτικά της Eπαναστάσεως τωνEλλήνων απ� τ� 1821 μέ�ρι τ� 1833», τ�μ.1, Aθήνα �.�., σ. 36–37, 47· Hλ. Bασιλάς,�.π., σ. 240–246.

15. Mι�. Πετρ��ειλ�ς, «H �ικ�γένεια Mαυ-ρ�ματαίων εκ Kατ�ύνας Aκαρνανίας»,«Eπετηρίς Eταιρείας Στερε�ελλαδικώνMελετών», τ�μ. 3 (1971–1971), σ. 301· Eλ.Γιαννακ�π�ύλ�υ, «Γαλλ�ελληνική εκμε-

τάλλευση δασών στη δυτική Eλλάδα(1710–1729)», Aθήνα 1982, σ. 174–177.

16. K. Pάδ�ς, «Oι Σ�υλιώται και �ι αρματ�-λ�ί εν Eπτανήσω», «Eπετηρίς Φιλ�λ�γι-κ�ύ Συλλ�γ�υ «Παρνασσ�ς», περ. B΄, τ�μ.12 (1916), σ. 34, 61–63· Σπ. Aσδρα�άς,«Σταθάκης Παρ�ύσης (;–1815). Eνας συ-νεργάτης τ�υ Λ�υδ��ίκ�υ Σωτήρη», «Φι-λ�λ�γική Πρωτ��ρ�νιά», �ρ�ν�ς 22�ς,Aθήναι 1965, σ. 115–126. Eιδικά για τιςρωσικές στρατ�λ�γήσεις, εν γένει στ�ν ελ-λαδικ� �ώρ�: N. Pappas, «Greeks inRussian Military service in the late 18th andearly 19th centuries», Θεσσαλ�νίκη 1991.

17. Eιδικά για την Πρέ�ε"α: K. K�μης, «Hδιαδικασία δημ�γρα�ικής ανάπτυ+ηςμιας μικρής π�λης: Eπτανήσι�ι και άλλ�ιέπ�ικ�ι στην Πρέ�ε"α (18�ς αιώνας)»,Πρακτικά Δ΄ Συνεδρί�υ Eπτανησιακ�ύΠ�λιτισμ�ύ (Λευκάδα, 8-12 Σεπτ. 1993),Aθήνα 1996, σ. 257-264.

18. N. K�ταρίδης, �.π., σ. 91 κ.ε.19. Γιάννης K�λι�π�υλ�ς «Ληστές. H Kε-

ντρική Eλλάδα στα μέσα τ�υ 19�υ αιώνα»,Aθήνα 1979, σ. 1-2.

20. Γ. K�λι�π�υλ�ς �.π., ενδεικτικά σ. 42-44,55, 59-60· Δι�ν. T"άκης, «Eν�πλ�ι στην ελ-λην�τ�υρκική μεθ�ρι� στα μέσα τ�υ 19�υαιώνα. Tα �ρια των αρματ�λικιών και τασύν�ρα των κρατών», «Δ�κιμές», τ�. 4,�θιν�πωρ� 1996, σ. 8, 15, 18-19, 23-24, 31,34, 36-37.

21. Γ. K�λι�π�υλ�ς, �.π., σ. 147-148, «T� ση-μειωματάρι εν�ς Mετσ��ίτη 1871-1943», ε-πιμ.-πρ�λεγ. Γ. Πλατάρης, Aθήνα 1972, σ.10-13.

22. Eπισημαίνεται �τι η περί�ημη συμμ�ρίατ�υ Γιαγκ�ύλα ε+�ντώθηκε τ� 1925: M.Kλιά�α «Θεσσαλία 1881-1981. Eκατ��ρ�νια "ωής», Aθήνα 1983, σ. 124-139.

23. Tην ιδέα αυτή διαπραγματεύεται με τ�νδικ� τ�υ γ�ητευτικ� τρ�π� και � Nίκ�ςMπακ�λας στ� ιστ�ρικ� μυθιστ�ρημα«Mπέσα για μπέσα Ή � άλλ�ς Φώτης»,Aθήνα 1998, σ. 230-231.


Aυθεντικές μαρτυρίεςTεκμήρια γύρω απ� τη �ωή και τις τύ�ες κλε�τών και αρματ�λών

Eπιμέλεια Δημ. Δημητρ�π�υλ�υ

Eθνικ� Iδρυμα EρευνώνKέντρ� Nε�ελληνικών Eρευνών

ΠAPA την πλ�ύσια �ι�λι�γρα�ίαπ�υ έ�ει παρα�θεί για τ�υς κλέ-�τες κατά την επ��ή της τ�υρκ�-κρατίας και την α�λή τ�υ μύθ�υπ�υ έ�ει δημι�υργηθεί γύρω απ�αυτ�ύς, �ι μαρτυρίες της επ��ήςπ�υ διαθέτ�υμε για τη δράση τ�υςκαι τα γραπτά τεκμήρια π�υ έ��υνδιασωθεί απ� τ�υς ίδι�υς τ�υςπρωταγωνιστές είναι μάλλ�ν πε-ρι�ρισμένα. Mετα�έρ�υμε εδώ �-ρισμένα –περι�ρισμένα λ�γω ελ-λείψεως �ώρ�υ– απ� τα εκδεδ�μέ-να σ�ετικά τεκμήρια, ενδεικτικάκαι των πηγών π�υ υπάρ��υν γιατ� θέμα1.

Eπιστ�λές κλε�τών

«Aκρι�ή σε αιρετώ 1793 σεπτεμ-�ρί�υ: A΄: T�άρα.

Σας �ανερώνω ανέλπιστ�ν δυ-στυίαν μ�υ, �τι τ� Σενάτ� απ��ά-σισεν, και μας επαράδ�σεν τωνT�υρκών �π�ύ αυτ� δεν τ� έλπι�α,�θεν ανίσως και � Θε�ς και μάθειςπ�υ μας εθανάτ�σαν, σε περικαλώ,εις τ� ψωμί �π�ύ ε�άγαμεν, να μ�υκάμης τα καλά της ψυής μ�υ, �-π�ύ είμαι αμαρτωλ�ς, �μως σ�υκρεμώ στ�ν λαιμ�ν, και στ�ν Θε�ν,και εις τ�ύτ�ν τ�ν κ�σμ�, �τι ταπαιδιά μ�υ και τα ανηψίδια μ�υ νατα έεις ωσάν τα ίδια παιδιά μ�υμην λήψεις, �τι τ�σ�ν τα παιδιάμ�υ και ανηψίδια μ�υ και διά τηνψυήν μ�υ να μας θυμηθής �τι σ�υ�άνω α�αλέ εις εκείν� τ� κριτή-ρι�ν τ� ��ερ�, �π�υ έ�υν νακριθ�ύν �λ�ι �ι Xριστιαν�ί να μηνμας αστ�ήσετε και ας έ�υν τηνευή μ�υ τα παιδιά μ�υ και ανηψί-δια μ�υ, και � Θε�ς � μεγαλ�δύνα-μ�ς ας τα κυ�ερνήση: διατί εγώ ταέω ακυ�έρνητα. Σ�υ περικλείωκαι μίαν N�τα, �τι �σα μ�υ ρεω-στ�ύν ωρίς �μ�λ�γίαν να τα μά-σης, συνώρα με και � Θε�ς συν-ωρά σας. Tαύτα και υγίαινε

� ιδικ� σας Aντρ�ύτ��ς»

Eπιστ�λή τ�υ Aνδρ�ύτσ�υ, πατέ-ρα τ�υ Oδυσσέα, στη σύ!υγ� τ�υAκρι�ή, απ� τη �υλακή της Tσάραςτης Δαλματίας, �π�υ εκρατείτ� α-π� τ�υς Bενετ�ύς2.

� � �

«Aιντεσιμώτατε και ευγενέστατεκύρι� κυρ κ�υμαντάντε της Pω-σίας και επίλ�ιπ�ι άρ�ντες τηςώρας Aγιαμαύρας

1799 Aυγ�ύστ�υ π(ρώτη)Σας πρ�σκυνώ και με τ� δ�υλικ�

μ�υ γράμμα σας �ανερώνω: με τ�να ήμ�υν κακ�ς άνθρωπ�ς εις τηνώρα σας για �π�ύ ε�ήκα, ώς καιεις τα άγρια τα ��υνά· �π�υ με ώ-ρισες να πάγ�υ, επήγα. Mα �πωςέεις και η εντιμ�τη σ�υ ν�μ�, �-π�ύ � κλέ�της να πρ�σκυνάγει,

�,τι πήρε να τ� δώσει, έτ�ι έ�μεκαι εμείς ν�μ�, �π�ύ �π�ι�ν πιά-σ�με τα �,τι μας έκαμε να πλερώ-σει. Oμως ένα τ�υ�έκι ώρισες καιτ�δωκα· μ’ ας είναι καλά, �π�ύ θαμ�υ τ� �τιάσ�υν ασημένι� και άδε μ�υ α$ί�ει τ� �ιλεύω. Oμως αςα�ήσ�με τη(ν) π�λυλ�γία: εγώ εί-μαι �π�ύμαι ενά(ν)τι�ς της P�υ-σίας, ως καθώς τ� ε�ε�αιώσετεκαι μ�να�ί σας, μα να $έρετε τ�ν�τρ� σας ήταν καλύτερα. Oμωςσας μιλώ να μην ντέσω κανέναν α-π� αυτ�ύθε μέσα, �ι �τω�ς να

ειπεί, �ι �ίλ�ς να ειπεί, και τ�νπάρει � θάρρ�ς, διατί μα τ�υ Θε�ύτ� �ν�μα, είναι γελασμέν�ς, καιπ�λύ �ασανισμέν�ς. Διατί αν $α-γ�ρά�εται μπαίνει σε $αγ�ρά, ειδέκαι δε(ν) $αγ�ρά�εται και είναι�τω�ς, θέλα πάρει την ευαρί-στηση τη μύτη και τα αυτιά. Kαι �-π�ι�ς τα �αστάγει αυτά, ας έ�γει�ύθε θέλει να περπατεί, θέλειςεις τ� πέλαγ�, θέλεις εις τη στερ-γιά. Διατί εγώ θέλω να πάρω τ�σ�ατ� απ� τη(ν) κ�πή, �π�ύ ναείναι μέρα και �ι πιστικ�ί

τρ�ΰρ�υ, ά μ�υ �αστάν τα π�δά-ρια, �ι τη νύτα και νάναι και μ�-ναά δίως πιστικ�. Eτ�ι τ�ω σια-σμέν�. Δια να με καταλά�ετε, ή(μ)πα(μ)πέσης είμαι ή (ν)τ�υρ�ύσι-κ�ς είμαι. Eγώ έλεγα να κάμωτ�(ν) παλι�γγαλαντ�μ�, μα σα μεγνωρίσετε για �α��, εγώ για �π�υσας άδειασα τ�ν τ�π� με γεια σας,με αρά σας. Mανάα να δια�άσε-τε τ� αρτί να τ’ ακ�ύσει η �τω�-λ�γιά να μη με λένε άπιστ�ν. Aνδεν �τιαστεί τ� τ�υ�έκι ασημένι�δε(ν) τρα�ώ απ’ αυτ� τ� ισμέτι. Kαιά δε(ν) τ� δια�άσετε π�ύ(μ)πλικα,�,τι �αράρι έλθει, ας είναι τ� κρί-μα εις τ� λαιμ� τ�υ εκειν�ύ, �π�ύνα κρύψει τ� αρτί. Bλά�ς είμαικαι ατ�αμής και ’ληνικά δεν η$έρωκαι �λάικα απ�κρίθηκα, μα νάωτ� συ(μ)πάθει�.

Pα�τ�γιάννης �ιωγμέν�ς»

Eπιστ�λή τ�υ κλέ�τη Pα�τ�-γιάννη πρ�ς τις ρωσικές αρ�ές με-τά την εκδίω#ή τ�υ απ� τη Λευκά-δα στην �π�ία εί�ε κατα�ύγει3.

Mαρτυρίες συγ�ρ�νων

«... εις διά��ρα μέρη της P�ύμε-λης και Mακεδ�νίας συνεκρ�τή-θηκαν ληστρικά σώματα εκ400–500 κακ�π�ιών ριστιανώνκαι T�ύρκων, �ι �π�ί�ι $εγυμνώ-ν�υν και ��νεύ�υν τ�υς T�ύρ-κ�υς ως επί τ� πλείστ�ν. Mετα$ύτων ληστών είναι και είς αρηγ�ς�ν�μαστ�ς, καλ�ύμεν�ς Mπίτ�υ-λας, εις τινα θέσιν παρά τ� M�να-στήρι. Oύτ�ς επετέθη κατά τ�υMπεϊλέρμπεη και τ�ν έτρεψε εις�υγήν, ��νεύσας π�λλ�ύς εκ τωνανδρών τ�υ. Δι’ αυτ�ν τ�ν λ�γ�ν �Mπεϊλέρμπεης υπεσέθη αμνη-στίαν εις άλλ�ν αρηγ�ν υπ� τ�ν�ρ�ν να μετα�ή πρ�ς καταδίω$ιντ�υ Mπίτ�υλα. Kαι ενώ � αρηγ�ς�ύτ�ς μετά των συντρ��ων τ�υ ε-�άδι�ε κατά τ�υ Mπίτ�υλα, έ�θα-σε διαταγή της Yψ. Πύλης πρ�ςτ�ν Mπεϊλέρμπεην να δώση αμνη-στίαν εις τ�ν Mπίτ�υλαν υπ� τ�ν�ρ�ν να μετα�ή �ύτ�ς μετά 800 �-παδών τ�υ εις Eύ��ιαν πρ�ς�ρ�ύρησιν τ�υ τ�π�υ εκείν�υ.Aλλ’ αυτ�ς δεν απ��ασί�ει, ��-��ύμεν�ς πρ�δ�σίαν τινά. O δεάλλ�ς έλα�ε διαταγή να καταστρέ-ψη εκ θεμελίων τ� μ�ναστήρι τ�υπρ��ήτ�υ Nα�ύμ, κείμεν�ν εις μι-κράν απ�στασιν απ� την B�σκ�π�-λιν, με την πρ��ασιν �τι �ι ρι-στιαν�ί εί�ν δήθεν �υρωθή εκείκαι τώρα αναμένεται τ� απ�τέλε-σμα...».

Aπ�σπασμα απ� επιστ�λή τ�υ Π.P�!α, πρ�#έν�υ της Bενετίας στ�Δυρρά�ι�, με ημερ�μηνία 30 Aπρι-λί�υ 17114.

Eγγρα�α των αρ�ών

«Eμ�ανισθείς ενώπι�ν τ�υ σε�α-

O «πατήρ τ�υ Oδυσσέως Aνδρ�ύτσ�υ, πρώην τ� 1821. O καπετάν ΛεωνίδαςAνδρ�ύτσ�ς τ� 1795. Eργ�ν Θε��ίλ�υ Γ΄ X” Mι!αήλ 1931» O Θε��ιλ�ς πρ�-�ανώς συγ!έει τ�ν Aνδρέα Aνδρ�ύτσ�, με τ�ν Λεωνίδα, εγγ�ν� τ�υ αρματ�-λ�ύ και γι� τ�υ Oδυσσέα Aνδρ�ύτσ�υ. T� έργ� είναι εμπνευσμέν� απ� δια-σωθέν «Aντίτυπ�ν εκ μιας εικ�ν�ς (τ�υ Aνδρ�ύτσ�υ) σω#�μένης άλλ�τε έντινι μ�νή των Mετεώρων κατά τ� 1817».


Συνέ!εια στην 14η σελίδα

O στρατηγ�ς Θε�δωρ�ς K�λ�κ�τρώνης, σ!εδιασμέν�ς «εκ τ�υ �υσικ�ύ απ�τ�ν λ�!αγ� Kρατσάι#εν». Tα Aπ�μνημ�νεύματα τ�υ στρατηγ�ύ πρ�σ�έρ�υνπ�λύτιμες πληρ��ρίες σ!ετικά με τις ιδι�μ�ρ�ίες τ�υ κλέ�τικ�υ στην Πε-λ�π�ννησ�. Σε περι�δ�υς π�λεμικής αναταρα!ής παρ�υσιάστηκαν και στ�M�ριά �ημισμέν�ι κλέ�τες, �πως, μετά τα Oρλ��ικά (1770), �ι Π. Bενετσανά-κης, K. K�λ�κ�τρώνης, πατέρας τ�υ Θε�δωρ�υ, Zα!αριάς κ.ά. Mετά τ� 1780,μια ισ!υρή τά&η !ριστιανών γαι�κτημ�νων !ρησιμ�π�ι�ύσε παλι�ύς κλέ�τες(κάπ�υς) εναντί�ν πρώην συντρ��ων τ�υς. Eτσι εμ�ανί#εται και εδώ παρ�-μ�ι� �,τι συνέ'αινε ανάμεσα σε αρματ�λ�ύς και κλέ�τες στη P�ύμελη. O K�-λ�κ�τρώνης εί!ε υπηρετήσει κάπ�ς των Δεληγιανναίων (Eικ�ν�γρα�ία τ�υ’21, εκδ. «Aσπιώτης – EΛKA», Aθήνα 1971).

στ�ύ και θε��ρ�υρήτ�υ ιερ�δικα-στηρί�υ τ�υ κα�ά Bερ�ίας � δυνά-μει �ιρμανί�υ διωρισμέν�ς διά τηνκαταδίω$ιν των απίστων επαναστα-τών αρμ�τ�λ�ς Θε�δ�σι�ς, ανέ�ε-ρε και κατέθεσε τα ε$ής: Iδ�ύ εκτε-λών υψηλήν διαταγήν και εντ�λήνκατώρθωσα τη ��ηθεία τ�υ παντ�-δύναμ�υ θε�ύ να συλλά�ω και �έ-ρω σιδηρ�δέσμι�ν ενώπι�ν υμώντ�ν εκ Nα�ύσης δια��ητ�ν αριε-παναστάτην Aνδρέαν Σερμπέτην.Oύτ�ς, ως γνωστ�ν, απ� καιρ�ύ υ-ψώσας την σημαίαν της ανταρσίαςκαι ασε�είας μετά των πρ� τιν�ςσυλλη�θέντων δια��ήτων, ωσαύ-τως εκ Nα�ύσης, αρηγών Περδι-κάρη και Π�λύ��υ κατά τ�υ θε�-�ρ�υρήτ�υ κράτ�υς τ�υ Iσλάμ,διέπρα$ε μυρία κακ�υργήματα, ή-τ�ι ��ν�υς και ληστείας, εις �άρ�ςτ�σων πιστών. T�ύτ�ν τη ��ηθείατ�υ παντ�δύναμ�υ θε�ύ κατώρθω-σα να συλλά�ω και να �δηγήσω ε-νώπι�ν υμών σιδερ�δέσμι�ν, κατη-γ�ρώ δε τ�ύτ�ν και α$ιώ �πως κρί-νητε και τιμωρήσητε κατά τ�υς ν�-μ�υς τ�υ σερή... Mετά τας καταθέ-σεις των ως άνω μαρτύρων, απ��α-σίσαντες κατά τ�ν ν�μ� τ�υ σερή,κατεδικάσαμεν τ�ν εν λ�γω άπι-στ�ν αριεπαναστάτην εις τ�ν δι’αγ�νης θάνατ�ν και παρεδώσα-μεν αυτ�ν εις τ�ν δήμι�ν πρ�ς ε-κτέλεσιν της π�ινής τ�υς...».

Aπ�σπασμα, σε μετά�ραση, ιερ�-δικαστικής απ��ασης, η �π�ία εκ-δ�θηκε στις 30 N�εμ�ρί�υ 1671 με-

τά τη σύλληψη τ�υ κλέ�τη AνδρέαΣερμπέτη5.

� � �

«... Mε τ� παρ�ν �ιλικ�ν μας γρά-��μεν: � καπετάν Kωνσταντής Kα-στανάς, �π�ύ την σήμερ�ν �ρίσκε-ται υπ� την ε$�υσίαν σας εις Πρέ-�ε�αν, εστάθη εδώ εις τ� �ιλαέτιμας μερικ�ύς ρ�ν�υς μπεητ�ής, ��π�ί�ς εις τ�ν καιρ� τ�υ Xα�νατά-ραγα τ�υ �εκίλη τ�υ μπασημπ�γλήτ�υ έδωσε ράι μπ�υγι�υρντί, διανα σταθεί αυτ�ύ εις την Πρέ�ε�ανραγιά και πλέ�ν να μην ανακατωθείεις παρ�μ�ιες δ�υλειές, αλλά να η-συάσει, καθώς και ακ�λ�ύθησεδια μερικ�ν καιρ�ν. Tώρα �λίγ�ςκαιρ�ς είναι, �π�υ άρισε τις δια-��λιές τ�υ και γυρεύει μπεητ�ηλί-κια και έει κάμει ίλια μπερδέμα-τα εις τ� �ιλαέτι μας και ακ�λ�ύθη-σαν αρπαγές, �ημιές και σκλα�ιέςέως την σήμερ�ν, έως τριάντα – σα-ράντα π�υγγιά άσπρα. E$�ως είεστείλει και τ� παιδί τ�υ στ�ν Bάλ-τ�ν τ�υ γαμπρ�ύ τ�υ καπετάν Γιωρ-γάκη διά τα κακά τ�υ θελήματα, �-π�υ να στέλνει τ�υς κλέ�τες εις τ��ιλαέτι μας, να σκ�τώνει και να κά-νει τ�σες δ�υλειές, πράγμα �π�ύδεν υπ��έρεται. Tώρα διά τ�ύτ�σας παρακαλ�ύμεν, σαν �ίλ�ι καιγειτ�ν�ι �π�ύ είμεστε, να γράψετεευθύς τ�υ πρε�εδ�ύρ�υ εις τηνΠρέ�ε�αν, �π�ύ να �υλακώσει τ�νάνωθεν κακ�π�ι�ν καπετάν Kων-σταντήν, να στέκεται �υλαγμέν�ς,

«Oι Γραικ�'λα!�ι... καταγ�μεν�ι απ� τα !ωριά της Hπείρ�υ, Mακεδ�νίας και Θεσσαλίας... ωθ�ύντ�... απ� εν αίσθημα �ιλελεύθερ�ν, τ� ίδι�ν τ� �π�ί� κε-ντ�ύσε και τ�υς Eλληνας... Δεν εύρισκες �ύτε ληστρικήν συμμ�ρίαν, εντ�ς της �π�ίας να μην υπάρ!�υν και ε& αυτών...», γρά�ει στα «Eνθυμήματά» τ�υ � N.Kασ�μ�ύλης. Πάνω: Xαρακτηριστική π�ιμενική σκηνή απ� τη #ωή των Bλά!ων (Γεννάδει�ς Bι'λι�θήκη).

έως να γράψει � �επίτης τ�υ E$�-ωτάτ�υ γκενεράλη, �π�ύ να σαςγράψει και να σας δώσει �δρίνιαννα τ�ν στείλετε εδώ, καθ�ύ ραγιάςμας �π�ύ είναι να μας δώσει λ�γα-ριασμ�ν εις τα �σα ε$ αιτίας τ�υ�ημιές έγιναν, να τες πλερώσει καινα δώσει και έναν κε�ίλην καλ�ν,�π�ύ στ� ε$ής να απέει απ� παρ�-μ�ιες αισρ�δ�υλειές, και να κά-θεται με τ� εντέκι τ�υ και έτ�ι να ε-λευθερωθεί. Kαι πρέπει να μας υ-πακ�ύεται εις τ� �ήτημά μας, �π�ύπριν πάρει αμπέρι και κρυ�θείκαι ύστερα να πρ��ασί�εσθε �π�ύδεν ευρέθη…».

Aπ�σπασμα απ� επιστ�λή τωνμπέηδων της Aρτας Xασάν μπ�υ-λ�ύμπαση και Aσ�υμάν μπ�υλ�ύ-μπαση πρ�ς τ�ν ανώτερ� Bενετ�πρ�ν�ητή της Λευκάδας, με ημε-ρ�μηνία 2 Aυγ�ύστ�υ 1784, σ�ετι-κά με τη δράση τ�υ αρματ�λ�ύτων T!�υμέρκων Kωσταντή Kαστα-νά, � �π�ί�ς εί�ε εκδιω�θεί στηνΠρέ�ε!α6.

� � �

1799, Aρτα, Mαΐ�υ 23Aπ� τ�ν Yψηλ�τατ�ν Bι�ήρ Aλή-

πασαν Iωαννίνων, M�υτεσαρί�ην,αιρετισμ�ς και είδησις πρ�ς τ�υςαγι�μαυρίταις. Oτι μαντάμ �π�ύαυτά τα δύ� �ασίλεια εγίνηκαν ένακαι είναι αγαπημένα ως αδέλ�ια

και σαν γειτ�ν�ι �π�ύ είμαστε καιημείς και δραπέταις �π�ύ ήταν ειςτ�ύτα τα μέρη με α��ρμή καπιτα-νέων απ� τ�υς �π�ί�υς εσκ�τωσαπ�λλ�ύς και τ�υς εκυνήγησα καιήλθαν και τρυπών�υν εις αυτά ταμέρη και �υλάττ�νται και πάλιν $ε-�γαίν�υν και αλν�ύν τ�ν ραγιάκαθώς σας γρά�ει και � αμηράλι�ςκα�αλιέρης.Oσακώ� να τ�υς διώ-$ετε ή και στ� τ�υ�έκι να τ�υς �ά-�ετε και κανέναν να μη �υγώσητεαυτ�ύ τελείως και μαντάμ �π�ύ ταδύ� �ασίλεια έγιαναν ένα μην αρ-ινήσετε τα παλαιά και να ειπήτεπως δεν είναι αυτ�ύ και άλλαιςπρ��ασαις μ�ν�ν να τ�υς διώ$ετεωρίς να μετα�ηγ�σετε κανέναναυτ�ύ διά να γλυτώση � κ�σμ�ς α-π� τα κακά τ�υς καμώματα. Σα γει-τ�ν�ι �π�ύ είμαστε αγαπώ να περ-ν�ύμε ήσυα και για �π�ύ στέλνωένα δύ� καΐκια αυτ�ύθεν να �έρ-ν�υν γήραις και να έ�υν έγν�ιαδιά αυτ�υν�ύς τ�υς κακ�τρ�π�υςανθρώπ�υς και μη �άλετε κανένανσ�υμπεέν σε παραμικρ�ν και ανκάμη και τίπ�τες ρεία αυτ�υνώντων καϊκιών εις τ�υς αυτ�ύς κακ�-π�ι�ύς ανθρώπ�υς να τ�υς ��ηθή-σετε �σ�ν ημπ�ρείτε διά να εύ-ρ�υν τ�ν μπελιά τ�υς καθώς σαςγρά�ει και � αμηράλι�ς Oυσακώ�και �ι άλλ�.

Παρά τ�υ Nαυαρ�ύντ�ςτ�ν ρωσσικ�ν Aυτ�κρατ�ρικ�ν

Στ�λ�ν Aμμηράλι�ν καιKα�. OYΣAKΩΦ

Πρ�ς τας δι�ικήσεις καιδεπ�υτατ��νες των νήσωνK�ρυ�ών, Kε�αλληνίας,

Zακύνθ�υ, Aγίας Mαύρας, Πα$ώνT�ερύγ�υ και των λ�ιπών

των ελευθερωθέντων παρ’ ημών α-π� τ�υς Φραντ�έ��υς

ΠPOTAΣHΣ

O Kύρι�ς Aλή Πασάς των Iωαννί-νων εις τα γράμματά τ�υ μ�υ �α-νερώνει �τι μερικ�ί αυθάδεις εκτων Aλ�ανιτών έ�υγαν απ� τ� μέ-ρ�ς της Aλ�ανιτίας και ευρίσκ�-νται εις τα νησία �π�υ ελευθερώ-σαμεν απ� τ�υς Φραντ�έ��υς, δη-λαδή �ι Mπ�υκ�υ�αλαί�ι, �ι K�-ντ�γιανναί�ι, � Bλα�γιωργάκης,� Σκυλ�δήμ�ς και άλλ�ι �π�ύ έ-�υγαν απ� την Aλ�ανιτίαν �ι �π�ί-�ι ευρίσκ�νται εις τα νησία. Oθεν�ητεί αυτ�ς να τ�υ σταλθώσιν �ιτ�ι�ύτ�ι ή να απ�διωθώσιν απ�τα Nησία. Παραγγέλω εις τας Δι�ι-κήσεις Δεπ�υτατ�ι�νες και K�υ-κλά�α και εις �λ�υς τ�υς κατ�ί-κ�υς τ�ύτων των νήσων �π�ύ πα-ρ�μ�ί�υς ανθρώπ�υς να μη ήθε-λαν �αστ�ύν κ�ντά τ�υς εις ταςνήσ�υς αλλά να τ�υς απ�διώ$ωσινε$ άπαντ�ς. Kαι �λ� αυτ� να ενερ-γηθή τ� �γλυγ�ρώτερ�ν περί �υαυστηρ�τητα εντέλλ�μαι.

Eκ της Nαυαρίδ�ς

τ�υ Aγί�υ Παύλ�υεις τ�υς K�ρυ��ύς τ�υ,

17 Mαΐ�υ 1799AMMIPAΛIOΣ OYΣAKΩΦ

Eγγρα�� τ�υ Aλή πασά πρ�ς τιςαρ�ές της Λευκάδας, με τ� �π�ί�απαιτεί να μη γίν�υν δεκτ�ί �ι κλέ-�τες π�υ έ��υν κατα�ύγει εκεί.Eπισυνάπτεται και διαταγή τ�υ ρώ-σ�υ ναυάρ��υ πρ�ς τις αρ�ές τωννησιών της Eπτανήσ�υ με ανάλ�γ�περιε��μεν�7.

Aπ�μνημ�νεύματα

«...Oι κλέ�τες και �ι αρματωλ�ίείαν A΄ Tά$ιν. H α$ι�της τ�υ. B΄ Tά-$ιν. Γ΄ Tά$ιν. Δ΄ �ι ψυ�γυ�ί.

Oι πρώτ�ι α$ιωματικ�ί εγίν�ντ�δια την ανδρίαν των ή δια την �ρ�-νησίν των· � μισθ�ς των �ταν ήσαναρματωλ�ί, τ� μ�ίρασμα των λα�ύ-ρων �ταν ήσαν κλέπται· εδίδ�ντ�και �ρα�εία εις τ�υς αριστεύ�-ντας. Oταν έσ�αλλ�ν ήτ�ν τ� κ�ψι-μ�ν των μαλιών, τ� $αρμάτωμα. Σέ-�ας πρ�ς τας γυναίκας. Eδιώναν�π�ι�ς ήθελε �ιάσει καμμία γυναί-κα· παιγνίδια, ταμπ�υράδες, πηδή-ματα, �ρ�ύς, τραγ�ύδια ηρωικά,ταις αμάδες· τα τραγ�ύδια τα έκα-μναν �ι ωριάτες, �ι στρα��ί μεταις λύραις· τα τραγ�ύδια ήσαν ύ-μν�ι, ε�ημερίδες στρατιωτικαίς.

T’ άρματά τ�υς ήταν πιστ�λαις,αρπί (μελ�υδάρι), σπαθιά �ωστά,�ά�ες σ’ τα π�δάρια, τ�ν ειμώνα


Συνέ!εια απ� την 13η σελίδα

T� τραγικ� τέλ�ς τ�υ αρματ�λ�ύ Θύμι�υ Mπλα!ά'α στα !έρια των Aλ'ανών τ�υ Aλή πασά. O Θύμι�ς Mπλα!ά'ας πήρε τ� αρματ�λίκι στα Xάσια μετά τ� θά-νατ� τ�υ πατέρα τ�υ. E#ησε στα εκρηκτικά τελευταία πρ�επαναστατικά !ρ�νια της απ�δι�ργάνωσης τ�υ �θωμανικ�ύ κράτ�υς, της αν�δ�υ τ�υ Eλληνισμ�ύ,της αληπασαλίδικης καταπίεσης και της πρ�ετ�ιμασίας της Eπανάστασης απ� τ�υς Δια�ωτιστές και τ�υς Φιλικ�ύς. T� 1808 σήκωσε ανταρσία κατά τ�υ Aλή. Hμά!η, στις 5 Mαΐ�υ στ� Kαστράκι, υπήρ&ε καταστρ��ική για τ�υς επαναστάτες. O παπα–Θύμι�ς διέ�υγε, αλλά ένα !ρ�ν� μετά έπεσε στα !έρια τ�υ Aλή, π�υτ�υ επι�ύλα&ε μαρτυρικ� θάνατ�. «Π�υ είσαι πασά μ�υ κλέ�τη και γραμματικέ, έλα να πρ�σκυνήσεις με τ’ αδέλ�ια σ�υ...», σώ#ει τ� κλέ�τικ� τραγ�ύδι (Γεν-νάδει�ς Bι'λι�θήκη).

KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 15Συνέ!εια στην 16η σελίδα

έ�α�αν θώρακας (τ�απράσια), κ�υ-μπιά μεγάλα εις τα γελέκια.

Tα Kαπετανάτα διεδίδ�νταν ειςτ�υς υι�ύς, εις τ�ν α$ιώτερ� και �-ι εις τ�ν πρωτ�τ�κ�.

H σημαία μ�υ ήτ�ν ένα X καθώς ηPωσσική σημαία.

Tα M�ναστήρια τ�υς ε��ηθ�ύ-σαν· �ι Γεωργ�ί και �ι π�ιμένες έ-διναν είδησι εις τ�υς κλέπτας, �ω-�τρ��ίας και π�λεμ��δια. Oτανεις τ�ν π�λεμ�ν ελα�ώνετ� κανέ-νας �αρέως και δεν ημπ�ρ�ύσαννα τ�ν πάρ�υν, τ�ν ε�ιλ�ύσαν καιέπειτα τ�υ έκ��ταν τ� κε�άλι, τ�είαν εις ατιμίαν �π�ύ �ι T�ύρκ�ινα πάρ�υν τ� κε�άλι τ�υ. Aπ� 36πρωτ�$αδέλ�ια, μ�ν�ν 8 εγλύτω-σαν, �ι άλλ�ι εάθηκαν �λ�ι· δενείναι διάσυλ�, �π�υ δεν είναι θαμ-μέν�ς K�λ�κ�τρώνης, ωριστά ταδευτερ�$αδέρ�ια, θεί�ι και λ�ιπ�ί�ίλ�ι αϋμέν�ι. T�, κλέ�της, ήτ�νκαύημα· έλεγε είμαι κλέ�της, καιη ευή των πατέρων εν�ς παιδι�ύήτ�ν να γίνη κλέ�της. –T� κλέ�τηςε�γήκε απ� την ε$�υσία.– Eις τ�υΠατρ�ς μ�υ τ�ν καιρ�, ήτ�ν ιερ�πράγμα να πειρά$�υν Eλληνα. Kαι�ταν �ι κλέπται ήρ�ντ� εις συ-μπλ�κή με τ�υς T�ύρκ�υς, �λ�ι �ιγεωργ�ί ά�ιναν τ� �ευγάρι, και ε-πάγαιναν να ��ηθήσ�υν τ�υς κλέ-πτας· εις τας ημέρας επειρά��ντ�και Eλληνες �μ��ρ�ν�ύντες μετ�υς T�ύρκ�υς· �ταν ήλθε �Aνδρ�ύτ��ς πατέρας τ�υ Oδυσσέ-ως, εγνωρίσθηκα εις την Mάνη, καιτ�ν εσυντρ��ευσα έως εις την K�-ρινθ�. Eις τ�ν κατατρεγμ� μας, δια15 ημέραις �ύτε εκ�ιμ�μεθα �ύτεετρώγαμε· εσώσαμε τα ��υσέκια,καθημέρα π�λεμ�...».

Aπ�σπασμα απ� τα Aπ�μνημ�-νεύματα τ�υ Θ. K�λ�κ�τρώνη, �-πως τα υπαγ�ρευσε στ�ν Γ. Tερ-τσέτη8.

� � �

«... Aπ� �π�ιανδήπ�τε �μως (αι-τίαν) και αν ακ�λ�υθεί η αμνημ�-σύνη αύτη, �ταν διατρέ$ωμεν ταπαρελθ�ντα απ� τα ενεστώτα, δενθα λείψ�υν τεκμήρια απ� τα �π�ία,εάν δεν δυνηθώμεν να π�ρισθώ-μεν �λ�κληρ�ν την αλήθειαν, ναμη μας μείνη �μως αμ�ι��λία �τι ηκαταγωγή των είναι αραι�τάτη καικατε�αίνει απ� την επ�ή της Bα-σιλείας. Δι�τι, αν και σκ�τεινά �αί-ν�νται, πως �ι Aμαρτωλ�ί λεγ�με-ν�ι πάντ�τε κατεί�ν διαδ�ικώςτα Kαπιτανάτα εις τας επαρίας, α-π� την Aττικήν αρί��ντες μέριτης Aκαρνανίας, και μέρι της Mα-κεδ�νίας έως επί των ημερών μας,επί της Eπαναστάσεως, και μέριτων 1829, επ�ήν καθ’ ην τα κατήρ-γησεν � Σ�υλτάν Mαμ�ύτης διασ��δρ�ύ διατάγματ�ς, είναι �μως�έ�αι�ν ε$ άλλ�υ �τι τα λείψαναταύτα τ�υ στρατ�ύ, ή με άλλ�υς λ�-γ�υς �ι Aρματωλ�ί παρά των εντ�-πίων Eλλήνων, καλ�ύμεν�ι και αϊ-δ�ύτ (κλέπται) παρά των Oθωμα-νών, αιρ�μεν�ι κάπ�ια πρ�ν�μιαανε$αρτησίας, κληρ�ν�μ�ι τ�υ α-νε$άρτητ�υ πνεύματ�ς των πρ�κα-τ�ων των, μ�λ�ν �π�ύ αι επαρίαικαταπλακώθησαν, και εκινδύνευσενα αθή τ� έθν�ς μετα$ύ της αμα-θείας, ήτις τ� κατέλα�ε, και της α-πανθρώπ�υ τυραννίας τ�ύτων των

κατακτητών –την �π�ίαν υπέ�ερενηθικώς και υλικώς– �ύτ�ι �ι μ�-ν�ν τ�ν αυένα εις τ�ν �υγ�ν τωντυράννων δεν έκλιναν να πληρώ-σ�υν αράτσι (κε�αλιάτικ�ν) αλλάκαι αντισταθέντες π�λλάκις με τα�πλα εις τας �ρδάς των δια��ρωναρηγών Oθωμανών υπ� τ� �ν�μαKλέ�ται, εντ�ς των ερημιών, και α-π� τας υπερη�άν�υς και υψηλάςκ�ρυ�άς των �ρεινών τ�πων τηςΣτερεάς Eλλάδ�ς, νηστικ�ί, διψα-σμέν�ι, γυμν�ί, $υπ�λυτ�ι κατα-τρε�μεν�ι, εσυνείθισαν δια της ε-πιμ�νής των να συμμερισθ�ύν τηνε$�υσίαν των τ�παρών Oθωμα-νών Θετταλίας, Hπείρ�υ και Mακε-δ�νίας, και να λά��υν και πρ�ν�-μια ανε$αρτησίας, να πρ��υλά-$�υν με αυτήν αναλλ�ίωτα τα έθιμακαι την θρησκείαν τ�υ λα�ύ, τ�υ �-π�ί�υ �ιασμέν�ι �ι Oθωμαν�ί τ�ιςεμπιστεύ�ντ� την ασ�άλειαν και η-συίαν απ� κάθε πρ�σ��λήν...».

N. Kασ�μ�ύλης, Eνθυμήματαστρατιωτικά της Eπαναστάσεωςτων Eλλήνων 1821–18339.

� � �

«Oι Γραικ��λα�ι εκ τ�υναντί�νκαταγ�μεν�ι απ� τα ωριά τηςHπείρ�υ, Mακεδ�νίας και Θεσσα-λίας, επειδή �μως εγειτνιά��ντ�και περιεστει�ύντ� απ� Eλληνι-κάς ώρας και αρματωλ�ύς Eλλη-νας, ως π.. τ� Bαστα�έτσι, τ� Συ-ράκ�ν, A�δέλα, Σαμαρίνα, αν και α-πλ�ί και αμαθείς �ι περισσ�τερ�ι,σύμ�ων�ι �μως, ως πρ�ς τας έ-$εις, με τ�υς Eλληνας, επιρρεπέ-στερ�ι ε$ ανατρ��ής ως πρ�ς τηνανε$αρτησίαν <των>, π�νητικ�ίσυγγενείς μετα$ύ των, πιστ�ί ειςτην �ιλίαν, επαρατηρήθη �τι, εάνκαι εί�ν και �ύτ�ι ιδιαίτερα τινάέθιμα ως πρ�ς τ� �ην και π�λιτεύε-σθαι απ� τ�υς <Eλληνας> κατ�ί-κ�υς, δια�έρ�ντες <�μως> καθ�-λ�υ απ� τ�υς Aλ�ανιτ��λά�υς κα-τά τα λ�ιπά, και συνερ�μεν�ι ειςγαμικ�ύς δεσμ�ύς με τ�υς Γραι-κ�ύς, ωθ�ύντ� �μως απ� εν αίσθη-μα �ιλελεύθερ�ν, τ� <ίδι�ν τ�> �-π�ί�ν κεντ�ύσεν και τ�υς Eλληναςκατ�ίκ�υς. Δεν εύρισκες �ύτε λη-στρικήν συμμ�ρίαν, εντ�ς της �-π�ίας να μη υπάρ�υν και ε$ αυτώνάνδρες, �ύτε περίστασιν καταδρ�-μής των Aρματωλών ή ληστών, <κα-τά την �π�ίαν>ως έ�ντες γνώσιντων κινημάτων των να μην έπαθ�ν·και ακ�μη �ύτε παράδειγμα πρ�δ�-σίας ηκ�ύσθη απ� την μερίδα τωνπ�τέ και δια κανέναν απ� τ�υς λη-στάς, μ’ �λ�υς τ�υς απηνείς καισκληρ�ύς θανάτ�υς και �ασανι-στήρια, τα �π�ία υπ��ερ�ν κατάκαιρ�ύς απ� τ�υς δερ�εναγάδεςT�υρκαλ�αν�ύς.

Yπ�ρεωμέναι αι �μάδαι αύται,ως εκ της διαν�μής και <αναλ�-γως της> ωρητικ�τητ�ς των λι�α-διών και των π�ιμνίων, να σημα-τί�ωνται εις τ�σα κ�μματα και τ�-σας κ�ιν�τητας σκηνιτών, και έ-�υσαι η κάθε μία ε$ αυτών ανά έ-να αριπ�ιμένα (τ�έλινκα), �στιςδιευθύνων τα πάντα και αντιπρ�-σωπεύων τ� κ�ιν�ν των, επρ�στά-τευεν τα συμ�έρ�ντά των υπ� τηνδιεύθυνσιν τ�ύτ�υ, �πλ��ρ�ύ-

Nικ�λα�ς Kασ�μ�ύλης (1795–1872), αγωνιστής τ�υ ’21, συνέγραψε τα «Eνθυ-μήματα Στρατιωτικά», πλ�ύσια πηγή ιστ�ρικών πληρ��ριών για την Eπανά-σταση. Συμμετεί!ε στην απ�τυ!ημένη επανάσταση τ�υ Oλύμπ�υ, τ� 1822.Yπηρέτησε (1823–24) γραμματικ�ς τ�υ αρματ�λ�ύ N. Στ�υρνάρη. Π�λέμησεστην έ&�δ� τ�υ Mεσ�λ�γγί�υ (1826). Συμμετεί!ε σε κρίσιμα συμ'άντα τ�υAγώνα. A��σιωμέν�ς καπ�διστριακ�ς. Yπηρέτησε α&ιωματικ�ς στην Oρ��υ-λακή (1836–1840), στη δίω&η των ατάκτων ληστ�συμμ�ριτών της μεθ�ρί�υ.

O Aλή Tεπελενλής, πασάς των Iωαννίνων, σ!έδι� εκ τ�υ �υσικ�ύ, της 14ηςMαρτί�υ (1819) στη λίμνη τ�υ B�υθρωτ�ύ, τ�υ Luis Dupre. «T� Δι'άνι», γρά-�ει στα πρ�λεγ�μενά τ�υ � Kλ�ντ Φ�ριέλ, «εγκατέλειψε την π�λιτική τ�υ[δηλ. να μη δίνει τα πασαλίκια της Eλλάδ�ς σε Aλ'αν�ύς �ύλαρ!�υς]. Aπ� τ�1740 ώς τ� 1784 έδωσε διαδ�!ικά τ� πασαλίκι της Hπείρ�υ σε τέσσερις αρ'α-νίτες αρ!ηγ�ύς. O περί�ημ�ς Aλής απ� τ� Tεπελένι τ�υς διαδέ!θηκε κι έκα-νε μ�ν�ς τ�υ περισσ�τερ� κακ� στ�υς Eλληνες αρματ�λ�ύς απ’ �λ�υς τ�υςυπ�λ�ιπ�υς».


ντες αείπ�τε, εις τα �ρεινά μέρηκαι πεδιάδας, η �υλή των Γραικ�-�λάων, �ταν εν καιρώ αν�ί$εως ήιν�πώρ�υ συναθρ�ί�ετ� να αλ-λά$η θέσεις –συνδεδεμένη συγγε-νικώς απ� την μίαν άκρην έως τηνάλλην– εσημάτι�εν κάθε μία τ�-σ�υς �πλ��ρ�υς, �σ�υς επρ�$ε-ν�ύσαν εις την διά�ασίν των π�λ-λάκις ��ν.

Γνωστ�ς � αρακτήρ των δύ� �υ-λών τ�ύτων και αι διαθέσεις <των>πρ�ς τ�υς Oθωμαν�ύς, εάν και ε$αυτών π�λλ�ί αριπ�ιμένες, δια ναλά��υν πρ�στασίαν τινά, εσκέπα-��ν τα π�ίμνιά των με τα �ν�ματατων τυράννων των <δια> να πρ��υ-λαθ�ύν, μη υπ��έρ�ντες �μωςμέρι τέλ�υς �ι περισσ�τερ�ι νατ�υς ακ�ύγ�υν και �λέπ�υν �ύτεως πρ�στάτας, �ύτε ως ευεργέτας,

�ύτε ως κυρί�υς των –α��ύ έ�λε-π�ν τ�ν σκ�π�ν της πρ�στασίαςτων �τι δεν απέ�λεπεν παρά <εις>την αένα�ν δυστυίαν των– π�λλά-κις π�λλ�ί ανε$άρτητ�ι άνδρες α-�ήσαντες και τα π�ίμνιά και τ�υςσυγγενείς των και τα συμ�έρ�ντάτων εις την διάκρισιν των καταδρ�-μητών, και λα��ντες τα �πλα έκα-μαν τ�υς εθρ�ύς να τ�υς τρ�μά-$�υν εις τας �ωλέας των...».

N. Kασ�μ�ύλης, Eνθυμήματαστρατιωτικά της Eπαναστάσεωςτων Eλλήνων 1821–183310.

Tραγ�ύδια

TOY XPIΣTOY MIΛIONH11

Tρία π�υλάκια κάθ�νταν στη ράηστ� λημέρι

ένα τηράει τ�ν Aλμυρ�, κι άλλ� κα-τά τ� Bάλτ�,

τ� τρίτ� τ� καλύτερ�, μ�ιρ�λ�γάεικαι λέει:

«Kύριε μ�υ τι εγίνηκεν � Xρίστ�ς �Mιλι�νης,

Oυδέ στ� Bάλτ� �άνηκε, �υδέστην Kρύα Bρύση.

Mας είπαν πέρα πέρασε κι επήγεπρ�ς την Aρτα,

κι επήρε σκλά�� τ�ν κατή μα�ί μεδθ� αγάδες».

Kι � μ�υσελίμης τ’ άκ�υσε, �αριάτ�υ κακ��άνη,

τ�ν Mαυρ�μάτην έκρα$ε και τ�M�υτάρ Kλεισ�ύρα:

«Eσείς αν θέλετε ψωμί, αν θέλετεπρωτάτα,

τ� Xρίστ� να σκ�τώσετε, τ�ν καπε-τάν Mιλι�νη,

τ�ύτ� πρ�στά�ει � �ασιλιάς, και έ-

στειλε �ερμάνι».Παρασκευή $ημέρωνε –π�τέ να μη

’ε �έ$ει–κι � Σ�υλεϊμάνης στάλθηκε να πά-

γη να τ�ν εύρη.Στ�ν Aρμυρ� τ�ν έ�τασε, κι ως �ί-

λ�ι �ιληθήκαν,�λ�νυκτίς επίνανε �σ� να $ημερώ-

ση,και �ταν έ�ε$’ η αυγή, πέρασαν

στα λημέρια.Kι � Σ�υλεϊμάνης �ώνα$ε τ�υ κα-

πετάν Mιλι�νη:«Xρίστ�, σε θέλει � �ασιλιάς, σε

θέλ�υν κι �ι αγάδες».«Oσ� ’ν’ � Xρίστ�ς �ωνταν�ς,

T�ύρκ�υς δεν πρ�σκυνάει».Mε τα ντ�υ�έκια έτρε$αν � ένας

παρά τ�ν άλλ��ωτιά εδώσαν στη �ωτιά κι επέσα-

νε στ�ν τ�π�.

� � �

TOY MΠOYKOYBAΛA12

Mάνα με καταράστηκε, �αριά κατά-ρα μ�υ ’πε

�λημερ�ύλα π�λεμ�, τ� �ράδυ κα-ρα�ύλι.

Nα ’μ�υν μια πετρ�πέρδικα, σταπλάγια τ�υ Πετρίλ�υ,

στα πλάγια και στα πετρωτά, καιστες κ�ντ�ρα�ύλες, να σκών�-μ�υν τ’ απ�ταύ δυ’ ώρες να $η-μερώση,

ν’ ακ�υρμαστώ τ�ν π�λεμ�, πώςπ�λεμ�ύν �ι κλέ�τες,

�ι κλέ�τες κι �ι αρματ�λ�ί, κι �Γιάννης Mπ�υκ�υ�άλας,

στ�ν πάτ� στα K�υρμπ�υργιανά,μπρ�στά στην Παναγία.

Γιώργ� Xαϊντ�ύκης �ώνα$ε τ’ Aλέ-$η Tραγ�υδάκα:

«Bάλτε �ωτιά στηνν εκκλησιά,κάψτε τ�υς T�ύρκ�υς μέσα,

ίλια �λωριά να τη ρωστώ, και-ν�ύργια να τη �τιάσω».

Σημειώσεις: 1. Πλ�ύσι� ανθ�λ�γι� με μαρ-τυρίες για τ�υς κλέ�τες έ�ει δημ�σιεύσει �Aλ. Π�λίτης, «T� δημ�τικ� τραγ�ύδι.Kλέ�τικα», ανατύπωση Aθήνα 1981, σ.σ.129-155.

2. Γ. Bλα��γιάννης, «Γιώργ�ς Aντρ�ύτσ�ς»,Nέα Eστία, 28 (1940), σ.σ. 1.056-1.057· επί-σης, Hλίας Bασιλιάς, «Tέσσερα γράμματατ�υ καπετάν Aνδρ�ύτσ�υ στη γυναίκατ�υ», Hπειρωτική Eστία, 5 (1956), σ. 441.

3. Σπ. I. Aσδρα�άς «Oι πρωτ�γ�ν�ι της ε!έ-γερσης», «Σ��λια», Aθήνα 1993, σ.σ. 184-185· και παλαι�τερη δημ�σίευση με �ρι-σμένες δια��ρές, N. Σ"�ρών�ς «Eγγρα�αανα�ερ�μενα εις τ�υς εν Λευκάδι κλέ-�τας και αρματ�λ�ύς». Eπετηρίς τ�υ Mε-σαιωνικ�ύ Aρ�εί�υ, 1 (1939), σ. 111.

4. K. Mέρτ$ι�ς, «Mνημεία μακεδ�νικής ιστ�-ρίας», Θεσσαλ�νικη 1947, σ. 271.

5. Iω. Bασ"αρέλης «Iστ�ρικά αρ�εία Mακε-δ�νίας, B΄ Aρ�εί�ν Bερ�ίας - Nα�ύσης,1598-1886», Θεσσαλ�νίκης 1954, σσ. 61-62.

6. Σπ. I. Aσδρα�άς, «Aνέκδ�τα έγγρα�α γιατ�υς αρματ�λ�ύς K. Kαστανά και Γ. Στα-θά», π. Nέ�ν Aθήναι�ν, 1 (1955), σ.σ. 34-35.

7. Aρ. Bαλαωρίτης, «Bί�ς και έργα», τ. 2,Aθήνα, 1907, σ.σ. 293-294.

8. Θε�δωρ�ς K�λ�κ�τρώνης, «Διήγησις συμ-"άντων της ελληνικής �υλής απ� τ� 1770έως τ� 1836», �ωτ. επανέκδ�ση της α΄ έκ-δ�σης, Aθήνα 1981, σ.σ. 40-41.

9. Eισαγωγή - σημειώσεις Γ. Bλα��γιάννης,τ. 1, επανέκδ. Aθήνα 1997, σ.σ. 2-3.

10. Oμ�ίως.11. Aλέ!ης Π�λίτης, «T� δημ�τικ� τραγ�ύδι.

Kλέ�τικα», Aθήνα 1981, σ. 312. Oπ. π. σ. 9, Πρ"λ. Arnoldus Passow «Tρα-

γ�ύδια ρωμαίικα. Popularia CarminaGraeciae recentioris», Λειψία 1860, σ. 10.

Π�λεμική σκηνή. H νίκη των Eλλήνων, υπ� τ�ν Mακρυγιάννη, στ�ν Πειραιά. Eργ� τ�υ P. von Hess. «... Kληρ�ν�μ�ι τ�υανε&αρτήτ�υ πνεύματ�ς των πρ�κατ�!ων τ�υς... �ύτ�ι �!ι μ�ν�ν τ�ν αυ!ένα δεν έκλιναν... και αντισταθέντες π�λ-λάκις με τα �πλα εις τας �ρδάς... νηστικ�ί, διψασμέν�ι, γυμν�ί, &υπ�λυτ�ι, κατατρε!�μεν�ι...» (απ� τα «Eνθυμήματαστρατιωτικά της Eπαναστάσεως των Eλλήνων 1821–1823», τ�υ N. Kασ�μ�ύλη).

Συνέ!εια απ� την 15η σελίδα

T�υ Aλέ�η Π�λίτη

Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Kρήτης,στ� Tμήμα Nε�ελληνικής Φιλ�λ�γίας

ΠPEΠEI πρώτα πρώτα να �αντα-στ�ύμε μια κ�ινωνία �π�υ � π�ιητι-κ�ς λ�γ�ς είναι διαρκώς και παντα-��ύ παρών. Kάτι τέτ�ι� δεν σημαίνειμ�νά�α πως �ι άνθρωπ�ι τραγ�υ-δ�ύν συ�ν�τερα, είτε στις γι�ρτέςκαι στα πανηγύρια είτε για να συν�-δεύ�υν τη μ�να�ιά τ�υς, σημαίνει, α-κ�μη, πως και στην καθημερινή επι-κ�ινωνία η παρ�υσία τ�υ μετα��ρι-κ�ύ λ�γ�υ είναι έντ�νη, �τι �ι άν-θρωπ�ι δηλαδή πρ�κειμέν�υ να εκ-�ραστ�ύν επιλέγ�υν παραστατικέςεικ�νες εκεί π�υ η δική μας κ�ινωνίαπρ�τιμάει αναλυτικ�τερ�υς, σα�έ-στερ�υς πρ�σδι�ρισμ�ύς. Eτσι, λ�-γ�υ �άρη, ένα �αμηλ� σκαμνί πρ�σα-γ�ρεύεται «θρ�νί», τ� άσπρ� ύ�α-σμα «�ι�νάτ�», τ� ντ�υ�εκίδι «�ω-τιά»· � ν�ητικ�ς διάλ�γ�ς ενσωμα-τώνεται στις α�ηγήσεις �αρί��νταςδραματικ�τητα («��!�μ�υν, κι έλε-γα “π�ύ να τρέ�ω τέτ�ια ώρα, μεςστ� σκ�τάδι”», τα σύνθετα συ�νά(«λε!εντ�κ�ρμ�ς», κ.ά.), ενώ η αδιά-κ�πη �ρήση των υπ�κ�ριστικών επι-τείνει τ� συναισθηματικ� ��ρτί� τηςγλώσσας. Aν ανατρέ��υμε στ�ν κα-θημεριν� μας πρ��ρικ� λ�γ� θα ε-πισημάν�υμε πάμπ�λλα κατάλ�ιπααυτής της π�ιητικής �ρήσης· παράλ-ληλα, ένα απλ� �ε�ύλλισμα τ�υ Mα-κρυγιάννη –για να μείν�υμε στ� κ�ι-ν�τερ� παράδειγμα– μας επιτρέπεινα διαπιστώσ�υμε τις διαστάσειςτ�υ �αιν�μέν�υ.

Ωστ�σ� εδώ μας �ρειά��νται κά-π�ιες διευκρινίσεις μισ� θεωρητι-κές, μισ� ιδε�λ�γικές. H συ�ν�τερηπαρ�υσία των π�ιητικών εκ�ραστι-κών τρ�πων δεν σημαίνει, δι�λ�υ, �-τι η κ�ινωνία εκείνη «!ίωνε καθημε-ρινά την π�ίηση», ή �τι ��ύσε σε υ-ψηλ�τερες και ιδανικ�τερες σ�αί-ρες. Δηλώνει, απλώς, μια κ�ινωνίαπ�υ δεν έ�ει ακ�μα αναπτύ�ει ταδιαν�ητικά της εργαλεία, π�υ η σκέ-ψη της είναι πι� στενά δεμένη με τηνπαράσταση παρά με την ανάλυση. Tαιερ�γλυ�ικά δεν σημαίν�υν �τι �ι Aι-γύπτι�ι ήταν π�ιητικ�τερ�ι απ� τ�υςΦ�ίνικες. Aντίθετα, �σ� η διαπλ�κήτ�υ π�ιητικ�ύ με τ�ν επικ�ινωνιακ�λ�γ� �αλαρώνει, �πως στις μέρεςμας, �σ� περισσ�τερ�, μ’ άλλα λ�για,δυσκ�λευ�μαστε να εκ�ραστ�ύμεπ�ιητικά, τ�σ� η π�ίηση απ�κτά α�ία– ή �ρθ�τερα, αυτα�ία. H μακρά ε-τ�ύτη εισαγωγή, επ�μένως, έ�ει δι-πλ� στ��: απ� τη μια να απ�τελέσειτ� γλωσσ�–ανθρωπ�λ�γικ� υπ�!α-θρ� για την ανα�ήτηση τ�υ γενετι-κ�ύ περι!άλλ�ντ�ς κάθε δημ�τικ�ύτραγ�υδι�ύ, κι απ� την άλλη να ερ-μηνεύσει, απ� μία πλευρά, την π�ιη-τική α�ία π�υ απ�κτ�ύν στ�ν δικ�μας περίγυρ� τα κείμενα αυτά.

O γεωγρα�ικς �ώρ�ς

Σήμερα τα κλέ�τικα τραγ�ύδια εί-

ναι πανελλήνια: αυτ� σημαίνει, ι-δίως, �τι τα δια!ά��υν (ή τα ακ�ύναπ� κάπ�ια η�ητική απ�τύπωση) �-λ�ι �ι Nε�έλληνες, και ενδε��μέ-νως τα τραγ�υδ�ύν, �σ�ι τραγ�υ-δ�ύν ακ�μη δημ�τικά τραγ�ύδια.Aυτ� τ� «σήμερα» μάλιστα, έ�ει μα-κρά ιστ�ρία· μετά τ� 1821, και �άρηστ�ν καταλυτικ� ρ�λ� κλε�τών καιαρματ�λών στην Eπανάσταση, τακλέ�τικα απ�κτησαν σταδιακά, απ�τ�πικ�, σ�εδ�ν πανελλήνι� πρ�σω-π�. Mπ�ρ�ύμε �μως να είμαστεσ�εδ�ν σίγ�υρ�ι �τι � κύρι�ς πυρή-νας τ�υς αναπτύ�θηκε στα μέρη �-π�υ συναντ�ύμε αρματ�λίκια, δη-λαδή στη P�ύμελη, τη Θεσσαλία,την Hπειρ� κι ένα μέρ�ς της ν�τι�-δυτικής Mακεδ�νίας. Kάπ�ια θα

!γήκαν και στην Πελ�π�ννησ�· λίγαωστ�σ�, και ίσως δια��ρετικ�ύ κά-πως �αρακτήρα. Aν στηρι�τ�ύμεστην ευρύτερη συναγωγή υλικ�ύπ�υ διαθέτ�υμε, την έκδ�ση τ�υΠάσ�! τ� 1860, στα 180 τραγ�ύδια(π�υ διπλασιά��νται αν πρ�σθέσ�υ-με και τις παραλλαγές) μ�ν� 15 εί-ναι �ι ανα�ερ�μεν�ι M�ραΐτες και10 �ι αταύτιστ�ι γεωγρα�ικά. Πρ�-�ωρώντας αντίστρ��α, σε μια καλήσυλλ�γή της �ρεινής Πελ�π�ννή-σ�υ (τ�υ Παπα�α�ειρ�π�υλ�υ, τ�1887), τα 21 στα 198 τραγ�ύδια είναικλέ�τικα, ενώ σε μια συλλ�γή τηςανατ�λικής Pωμυλίας (τ�υ Λ�υλ�υ-δ�π�υλ�υ, τ� 1903) είναι μ�λις 6στα 111. Aντίθετα σε μια ρ�υμελιώ-τικη συλλ�γή (τ�υ Iατρίδη, 1859) σε

97 συν�λικά τραγ�ύδια τα 36 τ�υλά-�ιστ�ν ανα�έρ�νται σε κλέ�τες (ήαρματ�λ�ύς) ενώ στην ηπειρώτικη(τ�υ Xασιώτη, 1866) τα 103 στα 345.

Eνν�είται �τι δεν πρ�κειται γιαστατιστικές· ενδεικτικά είναι ταν�ύμερα. Φανερών�υν ωστ�σ� τ��ητ�ύμεν�, δηλαδή �τι ακ�μη καιδύ� ή τρεις γενιές ύστερα απ� τ�’21, η γεωγρα�ική διάδ�ση παρ�υ-σιά�εται πυκν�τερη στις περι��έςτων αρματ�λικιών. Nα λ�γαριάσ�υ-με �μως �τι η δυνατ�τητα να μετα-πηδήσει κάπ�ι�ς κλέ�της στ� καθε-στώς τ�υ αρματ�λ�ύ π�λλαπλασία-�ε και την κλε�τ�υριά (καθώς έ�ειπει παλι�τερα � Σπύρ�ς Aσδρα�άς,«την έθρε�ε απ� τις σάρκες της»).

Συνέ εια στην 18η σελίδα


T� κλέ�τικ� τραγ�ύδιMια περιγρα�ή των συνθηκών γέννησης και των μ�ρ��λ�γικών τ�υ καννων

H σύγκρ�υση έ ει κεντρική θέση μέσα στ� κλέ�τικ� τραγ�ύδι – και, �υσικά, η έκ�ασή της: η νίκη ή � θάνατ�ς. H ε�ύ-μνηση της νίκης παίρνει «επικ�» αρακτήρα στην «α�ήγηση». O θάνατ�ς, αντίθετα, τ�υ π�λεμιστή έ ει ��ρτιση«δραματική». T� αμετάκλητ� τ�υ θανάτ�υ τ�υ αρ ηγ�ύ, η έγν�ια να μην πέσει τ� σώμα τ�υ στα έρια τ�υ αντιπάλ�υδιαπερν�ύν, τη στιγμή της κ�ρύ�ωσης �λα τα μέλη της �μάδας. Aυτ� έ ει δώσει στην «ηρωική τέ νη» την ευκαιρίανα πρ�σ�έρει μερικά απ� τα εκ�ραστικ�τερ� έργα της. Στην εικ�να: κεντρική λεπτ�μέρεια απ� τ�ν πίνακα τ�υFilippo Marsigli «O θάνατ�ς τ�υ Mάρκ�υ Mπ�τσαρη» (M�υσεί� Mπενάκη).

Aλλά δεν είναι τ�σ� η γεωγρα�ίαπ�υ μας ενδια�έρει· αυτή απλώςμας �δηγεί στ�ν αρ�ικ� πυρήνα τ�υ�ωτικ�ύ �ώρ�υ, στ�ν μικρ�κ�σμ�της κλέ�τικης �μάδας.

H κλέ�τικη �μάδα«Oτι στα ’ρδιά» δηλαδή στα �ρ-

διά, στα στρατ�πεδα, «πάντ�τεςγλεντ�ύσαμεν», α�ηγείται � Mα-κρυγιάννης, ανα�ερ�μεν�ς στα�ρ�νια τ�υ ’21 – και �υσικά η πρα-κτική αυτή απ�τελ�ύσε τη συνέ-�εια μιας π�λεμικής πρακτικήςτων κλε�τών: τ� !ράδυ, στη σιγα-λιά της νύ�τας, στη σιγ�υριά τ�υλημερι�ύ, τ� τραγ�ύδι θα !�η-θ�ύσε ��ι μ�ν� στ� γλέντι, παράκαι στη δημι�υργία ή την ενδυνά-μωση των εν�π�ιητικών δεσμώνανάμεσα στα μέλη της �μάδας.

Eδώ μας �ρειά�εται να �αντα-στ�ύμε την αυστηρά διαρθρωμέ-νη ιεραρ�ία: � καπετάν�ς ήταν έ-νας μικρ�ς ηγεμ�νίσκ�ς, διέθετετην αυλή τ�υ, γραμματικ�, πρωτ�-παλίκαρα, ψυ��γι�· τα παλικάριαεί�αν κι αυτά κάπ�ια σειρά στηνιεραρ�ία, ανάλ�γα με τ� π�λεμικ�τ�υς κύρ�ς. Στ�ν �ώρ� αυτ�ν υ-πήρ�ε πάντα η θέση για τ�ν «ρα-ψωδ�», ή τ�υλά�ιστ�ν, μιας καιπ�υθενά δεν μαρτυρείται �τι τ�νρ�λ� ετ�ύτ�ν τ�ν κρατ�ύσε στα-θερά τ� ίδι� πρ�σωπ�, για τη «ρα-ψωδία», τ� τραγ�ύδι π�υ θα ε�υ-μν�ύσε τ�υς άθλ�υς και τα παθή-ματα τ�υ αρ�ηγ�ύ είτε των ενδ�-�ων πρ�τύπων τ�υ: η ανα��ρά σεπαλι�τερ�υς �ν�μαστ�ύς κλέ-�τες, σε περί�ημα περιστατικά,δημι�υργ�ύσε και καθιέρωνε τ� ι-δε�λ�γικ� κλίμα την α�ιακή τ�υ α-

να!άθμιση, �υσικά και τη μυθ�-π�ίησή τ�υ.

T� τραγ�ύδι, η έμμετρη μελικήα�ήγηση, ήταν � !ασικ�ς και επί-σημ�ς τρ�π�ς για να περιγρα�είκαι να αναμεταδ�θεί τ� α�ι�μνη-μ�νευτ� γεγ�ν�ς, κυρίως η σύ-γκρ�υση τ�υ κλέ�τη–αρ�ηγ�ύ,τ�υ καπετάν�υ, με τ�ν πρ�σωπικ�τ�υ αντίπαλ�, π�υ η νε�ελληνικήμυθ�λ�γία θέλει να είναι απ�κλει-στικά � T�ύρκ�ς πασάς (ή � στρα-τιωτικ�ς εκπρ�σωπ�ς τ�υ) αλλά ηπραγματικ�τητα ήταν αλλιώτικη:πρ�σωπικ�ς αντίπαλ�ς ήταν είτε �κλέ�της π�υ διεκδικ�ύσε τ� αρμα-τ�λίκι απ� τ�ν αρματ�λ� για ν’ αυ-�ήσει τ� κύρ�ς τ�υ είτε, �υσικά, �μωαμεθαν�ς δερ!έναγας, συνή-θως αρ!ανίτης (Π�λλ�ί «Eλληνες»κλέ�τες ήταν !έ!αια ε�ίσ�υ αρ!α-νίτες –ή !λά��ι– �ριστιαν�ί. T� �τι

η εθνική μας ιδε�λ�γία ενέτα�ε την�τι�!αλκανική εκδ��ή της πρω-τ�γ�νης επανάστασης στ� πλαίσι�της πρ�ετ�ιμασίας εν�ς εθνικ�α-πελευθερωτικ�ύ αγώνα απ�τελείάλλ� κε�άλαι�). Kαι η σύγκρ�υση,!έ!αια, �δηγ�ύσε, ή στη νίκη ήστ�ν θάνατ�.

Ωστ�σ� η περιγρα�ή των περι-στατικών, τα �σα δηλαδή θα έπρε-πε να περιλη�θ�ύν στ� καιν�ύρι�τραγ�ύδι, ανταπ�κρίν�νταν απ� τημια στ� γεγ�ν�ς και απ� την άλληστην πρ�ϋπάρ��υσα π�ιητική αντί-ληψη, δηλαδή στις τε�νικές τηςπρ��ρικής λ�γ�τε�νίας, αλλά καιστ�υς καθιερωμέν�υς τρ�π�υς μετ�υς �π�ί�υς η κ�ινωνία πρ�σε-λάμ!ανε τ� γεγ�ν�ς. Eτσι η νίκη, ήκαλύτερα η α�ήγηση της σύ-γκρ�υσης, έπαιρνε «επικ�» �αρα-κτήρα (σύντ�μα επεισ�δια, τ� έναύστερα απ� τ� άλλ�), ενώ � θάνα-τ�ς «δραματικ�» (τ� καίρι� γεγ�-ν�ς και μ�ν�, συ�νά εκ�ρασμέν�με διαλ�γικ� τρ�π�). H μ�ρ��λ�γι-κή τυπ�π�ίηση, εκτ�ς απ� τα κα-θαρά ρητ�ρικά στ�ι�εία τ�υ τρα-γ�υδι�ύ (μέτρ�, μέλ�ς, πρ�λ�-γ�ς–πρ��ιωνισμ�ς τ�υ τραγικ�ύτέλ�υς κ.λπ.) επεκτείν�νταν λ�ι-π�ν και στη ν�ητική δ�μή, κι αυτ��δήγησε στ� να εμ�ανί��νται �λ�ι�ι θάνατ�ι «μπαμπέσικ�ι», απ�τέ-λεσμα πρ�δ�σίας· π�τέ � ήρωαςδεν πεθαίνει σε ισ�τιμη ή έστω σεηρωική μά�η (T� πώς η λαϊκή μυ-θ�λ�γία �δηγείται σ’ αυτές τιςσ�ηματ�π�ιήσεις είναι μια άλλη ι-στ�ρία, π�λύ ευρύτερη και με πα-γκ�σμια ισ�ύ).

Θα ήταν ωστ�σ� λάθ�ς να θεω-ρήσ�υμε �τι μπ�ρ�ύμε να γνωρί-σ�υμε τι τραγ�υδι�νταν στ� κλέ-�τικ� λημέρι, γύρω απ� τ�ν αρ�η-γ�, στηριγμέν�ι στα �σα δείγματαπαραδίδ�νται απ� τις συλλ�γές. Hσυντριπτική πλει�ψη�ία των τρα-γ�υδιών θα πρέπει να ήταν θνησι-γενή· να τραγ�υδήθηκαν ένα ή δύ�!ράδια – �ρισμένα μ�ν� θα �επέ-ρασαν τ�ν στεν� αυλικ� κύκλ� καιελά�ιστα θα απέκτησαν ευρύτερηδιάδ�ση (Aς μην �ε�νάμε �τι η �ρ�-ν�λ�γία των τραγ�υδιών π�υ εμείςγνωρί��υμε είναι πάρα π�λύ κ�ντι-νή στην επ��ή της καταγρα�ήςτ�υς). Σε �ρ�νια μεταγενέστερα,στην επανάσταση της Θεσσαλίαςτ�υ 1878, μία �μάδα εθελ�ντών, �Iερ�ς Λ��ς (επειδή πρ�έρ��νταναπ� τη B�ιωτία) δίνει κάπ�ιες μι-κρές αψιμα�ίες. «Mετά τ� τέλ�ς ε-κάστης μά�ης», α�ηγείται � Πανα-γιώτης Π�λίτης (επίσης εθελ�ντής,αδελ��ς τ�υ λα�γρά��υ), «συνή-θι��ν να ψάλλωσι τα εν αυτή κα-τ�ρθώματα τ�υ σώματ�ς των· τ� ά-σμα της εν Πλατάνω μά�ης δεν εί-�εν έτι περατωθεί, και ημείς έσ��-μεν την ευτυ�ίαν να παρευρεθώ-μεν εις την δι�ρθωσιν. Eν τινι ευ-ρυ�ώρω δωματίω, εις δύ� �ι ιερ�-λ��ίται διηρημέν�ι πρ�σεπάθ�υν,διά της �αντασίας των συμπληρ�ύ-ντες την γενναι�τητά των, να κατα-σκευάσωσι τ� τραγ�ύδι των»...“Eνα μπαριάκι έ�γαινε απ’ της �υ-

νιάς τα μέρηEλαμψ’ � κάμπ�ς τ’ Aρμυρ�ύ, τα-

ρά�θηκε τ’ ασκέρι...”»A�ι�σημείωτ�ς πρ�ς τ�ύτ�ις εί-

ναι η πρ�ς αλλήλ�υς των ιερ�λ��ι-τών α!ρ�της, ήτις πρ�σέθετεν ως


Συνέ εια απ� την 17η σελίδα

Στα «�ρδιά» –τα στρατ�πεδα– α�ηγείται στα Aπ�μνημ�νεύματά τ�υ � Mακρυγιάννης, «πάντ�τες γλεντ�ύσαμεν». H"ωή, η «μαύρη "ωή» τ�υ κλέ�τη δεν ήταν στερημένη απ� διαλείμματα ψυ αγωγίας π�υ ��ηθ�ύσαν να δυναμών�υν�ι δεσμ�ί, η �μ�ψυ ία των μελών της �μάδας. Στ�ν πίνακα, πάνω, τ�υ P. von Hess, � Θ. K�λ�κ�τρώνης παρακ�λ�υθείτ�υς π�λεμιστές τ�υ να διασκεδά"�υν.


επωδήν, εις τ� τέλ�ς εκάστ�υ στί-��υ, τ� �ν�μα τ�υ ετέρ�υ των δύ�μ�ν�ν B�ιωταρ�ών, Πετ�ύση ήMπέλλ�υ· δι�τι αι τέσσαρες συλ-λα!αί τ�υ �ν�ματ�ς τ�υ τρίτ�υB�ιωτάρ��υ κατέστρε�αν εντε-λώς τ�ν ρυθμ�ν και την αρμ�νίαντ�υ άσματ�ς· ώστε � ατυ�ής K�υ-κ�ύλι�ας εκινδύνευε να λησμ�νη-θεί, δι�τι δεν εί�ε την ευτυ�ίαν ναείναι τρισύλλα!�ς».

Kαθώς διαθέτ�υμε ελά�ιστεςπληρ��ρίες για τ� τραγ�ύδισμαστα λημέρια, είμαστε υπ��ρεωμέ-ν�ι να �ε��υμί��υμε τις ελά�ιστες.Mε κάπ�ια ειρωνική απ�σταση –�Π�λίτης μπ�ρεί να σε!�ταν την «ε-θν�πρεπή �ντως συνήθεια» των«κλέ�τικων ασμάτων», δεν έπαυε�μως να είναι ��ιτητής της ν�μι-κής– παρατηρεί �τι συμπλήρωναν,παρα��ύσκωναν μ’ άλλα λ�για, τηγενναι�τητά τ�υς με τη �αντασία.Aν τ� δεδ�μέν� ετ�ύτ� τ� συν-δυάσ�υμε με τ�υς δύ� τυπικά πρ�-�ιμιακ�ύς στί��υς π�υ συγκράτη-σε η μνήμη τ�υ, με την επισήμανση�τι ανα�έρ�νται μ�νά�α �σα �ν�-ματα πρ�σαρμ��νται στ� μέτρ�,καθώς και με την πληρ��ρία τωνδύ� ημι��ρίων π�υ «δι�ρθών�υν»τα �σα εί�αν πρ�κύψει την πρ�η-γ�ύμενη νύ�τα, !ρισκ�μαστε στηνπεριγρα�ή της γένεσης εν�ς «επι-κ�ύ», α�ηγηματικ�ύ δηλαδή τρα-γ�υδι�ύ (γι’ αυτ� και η �μ�ι�κατα-λη�ία: επιρρ�ή των α�ηγηματικώνριμάδων). Tα �π�ια γεγ�ν�τα περι-γρά��νται και ταυτ��ρ�να υπ�-τάσσ�νται στ�υς μ�ρ��λ�γικ�ύςκαν�νες και στη μυθ�π�ιητική δια-δικασία. Eνα μεγάλ� μέρ�ς τ�υ υ-λικ�ύ πρ�ϋπάρ�ει, άλλ�τε ως στί-��ς, εδώ ως ημιστί�ι� («ένα μπα-ριάκι...»), π�λύ συ�νά ως μ�τί!�σύντ�μ� ή εκτεταμέν�, και παράλ-ληλα η «π�ιητική» τάση της γλώσ-σας π�υ ανα�έραμε στην αρ�ή αρ-�ή διευκ�λυνε π�λύ τη σύνθεση.

Διάδ�ση και καθιέρωση

Tέτ�ια περιγρα�ικά, επικά τρα-γ�ύδια γνωρί��υμε ελά�ιστα απ�τ� κλέ�τικ� περι!άλλ�ν· κάπως πε-ρισσ�τερα είναι �σα πρ�έρ��νταιαπ� την Eπανάσταση. Δι�λ�υ πε-ρίεργ�· μ�λις απ�μακρυνθ�ύμε α-π� τ� άμεσ� γενετικ� περι!άλλ�ν,απ� την κλέ�τικη �μάδα ή την αυ-λή τ�υ καπετάν�υ, τ� ενδια�έρ�νγια περιστασιακά γεγ�ν�τα μειώνε-ται δραστικά: πρ�κειται για θνησι-γενή τραγ�ύδια. Aντίθετα εκείναπ�υ περιγρά��υν τ�ν θάνατ� εν�ςκαπετάν�υ, π�λύ περισσ�τερ� αν η�ωή και η δράση τ�υ εί�αν πρ�κα-λέσει τη �ήμη και τη δ��α, αναπα-ράγ�νται εύκ�λα, καθώς συγκιν�ύνευρύτερα στρώματα. Oλες �ι κλέ-�τικες �μάδες θα θρήνησαν τ� �α-μ� τ�υ Λιάκ�υ, τ�υ Kατσαντώνη,την καταστρ��ή των Λα�αίων· η ί-δια μ�ίρα τ�ύς περίμενε, και, ιδίωςστα αληπασαλίδικα �ρ�νια, η αί-σθηση της αλληλεγγύης μετα�ύτ�υς θα εί�ε ενταθεί. T� ίδι� μπ�-ρεί να συμ!αίνει και για μερικά ε-ντυπωσιακά κατ�ρθώματα, �πως ε-κείν� τ�υ Nικ�τσάρα· αλλά εδώ,στη διάδ�ση και στην καθιέρωση,υπ�ψιά��μαι �τι παρεμ!αίνει και έ-νας παράγων π�ιητικής.

Aπ� τα πι� διαδεδ�μένα τραγ�ύ-δια στα αμέσως πρ�επαναστατικά�ρ�νια (για παλαι�τερες επ��ές δενέ��υμε καμιά πληρ��ρία) ήταν ε-κείν� των Λα�αίων. Mεγάλη �ικ�γέ-νεια, με ιστ�ρία, μεγάλη κι η κατα-στρ��ή τ�υς: γενικ�ς �εκληρισμ�ς(τ� 1813). Oι περισσ�τερες παραλλα-γές έ��υν γύρω στ�υς 20 ή και λιγ�-τερ�υς στί��υς: μας σώθηκε ωστ�σ�μία καταγρα�ή, πιθαν�τατα απ� π�-λύ καλ� πληρ��ρητή, π�υ και αρκε-τά μεγαλύτερη είναι και ατε�ν�τερη.

Bρίσκεται μάλιστα, παρά τ� θρη-νικ� της �αρακτήρα, κ�ντύτεραστην α�ηγηματική π�ίηση, δηλαδήπεριγρά�ει και δεν δραματ�π�ιείτ� περιστατικ�. Συγγενική παραλ-λαγή δεν �έρω· μπ�ρ�ύμε λ�ιπ�ννα υπ�θέσ�υμε πως �σ� περισσ�-τερ� συντέμνεται, �σ� απ�κτάδραματική μ�ρ�ή, τ�σ� περισσ�τε-ρ� διαδίδεται ένα τραγ�ύδι. Kι εδώ�ε�εύγ�υμε πρ��ανώς απ� τ� στε-ν� κλέ�τικ� περι!άλλ�ν και περνά-με είτε στ�υς «στρα!�ύς με τις λύ-ρες» (�πως �ν�μά�ει τ�υς περι�ε-ρ�μεν�υς τραγ�υδιστές � K�λ�κ�-τρώνης) είτε στ�ν γυναικεί� πλη-θυσμ�, π�υ μπ�λιά�ει τα τραγ�ύδιαμε τ�ν ελεγειακ� τ�ν� των μ�ιρ�-λ�γιών (σύμ�ωνα με μια θεωρίαπ�υ διατύπωσε εδώ και π�λλά �ρ�-νια � Mάρι� Bίττι).

Tαυτ��ρ�να �μως �ε�εύγ�υμεκαι απ� τ� θέμα μας και αν�ιγ�μα-στε στ�ν ευρύτερ� �ώρ� της δημι-�υργίας (και αναδημι�υργίας) τηςπρ��ρικής λ�γ�τε�νίας.

«T� καρα�ύλι», πίνακας τ�υ Θ. Bρυ"άκη. Συλλ�γή K�υτλίδη, Eθνική Πινακ�θήκη. T� καρα�ύλι, η σκ�πιά, είναι άρρη-κτα συνδεδεμένη με τη "ωή των κλε�τών, π�υ ��ειλαν να �ρίσκ�νται σε συνε ή επι�υλακή για τ�ν κίνδυν� των διω-κτών τ�υς και �ι ανα��ρές σε αυτ� είναι συ νές στα κλέ�τικα τραγ�ύδια, �ταν διεκτραγωδ�ύνται �ι σκληρές συνθή-κες της "ωής τ�υ κλέ�τη.

O Kατσαντώνης κάτω απ� τ�ν «Mέγα πλάταν�» στ� λημέρι τ�υ, διασκεδά"ειπαί"�ντας ταμπ�υρά, σε συνε ή, ωστ�σ� επαγρύπνηση, με τ� �πλ� έτ�ιμ�στα π�δια τ�υ. Παραστατική λεπτ�μέρεια τ�ι �γρα�ίας τ�υ Θε��ιλ�υ, τωναρ ών τ�υ αιώνα μας. T� «α�ελές» ύ��ς τ�υ λαϊκ�ύ "ωγρά��υ παρακάμπτειμε ενστικτώδη άνεση τ�ν πειρασμ� της συμ��λ�π�ίησης τ�υ ήρωα και απ�-δίδει ωρίς πρ�σπάθεια την π�λύ ανθρώπινη στιγμή, π�υ, �πως πρ�δίδει α-νάλ�γα και η π�ιητικ�τητα τ�υ κλέ�τικ�υ τραγ�υδι�ύ, δεν ήταν ε�αίρεση καιπαρα�ωνία μέσα στις πραγματικά άγριες συνθήκες της "ωής των εκτ�ς ν�-μ�υ (M�υσεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ νης, Aθήνα).


«M�ν’ θέλω κλέτες διά σπαθί...»Aρματα και στ�λίσματα, η περη�άνεια τ�υ απρ�σκύνητ�υ κλέ�τη

Παλικάρι της Σελλαΐδας – αρματ�λ�ς περι��ής της Hπείρ�υ κ�ντά στα �ριαμε την Aιτωλ�ακαρνανία. Eπι�ρωματισμέν� σ�έδι� τ�υ L. Dupré. O π�λεμι-στής εικ�νί�εται με τ�ν πρέπ�ντα στ�λισμ� και τα άρματά τ�υ: πιστ�λες στ�σελά�ι της μέσης, σπάθα κρεμασμένη στ� πλευρ�, �ρυσ�πλ�ύμιστ� γελέκ�-θώρακα ( Luis Dupre, «Tα!ίδι στην Aθήνα και την Kωνσταντιν�ύπ�λη», ελλ.εκδ. «Oλκ�ς», Aθήνα 1994).

T�υ Kωνσταντίν�υ Γ. Γκ�τση

Δικηγ�ρυ/δρ IστρίαςΠαν/μίυ Paris I της Γαλλίας

ΣTA KΛEΦTIKA τραγ�ύδια εγγρά��-νται αντιλήψεις για τις �υσικές ικα-ν�τητες και δραστηρι�τητες τ�υ αν-θρώπιν�υ σώματ�ς, για τα άρματακαι τα στ�λίδια, για τις ηλικίες. Oι α-να��ρές σ�ετικά με τα �αρακτηρι-στικά τ�υ σώματ�ς ακ�μη και τ�υπρ�σώπ�υ είναι π�λύ λίγες. Λιγ�-στές επίσης είναι �ι ανα��ρές �ισ�ετικές με τις �ειρ�ν�μίες και τηστάση τ�υ σώματ�ς1.

Πρωταρ�ικά, τ� σώμα τ�υ κλέ�τηκαι τ�υ αρματ�λ�ύ, παρ�υσιά#εταιως σώμα αρματωμέν�. T� σώμα υ-πάρ�ει μα#ί και μέσω των αρμάτωνκαι κατά δεύτερ� λ�γ� των στ�λι-διών. Συν�δεύ�υν τ�ν κλέ�τη καιτ�ν αρματ�λ� σε �λες τις δραστη-ρι�τητες της #ωής τ�υ, π�λεμικέςκαι ειρηνικές.

Σε αρκετά τραγ�ύδια εκ�ρά#εταιαυτή η αντίληψη. Σε ένα απ� αυτά �καπετάνι�ς απευθύνεται στα άρματάτ�υ, σαν να ήταν έμψυ�α:

«Aτ�ς τ�υ τ�ύδε τ’ �νειρ� � καπετάνP�μ�έης.

Oυδ’ έτρωγε, �ύδ’ έπινε, �υδέ �αρ�-κ�πάει,

μ�ν’ τ’ άρματά τ�υ τήραε, στέκει καιτα ρωτάει·

— Nτ�υ�έκι μ�υ περή�αν�, σπαθίμ�υ πέρα–πέρα,

σαράντα �ρ�ν�υς έκαμα αρματ�λ�ςκαι κλέ�της,

τ� �έρι μ�υ πρ�σκέ�αλ� και τ� σπα-θί μ�υ στρώμα,

και τ� ντ�υ�έκι στ� πλευρ� �σ� να�ημερώση·

ατ�ς μ�υ τ�ύδα τ’ �νειρ�, καλά θε ναπεθάνω»

(Aλ. Π�λίτης, Kλέ�τικα, αρ. 43)

Σε άλλ� τραγ�ύδι, τ� μικρ� κλε-

�τ�π�υλ� απευθύνεται στ� σπαθίτ�υ και τ�υ τά#ει ασήμωμα:

«Σπαθάκι μ�υ περή�αν�, τ�υ�έκικαρυ��ύλλι,

π�λλές ��λές μ’ εγλύτωσες και τώρατ�ύτην ώρα.

Nα σ’ ασημώσω, �ρε σπαθί, να σε μα-λαματώσω».

(Παπα#α�ειρ�π�υλ�ς, σελ. 100)

O κλέ�της ��ι απλώς συνδιαλέγε-ται με τα άρματά τ�υ, αλλά και μ�ν�σε αυτά υπ�κλίνεται:

«Oσ� είναι � Λιάκ�ς "ωνταν�ς, πασ-σιά δεν πρ�σκυνάει

πασσιά �ει � Λιάκ�ς τ� σπαθί, �ε"ύριτ� ντ�υ�έκι».

(Haxthausen, σελ. 58)

T�σ� � καπετάν P�μ�έης �σ� καιτ� μικρ� κλε�τ�π�υλ� δεν ανα�έρ�-νται στην αλληλεγγύη και απ�τελε-σματικ�τητα της �μάδας τ�υς, �ύτεστη �υσική τ�υς δύναμη, αλλά απ�-κλειστικά στην ιδιαίτερη σ�έση με ταάρματά τ�υς. Στα κλέ�τικα τραγ�ύ-δια άλλωστε, δεν υπάρ��υν μ�ν�μα-�ίες σώμα με σώμα, αλλά μ�ν� έν�-πλες.

Oι παρεκκλίσεις απ� την παραπά-νω αντίληψη περί αρματωμέν�υ σώ-ματ�ς τιμωρ�ύνται, ενώ �ι κλέ�τεςπ�υ αι�μαλωτί#�νται εγκαλ�ύνταιγιατί τ�υς α�αίρεσαν τα άρματάτ�υς και τα στ�λίδια τ�υς.

Eτσι, στ� τραγ�ύδι π�υ ακ�λ�υθεί,�ταν � καπετάνι�ς εκ�ρά#ει την επι-θυμία τ�υ να παντρευτεί μια κ�ντ�ύ-λα, την �π�ία μάλιστα σκ�πεύει ναντύσει «στ� �λ�υρί και στ� μαργαρι-τάρι», τα παλληκάρια τ�υ θα αντι-δράσ�υν $ίαια, ��νεύ�ντάς τ�ν:

«... Tα παλληκάρια τ’ άκ�υσαν, π�λύτ�υς κακ��άνη

τρεις ντ�υ�εκιές τ�υ δώσανε, τεςτρεις �αρμακωμένες.

—Bαρείτε τ�ν τ�ν κερατά, �αρείτετ�ν τ�ν π�ύστη.

Aπ� μας πήρε τα �λ�υριά να πα-ντρευτεί τη ρ�ύσα

η ρ�ύσα είναι πιστ�λιά, και τ� σπαθίκ�ντ�ύλα».

[A. Π�λίτης, Kλέ�τικα, αρ. 52(=Fauriel τ�μ. 2, σελ. 330)]

Στ� γνωστ� τραγ�ύδι τ�υ «Kί-τσ�υ», � τελευταί�ς έ�ει συλλη�θείκαι τ�ν πηγαίν�υν να τ�ν κρεμά-σ�υν:

«...K’ �λ��πίσω πήγαινεν, η μαύρητ�υ μαν�ύλα,

μ�ιρ�λ�γ�ύσε κι έλεγε, μ�ιρ�λ�γάκαι λέει

— Kίτσ� μ�υ, π�υ είναι τ’ άρματα, ταέρημα τσαπρά"ια;

— Mάνα λωλή, μάνα τρελή, μάνα �ε-μυαλισμένη,

Δεν κλαις τα μαύρα νιάτα μ�υ, καιτην παλληκαριά μ�υ

M�ν’ κλαις τα ’ρημα τ’ άρματα, τα έ-ρημα τσαπρά"ια...»

[A. Π�λίτης, Kλέ�τικα, αρ. 12(=Fauriel τ�μ. 1, σελ. 98)]

Eμπρ�σθ�γεμές τ�υ#έκι με επί�ρυσ� διάκ�σμ� και πλάκες ελε#αντ�κ�καλ�. Aνήκε στ�ν Nικ�λα� Πετιμε�ά (1790-1865), γι� τ�υ διάσημ�υ κλε#ταρματ�λ�ύ Θανάση Πετιμε�ά (1752-1804). Γιαταγάνι με επί�ρυση ασημένια θήκη με έ-κτυπ� διάκ�σμ�, τ�υ Σ�υλιώτη �πλαρ�ηγ�ύ Φώτ�υ T�α&έλλα (1770-1809), π�υ διακρίθηκε στ�υς ηρωικ�ύς αγώνες(1800-1802) των Σ�υλιωτών κατά τ�υ #�&ερ�ύ Aλή πασά των Iωαννίνων (M�υσεί� Mπενάκη).

KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 21Συνέ�εια στην 22η σελίδα

H μάνα τ�υ Kίτσ�υ και, μέσα απ�αυτήν, η κ�ινωνία των κλε�τών, δενανέ�εται την αι�μαλωσία τ�υ κλέ-�τη και την α�αίρεση των αρμάτωντ�υ απ� τ�υς αντιπάλ�υς τ�υ. T� ί-δι� και � καπετάνι�ς, π�υ σε κάπ�ι�άλλ� τραγ�ύδι2, #ητάει απ� τα παλι-κάρια τ�υ να τ�υ πάρ�υν τα άρματα,τα στ�λίδια τ�υ και τ� κε�άλι τ�υ,για να μην πέσ�υν στα �έρια τωνT�ύρκων.

Oι επι�ειρήσεις τ�υ κλέ�τικ�υ α-παιτ�ύν ικαν�τητα στ�ν �ειρισμ�των �πλων, απ��ασιστικ�τητα στη�ρήση τ�υς, �υσική αντ��ή και τα-�ύτητα για άμεσες και απ�τελεσμα-τικές επεμ$άσεις. Στα παλληκάριατ�υ, � καπετάν Nάνν�ς (Γιάννης) «�-λημερίς τ�υς δίδα�νε κι �λ�νυ�τίςτ�υς λέγει»:

«...Δε θέλω κλέ�τες δια τραγιά, κλέ-�τες δια τα κριάρια,

M�ν’ θέλω κλέ�τες δια σπαθί, κλέ-�τες δια τ� τ�υ�έκι

Tριών μερών περπατησιάν να πάμενεις μίαν νύκτα...».

(Haxthausen, σελ. 88 XLII$)

Hλικία

Στις διά��ρες παραλλαγές τ�υγνωστ�ύ τραγ�υδι�ύ «σαράνταπαλληκάρια»3, � γέρ�ς πρ�τείνει ναπάρ�υν �ι κλέ�τες μα#ί τ�υς τ� μι-κρ�τερ� γι� τ�υ, γιατί αυτ�ς πια δενμπ�ρεί. O γι�ς τ�υ έ�ει, ως νέ�ς, ε-νέργεια και τα�ύτητα («λαγ�ύ πηλά-λα», «λαγ�ύ π�δάρι»), γνώση τ�υ�ώρ�υ (&έρει «τα μ�ν�πάτια π�υπερν�ύσαμε», «τα λημέργια π�υ λη-μεργιά#αμε», «τις κρύες $ρυσ�ύλεςπ�υ πέρναμε νερ�»), ικαν�τητα στ��ειρισμ� των αρμάτων («π�υ ρί�νειστ� σημάδι με καλύτερα»). Aν ε&αι-ρεθ�ύν ελά�ιστα τραγ�ύδια, �π�υ�ι κλέ�τες συναγωνί#�νται στ� πέ-ταγμα της πέτρας4, δεν υπάρ��υν α-να��ρές άμεσες ή έμμεσες στη �υ-σική δύναμη τ�υ σώματ�ς. Aκ�μηκαι �ι ηλικίες συσ�ετί#�νται καιπρ�σδι�ρί#�νται στα κλέ�τικα τρα-γ�ύδια με $άση την ικαν�τητα να�έρει κανείς άρματα και να γνωρί#ειτ� �ειρισμ� τ�υς.

Eτσι, σε δύ� τραγ�ύδια, � καπετά-νι�ς πεθαίν�ντας #ητάει απ� ταπαλληκάρια τ�υ να πρ�στατέψ�υντ� μικρ� γι� τ�υ:

«...Παρακαλώ τη συντρ��ιά κι’ �λατα παλληκάρια,...

να μ�υ κυττά"�υν τ� παιδί, τ� μαύρ�τ� Δημήτρι

π�υ ’ναι μικρ� κι’ ανήλικ�, κι απ�κλε�τιά δε �έρει!»

(Mαν�ύσ�ς, σελ. 79)

«Eλα Φ�ντύλη μ’ αδελ�έ και πρώτ�παλικάρι...

σ’ α�ήνω διάτα τ� παιδί, τ� μικρ�-�αϊδεμέν�,

τι ’ναι μικρ� κι ανή�ερ�, τ’ άρματα δεγνωρί"ει»

[(A. Π�λίτης, αρ. 14, (=Mπάρτασελ. 130)]

Tα μικρά παιδιά, λ�γω ηλικίας καισωματικής διάπλασης δε γνωρί-#�υν, �ύτε μπ�ρ�ύν να �ειρί#�νταιτα άρματα. T� πέρασμα στην κατη-γ�ρία των νέων γίνεται με την πλή-ρωση των πρ�ϋπ�θέσεων αυτών. Tα«παλληκάρια» τα «παιδιά» τα «κλε-

Eλλην�π�υλ� υπερασπί�εται τ�ν πληγωμέν� πατέρα τ�υ (1827), ελαι�γρα#ία τ�υ Oλλανδ�ύ �ωγρά#�υ Aρυ Σέ#ερ. T�παιδί, μέσα στη #ωτιά της μά�ης, ανδρώνεται και ε!υψώνεται σε σύμ&�λ� της υπεράσπισης των πρ�γ�νων και της ε-λευθερίας (M�υσεί� Mπενάκη).

Aριστερά, επί�ρυση παλάσκα με παράσταση της αναγεννημένης Eλλάδας - Aθήνας. Aνήκε στ�ν Aλε!άκη Bλα��π�υ-λ�, γ�ν� κλε#ταρματ�λικής �ικ�γένειας της περι��ής Bλ��ύ και Bρα�ωρί�υ (Aγρινί�υ), απ� τ�υς πρωτ�στάτες τ�υ!εσηκωμ�ύ της Δυτ. Στερεάς τ� Mάι� τ�υ 1821. Δε!ιά, ασημ�καπνισμένη παλάσκα με έκτυπ� διάκ�σμ�, απ� τα άρμα-τα τ�υ Γεωργί�υ Kυρια�ή, συναγωνιστή τ�υ Γεωργί�υ Δυ�&�υνιώτη, κλε#ταρματ�λ�ύ και, μετεπαναστατικά, στρα-τηγ�ύ (M�υσεί� Mπενάκη).

�τ�π�υλα» (�ρ�ι �υσιαστικά συνώ-νυμ�ι στα κλέ�τικα τραγ�ύδια)γνωρί#�υν τη �ρήση των αρμάτων,έ��υν �υσική αντ��ή και τα�ύτητα,σωματικές δυνάμεις, ικαν�τητα �-ρασης, κ.λπ. Tέλ�ς, τ� γήρας συ-σ�ετί#εται με την ε&ασθένηση τωνσωματικών δυνάμεων.

Xειρ�ν�μίες, στάσεις

Oι ανα��ρές στις �ειρ�ν�μίεςκαι στάσεις τ�υ σώματ�ς, περι-στρέ��νται γύρω απ� την αντίθε-ση των ανυπ�τακτων απ� τη μιακαι των πρ�σκυνημένων απ� τηνάλλη. E&ιδανικεύεται τ� μ�ντέλ�

τ�υ ανυπ�τακτ�υ καπετάνι�υ ήκλέ�τη, �πως η περίπτωση τ�υ«Λιάκ�υ». O ανυπ�τακτ�ς καπετά-νι�ς έ�ει «π�λλά ασήμια», άρματακαι «περη�άνεια»5, ενώ στα K�λ�-κ�τρωναίικα τραγ�ύδια6 δεν κατα-δέ�εται να πατήσει στη γη. Aντίθε-τα, � υπ�ταγμέν�ς «πρ�σκυνάει»,�πως η γυναίκα στην τελετ�υργίατ�υ γάμ�υ:

«...– E�γα, Γιώργη, πρ�σκύνα μαςκαι δώσε τ’ άρματά σ�υ

– M�υρτάτη, πώς με πέρασες, να�γω να πρ�σκυνήσω;

Eγώ δεν είμαι νι�νυ�η, να �γω ναπρ�σκυνήσω

εγώ είμαι � Γιώργης τ�υ Γιαννιά

τ�υ πρώτ�υ καπετάνι�υ,...»(Aκαδημία Aθηνών σελ. 231)

Eνδει&η επίσης υπ�ταγής είναιτ� �ειρ��ίλημα:«... Π�λλά τα έτη μπ�υλ�ύμπαση –

καλώς τ� Xρ�νη π�υ ’ρθεπώς τα �εις Xρ�νη μ’ τα παιδιά, τα

μαύρα παλληκάρια;– Σε πρ�σκυν�ύν μπ�υλ�ύμπαση,

και σ�υ �ιλ�ύν τ� �έρι...»(Aλ. Π�λίτης, αρ. 33)

T� αρματωμέν� σώμα τ�υ εν ε-νεργεία καπετάνι�υ, είναι $αρυ-στ�λισμέν� με πλήθ�ς ασήμια και�ρυσ�κέντητα γελέκια, σύμ$�λα

της θέσης τ�υ στην ιεραρ�ία της�μάδας:

«Λά"ε μ�υ τι δε �αίνεσαι τ�ύτ� τ�καλ�καίρι

να περπατείς αρματ�λ�ς τ� μαύρ�κα�αλάρης

Nα λάμπ�υν τα τσαπρά"ια σ�υ, τα�λωρ�καπνισμένα

Δώδεκ’ αράδες τα κ�υμπιά σταρ�ύ�ινα γελέκια

Nά�ης και στ� σπαθάκι σ�υ ��ύ-�τα μαλαγματένια

Nα κρ�ύη � ήλι�ς την αυγήν, νακρ�ύη τ� μεσημέρι...»

[Passow LIX (=Kind)]

Φυσικά�αρακτηριστικά

Eλά�ιστα ανα�έρ�νται στα «�υσι-κά» �αρακτηριστικά τ�υ σώματ�ς.Στα λίγα παραδείγματα π�υ υπάρ-��υν, τ� μαύρ� τσιγκελωτ� μ�υστά-κι έ�ει την τιμητική τ�υ, ως στ�ι�εί�ανδρισμ�ύ. Eπίσης συναντάμε ανα-��ρές στα «γραμμένα �ρύδια»,στ�υς «άσπρ�υς λαιμ�ύς», στα μαύ-ρα μακριά μαλλιά (τσιαμπάδες), στα«�μ�ρ�α κε�άλια»:

«Oι κλέ�τες μπαρμπερί"�νται καιστρί��υν τ� μ�υστάκι

κ’ ένας τ�ν άλλ�ν έλεε, κ’ ένας τ�νάλλ� λέει!

— M�ρ�α κε�άλια π��υμε καιμαύρα ’ν’ τα μαλλιά μας

και δεν μας πρέπει κ�ψιμ�, μ�υϊδέκαι �αρμαγκι�λα,

μ�ν� μας πρέπ�υν άρματα, σ��ί-λια και ντ�υκάδες»(E. Σπανδωνίδη, σελ. 35, αρ. 59)

«Aσπρ�υς λαιμ�ύς π�υ έ��μεν, τατσιγγελιά μ�υστάκια

δεν πρέπ�υν για τα Γιάννενα, πε-σκέσι για τη Λάρ’σα»

(T#ιάτ#ι�ς, σελ. 12, αρ. 28)

«κε�άλι’ �μ�ρ�α πώ��με με τ�υςμακρ�ύς τσιαμπάδες»

(Xασιώτης, σελ. 91, αρ. 1)

Oπως παρατηρ�ύμε, �λες �ι ανα-��ρές α��ρ�ύν σε �αρακτηριστικάτ�υ πρ�σώπ�υ – κε�αλι�ύ. Δεν υ-πάρ��υν ανα��ρές για τ� ύψ�ς(κ�ντ�ς–ψηλ�ς, κ.λπ.), για την κ�ρ-μ�στασιά (π.�. λιγν�ς) για τη σωμα-τική διάπλαση. Kυριαρ�εί, �πως καιστ� γυναικεί� σώμα, η αντίθεσητ�υ μαύρ�υ με τ� άσπρ� (μαύραμαλλιά – μαύρα �ρύδια / άσπρ�ιλαιμ�ί), αν και $ε$αίως τ� άσπρ� ε-δώ κατέ�ει περιθωριακή θέση, ενώστ� γυναικεί� σώμα είναι πρωταρ-�ικής συμ$�λικής σημασίας.

Σημειώσεις: 1. Eυρύτερη διαπραγμάτευσητυ θέματς αυτύ στη διδακτρική δια-τρι�ή τυ υπγρά�ντς με τίτλ: «Lesreprésentations du corps humain dans lasocieté traditionnelle grecque: chansonspopuluires, proverbes, rites». Πανεπιστή-μι Paris I, Δεκέμ�ρις 1987, σελ. 131–213.

2. Fauriel, τμ. II, σελ. 316.3. Bλ. ενδεικτικά τις παραλλαγές: Xασιώτης,

σελ. 93, αρ. 5. Passow cix. Λελέκς, Aνθ-λγία, σελ. 42. Aρα�αντιν�ς, σελ. 113.

4. Bλ. τ τραγύδι τυ «Γιαννιά» (AκαδημίαAθηνών, σελ. 230–231)· της «Διαμάντως(Aλ. Πλίτης, σελ. 123, αρ. 53).

5. Bλ. τ τραγύδι τυ «Δήμυ (Fauriel, τμ.1, σελ. 44)· τυ «Λά"υ» (Passow LIX)·τυ «Σύρυ» (Passow LXXV).

6. Λάσκαρης, σελ. 490–491· Λαγρα�ία τμ.5, σελ. 73–74.



Λα&ωμέν�ς αγωνιστής παραδίδει στ� γι� τ�υ τ� σπαθί τ�υ, σύμ&�λ� τιμής και καθήκ�ντ�ς, αλλά και τ�υ αρματ�λικ�ύα!ιώματ�ς (πηγή: «Παν�ραμα της Eλληνικής Eπανάστασης», εκδ. «K. K�υμ�υνδ�υρέα»).

T�υ Nίκ�υ Σιδέρη

Ψυ�ιάτρυ – συγγρα έα

T έθνς πρέπει να μάθει να θεωρείεθνικ�ν, �,τι είναι Aληθές.

H MOPΦH τ�υ Aγωνιστή διατρέ�ειτην π�ίηση τ�υ Δ. Σ�λωμ�ύ – απ�τ�ν «Yμν�» ώς την «Eλληνίδα Mη-τέρα»... Iδιαίτερη ωστ�σ� θέση κα-τέ�ει η αδύνατη παράσταση τ�υκλέ�τη, π�υ επι�ειρεί να μ�ρ��-π�ιήσει � π�ιητής στ�ν «Λάμπρ�».Στ� εγ�είρημα αυτ� επενδύ�νταιμεί��να πρ�σωπικά και συλλ�γικά,ψυ�ικά και π�ιητικά διακυ#εύματακαι διεργασίες, πρ�σδίδ�νταςστρατηγική σημασία σε �,τι επέτυ-�ε να εκ�ράσει � π�ιητής – καθώςκαι σε �,τι δεν επέτυ�ε.

Σε πρ�σ�ατη συ�ήτηση1 ανέλυσατη �ωή και τ� έργ� τ�υ Δ. Σ�λωμ�ύαπ� τη σκ�πιά των ψυ�ικών διεργα-σιών π�υ συγκρ�τ�ύν την υπ�κει-μενικ�τητα, τ� αίνιγμα της ύπαρ-$ης εν�ς ιστ�ρικά πρ�σδι�ρισμέ-ν�υ #ί�υ και πρ�σώπ�υ.

T� υπ�κείμεν� συγκρ�τείται απ�τη συνάντηση ανθρώπ�υ και ιστ�-ρίας, π�υ συντελείται ως εσωτερί-κευση της εμπειρίας και πρά�η τ�υυπ�κειμέν�υ, με την αλληλεπίδρα-ση Mύθ�υ – Iστ�ρίας – Bι�γρα�ίας– Eργ�υ – Φαντασίας. Πρωταρ�ικ�πεδί� αλληλεπίδρασης είναι η θε-μελιακή �αντασίωση, π�υ αντιστ�ι-�εί στην κατά �αντασίαν διατύπω-ση τ�υ πρ�σωπικ�ύ πεπρωμέν�υ ε-ν�ς ανθρώπ�υ (π.�. σωτήρας, πα-ρηγ�ρητής, μάρτυρας, κυρίαρ-��ς...).

Στην περίπτωση τ�υ Δ. Σ�λωμ�ύ,η συνάντηση της ιστ�ρίας και εν�ςατ�μ�υ γέννησε έναν κ�ρυ�αί�π�ιητή π�υ #�ύλια$ε στ�ν αλκ��λι-σμ�. Oρισμένες σύντ�μες διασα-�ήσεις:

• H �ικ�γενειακή μυθιστ�ρία τ�υήρωα2 είναι μια πρ�σωπική μυθ�λ�-γία, π�υ επαναπρ�σδι�ρί�ει �αντα-σιακά τις γενεαλ�γικές σ�έσειςκαι, συνεπώς, την ταυτ�τητα τ�υ ή-ρωα – κ�ινωνικ�ύ ή πνευματικ�ύδημι�υργ�ύ, ηγέτη ή αναμ�ρ�ωτή(Mωυσής, Kύρ�ς, Iησ�ύς, Oιδί-π�υς...). H τυπική δ�μή της έ�ει ωςε$ής: Eνα #ρέ��ς (τυπικά αγ�ρι)γεννιέται δύσκ�λα, σαν απειλή γιατ�ν πατέρα. Aυτ�ς τ� διώκει (απάρ-νηση, έκθεση, εντ�λή θανάτ�υ). T�#ρέ��ς σώ�εται, �εύγει μακριά,πραγματ�π�ιεί άθλ�υς, επιστρέ-�ει, διεκδικεί τη θέση τ�υ και, τελι-κά, επικρατεί και αναγνωρί�εται.

• Στην κ�ινωνική ιστ�ρία τηςEπτανήσ�υ, ιδιαίτερη θέση εί�ε ηύπαρ�η ν�θων τέκνων3 – δηλαδή,τ� πραγματικ�, ν�μικ�, �αντασιακ�και συμ#�λικ� �ήτημα της γενεαλ�-γίας.

O Mύθ�ς και η Iστ�ρία συνα-ντ�ύν τη Bι�γρα�ία με ��ρτιση ί-σως ανυπ��ρη, καθώς � Δι�νύ-σι�ς Σ�λωμ�ς και � αδελ��ς τ�υΔημήτρι�ς είναι ν�θα τέκνα τ�υ

K�μη Nικ�λά�υ Σ�λωμ�ύ και της υ-πηρέτριάς τ�υ Aγγελικής Nίκλη.Eπιπρ�σθετα, � Δι�νύσι�ς γεννιέ-ται τ� 1798, εν�σω � πατέρας τ�υείναι παντρεμέν�ς με την MαρνέταKάκνη – η γέννησή τ�υ, άρα, συνι-στά απειλή... Παρά τη στ�ργή π�υτρέ�ει γι’ αυτ�ν, � πατέρας τ�υδεν παντρεύεται την Aγγελική, α-κ�μη και μετά τ� θάνατ� της Mαρ-νέτας (1799). Δεκαετής �εύγειστην Iταλία... Eικ�σαετής επιστρέ-�ει και διεκδικεί τ�ν τίτλ� τ�υ πα-τέρα τ�υ... κ.λπ. Eίναι �ανερ� �τι,�πως ήρθαν τα πράγματα, πρ�έκυ-ψε μία συμπαιγνία �αντασίας καιπραγματικ�τητας, η �π�ία πρ�αλεί-�ει τ�ν σπάνιας ευαισθησίας καιευ�υΐας Δι�νύσι� για ένα μεγάλ�πεπρωμέν� – ταυτ��ρ�να �μως καιγια μια �ριακή εμπειρία της ύπαρ-$ης. Eιδικά � �αρακτηρισμ�ς, τ�σημαίν�ν «ν�θ�ς», θα σημαδέψει�λη την π�ρεία τ�υ π�ιητή: αγωνίακαι ντρ�πή, π�λύ�ρ�νη πάλη γιατην αναγνώριση – απ�κτηση τ�υπατρικ�ύ τίτλ�υ, αδελ��κτ�νεςδιαμά�ες, π�υ συμπαρέσυραν καιτη μητέρα σε αντιδικία και πλήρηρή$η με τ�υς γι�υς της Δι�νύσι�και Δημήτρι�... H τραυματικ�τατηαίσθηση «Mε εμπ�δί��υν να �ήσω»και η αμυντική ψυ�ική επε$εργασία

της απ�τελ�ύν την πρωταρ�ική κα-τα#�λή της θεμελιακής �αντασίω-σης, π�υ συγκρ�τεί και την �δύνηκαι τ� μεγαλεί� τ�υ π�ιητή–αλκ��-λικ�ύ Δ. Σ�λωμ�ύ. H λεκτική διατύ-πωση αυτής της θεμελιακής �α-ντασίωσης αντιστ�ι�εί στη �ράση«(Aνα)γέννηση ως ήρωας». Σε αυτήσυνδυά�εται η πι� πρ�σωπική ��ρ-τιση της #ι�γρα�ίας (η αγωνία μιαςγέννησης «�πως αρμ��ει») και ηπι� ισ�υρή διατύπωση εν�ς πρ�σω-πικ�ύ πεπρωμέν�υ – η επιδίω$η ναγίνει αυτ�ς � ν�θ�ς γι�ς γενάρ-�ης–ήρωας, ως δημι�υργ�ς–θεμε-λιωτής μιας νέας λ�γ�τε�νίας μέσααπ� την ανάπλαση της μητρικήςγλώσσας.

O Λάμπρ�ς

O Σ�λωμ�ς �αρακτηρί�ει τ�ν «Λά-μπρ�» «il poema dei bastardelli» (τ�π�ίημα των μικρών ν�θων»). Ως κα-τασκευή της �αντασίας και π�ιητικήπρά$η απασ��λεί τ�ν Σ�λωμ� τ�υ-λά�ιστ�ν για μια δεκαετία4. Πρ�κει-ται για την περί�δ�, �π�υ η �ικ�γε-νειακή ιστ�ρία απ�κτά υπ�στασηαρ�αίας τραγωδίας: Διαμά�η αρ�ικάμε τ�ν Δημήτρι� και απαρ�ή της α-δελ��κτ�νας δίκης «περί γενεαλ�-γίας», π�υ αντιπαραθέτει τα πρώτα

δύ� «�υσικά» τέκνα (Δι�νύσι� καιΔημήτρι�) σε ένα ακ�μη δια�ιλ�νι-κ�ύμενης πατρ�τητας τέκν� (τ�νIωάννη) και στην ίδια τη μητέρατ�υς, π�υ παίρνει τ� μέρ�ς τ�υ τε-λευταί�υ.

H υπ�θεση: O Λάμπρ�ς απ�πλανάτη δεκαπεντά�ρ�νη Mαρία. Συ��ύναστε�άνωτ�ι 15 �ρ�νια. Γεννι�ύ-νται τρία αγ�ρια και μια κ�ρη, π�υα�ήν�νται στ� �ρ�αν�δ��εί�. OΛάμπρ�ς «κακ�ήθης αλλά γενναι�-ψυ��ς άνδρας», π�λεμά τ�νAλή–Πασά. (Iδιαίτερη α$ία στ� σ�ε-διασμ� τ�υ έργ�υ έ�ει η σκηνή �-π�υ � Λάμπρ�ς «ενθ�υσιά�ει τ�υςσυντρ��υς τ�υ». Aυτή η σκηνήδεν θα γρα�τεί π�τέ). Συναντά τηνκ�ρη τ�υ και, δί�ως να $έρει π�ια εί-ναι, την απ�πλανά. H αιμ�μι$ία απ�-καλύπτεται· η κ�ρη πέ�τει και πνί-γεται· και η Mαρία τρελαίνεται. OΛάμπρ�ς, �λ�μ�να��ς, με ε�ιαλτι-κές τύψεις, «ε�εψύ�ησε με τ� στ�-μα �λάν�ι�τ�, ��ι εις την ανάπαψιτ�υ Kυρί�υ» (ή, σε παραλλαγή, πέ-�τει και αυτ�ς και πνίγεται). Tελικά,και η Mαρία πέ�τει και πνίγεται.

H έκ#αση τ�υ εγ�ειρήματ�ς είναιαμ�ίσημη: Eνα μέρ�ς τ�υ είναι τ�πρώτ�, μετά τ�ν «Yμν�», μεγάλ�έργ�, π�υ δημ�σίευσε � π�ιητής.Oμως, � ίδι�ς λέγει �τι «O Λάμπρ�ςθα μείνει Aπ�σπασμα».

Kεντρική μ�ρ�ή τ�υ συνθέματ�ς,� Λάμπρ�ς «κακ�ήθης, αλλά μεγα-λ�ψυ��ς άνδρας». Aνέντιμ�ς, αλλάκαι γενναί�ς· δεν τηρεί τ�ν λ�γ�τ�υ («Kαι πικρ�τατα κλαίω πως εί-ναι δί�ως / T� στε�άνι, π�υ μώτα-�ες, � τ�ί��ς», � ε�ιάλτης της Mα-ρίας), αλλά κατατρύ�εται απ� τύ-ψεις· καλεί τ�ν Θε� να αυτ�κατα-στρα�εί «γιατί [τ�ν] έ�ει πλάσει»,ενώ στ� τέλ�ς αυτ�καταστρέ�εται� ίδι�ς· άνδρας π�υ θέλει να ’ναι«τ�υ εαυτ�ύ τ�υ Θε�ς», �μως συν-θλί#εται απ� την απ�γνωση τ�υ κ�-σμ�υ, π�υ δεν αντέ�ει, απ� τη θέσητ�υ πατέρα, να στηρί$ει. Eν��ς καιήρωας ταυτ��ρ�να, έκπτωτ�ς και α-νυψωμέν�ς ως τραγική μ�ρ�ή, �Λάμπρ�ς θα ενσαρκώνει (ως πρ�θε-ση τ�υ π�ιητή) μια μικτή πατρικήμ�ρ�ή, π�υ θα πρ�καλ�ύσε ταυτ�-�ρ�να απέ�θεια και δέ�ς· θα αντι-πρ�σώπευε ταυτ��ρ�να την ύ#ρικαι την κάθαρση· θα ήταν έκπτωτ�ςαπ� τη θέση τ�υ, ως παρα#άτης τ�υλ�γ�υ και τ�υ ηθικ�ύ ν�μ�υ, αλλάταυτ��ρ�να ε$αϋλωμέν�ς απ� τηνκαθαρτήρια �λ�γα των τύψεων, π�υτ�υ γεννά η παράδ�$α «αυτ�κίνη-τη» �ωνή της συνείδησής τ�υ.

Eνας «αδύνατ�ς»κλέ�της

Ως σύλληψη μιας τραγικής ψυ�ής(τ�υ π�ιητή), � «Λάμπρ�ς» κατέ�εικαίρια θέση στη μακρά π�ρεία κατα-σκευής εν�ς υπ�κειμέν�υ απαλλαγ-μέν�υ απ� την τυραννία τ�υ σημαί-ν�ντ�ς «ν�θ�ς». Eίναι η πρώτη �λι-

Συνέ εια στην 24η σελίδα


O «Λάμπρ�ς» τ�υ Δ. Σ�λωμ�ύEνα τ�λμηρ� και ατελέσ��ρ� εγ�είρημα π�ιητικής απ�μυθ�π�ίησης της μ�ρ�ής τ�υ κλέ�τη

Πρ�σωπ�γρα�ία τ�υ Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ (1798–1857), έργ� αγνώστ�υ, στ�M�υσεί� Σ�λωμ�ύ και επι�ανών Zακυνθίων, στη Zάκυνθ�.

κή απ�πειρα τ�υ π�ιητή να κατα-σκευάσει μια ψυ�ικά απ�δεκτή ανα-διατύπωση της πραγματικής �ικ�γε-νειακής ιστ�ρίας με �ρ�υς �ικ�γε-νειακής μυθιστ�ρίας και ως πρ�ςτ�υς δύ� π�λ�υς της γενεαλ�γίας:

� O πατέρας θα είναι ταυτ��ρ�νακαι έν��ς και ήρωας και νεκρ�ς καιδικαιωμέν�ς μέσα στην τραγικ�τη-τα της ψυ�ικής τ�υ σύγκρ�υσης.

� Ως πρ�ς τα τέκνα, πάλι, τ� ση-μαίν�ν «ν�θ�» θα απ�δεικνυ�τανάκυρ�, ασήμαντ�, μη–λειτ�υργικ�,ακρι#ώς λ�γω της τραγικής ανύψω-σης τ�υ πραγματικ�ύ στην υπ�στα-ση τ�υ συμ#�λικ�ύ πατέρα: Oι περι-πέτειες της υλικής ιστ�ρίας, η ε-μπλ�κή της πραγματικής γενεαλ�-γίας θα ήταν ασήμαντα συμ#άματαμπρ�ς στην εν �αντασία και λ�γωδιατύπωση της �ικ�γενειακής μυθι-στ�ρίας – �π�υ τ� τίμημα τ�υ θανά-τ�υ απ�καλύπτει και σ�ραγί�ει �ρι-στικά, έστω και με τρ�π� τραγικ�,την αλήθεια της ηρωικής γενεαλ�-γίας.

«Mάταιη αντίσταση»

Eτσι συνελή�θη απ� τη �αντασίατ�υ π�ιητή η μ�ρ�ή τ�υ Λάμπρ�υ –ως «η γιγαντιαία, αλλά μάταιη, αντί-σταση της θέλησης τ�υ ανθρώπ�υεις τ�υς ηθικ�ύς ν�μ�υς»5.

� H τραυματικ�τητα και η αμυντι-κή ή τραγική–δραματ�υργική υπέρ-#αση τ�υ σημαίν�ντ�ς «ν�θ�», με�λη τη ��ρτιση π�υ εί�ε πρ�σωπικάγια τ�ν π�ιητή.

� H τραγική δραματικ�τητα της«άν�μης ελευθερίας», π�υ ενσαρ-κώνεται, ως ύ#ρις και νέμεσις, στημ�ρ�ή τ�υ Λάμπρ�υ.

� H απ�τύπωση της τραυματικής�ικ�γενειακής κατάστασης των Σ�-λωμών: Eνας πατέρας π�υ γνωρί�εικαι απ�πλανά τη μητέρα τ�υ π�ιητήσε ηλικία 15 ετών –�πως � Λάμπρ�ςκαι η Mαρία και την κ�ρη τ�υ6. H α-τελέσ��ρη διε$αγωγή εν�ς γάμ�υεικ�νικ�ύ, �ωρίς επίπτωση στην τύ-�η των παιδιών – �πως συνέ#η μετ�ν K�μη Nικ�λα� Σ�λωμ�, π�υ πα-ντρεύτηκε την Aγγελική Nίκλη τηνπαραμ�νή ακρι#ώς τ�υ θανάτ�υτ�υ, κάν�ντάς την «κ�μησα μιας η-μέρας», �ωρίς ωστ�σ� αυτ� τ�«πλάσμα γάμ�υ» να ν�μιμ�π�ιεί α-ναδρ�μικά τα �υσικά τ�υ τέκνα,Δι�νύσι� και Δημήτρι�. H ύπαρ$ητεσσάρων τέκνων (τρία αγ�ρα, ένακ�ρίτσι, �πως ακρι#ώς συνέ#η μετ�ν K�μη Nικ�λα� Σ�λωμ�). Π�υ εί-ναι �μως, στ� π�ίημα, �λα ε$ώγαμακαι έκθετα: Eδώ η διπλά τραυματική�ικ�γενειακή πραγματικ�τητα (δύ�παιδιά «�υσικά»–ν�θα, δύ� «λεγκτί-τιμα»–ν�μιμα) μετασ�ηματί�εται,κατά τρ�π� εμ�ανώς αμυντικ�, έτσιώστε η πληγή π�υ �έρεται απ� τ�σημαίν�ν «ν�θ�» να μην α��ρά (�-πως στην πραγματικ�τητα) μ�ν� ταδύ� απ� τα τέσσερα παιδιά, αλλάκαι τα τέσσερα. Πρ��ανώς, αν«Oλ�ι είναι ν�θ�ι» («O�ι μ�ν� ε-γώ»), τ�τε η δυσμενής ιδιαιτερ�τη-τα δια�έεται και τελικά διαλύεταιμες στην αδια��ρ�π�ίητη καθ�λι-κ�τητα τ�υ σημαίν�ντ�ς «ν�θ�». T��π�ί� έτσι ακυρώνεται, τ�υλά�ι-στ�ν ως τραυματικ�ς πρ�σδι�ρι-σμ�ς: A��ύ πρ�σδι�ρί�ει γενικάτ�υς πάντες, δεν πρ�σδι�ρί�ει ειδι-

κά κανέναν – �περ έδει δεί$αι.� H π�ιητική επε$εργασία εν�ς ε-

πώδυν�υ κ�ινωνικ�ύ ιστ�ρικ�ύ �η-τήματ�ς της επ��ής – των ν�θων.Γύρω απ� τ� �π�ί� μάλιστα συ-γκρ�ύ�νται και δύ� μεγάλες π�λιτι-κές κ�υλτ�ύρες. H επαναστα-τική–δημ�κρατική γαλλική κ�υλ-τ�ύρα, π�υ διακηρύσσει τη ν�μικήε$ίσωση των τέκνων (μια μ�ρ�ή λει-τ�υργικής ακύρωσης τ�υ σημαίν�-ντ�ς «ν�θ�») και η συντηρητική–α-ριστ�κρατική ενετική παράδ�ση,π�υ διαιωνί�ει την ανισ�τητα.

� Mια τ�λμηρ�τατη λυρική–δρα-ματική ανακατεργασία τ�υ σημαίν�-ντ�ς «αγωνιστής της ελευθερίας»,π�υ ενσαρκώνεται παραδειγματικάστην παράσταση τ�υ «κλέ�τη».Oντως, � Σ�λωμ�ς συλλαμ#άνει τ�ν«Λάμπρ�» σε στιγμές �π�υ η επανά-σταση των Eλλήνων δ�κιμά�εται· �-π�υ η ε$ιδανίκευση των μα��μένωνEλλήνων είναι και π�λιτικ�-ιδε�λ�-γική αναγκαι�τητα, και, εν μέρει, ι-στ�ρική πραγματικ�τητα (#λέπε τ�κίνημα τ�υ �ιλελληνισμ�ύ) και �-π�υ, τέλ�ς πάντων, � ίδι�ς � Σ�λω-μ�ς λειτ�υργεί ως εθνικ�ς π�ιητήςκυρίως μετά απ� την ε$ιδανικευμέ-νη απεικ�νιση, στ�ν «Yμν�», γενικάτων Eλλήνων και, ειδικ�τερα, τηςγενεαλ�γίας των αγωνιστών:

Ω τριακ�σι�ι! σηκωθήτεκαι �ανάλθετε σ’ εμάςτα παιδιά σας θέλ’ ιδήτεπ�σ� μ�ιά��υνε με σας.

Kαι �μως, σ’ αυτές τις στιγμές καιμε τη λ�γική των περιστάσεων καιμε τις �ρί��υσες της δικής μ�υ �ή-

μης ερ��μεν�ς σε σύγκρ�υση, � Σ�-λωμ�ς απ�τ�λμά κάτι απ�κ�τ�: Tηναπεικ�νιση τ�υ κλέ�τη με τη μ�ρ�ήτ�υ κακ�ήθ�υς ήρωα. Oσ� κι αν εί-ναι �ανερή η επίπτωση των ψυ�ι-κών συγκρ�ύσεων, εμπλ�κών και α-ναγκών τ�υ ανθρώπ�υ Δι�νυσί�υΣ�λωμ�ύ, γεννά τ� δέ�ς, η τ�λμηαυτής της �ειρ�ν�μίας τ�υ π�ιητήΔι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ – α��ύ η ανά-δει$η της «σκ�τεινής πλευράς», ηαπ�μυθ�π�ίηση της μ�ρ�ής τ�υκλέ�τη, αγγί�ει ίσως την περι��ήτης ύ#ρεως7.

Iερά και �σια

Γνωρί��υμε την τύ�η τ�υ π�ιητι-κ�ύ αυτ�ύ εγ�ειρήματ�ς: O «Λά-μπρ�ς» έμεινε Aπ�σπασμα. H υπ�-δ��ή τ�υ, εκτ�ς Eπτανήσ�υ, δενυπήρ$ε ιδιαίτερα θερμή8. Kαι η τ�-τε συνεισ��ρά τ�υ στη �ήμη τ�υπ�ιητή συ�ητήσιμη. Oι λ�γ�ι ήδη�αίν�νται επαρκώς σα�είς: O κλέ-�της ως κακ�ήθης ήρωας είναι μιααδύνατη κατασκευή – τ�υλά�ιστ�νγια τ�ν Σ�λωμ�, στην επ��ή εκεί-νη. T� εγ�είρημα θίγει ιερά και �-σια (αγι�γρα�ική μυθ�π�ίηση τωναγωνιστών), καθεστηκυία τά$η(την ν�μ�θετική π�λιτική των άγ-γλων πρ�στατών, π�υ, αν και δενεπιλύ�υν ν�μικά τ� �ήτημα των ν�-θων, ωστ�σ� είναι �ίλ�ι των Σ�λω-μών), τ� �αναριώτικ� κατεστημέ-ν� τ�υ συνα�ι�ύ (Σ�ύτσ�ι, Pαγκα-#ήδες...), �αίν�υσες �ικ�γενειακέςπληγές (αδελ��κτ�νες διαμά�εςγύρω απ� τη γενεαλ�γία), ανυπ�-��ρα τραύματα και ακ�μη αδια-

μ�ρ�ωτες ψυ�ικές λύσεις ως πρ�ςτ� σημαίν�ν «ν�θ�ς» για τ�ν ίδι�(αυτ� π�υ πέτυ�ε μ�ν� κατ�πινά �Σ�λωμ�ς με �ρ�υς �ικ�γενειακήςμυθιστ�ρίας τ�υ ήρωα). Yπ� αυτέςτις συνθήκες, η π�ιητική ανάπτυ$ητης πρ�#ληματικής της «άν�μης ε-λευθερίας» �δηγεί στ� λ�γικ�–�α-ντασιωτικ� π�ρισμα �τι τ� σημαί-ν�ν «ν�θ�» είναι ασύμ%ατ� και α-συμ%ί%αστ� με τη �ωή. Πράγματι,στ�ν «Λάμπρ�» τελικά, �λ�ι είναινεκρ�ί. Γ�νείς, παιδιά, αθώ�ι, έν�-��ι, κακ�ύργ�ι και θύματα, ελεύ-θερ�ι και υπ�ταγμέν�ι, γνώστεςκαι αγν��ύντες – �λ�ι. Kαι η ίδια ηπ�ιητική �ειρ�ν�μία μένει αν�λ�-κλήρωτη – κυρίως γιατί, κατά τρ�-π� συμπτωματικά �αρακτηριστικ�,� π�ιητής αδυνατεί να δώσει μ�ρ-�ή και υπ�σταση στην ηρωική πτυ-�ή τ�υ κακ�ήθ�υς γεννήτ�ρα: T�επεισ�δι�, �π�υ � Λάμπρ�ς «εν-θ�υσιά�ει τ�υς συντρ��υς τ�υ»,δεν θα γρα�τεί π�τέ – �ύτε αράδα.Oι εμπλ�κές της �αντασίας απα-γ�ρεύ�υν την μετατρ�πή της π�ι-ητικής πρ�θεσης σε γρα�ή.

Σημειώσεις: 1. H συ�ήτηση αυτή, με θέμα«Δινύσις Σλωμ�ς και Eπτανησιακήπραγματικ�τητα», ργανώθηκε απ� τKέντρ Mελετών Iνίυ στις 8-12-98.

2. Bλ. Otto Rank «O μύθς της γέννησης τυήρωα» (πρώτη δημσίευση, γερμανικά,στα 1909).

3. Bλ. Δ.X. Kαπάδ�ς «O Σλωμ�ς Δέσμιςτυ Nμικύ Kαθεστώτς της Eπ�ήςτυ», Aθήνα 1992, καθώς και Σ. Kαψά-σκης, «Στι�εία Bιγρα ίας τυ Δ. Σλω-μύ», «Tυπωθήτω», Aθήνα 1998.

4. H σύνθεση τυ «Λάμπρυ» αρ�ί�ει στα1823-24. Σε επιστλή τυ (8-6-25) Σλω-μ�ς ανα έρεται σ’ αυτ� τ πίημα «για τπί αισθάνμαι ιδιαίτερη αγάπη» (με-τά ρ. Λ. Πλίτη). Στα 1833 επε%εργά�εταιπάλι ένα μέρς («H Δέηση της Mαρίας καιτ Oραμα τυ Λάμπρυ») και τ δημσι-εύει ανώνυμα στ περιδικ� I�νις Aνθ-λγία (τεύ�ς A΄, Iανυάρις 1834). Bλ.σ�ετικά Δ. Σλωμύ «Πιήματα και Πε-�ά», επιμέλεια και εισαγωγές Στ. Aλε%ίυ«Στιγμή», Aθήνα 1994.

5. I. Πλυλάς «Πρλεγ�μενα», σελ. λ.6. «Mαρία» είναι και τ �νμα της κ�ρης σε

κάπιες σημειώσεις τυ πιητή. Xαρακτη-ριστικά, και η κ�ρη τυ Λάμπρυ και τηςMαρίας, δεν έ�ει ηλικία μεγαλύτερη των15 �ρ�νων –�ση η διάρκεια συμ'ίωσηςτων γνιών της.

7. O πρσωπικ�ς �αρακτήρας της δράσηςτυ Λάμπρυ κατά τυ Aλή Πασά (εκδί-κηση για τν θάνατ εν�ς αδελ ύ τηςMαρίας ή δικύ τυ), ιδίως δε η ταρα�ώ-δης, ακατάσταση πρσωπική �ωή και ε-ρωτική συμπερι ρά των κλε τών δεν ε-%ιδανικεύεται στν «Λάμπρ» –σε μια ε-π�ή, ωστ�σ, �πυ Σπ. Zαμπέλις α-ντα��ταν, επικριτικ�τατς, �τι η �ωή τωνκλε τών ήταν «μναστική». Bλ. «Σλω-μ�ς, πρλεγ�μενα - κριτικά Στάη, Πλυ-λά, Zαμπέλιυ», επιμέλεια A. Θ. Kίτσς -Mυλωνάς, EΛIA, Aθήνα 1980, καθώς καιAλε%ίυ, �π. παραπ.

8. «Σε σ�έση πρς τν “Yμν”, η απή�ησητυ δημσιευμένυ στην I�νι Aνθλγίαμέρυς τυ “Λάμπρυ” ήταν πλύ μικρή.T πίημα δεν ήταν “εθνικ�” και η � ε-ρή ιλσ ία τυ (“ κακήθης αλλά με-γαλ�ψυ�ς άντρας”) ήταν ακατάληπτηγια τυς λγίυς της κυρίως Eλλάδας πυεί�αν συνηθίσει στην ευτελή πατριωτικήρητρεία...». (Aλε%ίυ, �π. παραπ., σελ.165). Eπιπρ�σθετα, «'ανδαλισμ�ς» (Π-λυλάς), η 'άναυση κακπίηση των τμη-μάτων τυ «Λάμπρυ», πυ δημσίευσε K. A. Xαντσερής τ 1841 στ 'ι'λί τυ«Nές ελληνικ�ς Παρνασσ�ς», δεί�νει �τι Σλωμ�ς δεν μπρεί να ήταν ακ�μη γε-νικά αναγνωρισμένς στην επ�ή αυτή –κάτι πυ θα τν εί�ε πρ υλά%ει απ’ αυτήτην κακμετα�είριση.


Συνέ εια απ� την 23η σελίδα

Eλληνας π�λεμιστής, υδατ�γρα�ία τ�υ Luigi Lipparini. Συλλ�γή N. Δικαί�υ.Πινακ�θήκη της Aρ ιεπισκ�πής Kύπρ�υ.

T�υ Xρήστ�υ A. Δερμεντ��π�υλ�υ

Διδάκτ�ρ�ς K�ινωνι�λ�γίας

ΣTO ΠPAΓMATOΛOΓIKO πεδί�, τα�ητήματα π�υ α��ρ�ύν τις διακρί-σεις κλέ�της, αρματ�λ�ς, ληστής ήλησταντάρτης έ��υν διερευνηθεί μεαρκετή σα�ήνεια στη σύγ�ρ�νη ελ-ληνική ιστ�ρι�γρα�ία. Oι διακρίσεις,ειδικ�τερα, π�υ α��ρ�ύσαν τ�υςπ�λλαπλ�ύς ρ�λ�υς τ�υ έν�πλ�υπαράν�μ�υ στ� σύν�λ� τ�υ ελληνι-κ�ύ �ώρ�υ ενδύθηκαν με τις π�ι�τη-τες της δημι�υργίας ή μη εν�ς νέ�υκράτ�υς, απ� τη μια, και την πρ�σαρ-μ�γή ή ��ι τ�υ άτακτ�υ έν�πλ�υστ�ι�εί�υ στις αναγκαι�τητες καιτ�υς καταναγκασμ�ύς των νέων α-στικών θεσμών, απ� την άλλη. H δη-μι�υργία τ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς, λί-γα �ρ�νια μετά την Eπανάσταση τ�υ1821, απ�τέλεσε τ� σημαντικ�τερ��ρ�νικ� �ρι�-αναγνώριση για τ� �α-ρακτηρισμ� των έν�πλων ηρώων εί-τε ως κλε�τών και αρματ�λών είτεως ληστών και ληστάρ�ων.

Oι παραπάνω διακρίσεις συναντι-�ύνται και στ� σώμα της ελληνικήςπαραλ�γ�τε�νίας και, ιδιαίτερα, στ�λ�γ� των κειμένων τ�υ λαϊκ�ύ μυθι-στ�ρήματ�ς1. T� ελληνικ� λαϊκ� μυ-θιστ�ρημα με ήρωες γνωστ�ύς λη-στές, κλέ�τες ή αρματ�λ�ύς τ�υ18�υ, 19�υ και 20�ύ αιώνα, εντάσσε-ται στ� ευρύτερ� ρεύμα της �ν�μα-��μενης παραλ�γ�τε�νίας και, ιδιαί-τερα, εντ�ς τ�υ πλαισί�υ τ�υ λαϊκ�ύαστικ�ύ μυθιστ�ρήματ�ς συνε�ειών.Aν και ανήκει στ� ευρύτερ� ρεύματης παραλ�γ�τε�νίας και τ�υ λαϊκ�ύμυθιστ�ρήματ�ς, εμ�ανί�ει ιδι�μ�ρ-�ίες π�υ τ� καθιστ�ύν μετα$ατικ�είδ�ς μετα%ύ της πρ�ηγ�ύμενης λαϊ-κής-δημ�τικής �ιλ�λ�γικής παράδ�-σης και τ�υ αμιγώς λαϊκ�ύ αστικ�ύμυθιστ�ρήματ�ς, τ� �π�ί� εδραιώ-νεται στην κυρίως Eλλάδα απ� τ�1940 και έπειτα. Eμ�ανίστηκε στ�νελλαδικ� �ώρ� στις αρ�ές τ�υ 20�ύαιώνα και διέγραψε μια εντυπωσιακήεκδ�τική π�ρεία έως τ� τέλ�ς τηςτέταρτης δεκαετίας. Ως ερευνητικ�αντικείμεν� παραμελήθηκε απ� τηνεπίσημη $ι$λι�γρα�ία και τα εκπαι-δευτικά ιδρύματα και, �υσιαστικά,παρέμεινε άγνωστ� στ�ν επιστημ�-νικ� �ώρ�. Θα περίμενε, ωστ�σ�, κα-νείς �τι στα κείμενα αυτά της λαϊκ�-τρ�πης κ�υλτ�ύρας �ι διακρίσειςπ�υ περιγράψαμε παραπάνω ως εν-δεικτικές για ένα μέρ�ς της ελληνι-κής ιστ�ρι�γρα�ίας, θα έ$ρισκανπρ�σ��ρ� έδα��ς στις σελίδες τωνλαϊκών μυθιστ�ρημάτων. H ανάλυσητ�υ λ�γ�υ ωστ�σ� των κειμένων αυ-τών, καθώς και η σημειωτική ε%έτα-σή τ�υς, ως (αντι)κείμενα λαϊκήςκ�υλτ�ύρας, στ�ν τρ�π� π�υ δ�μεί-ται η α�ήγησή τ�υς, αναδεικνύ�υνπαραμέτρ�υς δια��ρετικές.

Eτσι, στην ανάπτυ%η των ιστ�ριώντων κειμένων αυτών, είτε πρ�κειταιγια ληστάρ��υς τ�υ 19�υ αιώνα,πραγματικ�ύς ή �ανταστικ�ύς, είτεγια κλέ�τες και αρματ�λ�ύς τ�υ

18�υ αιώνα, είτε, τέλ�ς, για ληστέςσύγ�ρ�ν�υς των ιστ�ριών π�υ τακείμενα αυτά παρ�υσιά��υν (αρ�ές20�ύ αιώνα), η δ�μή της α�ήγησηςπαραπέμπει σε ένα συγκεκριμέν�,κάθε ��ρά, μ�ντέλ�. Tα δρώνταπρ�σωπα των ιστ�ριών παρ�υσιά��-νται με τις ίδιες ιδι�τητες και επιτε-λ�ύν τις ίδιες, πάνω-κάτω, λειτ�υρ-γίες, ανε%άρτητα απ� τη �ωρ��ρ�νι-κή διάσταση της ιστ�ρίας. Eίτε πα-ρ�υσιά�εται � κλέ�της Kίτσ�ς, είτε �λήσταρ��ς Nτα$έλης είτε, τέλ�ς, �ιτρ�μερ�ί T�ατ�άδες, �λα τα πρ�σω-πα λειτ�υργ�ύν πάντα σε ένα συγκε-κριμέν� πλαίσι� δράσης και εκτε-λ�ύν συγκεκριμένες ενέργειες, ανκαι με δια��ρετική κάθε ��ρά σειρά.O ήρωας για κάπ�ια αιτία αναγκά�ε-ται να ε%έλθει απ� τις καν�νικ�τητεςτης ένν�μης κ�ινωνίας και να �ήσειστα $�υνά ως κλέ�της, αρματ�λ�ς ήληστής. Aντιπαρα$άλλει στη ν�μιμηε%�υσία, �θωμανική ή ελληνική, τηνίδια $ίαιη έν�πλη αντίδραση. Eκτελείτις ίδιες ενέργειες-λειτ�υργίες, �-πως: απαγωγές με σκ�π� την κατα-$�λή λύτρων, τιμωρία των πλ�ύσιωνσπιτιών, των τ�κ�γλύ�ων και τωνσκληρών α�εντάδων, αναδιαν�μήτ�υ κ�ινωνικ�ύ πλ�ύτ�υ σε δικαι�-τερη $άση, ε%ευτελισμ�ς της ε%�υ-σίας με διά��ρα μέσα κ.�.κ. Bλέπ�υ-με, δηλαδή, �τι η ε%έλι%η και η π�-ρεία της α�ήγησης ακ�λ�υθεί, σεγενικές γραμμές, τ� μ�ντέλ� των

δυτικών λαϊκών μυθιστ�ρημάτων μεήρωες «υπεράνθρωπ�υς εκδικητές»των λαϊκών πρ�σδ�κιών και αναμ�-νών2.

T�πικές αίες

Oμως, � έν�πλ�ς παράν�μ�ς ως ή-ρωας, στ� σύμπαν τ�υ ελληνικ�ύλαϊκ�ύ μυθιστ�ρήματ�ς, δεν ενεργείστ� �ν�μα των πανανθρώπινων α-%ιών της ευρύτερης κ�ινωνίας, �πως�ι σύγ�ρ�ν�ι υπερήρωες της δυτι-κής παραλ�γ�τε�νίας (Σ�ύπερμαν,Mπάτμαν, T�έιμς Mπ�ντ κ.ά.), αλλάστ� �ν�μα των α%ιών της τ�πικής α-γρ�τικής κ�ινωνίας. Oπ�ι� ρ�λ� καιαν ενδύεται � λαϊκ�ς ήρωας –κλέ-�της, αρματ�λ�ς ή ληστής– και ανε-%άρτητα απ� την απ�δ��ή ή απ�ρρι-ψη απ� μέρ�υς της κρατικής ε%�υ-σίας, παραμένει ένα σύμ$�λ� για τ�σύν�λ� της επι�ώριας κ�ιν�τηταςκαι για τη διαρκή σύγκρ�υσή της μετην απρ�σωπη κεντρική ε%�υσία. OR. Williams παρατηρεί �τι «... η λαϊκήλ�γ�τε�νία διατηρεί και παλαι�τερασυστήματα α%ιών, κυρίως μέσα απ�τις στερε�τυπες συμ$άσεις των αν-θρώπινων �αρακτήρων»3. Δια�αίνε-ται, λ�ιπ�ν –κατ’ αναλ�γία και με τιςαναλύσεις τ�υ V. Propp4– �τι �ι διά-��ρες παραστάσεις τ�υ έν�πλ�υλαϊκ�ύ ήρωα, π�υ απ�τυπών�νταιστα κείμενα τ�υ ελληνικ�ύ λαϊκ�ύμυθιστ�ρήματ�ς, ανάγ�νται, με τη

σειρά τ�υς, ως παράγωγες, σε παλι�-τερες θεμελιώδεις μ�ρ�ές, θέμαπ�υ α��ρά την ανα�ήτηση των αρ�ε-τυπικών α�ηρημένων παραστάσεωντ�υ λαϊκ�ύ ήρωα, �πως απ�τυπών�-νται στις κατά τ�π�υς και καιρ�ύςλαϊκές κ�υλτ�ύρες τ�υ $αλκανικ�ύ,και ��ι μ�ν�, �ώρ�υ. H διερεύνησηεν�ς τέτ�ι�υ �ητήματ�ς παραπέ-μπει, �υσιαστικά, στην ιστ�ρικ�κ�ι-νωνική πρ�σέγγιση των μετασ�ημα-τισμών εν�ς αρ�ετυπικ�ύ μ�ντέλ�υ,π�υ διαιωνί�εται μέ�ρι τις μέρεςμας. Δεν είναι τυ�αί�, άλλωστε, �τιτ�σ� η επι$�λή λ�γ�κρισίας στ� λη-στρικ� μυθιστ�ρημα5 �σ� και η απ�υ-σία ληστών στ� επίπεδ� της συγ�ρ�-νίας μετά τη δεκαετία τ�υ 1930, �δη-γ�ύν τ� «λαϊκ�» μυθιστ�ρημα είτεστην υι�θέτηση νέων �ιλ�λ�γικώνειδών-μ�ντέλων –�πως τ� αισθημα-τικ� και τ� αστυν�μικ�– είτε στην α-ναπαραγωγή των μ�ρ�ών τ�υ κλε-�ταρματ�λισμ�ύ, στην ίδια, πάντα,παράδ�ση της εικ�νας τ�υ έν�πλ�υπαράν�μ�υ, αλλά, τη ��ρά αυτή, α-π�δεκτ�ύ απ� την κρατική ν�μιμ�τη-τα. Eτσι, �ι τρ�π�ι πρ�σαρμ�γήςστην εκάστ�τε συνά�εια ταυτί��νταιμε νέ�υς μετασ�ηματισμ�ύς της αρ-�ικής δ�μής-μ�ντέλ�υ. H τελευταίααυταρέσκεται στην αναπαραγωγήτ�υ δεδ�μέν�υ, εκ των πρ�τέρων,λ�γ�υ της και της «ταύτισής» της μετα συναισθήματα των αναγνωστών.



Παραν�μία και παραλ�γ�τε�νίαEικ�νες τ�υ έν�πλ�υ ήρωα στ� ελληνικ� λαϊκ� μυθιστ�ρημα

Δύ� �αρακτηριστικά ε�ώ�υλλα ληστρικών μυθιστ�ριών τ�υ μεσ�π�λέμ�υ, �ιλ�τε�νημένα απ� τ�ν παραγωγικ�τατ�λαϊκ� καλλιτέ�νη Σωτήρι� Xρηστίδη (1858–1940): «H Λε#έντισσα Mαλάμω και � Λήσταρ��ς Kαλαμπαλίκης» και «Oι λή-σταρ��ι Aρ#ανιτάκηδες» �ι δια#�ητ�ι αυτ�υργ�ί της π�λυθρύλητης «σ�αγής τ�υ Δήλεσι», τ�ν Aπρίλι� τ�υ 1870. T�ληστρικ� μυθιστ�ρημα, τυπικ� δείγμα της λεγ�μενης παραλ�γ�τε�νίας, εμ�ανίστηκε στις αρ�ές τ�υ 20�ύ αιώνα καιδιέγραψε μια εντυπωσιακή εκδ�τική π�ρεία ώς την εκπν�ή τ�υ, στ� τέλ�ς της δεκαετίας τ�υ ’30 («Σωτ. Xρηστίδης»,εκδ. E.Λ.I.A., Aθήνα 1993).



«O τρ�μερ�ς λήσταρ��ς Φώτης Γιαγκ�ύλας», εικ�να τ�υ λαϊκ�ύ καλλιτέ�νηΣωτήρη Xρηστίδη. O περι#�ητ�ς λήσταρ��ς της Θεσσαλίας και της Δυτ. Mα-κεδ�νίας, Φώτης Γιαγκ�ύλας, σύμ#�λ� στη λαϊκή μυθ�λ�γία, της αγρι�τηταςαλλά και της ανυπ�τακτης λε#εντιάς, σκ�τώθηκε τ� 1925, έ�ω απ� την Kατε-ρίνη, σε μά�η με καταδιωκτικ� απ�σπασμα (Πηγή: «Σωτ. Xρηστίδης, εκδ.E.Λ.I.A., Aθήνα 1993).

H ιστ�ρική και π�λιτισμική συνέ�ειατ�υ κλε�ταρματ�λισμ�ύ καθ’ �λη τηδιάρκεια τ�υ 19�υ αιώνα και �ι έντ�-νες μνήμες απ� αυτ�ν στις αρ�έςτ�υ 20�ύ αιώνα, καθώς επίσης και ηύπαρ%η και επι$ίωση της ληστείαςως κ�ινωνικ�ύ �αιν�μέν�υ έως καιτα τέλη της δεκαετίας τ�υ 1920, κα-θιστά τ�υς «τ�π�υς» τ�υ ληστρικ�ύμυθιστ�ρηματ�ς ιδιαίτερα «�ωντα-ν�ύς» στις κ�ινωνικές παραστάσειςτων λαϊκών ιδε�λ�γιών. Γι’ αυτ� και� υπερήρωας της λαϊκής ιδε�λ�γίαςπρ�έρ�εται, τη �ρ�νική αυτή στιγμή(αρ�ές 20�ύ αιώνα), απ� τ�ν αγρ�τι-κ� κ�σμ�.

«K�ινωνική ληστεία»

Στα κείμενα τ�υ λαϊκ�ύ μυθιστ�-ρήματ�ς των δεκαετιών 1900-20, τα�π�ία, κυρίως, ανα�έρ�νται σε πα-ράν�μ�υς τ�υ πρ�ηγ�ύμεν�υ αιώνα,συναντάμε συ�νά νύ%εις περί «κ�ι-νωνικής ληστείας» –ακ�μα και άμεσηυπεράσπιση τέτ�ι�υ τύπ�υ δράσης–και τη δειλή παρ�υσιάση της ληστεί-ας ως μ�ρ�ής «πρωτ�γ�νης επανά-στασης»6. Aντίθετα, σε κείμενα τηςδεκαετίας 1920-30, π�υ ανα�έρ�νταισε ήρωες ληστές της ίδιας με τα κεί-μενα �ρ�νικής συγκυρίας, �ι ανα��-ρές, αν και δεν εκλείπ�υν εντελώς,ωστ�σ�, περι�ρί��νται στ� ελά�ιστ�.Σε αυτή την περίπτωση �ι παράν�μ�ιεμ�άνι��νται πι� κ�ντά στις πραγμα-τικ�τητες εν�ς ιστ�ρι�γρα�ικ�ύ πα-ρά εν�ς μυθ�π�ιητικ�ύ υλικ�ύ. Eίναιη επ��ή τ�υ δραστικ�ύ περι�ρισμ�ύτης ληστείας σε συγκεκριμένα �ωρι-κά �ρια και της σταθερής επικυριαρ-�ίας της κρατικής ν�μιμ�τητας στιςπαραδ�σιακές δ�μές και α%ίες. H ει-

κ�να της ληστείας, τώρα, εμ�ανί�ε-ται περισσ�τερ� καθαρή και λιγ�τε-ρ� δι��ρ�ύμενη, περισσ�τερ� «ι-στ�ρική» και λιγ�τερ� μυθ�πλαστι-κή. Tέλ�ς, στα κείμενα μετά τ� 1930,τα �π�ία ανα�έρ�νται σε κλε�ταρ-ματ�λ�ύς, παρεισδύει τ� στ�ι�εί�της εθνικής ταυτ�τητας και της δια-πάλης ενάντια στ�ν αλλ�θρησκ�τ�ύρκ�. Aν και η δ�μική α�ηγηματι-κή συγκρ�τηση των κειμένων αυτώνείναι κ�ινή, �ι δια��ρ�π�ιήσεις τ�υςα��ρ�ύν τ� συμπεριέ��ν των κειμέ-νων και τη συνά�εια παραγωγής τ�υλ�γ�υ τ�υς. Eτσι, η ανα��ρά στιςπεριπέτειες εν�ς εκτ�ς ν�μ�υ ήρωα,τ�υ �π�ί�υ η δράση ε%ελίσσεται αρ-κετές δεκαετίες πριν απ� τη συγγρα-�ή και παρ�υσίαση των ιστ�ριών, �υ-σιαστικά απ�καθαίρει, ν�μιμ�π�ιείκαι, τελικά, μυθ�π�ιεί τη δράση αυ-τή. Σε μια $αθύτερη θεώρηση αυτ�σημαίνει �τι τ� παρελθ�ν �ρησιμ�-π�ιείται απ� τη λαϊκή μνήμη με τρ�-π� π�υ ε%υπηρετεί τις ανάγκες τωνλαϊκών ν��τρ�πιών στη συγκεκριμέ-νη συγ�ρ�νία. Σε αυτές τις περιπτώ-σεις �ι «P�μπέν των Δασών» ε�ευρί-σκ�νται και κατασκευά��νται, ενώ ηδράση τ�υς απ�καθαίρεται �λ�κλη-ρωτικά απ� τις κακές πρά%εις. Oι ση-μασι�δ�τήσεις των λέ%εων ληστής,απ� τη μια πλευρά, και κλέ�της ή αρ-ματ�λ�ς, απ� την άλλη, ενώ στην ε-πίσημη κρατική �ρ�λ�γία, αλλά καισε ένα μέρ�ς της επίσημης ιστ�ρι�-γρα�ίας �αίνεται να δια�ωρί��νταιμε σα�ήνεια, στη λαϊκή ιδε�λ�γία καιν��τρ�πία, μέρ�ς της �π�ίας αντα-νακλάται στις ιδε�λ�γικές δ�μές τ�υλ�γ�υ των κειμένων τ�υ λαϊκ�ύ μυ-θιστ�ρήματ�ς, συγκλίν�υν σε κ�ιν�περιε��μεν�. H κ�ιν�τητα αναγνωρί-�ει, έτσι, και αγκαλιά�ει τ�ν ενσαρ-κωτή των δικών της α%ιών. O έν�-πλ�ς παράν�μ�ς αντιδρά στην υπάρ-��υσα πραγματικ�τητα με τη δύναμηπ�υ τ�υ παρέ�ει η �ρήση της $ίαςκαι, ταυτ��ρ�να, με την υπ�στήρι%η,λανθάν�υσα ή έκδηλη, π�υ τ�υ πα-ρέ�ει η τ�πική κ�ινωνία. Tελικά, �ι α-%ίες τ�υ κ�σμ�υ της παραν�μίαςταυτί��νται με τις α%ίες της συν�λι-κής κ�ιν�τητας.

Σημειώσεις: 1. X. Δερμετ��π�υλ�ς, «T� λη-στρικ� μυθιστ�ρημα στην Eλλάδα. Mύθ�ι,παραστάσεις, ιδε�λ�γία», «Πλέθρ�ν»,Aθήνα 1997.

2. U. Eco, «O υπεράνθρωπ�ς των μα�ών»,«Γνώση», Aθήνα 1998.

3. R. Williams, «K�υλτ�ύρα και Iστ�ρία»,Γνώση», Aθήνα, 1994, σ. 168.

4. V. Propp, «M�ρ��λ�γία τ�υ παραμυθι�ύ»,«Kαρδαμίτσας», Aθήνα, 1987, σσ. 98-100.

5. Oι απαγ�ρεύσεις και �ι επεμ!άσεις τηςκρατικής λ�γ�κρισίας ενάντια στ� ληστρι-κ� μυθιστ�ρημα πραγματ�π�ι��υνταιδυ� ��ρές: α) κατά τη διάρκεια της δικτα-τ�ρίας τ�υ Παγκάλ�υ (1924-1926) και !)κατά τη διάρκεια της δικτατ�ρίας τ�υ I.Mετα"ά (1936-1940). Σε �,τι α��ρά τηνπερί�δ� της δικτατ�ρίας τ�υ Παγκάλ�υτ� ληστρικ� μυθιστ�ρημα �$ι μ�ν� δεν πε-ρι�ρίστηκε –άλλωστε τη δεκαετία τ�υ1920 !ρίσκεται στη μεγάλη ακμή τ�υ– αλ-λά αντίθετα συνέ$ισε την εκδ�τική τ�υ ε-πιτυ$ία, ε�ευρίσκ�ντας διά��ρ�υς τρ�-π�υς παράκαμψης και απ��υγής των επι-!αλλ�μενων απαγ�ρεύσεων. Eτσι, π�λλάκείμενα π�υ απαγ�ρεύτηκαν εντελώς ήλ�γ�κρίθηκαν κυκλ��ρ�ύσαν κρυ�ά μεπαραπλανητικ�ύς τίτλ�υς και $ρησιμ�-π�ίηση ψευδωνύμων απ� τ�υς συγγρα-�είς ή επανακυκλ��ρησαν μετά τ� 1926.Bλ. X. Δερμεντ��π�υλ�ς, �.π. σ.σ. 54 και85.

6. E. Hobsbawm, «Les bandits», Maspero,Paris, 1972, σ.σ. 7-22.

«...H Aγγέλω τ�υ Παπά, ενθαρρύν�υσα τ�ν εραστήν της εις την τρ�μεράν εκείνην, αλλά και ιππ�τικήν μ�ν�μα�ίαν, ε-κραύγα�ε: – Σε θέλω, καπετάν Nτελή... κ�μμάτια να μ�υ τ�ν κάνεις τ�ν καρα#ανά!...». T�σ� η εικ�να �σ� και τ� κεί-μεν� στ� λαϊκ� μυθιστ�ρημα, δηλών�υν σα�ώς τη συμπάθεια τ�υ λαϊκ�ύ αναγνώστη πρ�ς τ�ν εκτ�ς ν�μ�υ, τ�ν �π�ί�η κ�ιν�τητα θεωρεί σύμ#�λ� της σύγκρ�υσής της με την κεντρική ε��υσία (Πηγή: «Σωτ. Xρηστίδης», εκδ. E.Λ.I.A.,Aθήνα 1993).

T�υ Nίκ�υ K�ταρίδη

Eπικ. Kαθηγητή στ� Πάντει� Πανεπιστήμι�,Tμήμα K�ινωνι�λ�γίας

OI KΛEΦTEΣ και αρματ�λ�ί στη συλ-λ�γική συνείδηση παραπέμπ�υν πε-ρισσ�τερ� στην Eπανάσταση τ�υ ’21και στην κατ�πινή εθνική �ιλ�λ�γία,παρά στην επ��ή της �θωμανικήςκατάκτησης1. H δημι�υργία τ�υ ε-θνικ�ύ κράτ�υς και η σύστ�ι�ες ιδε-�λ�γίες καθαγίασαν την εικ�να. Oιπ�λιτικές αλλαγές και η κ�ινωνικήκινητικ�τητα π�υ ακ�λ�ύθησαν τηνεπαναστατικ�π�ίηση της κ�ινωνίας,επε�ύλα�αν περί�πτες θέσεις στασύμ!�λα της επανάστασης, δηλαδήστα «π�δάρια π�υ ήρθαν να κτυπή-σ�υν τα κε�άλια» και στ�υς «διακ�-νιαραί�υς π�υ έγιναν ν�ικ�κυραί�ι».

Hρωες, αγωνιστές, π�λεμιστές, τ�περί�ημ� «στρατιωτικ�» της Eπανά-στασης απ�καταστάθηκε, παρά τιςγκρίνιες π�υ απ�κεινται στ� περί�η-μ� «Aρ�εί� των Aγωνιστών» και τηλαϊκιστική �ιλ�λ�γία. Tα πρ�σημακ�ινωνικής και ηθικής μει�νε�ίαςπ�υ τ�υς συν�δευαν στα �ρ�νια τηςκατάκτησης έμειναν πίσω στ� �θω-μανικ� παρελθ�ν ή επι�υλά�θηκανγια τα συντρίμμια της κλε�ταρματ�-λικής παράδ�σης στα �ρ�νια τ�υ ελ-ληνικ�ύ κράτ�υς: ληστές, ληστα-ντάρτες, λησταπ�στάτες, ληστ�συμ-μ�ρίτες είναι �ι �αρακτηρισμ�ί π�υσυν�δεύ�υν έκτ�τε �σ�υς !ρέθη-καν στα ί�νη της παρακμής και απ�-διάρθρωσης τ�υ πάλαι π�τέ λειτ�υρ-γικ�ύ κλε�ταρματ�λικ�ύ μ�ντέλ�υκ�ινωνικ�–π�λιτικής δράσης – δηλα-δή αναδιάτα�η των κ�ινωνικών ιε-ραρ�ιών και αναδιαν�μή τ�υ κ�ινω-νικ�ύ πλ�ύτ�υ, παρέμ!αση στ�υςπ�λιτικ�ύς συσ�ετισμ�ύς και εγκα-τάσταση στ�υς δι�ικητικ�ύς μη�ανι-σμ�ύς, μέσω της αναγνώρισης κά-π�ι�υ ως ικαν�ύ να �έρει και να �ρη-σιμ�π�ιεί τα �πλα, να �ργανώνει καινα ελέγ�ει έν�πλ�υς.

Kλε�ταρματ�λ�ς στα �ρ�νια τ�υEικ�σιένα σημαίνει τ�ν έν�πλ� π�υστεγάστηκε στις διαδικασίες τηςEπανάστασης – �ωρίς αυτ� να λέειπ�λλά πράγματα ώς πρ�ς τ� τι ση-μαίνει κλε�ταρματ�λ�ς στα �ρ�νιατης κατάκτησης. Kαι αν για έναν λαϊ-κιστικ� εθνικισμ�, �π�ι�ς π�λέμησεστ�υς T�ύρκ�υς κάτι ανάλ�γ� θα έ-κανε και στ� παρελθ�ν, για την ιστ�-ρι�γρα�ία, π�υ λίγ�–π�λύ συμπιέ-στηκε σε αυτ� τ� ιδε�λ�γικ� πλαί-σι�, τα πράγματα είναι περισσ�τερ��μι�λώδη, περίπλ�κα και δυσεπίλυ-τα, καμιά ��ρά μάλιστα σκανδαλώ-δη. Φαίνεται �τι, υπ� τ� !άρ�ς κά-π�ι�υ ιδε�λ�γήματ�ς περί συνέ�ει-ας, δεν μπ�ρ�ύμε ακ�μα να σταθμί-σ�υμε τ� γεγ�ν�ς �τι τ� Eικ�σιέναήταν μια επανάσταση με �λη τη ση-μασία της λέ�ης. Δηλαδή �τι τ� Eικ�-σιένα , ως ιστ�ρική δημι�υργία μ�να-δική, κατασκευά%ει τ�υς επαναστά-τες της και αυτ�ί επαναστατ�ύν ενα-ντί�ν τ�υ εαυτ�ύ και των δημι�υρ-

γημάτων τ�υς – αδιαλείπτως απ� ένασημεί� και πέρα. Πρ�κειται γι’ αυτήντην περί�ημη ιστ�ρία της επανάστα-σης μέσα στην επανάσταση2.

Aς επιστρέψ�υμε στην κατάκτηση.T� �τι �ι κλέ�τες ήταν κλέ�τες και�ι αρματ�λ�ί ήταν αρματ�λ�ί δεν εί-ναι και τ�σ� πρ��ανές. Oι �ρ�ι αυτ�ίεπ�ικί%�νται και με άλλες σημασίεςκαι αυτ� δεν έγινε μ�νά�α λ�γω τηςεγκαθίδρυσης εν�ς εθνικ�ύ κρά-τ�υς. H π�λυσημία τ�υ �ρ�υ α��ράπρωτίστως τ�υς ίδι�υς τ�υς ανθρώ-π�υς μέσα στην ιστ�ρία, τη θέση καιτη δράση τ�υς στ� πλαίσι� της �θω-μαντικής κατάκτησης. Kατά κάπ�ι�τρ�π� κλέ�της και αρματ�λ�ς πάνεμα%ί. Kαι αυτή η συνεκ��ρά δεν πα-ραπέμπει !ε!αίως στη σ�έση τ�υςμε τ�υς T�ύρκ�υς, αλλά σε κάπ�ιεςκ�ινωνικ�π�λιτικές διεργασίες π�υσυντελ�ύνται στ� πλαίσι� της κατά-κτησης και, �π�υ κλέ�της και αρμα-τ�λ�ς πρ�σδι�ρί%�υν έναν κ�ινωνι-κ� τύπ� διά��ρ�, διακριτ� και μάλι-στα ανταγωνιστικ� πρ�ς τ�υς υπ�-λ�ιπ�υς ραγιάδες. Aλλωστε, η «κα-ταδίω�η των κλε�τών» δεν υπήρ�επ�τέ υπ�θεση των Oθωμανών μ�-ν�ν, αλλά των ��ρέων της κατακτη-τικής τά�ης στ� σύν�λ� τ�υς.

Kλε�ταρματ�λ�ς είναι ένας ρα-γιάς π�υ, επειδή ακρι!ώς ε��πλίστη-κε, δεν πληρώνει ��ρ� �πως αρμ�%εισε ραγιάδες, ένας κατακτημέν�ςπ�υ �έρει �πλα, παρά την απαγ�-ρευση τ�υ ιερ�ύ ν�μ�υ και επιπλέ�νλεηλατεί, �πως αρμ�%ει σε κατακτη-τές. Mε αυτήν την ένν�ια συνιστά ύ-!ρι για την κατάκτηση � έν�πλ�ς. Eί-ναι, δ�μικά και λειτ�υργικά, ένα α-

ντιν�μικ� στ�ι�εί� τ�υ συστήματ�ς,ένας ασυμ�ιλίωτ�ς αντίπαλ�ς τ�υ.

Aλλά η θέση τ�υ δεν είναι λιγ�τε-ρ� σκανδαλώδης στ� πλαίσι� της�ριστιανικής κ�ιν�τητας. Πρ�κειταιγια έναν ραγιά π�υ απεκδύεται τημ�ίρα τ�υ γέν�υς και αντιστρατεύε-ται τη !�ύληση της πρ�ν�ιας, δενμ�ιρά%εται τη ��ρ�λ�γική υπ��ρέω-ση και επιπλέ�ν, �πως και �ι αλλ�-θρησκ�ι κατακτητές, λεηλατεί τ�υς�ριστιαν�ύς.

Eίναι ένα παράδ�� καθεστώς �κλε�ταρματ�λ�ς. Aπ� τη στιγμή π�υε��πλίστηκε, δηλαδή παραν�μησε έ-ναντι της �θωμανικής τά�ης και α-μάρτησε έναντι της �ριστιανικής (καιδεν ανέ�εται �ύτε να α��πλιστεί �ύ-τε να μεταν�ήσει και έτσι να υπα�θείστ�υς �ρ�υς της «ραγιαδ�σύνης»),δεν μπ�ρεί παρά να κλέ!ει και να«�αλάει» μπας και απ�δεί�ει �τι αυ-τ�ς είναι ά�ι�ς να «�υλάει» τ�ν τ�π�απ� τ�υς άλλ�υς κλέ�τες. Γι’ αυτ�παίρνει τη θέση των αρματ�λών, π�υκαι αυτ�ί με τη σειρά τ�υς «ενδυνα-μών�νται» και «περπατ�ύν �ανερά»,«κλέ!�υν» και «�αλ�ύν» για να δεί-��υν �τι αυτ�ί είναι �ι α�ι�τερ�ι να�υλάνε τ�ν τ�π�.

Aυτή �μως η εναλλαγή εν�πλωνστα αρματ�λίκια, τη μία ��ρά κλέ-�τες και την άλλ�ι αρματ�λ�ί (ε� �ύκαι � αντιν�μικ�ς �ρ�ς κλε�ταρμα-τ�λ�ς) μ�νά�α θεωρητικά ισ�ύει.Στην πραγματικ�τητα η δραστηρι�-τητα αυτή συστήνεται ως παράδ�σηκ�ινωνικ�π�λιτικής δράσης, ως κ�ι-νωνική στρατηγική με τη δική τηςσ��ία και «εσωτερική συν��ή», �δη-γεί στη σύσταση θεσμών π�υ συντεί-

ν�υν στην παγίωση αρματ�λικών �-μάδων, τ�πικ�συγγενικών δικτύωνεθν��υλεκτικών συσσωματώσεων,π�υ τ�υς �έρν�υν συ�ν�τατα σε ευ-θεία σύγκρ�υση τ�σ� με την �θωμα-νική ε��υσία, �σ� και με τη �ριστια-νική κ�ιν�τητα3. Δεν πρ�κειται δηλα-δή περί «υπαλλήλων», αλλά για κ�ι-νωνικές �μάδες π�υ επε�εργά%�νταικ�ινωνικές στρατηγικές, ανταγωνι-στικές πρ�ς τις άλλες κ�ινωνικέςδυνάμεις και απ�κλίν�υσες απ� τηλ�γική τ�υ συστήματ�ς. Kαι τ�ύτ�δεν είναι θέμα πρ�θέσεων ή π�λιτι-κών σ�εδίων, αλλά παραγωγή των α-ντι�άσεων τ�υ κατακτητικ�ύ �θω-μανικ�ύ συστήματ�ς.

Σε �,τι α��ρά την �θωμανική ε-��υσία, τα σώματα αυτά συνιστ�ύνθεσμ�ύς παράταιρ�υς και πάντωςπεριθωριακ�ύς, π�υ αναδύ�νται εκείπ�υ η ε��υσία, στ� πλαίσι� μιας λ�γι-κής �ικ�ν�μίας της !ίας, α�ι�π�ιεί έ-ν�πλ� δυναμικ� της αγρ�τικής κ�ι-νωνίας, μεταθέτ�ντας τ� %ήτημα της«ησυ�ίας» στ�υς συσ�ετισμ�ύς ανά-μεσα στ�υς εντ�πι�υς εν�πλ�υς.

Oμως, �σ� κι αν � αρματ�λισμ�ςσυμ!άλλει στην ε��ικ�ν�μηση της!ίας, είναι απ� τη �ύση τ�υ ένας α-ντιν�μικ�ς θεσμ�ς. Aπ�δεικνύεται έ-να σύστημα εκτατικ� και λεηλατικ�,π�λυέ��δ� και εύθραυστ�, δημι�υρ-γεί και συμπαρασύρεται σε ενδ��-θωμανικ�ύς και ενδ�κ�ιν�τικ�ύς α-νταγωνισμ�ύς, καθιστά περισσ�τερ�π�λύπλ�κ� τ� σύστημα των σ�έσεωντης ε��υσίας με τις επι�ώριες ε��υ-σίες. Δι�τι εγκαθίσταται ένας παράλ-ληλ�ς διατ�πικ�ς μη�ανισμ�ς κυ-



Kλε�τ�υριά και λαϊκισμ�ςO κλε�ταρματλισμ�ς και ι μεταπελευθερωτικές ελληνικές πραγματικ�τητες

H παγίωση της εύτακτης λειτ�υργίας τ�υ νε�σύστατ�υ κράτ�υς υπήρ�ε διαδικασία μακρ��ρ�νη και �ασανιστική. HEπανάσταση υπήρ�ε μία εκ �άθρων ανατρ�πή, τ� νε�ελληνικ� κράτ�ς ��ειλε να απ�κ�πεί απ� τ� παρελθ�ν. O �α-τριασμ�ς, �ι αντιδικίες των ισ�υρών, �ι �λέψεις των �ένων, � τ�πικισμ�ς έμπαιναν ισ�υρ� εμπ�δι� σ’ αυτ�. O συμ�ι-�ασμ�ς επιλέ�τηκε συ�ν�τατα για λύση. Tα νέα τμήματα τ�υ ελα�ρ�ύ πε"ικ�ύ απ� Mανιάτες και P�υμελιώτες, π�υσ�ηματίστηκαν μετά την καταστ�λή της ε�έγερσης της Mάνης τ� 1834, υπήρ�ε ένα τέτ�ι� κατευναστικ� μέτρ�. Πά-νω: Eλα�ρ� πε"ικ�. Mανιάτες - P�υμελιώτες (Eθνικ� Iστ�ρικ� M�υσεί�).

κλ��ρίας πληρ��ριών, αγαθώνκαι ανθρώπων και, πέρα απ� τ�ν έ-λεγ�� της ε��υσίας, γεννιέται έναςεπιπλέ�ν μη�ανισμ�ς απ�σπασηςπλ�ύτ�υ σε �ριακές συνήθως �ικ�-ν�μίες. Tίθεται διαρκώς σε δ�κιμα-σία η δυνατ�τητα της ε��υσίας να ε-λέγ�ει τ� εύρ�ς της αυτ�ν�μίας τωντ�πικών κ�ινωνιών.

Ωστ�σ�, αυτ�ς � ανίερ�ς ε��πλι-σμ�ς (ωσάν να ήταν κατακτητές �ι α-θε��!�ι), η αντικ�ιν�τική κατά μίαένν�ια μη κατα!�λή ��ρ�υ και απ�-σ�ιση απ� τ� σώμα των καρτερικών�μ�θρήσκων τ�υς (ωσάν να μην ή-ταν ραγιάδες, δηλαδή υπ� τιμωρίαν�ριστιαν�ί, �ι αμαρτωλ�ί), �ι συ�νέςπυκνές συγκρ�ύσεις με την κ�ιν�τι-κή ηγεσία και τ�υς Oθωμαν�ύς, αυτήη θεμελιώδης πρ�σ!�λή τ�υ «τα-μπ�ύ της κατάκτησης», κατέστησαντ�υς εν�πλ�υς σύμ!�λα της «διαρ-κ�ύς αντίστασης» και ��ρείς τηςπρωτ�γ�νης επανάστασης4.

Πρ�ϊ�ν �ι ίδι�ι δυστρ�πίας και ε�έ-γερσης απέναντι στην κατακτητικήτά�η και την ε��υσία των αρ��ντων,συμπυκνών�υν δύ� !ασικές ιδι�τη-τες: αναιρ�ύν τ� «αήττητ�ν τ�υ !α-σιλέως» και ε��πλί%�νται, συστή-ν�υν «δικ� τ�υς ν�μ�» πέρα απ� τ�«θε�θεν» πρ�σδι�ρισμέν� καθε-στώς τ�υ κατακτημέν�υ5.

H δραστηρι�τητα τ�υ αρματ�λ�ύεπενδύεται στη διατήρηση τ�υ αρ-ματ�λικι�ύ, δηλαδή �ργάνωση συμ-μα�ιών, απειλή και �ρήση !ίας, μεγι-στ�π�ίηση των λεηλατικών δυνατ�-τήτων π�υ τ�υς δίνει η θέση τ�υς.Kαι αυτή η στρατηγική τ�υς �έρνειαντίθετ�υς με �σ�υς επιδιώκ�υν νατ�υς εκδιώ��υν απ� τ� «πατρ�γ�νι-κ�» αρματ�λίκι. H υπ� αίρεση θέσηκαι δύναμή τ�υς θα τ�υς �δηγήσεισε μια διαρκή αντιπαλ�τητα τ�σ� μετ�υς Oθωμαν�ύς �σ� και με τηνκ�ιν�τητα, �σ�υς δηλαδή δεν !λέ-π�υν με καλ� μάτι την «ενδυνάμω-σή» τ�υς.

Aν επι�ειρήσ�υμε να ανασυστή-σ�υμε τ� π�λιτικ� τ�υς σ�έδι�, αυτ�συνίσταται στην αυτ�ν�μηση απ�τ�υς μη�ανισμ�ύς ε��υσίας, κ�ιν�τι-κής και �θωμανικής, στη δημι�υργίαεν�ς διατ�πικ�ύ αρματ�λικ�ύ δικτύ-�υ π�υ αυτ� θα ελέγ�ει τώρα την έ-κταση των ε��πλισμών, την κυκλ�-��ρία των πληρ��ριών και των αν-θρώπων, την έκταση και την �ικ�ν�-μία της !ίας. T� �τι αυτ�ς � μη�ανι-σμ�ς επενδύει στην εν�ικίαση των��ρων και καμιά ��ρά ένας ε� �ρι-σμ�ύ περι�ερ�μεν�ς έν�πλ�ς «ε-γκαθίσταται», αυτ� έ�ει να κάνει μετις ίδιες τις αλλαγές στ� �θωμανικ�σύστημα δι�ίκησης και ��ι στην «π�-λιτικ�τητα» των ιδίων.

«Kάτω στ�υ Bάλτ�υ τα �ωριά», λέ-ει τ� τραγ�ύδι, «κλέ�τες κάθ�νταικαι τρων και πίν�υν και την Aρτα ��-!ερί%�υν» για να πάρ�υν τ� αρματ�-λίκι. Πλην �μως στ� συλλ�γικ� �α-ντασιακ� αυτ�ς � ίδι�ς � κλέ�τηςκαι � κακ�ς άνθρωπ�ς παίρνει τη θέ-ση τ�υ δικαι��ρ�υ, αντιπρ�σωπεύ-ει τη «�ωτιά π�υ πέ�τει και μας καί-ει», σημαίνει τ�ν «�αλασμ� τ�υ κ�-σμ�υ», δεν συνιστά τ�ν ��ρέα καιτ�ν υπαίτι� τ�υ «�αλασμ�ύ», η δρα-στηρι�τητά τ�υ μπ�ρεί να συνιστά«σημάδι» της πρ�ν�ιας �τι κάτι δενπάει καλά με την ε��υσία και � κλέ-�της απλώς να αντιπρ�σωπεύει μια

κάπ�ια τιμωρία και έτσι, σ�εδ�ν, ε�ι-δανικεύεται.

Oταν εμ�ανί%εται � κλέ�της ως«�ωτιά π�υ πέ�τει στα �ωριά» αυτ�μπ�ρεί και να σημαίνει για τ�υς αν-θρώπ�υς καθ�λικ�τερες δυσλει-τ�υργίες τ�υ συστήματ�ς ή σημάδιτης πρ�ν�ιας �τι «ήρθε η ώρα» τηςπτώσης τ�υ ασε!�ύς σ�υλτάν�υ.

Πρ�κειται �μως για μια πραγματι-κ�τητα π�υ έ�ει να κάνει με τις συ-νειδήσεις και ��ι με τ� �ντ�λ�γικ�μέρ�ς της ιστ�ρίας, με την ίδια τηδραστηρι�τητα των κλε�ταρματ�-λών. Mας δεί�νει π�λιτικές ν��τρ�-πίες και μυθ�λ�γίες για την κατά-κτηση, στ� πλαίσι� των �π�ίων �κλέ�της, ��ρέας μιας πρωτ�γ�νηςεπανάστασης, αντιπρ�σωπεύει αυ-τ�ν π�υ με σύγ�ρ�ν�υς �ρ�υς θαλέγαμε κ�ινωνικ� ληστή. O�ι γιατίμ�ιρά%ει στη �τω��λ�γιά �λ�υριάκαι την υπερασπί%εται, αλλά γιατί η�τω��λ�γιά επενδύει στη δραστη-ρι�τητά τ�υ τη δυστρ�πία της απέ-ναντι στην ε��υσία, τη δυσ��ρία τηςστ� πλαίσι� της υπ� αίρεσιν κατα-κτητικής τά�ης, τ� ��!� της �ατ%ά-ρας και τ�υ �αρατσι�ύ.

Eδώ �μως δεν έ��υμε να κάν�υμεμε κάπ�ι�ν «εθνικ�» κλέ�τη, αλλάμε την κ�ινωνική διάσταση της δρα-στηρι�τητάς τ�υ, η �π�ία απ�κειταιπέραν των πρ�θέσεών τ�υ, αλλά καιτης ίδιας της δράσης τ�υ. Tα αρμα-τ�λίκια �μως «είναι τ�ύρκικα πράγ-

ματα» και τ� ελληνικ� κράτ�ς τα ά-�ησε πίσω. O�ι γιατί � «παμπ�νηρ�ςKωλέττης» και � «σατανάς» Mαυρ�-κ�ρδάτ�ς δεν δικαίωσαν τ�υς αγω-νιστές (δηλαδή δεν τ�υς ά�ησαν ναπ�λιτεύ�νται με τ� �ατ%άρι στ� �έ-ρι), αλλά γιατί στ� μετα�ύ συντελέ-στηκε μια μεγάλη επανάσταση στα�ρ�νια τ�υ Eικ�σιένα, π�υ αυτή με-τασ�ημάτισε τις συμπαθείς �ιγ�ύ-ρες των π�λεμιστών σε μ�νιμ� πρ�-!λημα ασ�άλειας και ν�μιμ�τητας.

Eκτ�τε τ� %ήτημα της ν�μιμ�τηταςπρ�σδι�ρίστηκε με !άση τ�ν ν�μ�τ�υ κράτ�υς, αυτ�ν π�υ αντικατέ-στησε τ�ν �θωμανικ� –π�υ λέει �τιμ�ν�ν τ� «πρ�σκυνημέν� κε�άλιδεν κ�!εται», και αυτ� τ� �ε�νάνε �-σ�ι λένε �τι μετά την Eπανάσταση«άλλα�ε � Mανωλι�ς κι έ!αλε ταρ�ύ�α τ�υ αλλιώς». Eπρ�κειτ� γιαμια εκ θεμελίων κ�ινωνική και π�λι-τική ανατρ�πή, �σ� κι αν γκρινιά%�υν� πατριδ��ύλακας Mακρυγιάννης, �«θεωρητικ�ς τ�υ λαϊκισμ�ύ» της ε-π��ής Φωτάκ�ς και �σ�ι κάπως ετε-ρ��ρ�νισμένα συνε�ί%�υν τ� ίδι�τρ�πάρι μέ�ρι τις μέρες μας.

Mετεπαναστατικά

H ίδια λ�ιπ�ν η παρ�υσία και λει-τ�υργία τ�υ κλε�ταρματ�λ�ύ πέ-�τει στ� κε�άλι τ�υ «�τω��ύ ρα-γιά»: μετακύλιση τ�υ κ�στ�υς τωναρματ�λικών ανταγωνισμών στην

παραγωγική τά�η, επι!άρυνση τηςκ�ιν�τητας. Ωστ�σ�, τ� μ�ντέλ� αυ-τ�, � ε��πλισμ�ς δηλαδή ως στρατη-γική αναίρεσης των κ�ινωνικ�π�λιτι-κών δεδ�μένων και ιεραρ�ιών, τωνπ�λιτικών ισ�ρρ�πιών και συσ�ετι-σμών, θα επι!ιώσει και θα εκθρέψειμ�ρ�ές ε�έγερσης και π�λιτικήςδράσης σε �λ� τ� 19� αιώνα, στην α-γρ�τική ενδ��ώρα, αλλά και στις π�-λεις �π�υ κατέλυσαν τα παλικάρια.N��τρ�πίες π�υ επι!ιών�υν παράτις θεμελιώδεις τ�μές στην ιστ�ρίατης κ�ινωνίας, θα αναγνωρί%�υν στ�ληστή και τ�ν παλικαρά «τη �ωτιάπ�υ πέ�τει και καίει δικαί�υς και αδί-κ�υς», καθώς τ� κράτ�ς συνε�ί%ει νατρ�μά%ει τ�υς ανθρώπ�υς, να επέ�ειτη θέση εν�ς άλλ�υ και �έν�υ π�υέρ�εται να ταρά�ει τις ισ�ρρ�πίεςκαι τη «δικαι�σύνη» της παραδ�σια-κής τά�ης πραγμάτων. Aς μην ψά-�ν�υμε �μως και πάλι μια κάπ�ια ε-�έγερση ή π�λιτικά σ�έδια. Στ��ςτ�υ έν�πλ�υ είναι �ι τ�πικ�ί α�ιωμα-τ�ύ��ι π�υ «τυρανν�ύν» τ�ν �τω��λα�, �ι τ�πικ�ί συσ�ετισμ�ί, αλλά πά-ντα στ� απυρ�!λητ� � δικαι��ρ�ς!ασιλιάς. Συνιστ�ύν δηλαδή ��ρείςτ�υ ανα�ρ�νιστικ�ύ π�λιτικ�ύ ιδεώ-δ�υς τ�υ δίκαι�υ και θε�σταλτ�υ!ασιλιά τ�υ «παλι�ύ καλ�ύ καιρ�ύ»της σταθερής και απαρα!ίαστης τά-�ης τ�υ κ�σμ�υ. Oμως ακ�μα και σή-μερα είμαστε υπ��ρ�ι μιας παρά-δ�σης π�υ λέει �τι, επειδή � «ν�μ�ςτων κλε�τών» είναι αντίθετ�ς τ�υ«ν�μ�υ τ�υ κακ�ύ κράτ�υς», η κλε-�ταρματ�λική παράδ�ση στ� διά!ατων αιώνων είναι κάτι τ� «επαναστα-τικ�» και τ� «αισθητικά καλ�», ερή-μην !ε!αίως και των κλε�τών καιτων αρματ�λών και των κατ�πινώνληστανταρτών τ�υ 19�υ αιώνα. Σ’αυτή την ιδε�λ�γική παράδ�ση συ-ναντώνται η ρ�μαντική �ιλ�λ�γίακαι � λαϊκισμ�ς με τις πλέ�ν αρ�αϊ-κές ν��τρ�πίες. Kαι μ�ν� στη διάρ-κεια της Aντίστασης θα ανατραπείρι%ικά αυτ� τ� μ�τί!�, �π�υ η δράσητ�υ έν�πλ�υ δεν ν�μιμ�π�ιείται πλέ-�ν αναγ�μενη σε κάπ�ια α�ρ�νική«επαναστατική �υσία» της �ατ%άρας,αλλά σε α�ίες και αρ�ές κυρι�λεκτι-κά π�λιτικές, π�υ ανάγ�νται στη δια-�είριση τ�υ μέλλ�ντ�ς της κ�ινω-νίας και ��ι στ�ν «παλι� καλ� καιρ�».T� �τι μιλάμε πάλι ερήμην των ίδιωντων εν�πλων και της δράσης τ�υς,είναι γιατί επανέκαμψαν � ρ�μαντι-σμ�ς και � π�λιτικ�ς λαϊκισμ�ς, συ-σκ�τί%�ντας τ� γεγ�ν�ς �τι στηδιάρκεια της Aντίστασης συντελέ-στηκε ένα δεύτερ� κατά μια ένν�ιαEικ�σιένα, δηλαδή μια επανάστασηστις συνειδήσεις.

Σημειώσεις: 1. Πι� αναλυτικά, ας μ�υ επι-τραπεί να παραπέμψω στην εργασία μ�υ«Παραδ�σιακή επανάσταση και εικ�σιέ-να», Aθήνα, 1993.

2. Στη λ�γική αυτή, N. P�τ�ώκ�ς. «Eπανά-σταση και εμ�ύλι�ς στ� Eικ�σιένα», Aθή-να, 1997.

3. Eνδεικτικά ανα�έρω τις διατρι�ές της Bά-σως Ψυμ�ύλη για τ�υς Σ�υλιώτες (υπ"έκδ�ση) και τ�υ Δι�νύση T�άκη για τ�ναρματ�λισμ" της Δυτικής Στερεάς.

4. Mια τέτ�ια πρ��ληματική εισή$θη στακαθ’ ημάς με τις εργασίες τ�υ Σπ. Aσδρα-$ά. Eνδεικτικά, «Aπ" τη συγκρ"τηση τ�υαρματ�λισμ�ύ Eνα ακαρνανικ" παρά-δειγμα» στ�, «Eλληνική �ικ�ν�μία καικ�ινωνία ιθ΄ – ιη΄ αιώνες», Aθήνα, 1982.

5. N. Θε�τ�κάς, «Παράδ�ση και νε�τερικ"-τητα: σ$"λια για τ� Eικ�σιένα». «Tα Iστ�-ρικά», 17 (1992).



T� πρ��λημα των «ατάκτων» ήταν απ� τα πιεστικ�τερα για τις πρώτες μετε-παναστατικές κυ�ερνήσεις. Aριστ�ι γνώστες τ�υ κλε�τ�π�λέμ�υ, της π�λε-μικής τακτικής τ�υ κλε�ταρματ�λισμ�ύ, π�υ υπήρ�ε άλλωστε τ� �υσικ� τ�υςλίκν�, �ι άτακτ�ι �ρέθηκαν μετά την απελευθέρωση εκτ�ς στρατεύματ�ς, έ-�ω απ� τα διαμ�ρ�ων�μενα θεσμικά πλαίσια τ�υ νε�σύστατ�υ κράτ�υς. Mέ-σα στ� γενικ�τερ� κλίμα της μετεπαναστατικής αναστάτωσης και ε�αιτίαςτης αδυναμίας τ�υ νέ�υ κράτ�υς να τ�υς εντά�ει στη διαμ�ρ��ύμενη νέακατάσταση πραγμάτων και να τ�υς πρ�σ�έρει τα μέσα συντήρησης, �ι άτα-κτ�ι ε�ωθήθηκαν να επιστρέψ�υν στη λ�γική των λεηλασιών της υπαίθρ�υ.Στις συνθήκες αυτές επωάσθηκε εν π�λλ�ίς τ� πρ��λημα της «κ�ινωνικήςληστείας», π�υ ταλάνισε τη �ώρα έως τις πρώτες δεκαετίες τ�υ 20�ύ αιώνα.Πάνω: Oμάδα ατάκτων (Γεννάδει�ς Bι�λι�θήκη).

T�υ Στάθη Δαμιανάκ�υ

Διδάκτ�ρ�ς K�ινωνι�λ�γίαςστ� Πανεπιστήμι� Paris X

ΣYMΦΩNA με την τρέ �υσα αντίλη-ψη, η συνύπαρ�η στ� ίδι� �ραστικ�σ ήμα των �ρων κ�ινωνική ληστείακαι εθνικ� κράτ�ς, δεν μπ�ρεί να εν-ν�ηθεί παρά μ�ν� κατά τρ�π� αντι-στικτικ�, αλλιώς πρ�κειται για ε��-�θαλμη αντί�αση ή παραδ��λ�γία.Στη μια περίπτωση έ �υμε να κάν�υ-με με την παραδ�σιακή αγρ�τικήκ�ινωνία, τις ιδιαίτερες μ�ρ�ές συ-γκρ�ύσεων και εντάσεων π�υ γεν-ν�ύν �ι κυρίαρ ες σ έσεις, τη μακράπαράδ�ση λαϊκής ανυπ�ταγής, τ�ναμ�ίδρ�μ� δεσμ� κ�ιν�τικών αυτ�-ν�μιών και κεντρικής ε��υσίας (δε-σμ� αντιπαράθεσης και ταυτ� ρ�ναπρ�σαρμ�γής), τη ν�μιμ�π�ίηση, κά-τω απ� �ρισμέν�υς �ρ�υς, της πα-ραν�μίας, τις άκρως συν�πτικές, τέ-λ�ς, διαδικασίες ε��υδετέρωσηςτ�υ παρα$άτη. Στην άλλη περίπτω-ση, πρ�κειται για τη σύγ ρ�νη αστι-κή-$ι�μη ανική κ�ινωνία με τ� �ρ-γανωμέν� τα�ικ� κίνημα και τη θε-σμ�π�ίηση των κ�ινωνικών συ-γκρ�ύσεων, τ� κράτ�ς δικαί�υ και τ�αντιπρ�σωπευτικ� π�λίτευμα, την ε-�ατ�μικευμένη κ�ινωνική ενσωμά-τωση, την επι$�λή μιας ενιαίας αντί-ληψης ν�μιμ�τητας, την εγκατάστα-ση και απ�τελεσματική λειτ�υργίακατασταλτικών– σω�ρ�νιστικών μη- ανισμών. Oι κ�ινωνικ�ί, θεσμικ�ίκαι ιδε�λ�γικ�ί �ρ�ι στ�υς �π�ί�υςυπακ�ύ�υν τα δύ� �αιν�μενα παρα-πέμπει σε κ�σμ�υς διαμετρικά αντί-θετ�υς.

%έρ�υμε ωστ�σ�, απ� κ�ινή εμπει-ρία, �τι ενώ για τις δυτικ�ευρωπαϊ-κές ώρες η πρωτ�γ�νη επανάστασηδεν υπερ$αίνει πράγματι τ� �ρι� τ�υ18�υ αιώνα, για τα εθνικά κράτη τηςν�τι�ανατ�λικής Eυρώπης ε�ακ�-λ�υθεί π�λλές δεκαετίες μετά τ�σ ηματισμ� τ�υς. Iδιαίτερα για τη ώρα μας, εκατ�ντάδες ληστ�συμ-μ�ρίες αναπτύσσ�υν δραστηρι�τηταπ�υ καλύπτει �λ�κληρ� τ� 19� αιώ-να έως και τις πρώτες δεκαετίες τ�υ20�ύ. Yπάρ ει τρ�π�ς να αρθεί τ�λ�γικ� αδιέ��δ� και η ανάγνωση τηςπρ�σ�ατης ελληνικής ιστ�ρίας να α-π�κτήσει στ� σημεί� αυτ� συν� ήκαι ευκρίνεια; Oι αναλύσεις π�υ έ- �υν έως τώρα επι ειρηθεί εντάσσ�-νται σε δύ� ευρύτερα ερμηνευτικάσ ήματα π�υ, εντελώς συν�πτικά,θα μπ�ρ�ύσαν να παρ�υσιαστ�ύν ωςε�ής:

Kυρίαρ�η αντίληψηT� πρώτ� απ�συνδέει τη νεώτερη

κ�ινωνική ληστεία απ� την παράδ�-ση της κλε�τ�υριάς, απ�ρρίπτει κα-τηγ�ρηματικά τ�ν επιθετικ� πρ�σ-δι�ρισμ� «κ�ινωνική» και θεωρεί τ�ληστή εγκληματία τ�υ κ�ιν�ύ π�ινι-κ�ύ δικαί�υ. Oλες �ι σύγ ρ�νες κ�ι-νωνίες, υπ�στηρί&ει αυτή η άπ�ψη,γνωρί&�υν την ύπαρ�η της «παρεκ-κλίν�υσας συμπερι��ράς» και αριθ-μ�ύν στ�υς κ�λπ�υς τ�υς κακ�π�ιά

στ�ι εία. Πρ�κειται για την κυρίαρ ηαπ� τ�ν 19� αιώνα, ιστ�ρι�γρα�ικήαντίληψη π�υ συμμερί&�νται και �ρι-σμέν�ι μαρ�ιστές ερευνητές, γιατ�υς �π�ί�υς κάθε ιδέα κ�ινωνικ�ύπ�λέμ�υ είναι αδιαν�ητη έ�ω απ� τ��ργανωμέν� επαναστατικ� σ έδι�.Kαμιά λ�γική ανακ�λ�υθία επ�μέ-νως, π�λύ περισσ�τερ�, α��ύ και τ�ίδι� τ� κλέ�τικ� �αιν�μεν� ερμη-νεύεται έτσι ώστε να απ�γυμνώνεταιαπ� κάθε κ�ινωνική διάσταση: ωρίςιστ�ρικές κατα$�λές και ωρίς συνέ- εια, η κλε�τ�υριά εμ�ανί&εται αι�-νιδίως τ�ν 18� αιώνα για τις ανάγκεςτ�υ αγώνα της ανε�αρτησίας και ε-κλείπει αμέσως μετά την ίδρυση τ�υελληνικ�ύ $ασιλεί�υ.

H δεύτερη πρ�σέγγιση εστιά&ειτην πρ�σ� ή της στην ιστ�ρικ�τητακαι τη διάρκεια της κ�ινωνικής λη-στείας, απ� τα $υ&αντινά κι�λας ρ�-νια, στ� $αλκανικ� και μικρασιατικ� ώρ� και ε�ετά&ει τη ληστρική δρά-ση ως �υσιώδες συστατικ� (κ�ινωνι-κ�, π�λιτικ� και π�λιτισμικ� ταυτ�- ρ�να), λειτ�υργίας της αγρ�τικήςμικρ�κ�ινωνίας, ιδιαίτερα της �ρεσί-$ιας, στ� πλαίσι� εν�ς τυπικά πρ�κα-πιταλιστικ�ύ κ�ινωνικ�ύ και π�λιτι-κ�ύ σ ηματισμ�ύ. H υπέρ$αση, εδώ,τ�υ δι��ρ�ύμεν�υ κ�ινωνική λη-στεία/εθνικ� κράτ�ς επι ειρείται,μέσω εν�ς πρ�$ληματισμ�ύ ως πρ�ςτ� αρακτήρα της νέας εθνικ�κρατι-κής υπ�στασης της ελληνικής κ�ι-νωνίας: η ίδρυση τ�υ ελληνικ�ύ κρά-

τ�υς μεταμ�ρ�ώνει πράγματι, απ�τη μια μέρα στην άλλη, αιων�$ι�υςπ�λιτικ�κ�ινωνικ�ύς συσ ετισμ�ύςσε πρ�τυπ� αστικής δημ�κρατίας,κατά τις διδα ές τ�υ P�υσσώ ή μή-πως τις σ έσεις ανάμεσα σε επίση-μ�υς (επείσακτ�υς) θεσμ�ύς και κ�ι-νωνίας σημαδεύει, για πάνω απ� αι-ώνα, έκδηλη αναντιστ�ι ία;

Παρά τις κάπ�ιες α�ι�λ�γες εργα-σίες π�υ είδαν τ� �ως τα τελευταία ρ�νια πάνω στ� θέμα, η διάδ�σητ�υ πι� πάνω ερμηνευτικ�ύ πρ�σα-νατ�λισμ�ύ παραμένει περι�ρισμέ-νη. Oι λ�γ�ι αυτής της επι�ύλα�ηςθα πρέπει να ανα&ητηθ�ύν, κυρίως,στην καταθλιπτική σκιά των κυρίαρ- ων δ�γμάτων π�υ, παρά τα �αιν�-μενα, ε�ακ�λ�υθεί να $αραίνει στιςτύ ες της ελληνικής έρευνας: εθνι-κ�κεντρισμ�ς και ρ�μαντική αντίλη-ψη της ταυτ�τητας, α–ιστ�ρισμ�ς, α-π�σύνδεση απ� τ� ώρ� […]

Περισσ�τερ� απ� �π�υδήπ�τε αλ-λ�ύ, γίνεται εδώ αναγκαία η π�λυε-πιστημ�νική πρ�σέγγιση, καθώς καιη συνδυασμένη ενεργ�π�ίηση πη-γών και μεθ�δων απ� τις έρευνεςτης πρ��ρικής ιστ�ρίας και της κ�ι-νωνικής μνήμης. T� &ητ�ύμεν� είναινα καταν�ηθεί η κ�ινωνική ληστείαως «�λικ� κ�ινωνικ� �αιν�μεν�»,σύμ�ωνα με τη διατύπωση τ�υ M.Mως, �αιν�μεν� π�υ επιτρέπει τηνπρ�σ$αση σε κρίσιμα &ητήματα τηςελληνικής ιστ�ρίας: εντ�πισμ�ς τωνεστιών κ�ινωνικής σύγκρ�υσης σε

συνάρτηση με τα επι ώρια παραγω-γικά, π�λιτικά και π�λιτισμικά συστή-ματα, διαδικασία επι$�λής της κε-ντρικής πάνω στην τ�πική ε��υσία,διαμ�ρ�ωση της συλλ�γικής λαϊκήςταυτ�τητας και αντιπαρα$�λή τ�υλαϊκ�ύ ήθ�υς στα κυρίαρ α ιδε�λ�-γικά σ ήματα, μη ανισμ�ί συνδιάρ-θρωσης των θεσμικών με τ�υς πραγ-ματικ�ύς καν�νες κ�ινωνικής ρύθμι-σης σε τ�πική �σ� και σε εθνική κλί-μακα.

Σε παλαι�τερα κείμενά τ�υ, � υπ�-γρά�ων εί ε πρ�τείνει τρεις θεμε-λιώδεις �ρ�υς. Παραπέμπ�υν, �πρώτ�ς στ�ν τύπ� τ�υ τ�πικ�ύ κ�ι-νωνικ�ύ σ ηματισμ�ύ μέσα στ�ν �-π�ί� δρα � ληστής, � δεύτερ�ς στ�ρ�λ� τ�υ τελευταί�υ στ� συσ ετι-σμ� δυνάμεων π�υ ρυθμί&�υν αυτ�τ� σ ηματισμ� και � τρίτ�ς στ� $αθ-μ� κ�ινωνικής ν�μιμ�π�ίησης π�υ α-π�λαμ$άν�υν η δράση, � τρ�π�ς &ω-ής και �ι ηθικές α�ίες τ�υ ληστρικ�ύκ�σμ�υ.

O κ�ινωνικ�ς σ ηματισμ�ς μέσαστ�ν �π�ί� κυ��ρείται η κ�ινωνικήληστεία δεν είναι άλλ�ς απ� τις πρ�-$ι�μη ανικές αγρ�τικές κ�ινωνίες.Oλες �ι « ωρικές κ�ινωνίες» είναιδυνάμει ληστρικές κ�ινωνίες, �μωςη ενεργ�π�ίηση, έ�αρση ή απ�δυνά-μωση της ληστρικής δράσης ε�αρτώ-νται τ�σ� απ� τ�υς ιδιαίτερ�υς τρ�-π�υς �ικει�π�ίησης της αγρ�τικήςυπερεργασίας, �σ� και απ� τ� τ�πικ�



Eθνικ� κράτς και ένπλι παρα�άτεςΓια μια π�λυεπιστημ�νική πρ�σέγγιση τ�υ �αιν�μέν�υ της «κ�ινωνικής ληστείας»

T� νε�σύστατ� ελληνικ� κράτ�ς αντιμετώπισε ε� αρ�ής πρ��λημα με τις ληστρικές �μάδες π�υ λυμαίν�νταν ιδιαίτε-ρα τις ��ρειες παραμεθ�ριες περι��ές, ε��ρμώντας απ� την τ�υρκ�κρατ�ύμενη Θεσσαλία. Tα σώματα της Oρ��υλα-κής, π�υ συστάθηκαν για τη δίω�ή τ�υς, εί�αν μ�ν� μερική επιτυ�ία, σε μια ύπαιθρ� καθημαγμένη, �π�υ � «απλ�ϊκ�ςλα�ς» ταύτι$ε τ�υς ληστές με τ�υς κλέ�τες της πρ�επαναστατικής επ��ής. Στην εικ�να, �ρ��ύλακες με ένα ληστήπ�υ συνέλα�αν (Eθνικ� Iστ�ρικ� M�υσεί�).

π�λιτισμικ� σύστημα. Στη μεσ�γεια-κή και $αλκανική εκδ� ή της, �ι πα-ράγ�ντες π�υ την ευν��ύν ιδιαίτεραείναι η ύπαρ�η δυναμικών �ρεινώνκ�ινωνιών, η πρ�τεραι�τητα των ��-ρ�λ�γικών απέναντι στις έγγειεςπρ�σ�δ�υς και η διαιώνιση μιας ι-σ υρής παράδ�σης τ�πικής αυτ�ν�-μίας. H κυρίαρ η αντίθεση σε αυτέςτις κ�ινωνίες, π�υ δεν θα μετα$άλει–τ�υλά ιστ�ν ώς τις αρ ές τ�υ αιώ-να μας– η αντικατάσταση της �θω-μανικής δι�ίκησης απ� τ� ελληνικ�κράτ�ς, είναι η σύγκρ�υση κεντρι-κής και τ�πικής ε��υσίας. E�ίσ�υ ση-μαντικ�ς για την ανάπτυ�η της κ�ι-νωνικής ληστείας είναι � π�λιτισμι-κ�ς ε��πλισμ�ς της τ�πικής κ�ινω-νίας: κλε�ταρματ�λικές πρακτικέςκαι α�ίες, μακρά παράδ�ση ισ�ν�μι-κών κ�ινωνικών δ�μών και καν�νωναμ�ι$αι�τητας, σπ�υδαι�τητα της&ω�κλ�πής στην απ�κτηση τ�υ συμ-$�λικ�ύ κε�αλαί�υ, δεσπ�&�υσα θέ-ση της κατά γένη �ργάνωσης, στά-σεις επιδεικτικής επιθετικ�τητας(νταηλίκι).

P�λ�ς π�λιτικ�ς

H λειτ�υργία π�υ καλείται να εκ-πληρώσει η κ�ινωνική ληστεία στ�πλαίσι� εν�ς παρ�μ�ι�υ σ ηματι-σμ�ύ εγγρά�εται σα�ώς στ� πεδί�της π�λιτικής αντιπαράθεσης. O ρ�-λ�ς τ�υ ληστή είναι στην �υσία τ�υπ�λιτικ�ς ρ�λ�ς και τ�ν ε��μ�ιώνειμε τ�υς υπ�λ�ιπ�υς τ�πικ�ύς ηγέ-τες. Bε$αίως κάθε άλλ� παρά εκ-πρ�σωπεί τις ίδιες κ�ινωνικές δυνά-μεις με τ�υς τελευταί�υς. Στ� «ιδι�-κτησιακ� κριτήρι�» της ν�μ�ταγ�ύςτ�πικής ηγεσίας, αντιπαραθέτει, γιανα θυμηθ�ύμε την έκ�ραση τ�υ Γ.K�ντ�γιώργη, τ� «ηρωικ� ή λε$έντι-κ� πρ�τυπ�» καταν�μής τ�υ κ�ινω-νικ�ύ πλε�νάσματ�ς. Ωστ�σ�, συ-γκεντρώνει �λα τα κατηγ�ρήματαπ�υ πρ�σιδιά&�υν στ� ��ρέα της ε-��υσίας: �πλική και κ�ινωνική ισ ύ,«διευθυντική», κατά Σ. Aσδρα ά, ι-καν�τητα και ηγεμ�νική συμπερι��-ρά, απ�δ� ή απ� ένα μεγάλ� τμήματης τ�πικής κ�ινωνίας, ευθύτητα, ε-μπιστ�σύνη και υπευθυν�τητα στιςσυναλλαγές και διαπραγματεύσεις.Aν σταθ�ύμε λιγώτερ� στις ν�μικές�ψεις των σ έσεων Π�λιτείας καικ�ιν�τικής αυτ�δι�ίκησης κατά ταπρώτα εκατ� ρ�νια τ�υ ελληνικ�ύκράτ�υς και πι� π�λύ στ�υς πραγ-ματικ�ύς καν�νες ρύθμισης τηςσ ετικής τ�πικής αυτ�ν�μίας απέ-ναντι στη σύν�λη κ�ινωνία (πρ�ϊ�νσυνε �ύς διαπραγμάτευσης), γίνε-ται εμ�ανές �τι � ληστής επωμί&εταιδιπλ� ρ�λ�, ρ�λ� ενσωμάτωσης καιμα&ί ρ�λ� ε�έγερσης. Για τ�ν π�λιτι-κ� αρακτήρα αυτής της δυαδικ�τη-τας μας πληρ��ρ�ύν � ι τα «πρ�-σωπικά κίνητρα», �ι «πρ�θέσεις» ή�ι «επιδιώ�εις» τ�υ ληστή, �πως υ-π�στηρί&�υν �ρισμέν�ι ερευνητές,αλλά τα απ�τελέσματά της πάνωστην υ�ιστάμενη ισ�ρρ�πία δυνά-μεων. Δια��ρετικά, είναι αδύνατ�να ερμηνευθεί τ�σ� η συμ$�λή τηςκ�ινωνικής ληστείας στην εθνική α-πελευθέρωση και τα αλυτρωτικά κι-νήματα π�υ περιτρέ �υν τ� διευρυ-μέν� 19� αιώνα, �σ� και η αρμ�δι�-τητα π�υ της αναγνωρί&ει, σιωπη-ρώς πλην ευκρινώς, η θεσμική ηγε-

σία να επεμ$αίνει στ� τ�πικ� π�λιτι-κ� παι νίδι.

H κ�ινωνική ν�μιμ�π�ίηση π�υ ε-�ασ�αλί&ει � ληστής ενεργώντας ωςγενικ�ς πληρε��ύσι�ς της κ�ιν�τι-κής τά�ης και των κ�ιν�τικών α�ιών,αντιπρ�σωπεύει τ�ν τρίτ� �ρ� γιατην αναπαραγωγή της πρωτ�γ�νηςεπανάστασης. H ε�ιδανίκευση τηςδράσης τ�υ, �ανερή κυρίως μέσα α-

π� τ� τραγ�ύδι, έ ει τις κατα$�λέςτης σε ένα στέρε� ηθικ� υπ�στρω-μα, κ�ιν�τικ� και κλε�ταρματ�λικ�συγ ρ�νως. Tίπ�τε δεν δια��ρί&ειτις α�ίες της κλε�τ�υριάς απ� τιςκ�ιν�τικές α�ίες, �πως ισ υρί&�νται�ρισμέν�ι, κατά μεί&�να, λ�γ� τίπ�τεδεν τις αντιπαραθέτει. Tη συνεν� ήανάμεσα στ� ληστή και σε ευρύταταλαϊκά στρώματα στ� πλαίσι� μιας ε-

νιαίας στην �υσία της αντίληψης δι-καί�υ, θα καταλύσει «η ρή�η στ� συ-νε ές των λαϊκών παραν�μιών» γιατ�ν �π�ί� μιλάει � M. Φ�υκώ, συνέ-πεια τ�υ ε��ρθ�λ�γισμ�ύ τ�υ κατα-σταλτικ�ύ–σω�ρ�νιστικ�ύ μη ανι-σμ�ύ, της στερέωσης των θεσμώντ�υ συγκεντρωτικ�ύ κράτ�υς καιτων γενικ�τερων αναπρ�σαρμ�γώντης ελληνικής κ�ινωνίας. Oμως αυτ�δεν συμ$αίνει πριν απ� τη δεκαετίατ�υ 1930.

Στη διάρκεια τ�υ μεσ�π�λέμ�υ, ηκ�ινωνική ληστεία αρ ί&ει, πράγματι,να άνει τα ειδ�π�ιά αρακτηριστικάτης. Eνα τμήμα των ληστών δι� ε-τεύεται στα αστικά κέντρα, �π�υ ε-ντάσσεται στα ελεγ �μενα πλέ�νκυκλώματα της εγκληματικ�τητας ήενισ ύει τις ημιπαράν�μες �μάδεςτ�υ ε�εδρικ�ύ $ι�μη ανικ�ύ στρα-τ�ύ, ένα άλλ� τμήμα επιλέγει την εν-σωμάτωση στη �ρ�νιμη τ�πική κ�ι-νωνία και την ανάληψη ν�μιμων ηγε-τικών καθηκ�ντων επικε�αλής πανί-σ υρων πελατειακών δικτύων, ένατρίτ�, τέλ�ς τμήμα, πρ�σ ωρεί στιςδυνάμεις τ�υ (�ργανωμέν�υ) επανα-στατικ�ύ κινήματ�ς. Δεν είναι τυ- αί� �τι στις περι� ές π�υ μας είναιγνωστές για τ� ληστρικ� ή τ� ληστ�-τρ��ικ� τ�υς αρακτήρα θα $ρει, α-π� τη δεκαετία τ�υ 1920, εύ��ρ� ε-δά��ς να αναπτυ θεί ένας ιδι�τυ-π�ς αγρ�τικ�ς κ�μμ�υνισμ�ς, � �-π�ί�ς συνδυά&�ντας τα�ική ιδε�λ�-γία και πανάρ αια κ�ιν�τικά $ιώμα-τα, επαγγέλλεται μια εκσυγ ρ�νι-σμένη και ισ�ν�μική κ�ινωνία.

Σημείωση: Tα θέματα π�υ πραγματεύεταιαυτ� τ� κείμεν� αναλύ�νται ευρύτεραστις παρεμ�άσεις τ�υ γρά��ντ�ς σε δύ�πρ�σ�ατες επιστημ�νικές συναντήσεις:«La guerre folle» (Labortoire d’Anthropologie Sociale, Paris, 26-27/9/1997)και ελληνικ�ς παραδ�σιακ�ς π�λιτισμ�ς:«Λα�γρα�ία και Iστ�ρία» (Πανεπιστήμι�Θεσσαλ�νίκης, 6-8/11/1998).



H π�λυθρύλητη «σ�αγή τ�υ Δήλεσι», � ��ν�ς τριών �ένων εκδρ�μέων στην Aττική απ� τη συμμ�ρία των Aρ�ανιτά-κηδων τ�ν Aπρίλι� τ�υ 1870, ανέδει�ε τραγικά στ� πρ�σκήνι� τ� μεγάλ� π�λιτικ� και κ�ινωνικ� πρ��λημα της λη-στείας, π�υ ταλαιπωρ�ύσε τ� ελληνικ� κράτ�ς απ� τη σύστασή τ�υ. Συντάρα�ε την π�λιτική $ωή και τις διεθνείς σ�έ-σεις της �ώρας και πρ�κάλεσε πρωτ��ανή δυσ�ημιστικά άρθρα στ�ν �έν� Tύπ�: η Eλλάδα απ�κλήθηκε «�ωλιά λη-στών και πειρατών» και «ντρ�πή για τ�ν π�λιτισμ�». Στην εικ�να, σκηνή απ� τη δίκη των συλλη�θέντων ληστών σε αί-θ�υσα τ�υ Bαρ�ακεί�υ, στην Aθήνα («The Illustrated London News, 1842 – 1885»).

Oι άκρως συν�πτικές διαδικασίες ε��υδετέρωσης τ�υ παρα�άτη: εκτέλεσηληστή σε �ρεινή περι��ή της Hπείρ�υ, στη δεκαετία τ�υ ’20, απ� τ� απ�σπα-σμα των διωκτών τ�υ (πηγή: «Iωάννινα 1890 – 1950» εκδ. «Oλκ�ς – Pι$άρει�Iδρυμα», Aθήνα 1996).

Tης Pίκη Bαν Mπ�ύσ��τεν

Nε�ελληνίστριας – δρ τ�υ Παν/μί�υ τ�υ Aμστερνταμ

TA TPAΓOYΔIA1 και ι πρσωπικές α-�ηγήσεις για την Aντίσταση �ρίθυναπ� ανα�ρές στ 1821. Oι πρωτα-γωνιστές της, πρπαντ�ς ι άντρες,θεωρύσαν τυς εαυτύς τυς ωςσυνε�ιστές μιας ένδ�ης κληρν-μιάς. Στα ελληνικά �υνά ακύστη-καν ν�ματα �ακυστά απ� τα σ�λι-κά εγ�ειρίδια (Kλκτρώνης, Yψη-λάντης, Kαραϊσκάκης). Mπρύμε �-μως πραγματικά να μιλήσυμε γιαμια ιστρική συνέ�εια ως πρς τυςστ��υς, τις πρακτικές και τυς κι-νωνικύς �ρείς; Για να απαντήσωσ’ αυτ� τ ερώτημα, θα �ρησιμπι-ήσω τ παράδειγμα τυ �ωριύ Zιά-κας Γρε�ενών2. T �ωρι� αυτ�, ε-νταγμέν σε μια περι�ή με έντνη

κλε�ταρματλική και ληστρική πα-ράδση και με μα%ική συμμετ�ήστην Eαμική Aντίσταση (για την -πία ήταν γνωστ� και ως «Mικρή M�-σ�α»), �αίνεται εκ πρώτης �ψεως ναεπι�ε�αιώνει την εκδ�ή της συνέ-�ειας. Ωστ�σ, μια πι εμπεριστατω-μένη ανάλυση θα δεί�ει σημαντικ��αθμ� δια�ρπίησης σε σ�έση μετ ιστρικ� πρ�τυπ.

Στην πλατεία τυ Zιάκα δεσπ�%ει ηπρτμή τυ μεγάλυ κλε�ταρματ-λύ Θε�δωρυ Zιάκα, πυ έδωσε καιτ �νμα στ �ωρι�, γνωστ� ως Tί-στα έως τ 1927. Oι κάτικι είναιπερή�ανι για τ ένδ� συντπίτητυς και θυμύνται την άνιση μά�ηπυ διε�ήγαγε με τυς Tύρκυςστ διπλαν� �ωρι� Σπήλαι τ 1854.Ωστ�σ, Γάλλς περιηγητήςHeuzey, πυ επισκέ�θηκε τη Θεσσα-λία δύ �ρ�νια μετά την επανάστα-

ση, σημειώνει �τι ι �ωρικί ανα�έρ-θηκαν στ έτς 1854 ως καιρ� τυ«�αλασμύ« λ�γω των λεηλασιώνστις πίες επιδίδνταν ι επανα-στάτες. Kατέγραψε και δύ τραγύ-δια, �πυ η εικ�να τυ Zιάκα είναιμάλλν αρνητική. Στ πρώτ κατη-γρείται �τι εγκατέλειψε τ Σπήλαικαι ά�ησε τυς Tύρκυς να λεηλα-τήσυν τις εκκλησίες και τ μνα-στήρι. Στ δεύτερ λέγεται �τι Zιά-κας «απείλησε να κάψει τα �ωριά, νασυλλά�ει τυς πρύ�ντες για ναδιεκδικήσυν τ “ψωμί των πατερά-δων τυ”3. H έκ�ραση «ψωμί των πα-τεράδων» είναι ά�ια ιδιαίτερης πρ-σ�ής γιατί ανα�έρεται στ αρματ-λίκι και στ δικαίωμα συλλγής ��-ρων. H ικγένεια των Zιακαίων εί�ε�άσει τ δικαίωμα αυτ� και η επανά-κτησή τυ ήταν, �πως και για τυςάλλυς καπεταναίυς, ισ�υρ� κίνη-

τρ για τη συμμετ�ή τυς στην ε-πανάσταση4.

Eδώ η θεωρία της συνέ�ειας σκ-ντά�τει ήδη σ’ ένα πρ��λημα. Eνώ αγώνας των κλε�ταρματλών ε-ντασσ�ταν στ πλαίσι συγκρυσια-κών σ�έσεων με τις θωμανικές αρ-�ές και τις �ριστιανί κιντικί άρ-�ντες για τ δικαίωμα συλλγήςτων ��ρων, αγώνας των ανταρτώναπέ�λεπε στην εγκαθίδρυση μιαςνέας λαϊκής ε�υσίας με �άση την ι-σ�τητα και την άμεση δημκρατία.Oι αρνητικές επιπτώσεις πυ εί�εαυτή η διαμά�η στυς απλύς �ωρι-κύς έ�υν καταγρα�εί στη %ωντανήμνήμη πυ �ρήκε Heuzey τ 1856,αλλά διαγρά�τηκαν σήμερα. O Θε�-δωρς Zιάκας έ�ει εγγρα�τεί στησυλλγική τυς συνείδηση με τημρ�ή της θεσμθετημένης μνήμης



«�ανα�ωντάνεψε τ’ αρματ�λίκι»Aπ� την κλεταρματ λική παράδ ση στην έν πλη Aντίσταση κατά των κατακτητών

Tα ί�νη της κλε�ταρματ�λικής παράδ�σης παρέμειναν ανε�άλειπτα στη Δυτ.Mακεδ�νία έως τις αρ�ές τ�υ αιώνα μας, �π�τε, με την ιδι�τυπη εμπλ�κήτ�υς στ�ν Mακεδ�νικ� αγώνα απ�τέλεσαν δυναμικ� στ�ι�εί� των π�λεμικώνσυγκρ�ύσεων, αλλά και των ενδ�ελληνικών π�λιτικών αντιπαραθέσεων. O ει-κ�νι!�μεν�ς Φ�#ι�ς ανήκει στ�υς εν�πλ�υς αυτής της κατηγ�ρίας: ληστα-ντάρτης τ�υ Zιάκα Γρε#ενών, π�υ τα παιδιά τ�υ πέρασαν αντάρτες στ�νEΛAΣ, στα �ρ�νια της Kατ��ής (�ωτ.: αρ�εί� P. Bαν Mπ�ύσ��τεν).

Kλαρίτης αντάρτης στ�ν Oλυμπ�, τ� 1942. Oι κλαρίτες ήταν απ� τ�υς πρώ-τ�υς π�υ #γήκαν στ� «κλαρί», με την έναρ�η της έν�πλης Aντίστασης στ�νκατακτητή. «Eίναι !�ρικ�ι, δεν ακ�ύνε κανέναν, έ��υν δική τ�υς παντιέρα»,θυμάται � �ωτ�γρά��ς της Aντίστασης Σπύρ�ς Mελετ!ής, π�υ συνάντησεκαι �ωτ�γρά�ησε κλαρίτες στ�ν Oλυμπ� και αλλ�ύ: «Nα, αυτή είναι η !ωήμας! Oλ� τ� #ι�ς μας είναι �ι κάπες π�υ ��ράμε, τα ντ�υ�έκια π�υ κρατάμε»(Σπ. Mελετ!ή, «Mε τ�υς αντάρτες στα #�υνά», Aθήνα 1984).

της λ�γιας παράδσης, και λειτυρ-γεί σαν σύμ�λ τυ δικ�ύ τυς α-γώνα στα �ρ�νια της Kατ�ής με κε-ντρικ� σημεί ανα�ράς τν κιν�αγώνα ενάντια στν �έν κατακτητή.

Mια δεύτερη πτυ�ή της κλε�ταρ-ματλικής παράδσης είναι η δράσητων εν�πλων τυ Mακεδνικύ Aγώ-να στις αρ�ές τυ αιώνα. Eκείνα τα�ρ�νια, στ �ωρι� Zιάκα δρύσαντρεις ένπλι αυτής της κατηγρίας: Bερ�έρας, Φ��ις και Φλώρς.O πατέρας τυ Bερ�έρα ήταν συ-μπλεμιστής τυ Θε�δωρυ Zιάκα.O ίδις παντρεύτηκε την αδελ�ή τυMακεδνμά�υ Διαμαντή απ� τΣπήλαι και �γήκε στ �υν�, α�ύσκ�τωσε δύ Bλά�υς με τυς πί-υς εί�ε κτηματικές δια�ρές. Hσυμμετ�ή τυ Bερ�έρα στ Mακε-δνικ� Aγώνα περιρί%εται σε ένααιματηρ� επεισ�δι πυ συνέ�η τ1906, �ταν η μάδα τυ, μα%ί με άλ-λυς πλαρ�ηγύς τυ Oρλιακα, επι-τέθηκε σε ένα καρα�άνι Bλά�ων πυεπέστρε�αν απ� τα �ειμαδιά στηνA�δέλλα. Mετά τ 1912, μπρστάστην άρνηση τυ κράτυς να ανα-γνωρίσει την «εθνική πρσ�ρά»τυ, Bερ�έρας στρέ�εται πρς τηληστρική δράση. T 1916, στις συν-θήκες εμ�ύλιας σύγκρυσης πυδημιύργησε Eθνικ�ς Δι�ασμ�ς, ε-ντάσσεται στ �ασιλικ� στρατ�πεδκαι συμμετέ�ει στις «αντάρτικες -μάδες» πυ δημιύργησε �ασιλιάςKωνσταντίνς. T 1917 δλ�νεί-ται απ� κάπι �ίλ τυ και τ κμ-μέν κε�άλι τυ εκτίθεται στην πλα-τεία των Γρε�ενών.

Aυτ� πυ έ�ει ιδιαίτερη σημασίαείναι �τι Bερ�έρας και ι σύντρ-�ί τυ, μέσα απ� τη συμμετ�ήτυς στ Mακεδνικ� Aγώνα και τηνανάπτυ�η δικτύυ πελατειακών σ�έ-σεων, μπλέκνται στα πλιτικά γεγ-ν�τα και απκτύν μια κυριαρ�ική ι-καν�τητα έναντι της τπικής κινω-νίας. Iδιαίτερα σημαντική ήταν ησύνδεσή τυς με τν MητρπλίτηΓρε�ενών και τ Γεώργι Mπύσι,μέλς της επιτρπής «Eθνικής Aμύ-νης» των Γρε�ενών και μετέπειταπλιτευτή τυ Λαϊκύ K�μματς.Eνώ έως τη δεκαετία τυ 1920 μπ-ρύμε να μιλήσυμε για ιστρική συ-νέ�εια με τν κλε�ταρματλισμ�, α-π� κει και πέρα η ενιαία λησττρ�ι-κή παράδση και η ίδια η τπική κι-νωνία αρ�ί%ει να διασπάται. Oι ε-μπλεκ�μενες στ ληστρικ� κύκλωμαικγένειες και πλλί απ� τυςπρώην Mακεδνμά�υς πρσανα-τλί%νται στ Λαϊκ� K�μμα και στη�ασιλική παράτα�η, αλλά μεγάλ μέ-ρς των �ωρικών, υπ� την επίδρασητης ικνμικής κρίσης και της εμ-�άνισης τυ Aγρτικύ K�μματς,πρσανατλί%νται πρς νέες α�ίες,με έμ�αση στη συλλγική δράση.Eτσι, απ� τ 1928 η μεγάλη πλειψη-�ία των Zιακιωτών πρσανατλί%εταιπρς τ AKE, ενώ λίγ αργ�τερα δη-μιυργείται και πρώτς πυρήναςτυ KKE στ �ωρι�.

H διάσπαση αυτή �αίνεται και μέ-σα στις ίδιες τις ικγένειες. H κ�ρητυ Bερ�έρα δλ�νείται απ� τυςαντάρτες στν εμ�ύλι, ενώ γα-μπρ�ς τυ ήταν μέλς τυ EAM. O α-δελ��ς και τα παιδιά τυ Φ��ιυ γί-ννται αντάρτες τυ EΛAΣ και τυΔΣE. H τπθέτηση των τελευταίων

στ αριστερ� στρατ�πεδ δεν �εί-λεται σε μια συνέ�εια με την παρά-δση τυ κλε�ταρματλισμύ, αλλάστις κινωνικές ανακατατά�εις πυσυντελέσθησαν στ μεσπ�λεμ καιστην περίδ της λακρατίας.

H διάσπαση της τπικής κινωνίαςστην Aντίσταση και στν εμ�ύλι έ-�ει σε σημαντικ� �αθμ� τις κατα�-λές της σ’ αυτή τη ρή�η της κλε-�ταρματλικής παράδσης. Δύ ι-κγένειες πρωτστατύσαν στδιωγμ� των πρώην Eαμιτών στν εμ-�ύλι: ι Pαμμαίι απ� τ Σπήλαικαι ι Γεωργυλαίι απ� τυς Φιλιπ-παίυς. Kαι ι δύ πρέρ�νταν απ�τν κλε�ταρματλισμ� και εμπνέ-νταν απ� τα ηθικά πρ�τυπά τυ: πρ-σωπική παλικαριά, μπέσα και ανδρ-πρέπεια, αυτδικία, κ.λπ., ως θεμιτέςπρακτικές. Oι αντίπαλί τυς, παδίτυ EAM/EΛAΣ, πρερ��μενι απ�την ίδια μήτρα, εί�αν δια�ρπιη-θεί μέσα απ� τις κινωνικές ε�ελί-�εις τυ Mεσπλέμυ και της Kατ-�ής. Στη διαδικασία αυτή απ�κτησανμεγαλύτερη σημασία παλι�τερες μησυγκρυσιακές κινωνικές α�ίες, �-πως η συνεργασία, η συμ�ιλίωση, η

ευελι�ία και πραγματισμ�ς. Aλλάεμ�ανίστηκαν και νέα πρ�τυπα τα -πία συγγένευαν περισσ�τερ με τιδανικ� μιας κινωνίας των πλιτών.Xαρακτηριστικ� παράδειγμα αυτήςτης αλλαγής είναι η στάση έναντιτης %ωκλπής. Eνώ παλι�τερα η %ω-κλπή λειτυργύσε σαν σύμ�λκινωνικύ γήτρυ και ένας κτην-τρ��ς πυ δεν εί�ε κλέψει δύσκ-λα θα έ�ρισκε γυναίκα, στην Aντί-σταση, η κλπή μετα�λήθηκε σε κα-ταδικαστέα πρά�η. Eτσι, �ταν τ1941 Xρήστς Pάμμς, πρώην λη-σττρ��ς και στν εμ�ύλι ενωμ-τάρ�ης της Xωρ�υλακής Γρε�ε-νών, έκλεψε ένα μυλάρι απ� τ Zιά-κα, τ �ωρι� απάντησε με την αυτ-ργάνωση και τν ανάγκασε να �έ-ρει πίσω τ κλεμμέν %ώ.

Oι δια�ρπιήσεις αυτές δεν α-�ρύν �έ�αια μ�ν τ Zιάκα. H συ-γκριτική ανάλυση των κλέ�τικων καιτων αντάρτικων τραγυδιών δεί�νειμια σημαντική δια�ρά στα δύ είδηως πρς τ πλιτισμικ� και ιδελγι-κ� υπ��αθρ. Σ’ αυτ� τ σύντμάρθρ δεν μπρώ να ανα�ερθώ διε-�δικά σ’ αυτ� τ θέμα. Eπισημαίνω

απλώς �τι η δια�ρπίηση α�ρά,μετα�ύ άλλων, τις κινωνικές μά-δες ανα�ράς (κτηντρ��ι στηνπρώτη περίπτωση, αγρ�τες και εργά-τες στη δεύτερη), τις κινωνικές α-�ίες (στάση έναντι στην εργασία, τηνιδικτησία, τη γυναίκα, τ αντρικ�πρ�τυπ), και τ ιδελγικ� περιε-��μεν τυ αγώνα (π.�. η έννια τηςεθνικής ελευθερίας, απύσα στηνπρώτη περίπτωση, κυρίαρ�η στηδεύτερη)5.

Oλκληρώνντας, θα μπρύσαμελιπ�ν να πύμε �τι η ανα�ρά στ1821 λειτυργεί για τυς αντιστασια-κύς σαν σύμ�λ, ��ι σαν πρακτική.Eνα σύμ�λ πυ απκτάει τη λει-τυργικ�τητά τυ ��ι τ�σ απ� την%ωντανή ικγενειακή ή κιντικήμνήμη �σ απ� τη λ�για παράδση,πυ μεταδίδεται μέσω της εκπαίδευ-σης και τ δημ�σι λ�γ τυ αντι-στασιακύ Tύπυ. T σύμ�λ αυτ�έ�ει δύ διαστάσεις, μια θετική καιμια αρνητική. O θετικ�ς π�λς ε-ντάσσεται στ πλαίσι της «επινη-μένης παράδσης» της εθνικής ιδε-λγίας, �πυ αντάρτης τυ EΛAΣπιστεύει �τι συνε�ί%ει τ έργ τωνκλε�ταρματλών ως απελευθερω-τών της πατρίδας. O αρνητικ�ς π�-λς εστιά%εται στην έννια της πρ-δσίας. Oι πρώην Eλασίτες αισθάν-νται πρδμένι, �πως ι ήρωες τυ1821, είτε απ� τ κράτς, πυ δεντυς αναγνώρισε, αλλά αντίθετατυς καταδίω�ε, είτε απ� την ίδιατην ηγεσία τυς. Eτσι ίδις Eπνί-της πυ τρέμει απ� συγκίνηση �ταν,σαν νές Kλκτρώνης, �ρυρεί τ�ωρι� τυ με τ �πλ, μετά τη Bάρ-κι%α θα αισθάνεται πικραμένς, γιατίαντί για �ωτστέ�αν τυ ��ρεσαναγκάθιν στε�άνι. Mια ανάλγη πι-κρία αισθάνθηκε και ένας αντάρτηςτυ ΔΣE, �ταν μετά την ήττα παρα-πέμ�θηκε σε στρατδικεί στηνAλ�ανία και διαγρά�τηκε απ� τκ�μμα, επειδή «έ�υγε �ωρίς εντ-λή»: «To τι έπαθε o Koλoκoτρώvης τo1821, τo παθαίvoυvε oι αγωvιστέςσήμερα. [...] A�oύ ικαvoπoιήθηκε ηKεvτρική Eπιτρoπή και με διέγραψε,συμ�ωvώ απ�λυτα. Oμως θα κλάψε-τε αργά, γιατί δεv μπoρείτε vα �ρείτετέτoιoυς επαvαστάτες, γιατί oι ε-παvαστάτες μια ��ρα γέvovται, δεv�αvά με �λέπετε εμέvα, oύτε στoκ�μμα σας, oύτε πoυθεvά, πέρα απ�τo σπίτι μoυ, απ’ τηv oικoγέvειά μoυ,δεv μ’ εvδια�έρει, ας καίγεται o κ�-σμoς. Δεv �αvά με �άλετε εμέvα σετέτoια καvάλια».

Σημειώσεις: 1. Xαρακτηριστικές είναι δυ�στρ��ές τ�υ ύμν�υ τ�υ EΛAΣ: «Mε �ίλια�ν�ματα μια �άρη, ακρίτας είτ’ αρματ�-λ�ς/αντάρτης, κλέ�της, παλικάρι, πάνταείν’ � ίδι�ς � λα�ς».

2. Bαν Mπ�ύσ��τεν, «Aνάπ�δα �ρ�νια. Συλ-λ�γική μνήμη και ιστ�ρία στ� Zιάκα Γρε-�ενών (1900-1950)», εκδ. «Πλέθρ�ν»,Aθήνα 1997· της ίδιας, «Περάσαμε π�λλέςμπ�ρες, κ�ρίτσι μ�υ», εκδ. «Πλέθρ�ν»,Aθήνα 1999.

3. L.Heuzey, «Excursion dans la ThessalieTurque en 1858», Παρίσι 1927 σσ. 103, 124,66. T� πρωτ�τυπ� είναι στα γαλλικά.

4. J.Koliopoulos, «Brigands with a Cause.Brigandage and Irredentism in ModernGreece, 1812-1912», Oxford, σσ. 141-142.

5. Για μια διε#�δική ανάλυση, �λέπε: VanBoeschoten, «From Armatolik to People’sRule. Investigation into the CollectiveMemory of Rural Greece, 1750-1949»,Amsterdam: Hakkert 1991. H ελληνική έκ-δ�ση αυτ�ύ τ�υ έργ�υ πρ�ετ�ιμά$εται.



O ανδρεί�ς Aνδρ�ύτσ�ς Oδυσσεύς, έργ� (1870;) τ�υ αγνώστων λ�ιπών στ�ι-�είων Kερκυραί�υ !ωγρά��υ K�!ή Δεσύλλα. H μ�ρ�ή τ�υ ήρωα απ�τελεί ε-πιτ�μή της εικ�νας τ�υ «απρ�σκύνητ�υ κλέ�τη» π�υ, μέσα στη �ωτιά τ�υ α-πελευθερωτικ�ύ Aγώνα, �επερνά τα �ρια της ατ�μικ�τητας και γίνεται σύμ-#�λ� τ�υ π�θ�υ και τ�υ αγώνα για μια πατρίδα αναγεννημένη απ� την τέ�ρατης (M�υσεί� Mπενάκη).

Documents

Kleftes armat