Katja Schrdinger

KOCI WIAT CZYLI WIAT OSOBY

ZE SPEKTRUMAUTYZMU

WERSJA 1.1

Wersja 1.1

Osoby ze spektrum autyzmu czsto porwnuj si lub s porwnywane do kotw. Ta-jemnicze, nietowarzyskie, prowadzce samotny tryb ycia, chodzce wasnymi drogami.Ludzie to istoty stadne, dla ktrych osobowo kota jest czym obcym. Jak to jest bykotem w wiecie ludzi? O tym wanie opowiada ta ksika.

4

Spis treci

Spis treci 5

1 Jak to si zaczo, czyli dlaczego postanowiam napisa ksik o ASD. . . 9

2 Pytania i odpowiedzi 112.1 Dlaczego dzieci z ASD nie reaguj na imi? . . . . . . . . . . . . . . . . . 112.2 Dlaczego dzieci z ASD nie reaguj smutkiem, kiedy rodzice zostawiaj je

same (np. wychodzc z domu) oraz nie reaguj radoci, kiedy rodzicewracaj? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2.3 Dlaczego dzieci z ASD nie umiej okreli, czego chc, po prostu poprosio co? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2.4 Dlaczego dzieci z ZA nie potrafi spontanicznie bawi si w zabawy te-matyczne, tylko musz by tego nauczone? . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

2.5 Dlaczego osoby z ASD unikaj kontaktu wzrokowego? . . . . . . . . . . . 122.6 Co to znaczy myle obrazami? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132.7 Jak w takim razie osoby z ASD licz w mylach? . . . . . . . . . . . . . . 142.8 Dlaczego osoby z ASD nie suchaj, co si do nich mwi, tylko patrz

sobie gdzie w bok? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142.9 Czy osob z ZA moe mieszy absurdalny dowcip? I w ogle jak to jest

z poczuciem humoru osb z ZA? Co ich mieszy? . . . . . . . . . . . . . 152.10 Czy kady art dla Aspiego jest oszustwem? . . . . . . . . . . . . . . . . 152.11 Czy atwo jest oszuka osob z ASD? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152.12 Czy w ogle mona wytumaczy maemu Aspiemu rnice midzy kam-

stwem a alegori, metafor czy te zwyczajn przesad? . . . . . . . . . . 162.13 Czy to, co nie jest namacalne, musi by dla osoby z ZA nieprawdziwe? . 162.14 Jestem osob wierzc i chciaabym tak wychowa moje dziecko. Czy

osoba z ZA, jako dorosa, jest w stanie wierzy w Boga i by w miarreligijna? Czy religijne rytuay s w stanie zosta przyjte przez dorosegoAspiego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

2.15 Czy osoby z ASD nie potrzebuj kontaktw z ludmi? Czy raczej potrze-buj, ale albo nie wiedz jak nawiza i prowadzi rozmow, podtrzymy-wa znajomo? A moe nie s dla nikogo atrakcyjni towarzysko majcodmienne zainteresowania a czasem poziom rozwoju emocjonalnego od-biegajcy od przecitnego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

2.16 Jak to jest z mwieniem do obcych osb? Dlaczego dla niektrych jesttrudne albo niemoliwe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

5

2.17 Dlaczego mwienie do obcych osb nie jest trudne, gdy ta osoba stanie siznana choby z widzenia, albo sprawa dotyczy bardzo wanej dla Aspiegodziedziny? I wtedy Aspi moe si odezwa nawet na sali wykadowej penejobcych osb? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

2.18 Czy warto mwi obcym ludziom o ASD dziecka? Nie chce mi si kademuo tym opowiada, ale z drugiej strony nie dostaj wtedy gupich rad. . . 18

2.19 Czy warto pomaga dziecku w nawizywaniu przyjani? . . . . . . . . . . 182.20 Jak odrni introwertyka od osoby z ZA? . . . . . . . . . . . . . . . . . 182.21 Jaki wiek jest dobry, eby powiedzie dziecku, e ma ZA i wytumaczy

na czym to polega? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.22 Czyta si czasem, e niektrzy z tzw. wielkich ludzi (noblici na przykad)

najwyraniej mieli ZA lub nawet klasyczny wysokofunkcjonujcy autyzm.Jak wobec tego poradzili sobie z yciem, osignli sukces? Do tego wszakpotrzebny jest nie tylko intelekt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2.23 Czy prawd jest, e ZA bywa dziedziczne? . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.24 Jaka jest rnica midzy obsesyjnymi zainteresowaniami a prawdziw pasj? 202.25 Czy autysta moe by twrczy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202.26 Jaki rodzaj aktywnoci fizycznej jest Twoim zdaniem najlepszy dla Aspie-

go? I jak go do tej aktywnoci zachci? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202.27 Czy masz jakie rady dla nauczycieli, majcych w klasie ucznia z ZA?

Jakie postpowanie nauczyciela mogoby pomc uczniowi z ZA w zinte-growaniu si z klas? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

2.28 Czy masz jakie rady dla rodzicw, majcych dziecko z ZA? Jakie po-stpowanie rodzica mogoby uatwi dziecku ZA ycie w szkole i pniej,jako dorosemu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

2.29 Czy osoby z ASD s z natury dobre i szlachetne? . . . . . . . . . . . . . 232.30 Czy osoba z ASD moe mie prawo jazdy? . . . . . . . . . . . . . . . . . 242.31 Czy osoby z ASD zawieraj zwizki? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242.32 Podobno osoby z ASD s aseksualne. Czy to prawda? . . . . . . . . . . . 242.33 Czy prowadzenie bloga o naszym dziecku z ASD to dobry pomys? . . . . 242.34 Dlaczego osoby z ASD s takie wybredne? . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.35 Czy naley ulega fobiom jedzeniowym? Czy warto zachca do nowych

smakw? Co z reszt rodziny? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.36 Jakie mog by rodzaje nadwraliwoci? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262.37 O co chodzi z tym wprowadzaniem zmysw w bd? . . . . . . . . . . . 262.38 Czy to prawda, e osoby z ASD nie lubi, gdy si ich dotyka? . . . . . . 272.39 Obraziem si na koleg z ZA, ale on w ogle tego nie zauway. Dlaczego? 272.40 Dlaczego pobyt w szkole jest dla mojego dziecka tak mczcy? Po powrocie

nie chce ju nic robi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272.41 Czy osoby z ASD mwi otoczeniu o swojej diagnozie? . . . . . . . . . . 282.42 Mj kolega wyglda, jakby mia ZA. Mog go o to zapyta? . . . . . . . 282.43 Czy osoby z ASD rozumiej poezj? Czy mog same pisa wiersze? . . . 282.44 Co mona da na prezent osobie z ASD? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282.45 Czy osoby z ASD pacz na filmach? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

6

2.46 Wydarzya si straszna tragedia, zgino mnstwo ludzi. Mj kolega z ZAw ogle si tym nie przejmuje. Jak mona by takim nieczuym? . . . . . 29

2.47 A co z rodzinnymi tragediami, takimi jak mier bliskiej osoby? . . . . . 292.48 Czy to znaczy, e osoby z ASD nie maj uczu? . . . . . . . . . . . . . . 292.49 Dlaczego on nigdy nie mwi, e mnie kocha? . . . . . . . . . . . . . . . . 302.50 Czy osoby z ASD to egoici? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302.51 Czy osoby z ASD uwaaj si za lepsze od innych? Znam jedn i strasznie

si wywysza. Nie rozmawia z nami i spdza czas sama, ignoruje resztgrupy, do tego strasznie si wymdrza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

2.52 Osobom z ASD brakuje skromnoci. Czyli jednak si wywyszaj? . . . . 312.53 Jak to jest cierpie na ASD? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312.54 Jak to jest by Aspim, ktry w jednej rce trzyma wistek z orzeczeniem

o niepenosprawnoci intelektualnej, a w drugiej profesorsk sugesti, eto, co czuje, to nie s prawdziwe uczucia, a by moe w ogle adneuczucia. Trudno o boleniejsz dyskredytacj i wykluczenie. Jak nie straciwtedy resztek pewnoci siebie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.55 Czy osoby z ASD chodz na imprezy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312.56 Producent zmieni opakowanie do jogurtu i dziecko nie chce go je. Jak

je przekona? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322.57 Dlaczego osoby z ASD maj tzw. stimy (wymachiwanie rkami, podska-

kiwanie, bujanie si, chodzenie w kko po pokoju itd.)? . . . . . . . . . . 322.58 Dlaczego osoby z ASD si czasem zawieszaj i patrz tak w jeden punkt? 322.59 Czy osoby z ASD maj zaburzenia snu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.60 Czy osoby z ASD maj sny? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.61 Czy ASD mona leczy farmakologicznie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.62 Czy najlepszy zawd dla Aspich to informatyk? . . . . . . . . . . . . . . 332.63 Czy osoby z ASD interesuj si polityk? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.64 Dlaczego dzieci z ASD uywaj trudnego, grnolotnego sownictwa? . . . 342.65 Czy naley tworzy w domu stae harmonogramy dla dziecka z ZA i si

im podporzdkowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342.66 Czy osoby z ASD zawsze przestrzegaj ustalonych, narzuconych z gry

regu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342.67 Syszaem, e osoby z ZA nie przeklinaj, bo to wbrew zasadom. Czy to

prawda? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352.68 Czy z osobami z ASD da si przyjani? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352.69 Czy osoby z ASD lubi przyjmowa goci? . . . . . . . . . . . . . . . . . 352.70 Czy osoby z ASD mog nauczy si rozpoznawa emocje? . . . . . . . . . 362.71 Czy osoby z ASD zauwaaj swoj odmienno? . . . . . . . . . . . . . . 362.72 Czy osoby z ASD maj dobr orientacj w terenie? . . . . . . . . . . . . 362.73 Czy osoby z ASD interesuj si mod? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362.74 Czy osoby z ASD powinny uczestniczy w terapii? . . . . . . . . . . . . . 362.75 Czy osoby z ASD chciayby zosta cudownie wyleczone, gdyby bya taka

moliwo? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

7

3 Dodatek 393.1 Czy ta ksieczka jest wiarygodna? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393.2 Mam diagnoz ASD i chc dopisa co od siebie! . . . . . . . . . . . . . . 393.3 Nie mam ASD i chc co dopisa. Mog? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393.4 A mog chocia zada nowe pytanie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393.5 Czy tekst bdzie aktualizowany? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393.6 Na jakiej licencji jest ta ksieczka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393.7 Co mog zrobi z tym tekstem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403.8 Czy mog rozpowszechnia ten tekst? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403.9 Nie podoba mi si ta ksieczka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403.10 Czuj si obraony tym, co tu napisaa! . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

4 O mnie 41

8

1 Jak to si zaczo, czyli dlaczegopostanowiam napisa ksiko ASD. . .

Czytam rne artykuy i fora, ogldam programy w telewizji. Wszdzie wypowiadajsi rodzice i specjalici, natomiast nie ma tam miejsca dla osb z ZA. Jakby istniaysobie w jakiej alternatywnej rzeczywistoci lub byy tylko przedmiotem, pretekstem dowystpw wspomnianych rodzicw i specjalistw. Informacje podawane przez nich nie-koniecznie zgadzaj si z rzeczywistoci. Ale skd oni mog wiedzie, jak jest naprawd,skoro nigdy nie mieli ASD? Ich wiedza to niejednokrotnie tylko przypuszczenia. Co cie-kawe, nieraz mam wraenie, e ten stan rzeczy im odpowiada, a to co myl osoby z ASDnikogo w sumie nie obchodzi. Oni widz w nas jednostki F84.x, nie ywe osoby.

Od dawna zastanawiaam si nad stworzeniem zestawu pyta i odpowiedzi. Dobrzeposuguj si sowem pisanym, wic dlaczego by tego nie wykorzysta?

Pewnego dnia spotkaam tat maej autystycznej Darii. Wiedzia, e mam ZA i wy-pytywa mnie o rne rzeczy, ktrych jego crka nie moga mu powiedzie. By zainte-resowany gwnie dorastaniem i samodzielnym yciem. Ciekawio go te, dlaczego osobyz ASD zachowuj si czasem w nietypowy sposb. Wiedziaam wtedy, e powinnamo tym napisa, e ta wiedza powinna dotrze do wikszej liczby ludzi.

Na stronie Fundacji Synapsis znalazam podobny tekst autorstwa Stefana Dzieko-skiego. Jednak moim zdaniem, wiele mu brakuje, zawiera te duo niepotrzebnych infor-macji. Dlatego postanowiam napisa co lepszego. Moja miniksika przedstawia wiatwidziany oczami osoby z ASD. Nie ma tu treci, ktre bez problemu mona sobie zna-le gdziekolwiek. Nie przepisuj tu podrcznikw i informatorw. Na zawarte tu pytaniamoe odpowiedzie wycznie osoba z ASD. Nie rodzic i nie terapeuta.

Postaram si take, eby odpowiedzi byy jak najmniej osobiste. Chc pisa jak naj-bardziej obiektywnie. Jednak nie jest to do koca moliwe to, co tu pisz, oparte jestna moich wasnych dowiadczeniach oraz na relacjach innych osb z ASD. Na to, kimjestem, wpyno mnstwo czynnikw. A to z kolei wpyno na udzielone odpowiedzi.Pomimo moich jak najszczerszych chci, eby byy uniwersalne, musisz jednak zaoy,e s moj prywatn opini.

Nie mog zagwarantowa, e odpowiedzi bd zgodne ze zdaniem innych osb. Niejestem wszechwiedzca, nie siedz te w cudzych gowach. Nie mam te ciszej formyautyzmu, jedynie marne ZA, a reszta to ekstrapolacja. Jeeli masz ASD i uwaasz, ektry fragment nie do koca wyczerpuje temat, moesz dopisa co od siebie.

Tak, ta ksieczka to otwarty projekt! Chc, eby wiedza tu zawarta bya potrzeb-

9

na i jak najbardziej zgodna z rzeczywistoci. Jeli masz ASD, moesz doda swojwypowied. Jeli chcesz wiedzie wicej, moesz o to zapyta. Szczegy znajduj siw Dodatku na kocu ksiki.

Uywam tu kilku skrtw, ktre pewnie wikszo zna, ale na wszelki wypadek jenapisz:

ASD (Autism Spectrum Disorder) spektrum autystyczne, NT (NeuroTypowy) osoba spoza spektrum, tzw. normalna, ZA Zesp Aspergera. Osoba z ZA to Aspi.

10

2 Pytania i odpowiedzi

2.1 Dlaczego dzieci z ASD nie reaguj na imi?

Imi to tylko nic nie znaczca etykieta. Dzieci autystyczne si do niego po prostu nieprzywizuj. Ja te si jako szczeglnie moim imieniem nie przejmuj, mogabym jezmieni i nic by si nie stao. Nie jest to czci mojej tosamoci. Jednak warto nauczydziecko, e ma konkretne imi i powinno na nie reagowa.

Moe by jeszcze tak, e dziecku nie podoba si brzmienie imienia, zestawienie liter.Wtedy mona sprbowa z inn wersj lub drugim imieniem.

2.2 Dlaczego dzieci z ASD nie reaguj smutkiem, kiedyrodzice zostawiaj je same (np. wychodzc z domu)oraz nie reaguj radoci, kiedy rodzice wracaj?

Tu mona przyj, e osoby z ASD s jak koty. Pies zrobi wielk scen radoci, kot poprostu zerknie i przyjmie do wiadomoci. Kot nie jest towarzyski. Ale to nie znaczy, eci nie lubi.

A moe po prostu ma waniejsze sprawy i nie widzi potrzeby robienia wielkiego po-witania. Dla wielu osb z ASD takie bezsensowne ludzkie rytuay to strata czasu.

2.3 Dlaczego dzieci z ASD nie umiej okreli, czegochc, po prostu poprosi o co?

Czasem strasznie trudno przeama si do mwienia, nawizywania kontaktu. Czasembywa to wrcz niemoliwe. Jest w rodku takie co, co blokuje mow. atwiej jest copokaza. Ale to zachowanie akurat warto wyrobi, bo uatwia ycie. Nie poprosisz nie dostaniesz. Moe by to proba gosowa lub pisana, zaley jak kto funkcjonuje. Alemusi by jasno powiedziana.

11

2.4 Dlaczego dzieci z ZA nie potrafi spontaniczniebawi si w zabawy tematyczne, tylko musz bytego nauczone?

Przede wszystkim nie rozumiemy idei zabawy. Chodzi o jakie udawanie, no dobra,ale czemu to ma suy? Do tego zabawy s nieprzewidywalne, dzieci maj rne dziwnereakcje. Lepiej czujemy si grajc w przedstawieniach, gdzie z gry wiadomo, co si dalejwydarzy. Wolimy konkretne zadania, samo pobawmy si w pocigi nic nie znaczy. atwiejjest rysowa pocigi, ni bawi si w dworzec, do tego z dziemi, ktre niewiele wiedzna ten temat, za to maj rne emocjonalne jazdy (bo ja jad pocigiem z mamusi,eeee i co zrobi w takiej strasznej sytuacji?).

Sama zabawa jest mocno spoeczn czynnoci. Trzeba znale sobie towarzystwo doniej (kogo? jak?), trzeba wej w interakcje, reagowa na zachowanie innych, rozumiearty (wkrcanie) i pozycje w grupie (kto si z kim bardziej lubi). To trudne.

2.5 Dlaczego osoby z ASD unikaj kontaktuwzrokowego?

Kontakt wzrokowy jest dla wielu z nas nienaturalny. To tak, jakby zmusza si dostania na jednej nodze w trakcie rozmowy. No bez sensu. Lepiej skoncentrowa si natemacie rozmowy, przemyle kolejn odpowied (a warto pamita, e wielu z nas musiprzeformatowa to najpierw z obrazu na sowa, zmusi si do mwienia). Poza tym dlanas nie ma znaczenia patrzenie w oczy, poniewa nie widzimy tam niczego ciekawego.Oczy jak oczy, cay czas s takie same, wok s ciekawsze obiekty. Chyba e oczyrozmwcy s wyjtkowo nietypowe. Ale wtedy te znaczenie ma obraz i jego waciwoci,nie adne emocjonalne sprawy.

Z kolei dla NT spojrzenie ma due znaczenie. Wyczytuj oni w oczach rne rzeczy,ktre niekoniecznie s prawdziwe. le spojrzysz i masz przerbane. To te odstrasza,bo nigdy nie wiesz, czy dobrze patrzysz. Bolesno moe zalee od rnych rzeczy wspomniane poczucie nienaturalnoci, jest to po prostu mczce. Niektrzy Aspi czujzagroenie przy duszym kontakcie wzrokowym, tak samo jak wiele gatunkw zwierzt(psy czy koty te czuj si nieswojo).

Z tym kontaktem wzrokowym to rnie bywa. NT widz jednoczenieca twarz. My widzimy kady detal osobno. Dla niektrych patrzeniew oczy wymaga zbytniego wytenia umysowego, poniewa nie odczytu-jemy automatycznie sygnaw niewerbalnych. NT patrzy na czyj twarzi widzi rado, smutek, wyrzut. My widzimy nadte policzki, zmarszczonebrwi, niesymetryczne zmarszczki, krtkie rzsy. Nie wiem, jak dla innych,ale dla mnie oczy zdaj si nieskoczone. Maja gbie, ktra faktycznie

12

potrafi przyprawi o zawrt gowy i sprawi bl. Bywaj tak przeraaj-ce, e ma si ochot krzycze. Zawieraj za duo informacji, cay czas sruchome i utrzymywanie kontaktu wzrokowego jest po prostu zwizanez tak duym wysikiem, tak szybkim myleniem, e jeli jednoczenie trze-ba sucha i mwi, to czasem po prostu nie ma szans, eby ze wszystkimnady. Na dodatek mowa wymaga nieustannego tumaczenia myli obrazw na jzyk, w zwizku z czym zbyt wiele detali w ludzkiej twarzypo prostu rozprasza, burzy obraz w gowie i nie pozwala si skupi naniczym innym.

Tak jak Katja ju napisaa, twarz czsto jest tez po prostu obiektem.Jeli np. prowadz rozmow z kilkoma osobami w nieznanym mi pokoju,to twarze rozmwcw s jedynie elementem wystroju wntrza, zwasz-cza jeli jest ich kilka. Czuj po prostu wewntrzn potrzeb rejestracjiotoczenia, w zwizku z czym nie mog patrze tylko na twarze rozmw-cw, bo na pewno przegapiabym jaki wany detal. Widzc wiat de-talami, nie jestem w stanie jednym rzutem oka zarejestrowa caoci,wic eby si orientowa w przestrzeni, musz pojedynczo ukada sobiew gowie puzzelki. Kady drobiazg trzeba skopiowa i wklei osobno, cozajmuje do duo czasu i gapienie si w twarz rozmwcy tylko przeszka-dza i faktycznie nic nie wnosi.

Z kontaktem wzrokowym jest jeszcze jeden problem. Ludzie s fa-szywi. Czasem przesyane niewerbalnie sygnay s tak subtelne, e dlanas niemoliwe do zarejestrowania. Niektrzy maj trway wyraz twa-rzy. Mimo, e NT doskonale potrafi okreli nastrj rozmwcy, dla nasniektre osoby maj niezmienny wyraz twarzy. Widzimy co, co czasemw ogle nie ma miejsca i to nie tylko rozprasza, ale i dezorientuje, bointonacja gosu i znaczenie sw wskazuje na przykad na ogromn ycz-liwo, a twarz a krzyczy wyno si, nie podchod, bo ugryz!. Takiesprzeczne informacje s wyjtkowo trudne i czowiek, zamiast si skupina rozmowie, wpada w panik i przestaje rozumie cokolwiek. Tak, e naniektrych naprawd lepiej nie patrze.

wypowied Tijgertje

2.6 Co to znaczy myle obrazami?

To znaczy. . . uwaga. . .MYLE OBRAZAMI.Serio.Wikszo osb myli w sposb, ktry przypomina mwienie sobie w mylach. Podobno

sysz gosy i dziaa na nich to:

13

Wiele osb z ASD myli bez gosu i sw. Widzimy w gowie rnego rodzaju obrazy,ktre sobie przetwarzamy. Czsto przypomina to bardzo szybko przesuwajce si po sobieobrazki. Jeli chcemy co powiedzie, musimy sobie przekonwertowa to na sowa i potemwymwi gosem. Jednym zajmuje to mniej czasu, innym wicej. Inny ni gosowy rodzajmylenia sprawia, e uczymy si i przyswajamy wiedz w inny sposb. Musimy widzie,natomiast informacje gosowe pojawiaj si i znikaj. Trudniej jest je zapamita. Zato informacje wizualne pamitamy wietnie. Dlatego wielu z nas wybiera komunikacjtekstow.

2.7 Jak w takim razie osoby z ASD licz w mylach?

Ja licz przesuwajc tam lub wywietlajc po kolei liczby, bardzo czsto posugujsi osiami (nie tylko do matematycznych rzeczy), mog te grupowa obiekty, przesuwaje i myle na zbiorach. Zawsze jest to jednak obraz, nie sowa.

Inni ludzie mog to robi nieco inaczej, ale dominuje u nas wyobraanie sobie liczb zapomoc obrazw.

2.8 Dlaczego osoby z ASD nie suchaj, co si do nichmwi, tylko patrz sobie gdzie w bok?

Nie suchamy oczami, wic nie musimy patrze na rozmwc. W celu zwrcenia uwagi,mona zada jakie pytanie. Jeli nie ma reakcji, to zwykle jest to spowodowane zawie-szeniem si lub znudzeniem. Zawieszamy si, gdy intensywnie mylimy lub spostrzeemy

14

co interesujcego. Dugie monologi, zwaszcza na mao konkretne tematy lub jakie plot-ki, s dla nas nudne i si wyczamy. Lepiej uywa krtszych i bardziej konkretnychwypowiedzi.

2.9 Czy osob z ZA moe mieszy absurdalny dowcip?I w ogle jak to jest z poczuciem humoru osbz ZA? Co ich mieszy?

Jeli humor absurdalny to ten z serii otwiera facet szaf, a tam marynarka wojenna, tomieszy. Przynajmniej mnie w wieku nastoletnim. Wczeniej niekoniecznie, ale to chybanormalne. Z obserwacji widz, e wzicie ma humor branowy typu Dlaczego programi-stom myl si Halloween i Boe Narodzenie? Bo OCT(31) = DEC(25) i samodzielniewymylane teksty (co niekoniecznie jest zabawne dla otoczenia). Spotkaam Aspiego lu-bicego dowcipy, ktre moim zdaniem s prymitywne. Spotkaam te innego, ktry maoktre arty rozumia. Wszystko zaley od osoby jej osobowoci, wieku, poziomu wie-dzy, posugiwania si jzykiem. Jedyn cech wspln jest to, e czsto otoczenie uwaanas za drtwych mrukw, chamw lub zboczecw. Dzieje si tak, poniewa brakuje namwyczucia, co, kiedy i przy kim mona powiedzie. W rezultacie rzucamy ostrymi teksta-mi w zych okolicznociach. Czasem powtarzamy art mnstwo razy i nie zauwaamy, eludzi wok przestao to ju mieszy, a nawet zaczo denerwowa.

2.10 Czy kady art dla Aspiego jest oszustwem?

arty robione przez otoczenie s dla nas czsto atakiem i dowodem na rzekom niena-wi otoczenia ciko jest odrni nam intencje. Nakrca to niemie sytuacje i w re-zultacie faktycznie jestemy nielubiani. Warto mie zaufan osob, ktra podpowie nam,jakie ludzie naprawd maj intencje.

2.11 Czy atwo jest oszuka osob z ASD?

Niestety cakiem atwo. Chodzi o to nieszczsne nierozumienie intencji. Szczeglniewyrane jest to u dzieci, ktre czsto s wkrcane dla rozrywki przez rwienikw. Osobyz ASD chc by akceptowane, dlatego uwierz w udawan sympati lub uwierz, eco naley robi i wpakuj si w tarapaty. Z wiekiem sytuacja si poprawia, poniewanabieramy dowiadczenia. Moe si jednak zdarzy przegicie w drug stron osobaz ASD bdzie przekonana, e wszyscy chc j oszuka, bo takie zdarzenia miay miejscew przeszoci i zostawiy przykre wspomnienia.

15

2.12 Czy w ogle mona wytumaczy maemu Aspiemurnice midzy kamstwem a alegori, metaforczy te zwyczajn przesad?

Z tym to i NT do pewnego wieku maj problemy. Czytajcie duo ksiek, zarwnoprzygodowych, jak i naukowych z dziedziny polonistyki/jzykoznawstwa. Niech dzieckodowie si, jak jzyk dziaa i pozna jak najwicej przykadw. Nie tylko ksikowe zwrotymaj tu znaczenie, ale take wyraenia potoczne, w kocu ludzie ich uywaj (tu nawetpisemko typu Bravo moe si przyda). Dobrze si razem zastanowi, skd konkretnyidiom mg si wzi, przy okazji troch pokombinowa, pobawi si w skojarzenia.

2.13 Czy to, co nie jest namacalne, musi by dla osobyz ZA nieprawdziwe?

Zdecydowanie wolimy informacje choby czciowo potwierdzone. Niekoniecznie mu-simy sami co namaca np. mao kto widzia osobicie kosmos lub pojedynczeatomy, ale wiemy, e one istniej, bo jest na ten temat mnstwo powanych naukowychopracowa.

2.14 Jestem osob wierzc i chciaabym tak wychowamoje dziecko. Czy osoba z ZA, jako dorosa, jestw stanie wierzy w Boga i by w miar religijna?Czy religijne rytuay s w stanie zosta przyjteprzez dorosego Aspiego?

Tu ci pewnie zmartwi, ale wikszo dorosych Aspich nie wierzy w Boga lub pod-chodzi do tego na zasadzie za mao konkretnych danych. Religijne rytuay s zwykletraktowane na zasadzie rytuau idziemy do kocioa, bo chodzimy co tydzie. Jeli niepjdziemy, to co jest nie tak. Ale te rytuay mog by take uznane za bezsensowne lubmczce (msze s gone, wiato razi, ludzie mierdz, smrd kadzida wrcz powala).I wtedy Aspi rezygnuje z chodzenia mimo przyzwyczajenia.

Aspi nie musi przeywa mszy. Ja w kociele zajmowaam si analizowaniem witray,obrazw, tekstw, robieniem ludziom statystyk. . . i tak dalej.

S oczywicie Aspi zaangaowani w religi, ale z moich obserwacji wynika, e jest ichniewiele. Jeli ju si jednak kto taki trafi, to bdzie naprawd powanie religijny.

Moesz mwi swojemu dziecku, e Jezus i inne biblijne postacie to postacie histo-ryczne i istniay naprawd. Bdzie to wtedy atwiejsze do przyjcia ni jakie dziwneosoby z kosmosu.

16

2.15 Czy osoby z ASD nie potrzebuj kontaktwz ludmi? Czy raczej potrzebuj, ale albo niewiedz jak nawiza i prowadzi rozmow,podtrzymywa znajomo? A moe nie s dlanikogo atrakcyjni towarzysko majc odmiennezainteresowania a czasem poziom rozwojuemocjonalnego odbiegajcy od przecitnego?

Cz Aspich potrzebuje kontaktw bardziej, cz mniej. Ludzie s rni, take wrdnas.

Tak, to prawda, e nie wiemy jak si nawizuje znajomoci i jak je podtrzymuje.Do tego czsto dochodz problemy z rozpoznawaniem ludzi, co utrudnia znajomoci.Atrakcyjno towarzyska te bywa rna, zaley od otoczenia. Ale ludzi czsto odrzucamaomwno, izolowanie si (np. spdzanie przerw samotnie, bo nie wiadomo, do kogopodej i jaka bdzie reakcja), le interpretowane sygnay Aspi swoj mow ciaa lubtonem gosu pokazuje otoczeniu co, czego wcale nie odczuwa. No i jest problem, bootoczenie uwaa go za kogo, kim nie jest, przypisuje nieprawdziwe zamiary.

Czasem Aspi tak pragnie kontaktw towarzyskich, e zachowuje si niezgodnie ze swo-imi zasadami, ale daje mu to akceptacj otoczenia. Otoczenie bywa nieszczere i udawanakceptacj moe chcie go wykorzysta.

Poziom emocjonalny te zaley od osoby jedna rozwinie si bardziej, inna mniej.Nieraz poziom emocjonalny odbiega od tego, kim si jest dziecko o mentalnoci doro-sego (i odwrotnie), nastolatek zachowujcy si jak stara babcia, mczyzna dogadujcysi wycznie z kobietami (lub odwrotnie kobieta z mczyznami). Te rnice mogwynika z braku towarzystwa koledzy z klasy dorastaj, maj swoje mioci, potemrodzin, prac. . . Aspi nie ma z tym stycznoci, wic pomimo dorosoci nadal czuje sijak dziecko/nastolatek, bo tylko tak potrafi.

2.16 Jak to jest z mwieniem do obcych osb? Dlaczegodla niektrych jest trudne albo niemoliwe?

Tu jeszcze raz porwnam Aspich do kotw chowamy si przed obcymi i musimysi oswoi, by zacz z nimi wsppracowa. U wielu Aspich wystpuje dodatkowo fobiaspoeczna, ktra jest spowodowana wczeniejszymi problemami z ludmi. Na przykadich reakcje, nieprzyzwyczajenie do nietypowoci czy wrcz dziwactw, mogy wywoastrach przed kontaktami. No i zostaje jeszcze tradycyjny kopot co tu powiedzie,jakim tonem, jak tu patrze itd. Tak, nam te zdarza si tym przejmowa, zwaszczagdy mielimy ju nieprzyjemnoci z tego powodu.

17

2.17 Dlaczego mwienie do obcych osb nie jest trudne,gdy ta osoba stanie si znana choby z widzenia,albo sprawa dotyczy bardzo wanej dla Aspiegodziedziny? I wtedy Aspi moe si odezwa nawetna sali wykadowej penej obcych osb?

Chodzi po prostu o przeamanie si.A obsesja to zupenie inna kategoria, wtedy jest si kim zupenie innym. Porwnaa-

bym to do stanu manii, w ktrej chce si cay czas opowiada na ten jeden temat i niema znaczenia, jak wypadniemy.

2.18 Czy warto mwi obcym ludziom o ASD dziecka?Nie chce mi si kademu o tym opowiada, alez drugiej strony nie dostaj wtedy gupich rad.

Jeeli dziecko jest starsze, to lepiej porozmawia z nim na ten temat, uwiadomi czymjest ASD i spyta si, czy chce by ludzie wiedzieli o tym i co z tego wyniknie. Wikszoludzi jednak zachowuje takie dane dla siebie, bo to ich prywatna sprawa. Ale wtedy tetrzeba si bardziej pilnowa, eby nie zrobi z siebie idioty.

2.19 Czy warto pomaga dziecku w nawizywaniuprzyjani?

Pomoc przy znajdowaniu przyjaci moe si przyda, zawsze par problemw odpada.Pamitaj tylko, e dzieci niekoniecznie musz si polubi.

2.20 Jak odrni introwertyka od osoby z ZA?

Osoby z ZA s zwykle introwertykami. Nie wiem, czy s jacy ekstrawertycy. Jeli s,to jest ich naprawd niewiele.

No ale do rzeczy. Introwertyk to po prostu mniej towarzyska, spokojniejsza i bardziejskryta osoba. Taki kto nie bdzie chtnie chodzi na imprezy, wystarczy mu mae gronoznajomych, a czas wolny chtniej spdzi z ksik na kanapie. Ale nie ma problemwz komunikacj, odczytywaniem emocji i rnymi bodcami. Jeli ju znajdzie si w wik-szym towarzystwie, to poradzi sobie i nady za tokiem rozmowy.

Kto powiedzia, e dobrym sposobem na odrnienie Aspiego i introwertyka jestrozmowa w wikszym gronie. Introwertyk sobie poradzi, natomiast Aspi si zagubi. Co

18

w tym jest, bo kiedy mwi wicej osb, wszystko mi si zlewa i w kocu ju nie wiem,o co chodzi.

Osoba z ZA jest dziwna od zawsze. Ma problemy z nawizywaniem i podtrzymaniemrelacji, wyczuciem, komunikacj i odczytywaniem intencji innych ludzi. Nie moe sidogada mimo szczerych chci i potrzebuje pomocy oraz dugiej nauki. Ma take obsesje,rytuay podchodzce pod OCD, inaczej funkcjonujce zmysy. Czsto te pojawiaj siproblemy z mow i motoryk.

W sumie napisaam to, co mona znale w kryteriach diagnostycznych. Czasem osobyintrowertyczne doszukuj si u siebie ZA, ale bycie spokojnym i mao towarzyskim tonaprawd nie wszystko.

2.21 Jaki wiek jest dobry, eby powiedzie dziecku, ema ZA i wytumaczy na czym to polega?

Taki wiek, kiedy zaczyna si interesowa, dlaczego np. chodzi na zajcia, na terapi,ma jakie badania. Albo jak to jest moliwe, e czuje si na tym wiecie jak kosmita.Trzeba jeszcze wytumaczy, e ZA to nie wymwka i nie powinno liczy na ulgowetraktowanie.

2.22 Czyta si czasem, e niektrzy z tzw. wielkich ludzi(noblici na przykad) najwyraniej mieli ZA lubnawet klasyczny wysokofunkcjonujcy autyzm. Jakwobec tego poradzili sobie z yciem, osignlisukces? Do tego wszak potrzebny jest nie tylkointelekt.

Matko jedyna, nie mam pojcia! Nigdy nie byam noblist i nie znam adnego. Podej-rzewam jednak, e mieli pomocn rodzin lub wsppracownikw. Albo byli tak dobrzyw swojej dziedzinie, e otoczenie wybaczao im dziwactwa.

2.23 Czy prawd jest, e ZA bywa dziedziczne?

Wyglda na to, e ASD jest dziedziczne, cho nie wiadomo jeszcze, od jakich konkret-nych genw to zaley.

19

2.24 Jaka jest rnica midzy obsesyjnymizainteresowaniami a prawdziw pasj?

Podczas obsesji mwi si o czym 24/7, zaniedbuje inne czynnoci, cigle nawizujedo tego czego, po prostu czym si maniacko yje dosownie maniacko, bo pobudze-nie, ktre temu towarzyszy mogabym porwna ze stanem manii. Czowiek znajdujesi w stanie takiego amoku, ktry nie pozwala si oderwa od tematu. Mwi wycznieo przedmiocie swojej obsesji, zaczepia obcych ludzi i robi im wykady jak wiadek Je-howy, robi rzeczy, ktrych potem si czasem wstydzi, bo puszczaj mu zahamowania.Sprawia wraenie napanego lub zahipnotyzowanego.

Obsesja moe potem przerodzi si w pasj, kiedy ten wewntrzny narkotyk przestaniedziaa, ale zainteresowanie tematem zostanie. Moe te si znienacka skoczy i zaczponownie w innej dziedzinie.

2.25 Czy autysta moe by twrczy?

Pewnie, e moe. Ja lubi rymowa, znam Aspiego-kompozytora, w internecie jest pe-no przykadw autystycznych twrcw maluj, graj, pisz. To, co moe ich odrniaod twrcw NT, to skupienie na technicznej, rzeczowej stronie obiektu. Rozbuchane emo-cje, metafory, drugie dno i psychologiczne zagrywki to co, co raczej si tam nie znajdzie.

2.26 Jaki rodzaj aktywnoci fizycznej jest Twoimzdaniem najlepszy dla Aspiego? I jak go do tejaktywnoci zachci?

Ha! Kady ma swoje ulubione dyscypliny. Z moich obserwacji wynika jednak, e Aspinajczciej wybieraj pywanie, jazd na rowerze i dugane spacery (po grach, lesie,play, zaley gdzie kto mieszka). Wzicie moe mie te caodzienne zwiedzanie po-czone z zainteresowaniem np. u mnie jest to tournee po okolicznych zabytkowychcmentarzach. To ostatnie to nie sport, ale dobry pomys na ruszenie si z domu. Wi-da wyranie, e nie przepadamy za sportami zespoowymi. Raczej zapomnij o wysaniuswojego Aspiego na osiedlowy mecz. Wikszo z nas woli dyscypliny indywidualne, bezrywalizacji i oceniania. Moemy take pogra co 1:1 (np. w badmintona), ale te raczejnie na punkty.

Wielu ludzi zapisuje si na zajcia sportowe. Mona tego sprbowa, jednak szansepowodzenia s mae. Otoczenie grupy nieznanych ludzi dziaa na nas bardzo stresujco.

Jak zachci do ruszenia si? Najlepiej rusz si razem z nim. Jak nie ma zachtydo wyjcia z domu, to nie wyjdziemy z domu. Dobrze jest mie take jaki sensownypowd. Kiedy z jednym Aspim stwierdzilimy, e za duo czasu spdzamy na kompiei organizowalimy akcje Zejd Z Kompa polegajce na aeniu po okolicy. Powodemmoe by take wybieganie psa, robienie zdj, ogldanie obiektw zainteresowania (ale

20

nie zrzd wtedy, e nudz ci cmentarze, lokomotywy czy diabelskie kamienie). WieluAspich lubi dane, wic moesz swojemu podrzuci jakie dotyczce korzyci zdrowotnych(porzdne dane, tekst z Pani Domu si nie liczy). Najwaniejsze jest jednak wsplneruszanie si sam nie pjdzie.

2.27 Czy masz jakie rady dla nauczycieli, majcych wklasie ucznia z ZA? Jakie postpowanienauczyciela mogoby pomc uczniowi z ZAw zintegrowaniu si z klas?

Nauczyciel-wychowawca czy taki zwyky? Zakadam, e wychowawca, bo on ma wik-sze pole do popisu. Przede wszystkim trzeba tumaczy dziecku o co komu chodzi. Jeelizachowanie dziecka byo niewaciwe, to naley powiedzie, czego oczekujemy. Jeeliwidzimy, co robi nie tak w kontaktach z rwienikami, to naley powiedzie, co powin-no zrobi, co powinno zmieni. Komunikaty typu zmie si czy id do dzieci nic niemwi. Mona te zorganizowa jakie zajcia, w ktrych klasa uczestniczyaby razem,z uwzgldnieniem dziecka z ZA. Czsto jest tak, e dzieci z ZA zostaj same, bo nikt niechce z nimi by w grupie/parze. Musiaabym pomyle, co to mogoby by, bo akuratja zawsze zostawaam sama. Lepiej dobiera dzieci losowo lub wedug jakiego klucza(ale pozytywnego, np. Maciek dobrze rysuje, Ania dobrze opowiada, zrbcie razem hi-storyjk obrazkow, a nie Aniu, chod do Maka, bo on sobie nie poradzi). Oglnie lepiejkierowa dziemi, ni pozwoli im dobiera si samym, bo to dobra okazja do pokazy-wania niechci. Wikszo dzieci z ZA ma jak obsesj, mona zrobi zajcia dotyczcezainteresowa tyle, e nie tylko samego Aspiego, ale take pozostaych dzieci, ebynie podkrela innoci. Co do tego podkrelania innoci, to powinno si tego unika, taksamo jak omawiania problemw dziecka z ZA przy reszcie klasy.

Dzieci z ZA czsto mwi prosto z mostu, co moe powodowa niemie sytuacje. Lepiejzatrzyma je po lekcji i powiedzie, co tu jest nie tak. Robienie sdu w klasie to bardzo zarzecz. Pamitam te, e czsto musiaam kogo przeprasza w szkole, ale nie wiedziaam,za co. Jeeli uwaasz, e dziecko z ZA powinno kogo przeprosi, to powiedz chociadlaczego.

Jeeli jakie zajcia pokrywaj si z obsesj Aspiego, to warto mu wczeniej powie-dzie, e pozostae dzieci maj na ten temat duo mniejsz wiedz i mog wielu rzeczynie rozumie. Mona pozwoli si wczy w prowadzenie lekcji (np. Gosia wie mnstwoo yciu ptakw, dlatego opowie wam, dlaczego dzicioy stukaj w drzewa) oczywiciewczeniej powinno si to uzgodni i ustali granice tego opowiadania, eby nie wyszoza duo i skomplikowanie. Jeeli inne dzieci te maj jakie pasje, to te warto je wyko-rzysta.

Jeeli dziecko z ZA wytyka ci bdy na lekcji, to nie robi tego ze zoliwoci, tylko zeszczeroci. Mona powiedzie, eby swoje uwagi przekazao po lekcji, bo inaczej psujezajcia. Tyle e po lekcji musisz podej do tego spokojnie i powanie, bo inaczej wyjdzie,

21

e si nabijasz/olewasz.Sprawy organizacyjne warto zapisywa na tablicy, bo dziecku z ZA moe by trudno

wyapa je ze ciany sw. Wielu Aspich to wzrokowcy. Jeeli zaley ci, eby na jutroprzynie farby i 10 zotych na co, to po prostu to napisz w widocznym miejscu.

Rytuay grzecznociowe: oglnie wszystkim dzieciom warto wpaja zasady grzecznoci kto, komu i kiedy mwi dzie dobry i o co w tym chodzi. Mona to zrobi na jakiejlekcji wychowawczej. Osoby z ZA czsto maj problemy z rozrnianiem ludzi, wic jelidziecko nie powie ci dzie dobry na ulicy, to nie jest to zapewne aden spisek, tylko cinie zauwayo. Mona do niego zawoa hej, nie poznajesz mnie? i wtedy powinno siprzywita.

Agresja trudna sprawa. Musz pomyle, jak jej skutecznie zapobiega. Zwykledzieci z ZA nie wdaj si celowo w konflikty, tylko s prowokowane, ale to one podpa-daj (brak wyczucia, robienia sodkich minek i takie tam). Jeli s konflikty, to lepiejeby wszyscy zostali ukarani. Cige karanie tylko dziecka z ZA spowoduje sytuacjprzyzwolenia na drczenie go.

2.28 Czy masz jakie rady dla rodzicw, majcychdziecko z ZA? Jakie postpowanie rodzicamogoby uatwi dziecku ZA ycie w szkolei pniej, jako dorosemu?

Na pewno warto uczy dziecka samodzielnoci sprztania, gotowania, robienia za-kupw, prania, pacenia rachunkw, zaatwiania spraw. Wszystko stopniowo, ale kon-sekwentnie. Wyjanij na czym czynno polega i czego dokadnie oczekujesz (instruk-cja umyj gary spowoduje umycie samych garnkw, natomiast sprztnij pokj jest zbytoglna). Jeli chodzi o zaatwianie spraw, to zaczynamy od tych najbardziej bezkontak-towych (typu wysyanie listu) do tych wymagajcych coraz wikszych interakcji (jakiesprawy w urzdach). Jeli chodzi o rzeczy wymagajce odpowiedniego zagadania, nego-cjacji, przebywania z kim, to moliwe, e nigdy si tego nie nauczy. Tu bdzie potrzebnamniejsza lub wiksza pomoc, ale jeli chodzi o domow samoobsug, to nie ma zmiuj.Aspiemu trudniej jest nawiza kontakt, wic jeli bdzie y w cakowitej samotnoci,to przynajmniej poradzi sobie. Wyrczanie we wszystkim to zo. Wskazwka: monatu wykorzysta skonnoci do katalogowania. Niech dzieciak sobie zrobi baz danych obluzkach w szafie i jogurtach w lodwce. Nie miej si, korzystaj.

Obsesje: nie traktuj tego jako czego zego, co naley za wszelk cen zakoczy. Niechdziecko ma jak rado z ycia. Pilnuj tylko, eby przez swoj obsesj nie zaniedbywaonp. szkoy lub innych obowizkw. Z zainteresowa nie naley si te namiewa.

Dzieci z ZA s zwykle ciekawe wiata, wic pozwl im poszerza swoj wiedz. Moecierazem czyta o czym, poznawa rne rzeczy, zwiedza. Zdarzaj si zadania pozornienie do rozwizania, ale jednak moliwe, gdyby pomyle nieco szerzej ni autor prze-widuje i zajrze do jakiego zbioru danych np. rocznika statystycznego. Moj pasj

22

byy i s wszelkiego rodzaju dane i statystyki, wic byabym wniebowzita, gdyby przyokazji pokazano mi takie fajne rzeczy. Jeli trafi si jaka ciekawostka, to opowiedz o niej.Dzieci s mdrzejsze, ni ci si wydaje.

Kiedy samo odkryje co ciekawego i bdzie chciao si tym z tob podzieli, nie ignoruji nie spawiaj go. Nawet jeli bdzie chciao porysowa razem szlaki metaboliczne, a tyakurat nie lubisz chemii.

Jeli nie podoba ci si zachowanie twojego dziecka, to powiedz mu konkretnie co jestnie tak i jak naley to zmieni. Podaj przykady zachowa w konkretnych sytuacjach,powiczcie scenki. Samo idziemy do kogo, zachowuj si, na lito bosk nic nie da.

Stimy: pomaga to uporzdkowa emocje, wic nie naley z tym walczy. Co komu prze-szkadza jakie skakanie, aenie w kko czy machanie rkami? Zakadam, oczywicie,e nikomu si krzywda przy tym nie dzieje. Problem moe by w miejscach publicz-nych, zwaszcza gdy dziecko jest starsze. Wyglda to dziwnie i kojarzy si jednoznaczniez osobami upoledzonymi umysowo. Etykieta upoledzonego moe niele utrudni ycie.Naley o tym powiedzie, bo dziecko moe nie zdawa sobie sprawy.

Integracja na si te moe by nieprzyjemna. Czasem nauczanie indywidualne moeby lepsze, zwaszcza jeli w szkole s due problemy w relacjach z rwienikami.

Doroso to do paskudna sprawa, bo kocz si narzucone i przewidywalne zajciaw szkole i zaczyna szukanie pracy. A tam trzeba robi rne rzeczy, nie tylko zdobywaoceny i grzecznie zachowywa. Dni take nie s z gry przewidziane, moe si wyda-rzy wszystko. Lepiej wybra zawd, w ktrym nie liczy si interakcja z ludmi i jestw miar przewidywalna. Nie musi by to wcale kserowanie i przebijanie piecztek, cosugeruj terapeuci. Nie jestemy upoledzeni i moemy wykonywa prace wymagajcewikszych zdolnoci umysowych. Lepsza bdzie jednak praca laboranta, tumacza, ksi-gowego czy informatyka, ni pielgniarki, nauczyciela, doradcy klienta. Prac oczywicietrzeba jako zdoby, a to nie takie proste dla mao komunikatywnej i nieco oderwanejod rzeczywistoci osoby. Trudnym punktem jest rozmowa kwalifikacyjna, ktr wartowczeniej przewiczy w domu i nauczy si waciwych odpowiedzi i zachowa. Pro-blemem moe by te dogadywanie si z kolegami z pracy. Dobrze, jeli w domu ma sirodzicw, ktrych mona zapyta o waciwy wybr i sposb postpowania w trudnychsytuacjach.

2.29 Czy osoby z ASD s z natury dobre i szlachetne?

Byoby to pikne, co? Nawet jeli wszyscy rodzimy si dobrzy, to i tak rozwijamy rnecharaktery. Aspi to ludzie jak wszyscy inni i maj rne osobowoci i cechy charakteru.S wrd nas fajni ludzie, ale s te wredni i nieprzyjemni. No wanie ywi ludzie,nie sodkie guptaski i niewinne lilije. Nie wszystkie negatywne cechy Aspich wynikajz zaburze. My te moemy by leniwi, chamscy i zoliwi. Zwaszcza, jeli kto zostawychowany w przewiadczeniu, e jest biedny, chory i wszystko mu wolno.

Poznaam kiedy chopaka z ZA, z ktrym mimo szczerych chci i wyznaczenia kon-kretnych zada nie dao si wsppracowa. Nie wynikao to wcale z odrzucenia przezgrup, tylko z olewania i lenistwa. Chopak by przyzwyczajony do tego, e nic nie musi,

23

bo kto si zlituje, zrobi to za niego, a on nie poniesie z tego powodu adnych konse-kwencji.

2.30 Czy osoba z ASD moe mie prawo jazdy?

Oglnie moe. Przeciwwskazaniami mog by zaburzenia koncentracji, le skoordyno-wane ruchy, zbyt wolne reakcje. Ale wrd NT take zdarzaj si ci, ktrzy nie powinnizosta kierowcami co jaki czas syszymy o kim, kto obla kilkanacie egzaminw lubzda, ale jedzi tragicznie. Najwaniejsze jest zdawa sobie spraw z wasnych moliwocii wedug tego oceni, czy powinnimy rozpoczyna kurs.

2.31 Czy osoby z ASD zawieraj zwizki?

Tak, jeli s tym zainteresowane i trafi na waciw osob. Jeli jeste rodzicemnastolatka z ZA i martwisz si, e jeszcze nie znalaz sobie sympatii, po prostu poczekaj.Wikszo Aspich znajduje sobie kogo w wieku 20+, natomiast w wieku nastoletnimwoli zaj si swoim hobby. Znalezienie moe nie by takie proste, jeli ma si problemyz nawizywaniem kontaktw. Pomocne mog okaza si jakie dodatkowe zajcia, miejscazwizane z zainteresowaniami. No i oczywicie internet wymarzone miejsce kontaktwdla ludzi, ktrzy maj problemy z mwieniem i gestami.

Aspi mog wstpowa w zwizki maeskie, jeeli tylko potrafi y samodzielnie.

2.32 Podobno osoby z ASD s aseksualne. Czy toprawda?

Nie, cho pewnie niektrzy rodzice by tego chcieli. Jaki procent si znajdzie, ale jeston niewielki.

2.33 Czy prowadzenie bloga o naszym dziecku z ASD todobry pomys?

Wymiana dowiadcze jest zawsze w cenie. Dowiadcze, nie lamentw i brania czy-telnikw na lito. Wiem, e wikszo liczy na dobre wpaty na podane konto, ale gdyczytam niektre blogi, to robi mi si niedobrze. Zanim zaczniecie baga czytelnikw,eby pokochali wasze biedne dziecitko, pokochajcie je najpierw sami. To dziecko, niepopsuta zabawka. A jeli macie problemy, to idcie na terapi. Nie z dzieckiem, ze sob.

Jeeli potraficie prowadzi normalnego bloga, to piszcie je jako rodzice. Nie jestemJasiu i mam autyzm, jest mi le, bo nie jestecie swoim dzieckiem i nie wiecie, co ononaprawd myli. Kiedy dziecko jest w bardziej rozumnym wieku, mwcie mu o blogu i po-

24

kazujcie nowe notki. Pytajcie te, czy chce, eby zostay opublikowane. Jeeli w pewnymmomencie zdecyduje, e nie chce mie o sobie bloga, uszanujcie t decyzj i skasujcie go.

2.34 Dlaczego osoby z ASD s takie wybredne?

Zacznijmy od tego, e kady ma jakie nielubiane potrawy. Jeli twoje gusta ywie-niowe nie pokrywaj si z gustami osoby z ASD, ale nie wynika z tego adne zagroenie,po prostu pogd si z tym. Dobr skadnikw te nie musi ci odpowiada. Jeli lubiogrki kiszone z demem, to nikomu to w sumie nie szkodzi. Niech sobie tak je, skorolubi. Po prostu odczuwa smak i zapach inaczej ni ty.

Jestem osob nadwraliw wchowo i smakowo. Z moich obserwacji wynika, e potrawyczsto zawieraj za duo skadnikw za wiele, by je zaakceptowa i do tego s zamocno przyprawione. Z kolei pomieszczenia s za mao wietrzone. Wol sama zoysobie posiek z pojedynczych elementw do wyboru, tak jak lubi. Gdybycie czuli swojywno o wiele wyraniej, te bylibycie duo bardziej ostroni. Nie dodaj te donich przypraw lub dodaj mae iloci wybranych przez siebie. Z tego powodu unikamrestauracji narzucone z gry zestawy, nadmiar przypraw i niesamowity smrd dookoa.

NT maj dziwn tendencj do jedzenia w maych pomieszczeniach. Dla osoby nad-wraliwej podr pocigiem z ludmi jedzcymi kanapki to tortura (tu polecam fragmentDnia wira o pocigu i zakonnicach).

Tu taka uwaga: jeli osoba z ASD powie ci, e twoja ywno mierdzi, oznacza to, etwoja ywno mierdzi. Nie ma tam ukrytego podtekstu, e ty te mierdzisz a w ogle,to ci nienawidzi. Mwimy to, co mamy na myli, bez dodatkw.

2.35 Czy naley ulega fobiom jedzeniowym? Czy wartozachca do nowych smakw? Co z reszt rodziny?

Ja jadam od podstawwki do lata tego roku codziennie patki na niadanie i niebyo zmiuj. Ale reszta rodziny jada to, co chciaa i nie obchodzio mnie to, o ile niemierdziao za bardzo.

Jeli chodzi o jedzenie, to wiadomo, e z wiekiem u wszystkich zmieniaj si upodo-bania smakowe. Jeli co jest po prostu nielubiane, to mona prbowa po jakim czasie.Mona te zmienia stopniowo, np. coraz mniej cukru w herbacie.

Przyczyn odrzucenia jakiego produktu moe by te jego forma lub zestawieniez czym. Kocham warzywa i owoce (oprcz selera naciowego), ale nie gotowane i niez dodatkami. Nie zjem truskawek ze mietan lub cukrem, nie zjem saatki z majonezem,nie zjem te gotowanej marchwi. Ale surowe, pokrojone warzywa s w porzdku. Noi nie trzymajmy si sztywno przyzwyczaje. Nieraz kroj sobie razem buraki, rzodkiewkii nektarynki albo jem jabko z czosnkiem. I komu to przeszkadza? Przecie to ja to jem.Zielenin zjadam osobno i nie wiem, co komu przeszkadza, e nie lubi mie posypanegoni jedzenia. Wy, NT, te jestecie sztywni.

25

Jeli jaki produkt wywouje wrcz odruch wymiotny, to lepiej go odpuci. Od wcze-snego dziecistwa nienawidz misa we wszelkiej postaci. Nie mog znie tego smrodu.Jest to dla mnie rwnie obrzydliwe, co wyjadanie kotu z kuwety. Jeeli jedynym sposo-bem na wmuszenie potrawy jest przemoc, to dajcie sobie spokj. Przemycanie skadni-kw w potrawach uwaam za wstrtne, do tego szybko wychodzi to na jaw. Jeeli macieochot na jeszcze wiksze fobie i utrat zaufania, to prosz bardzo. Jednak wikszoskadnikw da si spokojnie zastpi czym innym.

2.36 Jakie mog by rodzaje nadwraliwoci?

Na filmach widzimy zazwyczaj zasanianie rkami uszu i to si zwykle kojarzy z nad-wraliwoci w ASD. Tymczasem ona moe przybiera rn posta, bo mamy takeinne zmysy oprcz suchu. Nie musi by to zreszt nawet nadwraliwo, bo czasembywa tak, e odczuwamy jakie bodce sabiej ni przecitny czowiek.

Odmienne odczuwanie bodcw moe dotyczy:

wzroku zbyt mocne wiato, za ostre kolory takie, ktre dla NT s zwyczajne,moe by to te inne odbieranie ksztatw, odlegoci,

suchu popularne zakrywanie uszu, moe dotyczy tylko wybranych dwikw,mog by to problemy z ich interpretacj, wyapaniem sw z rozmowy,

wchu czujemy zapachy tak mocno, e nie moemy znie tego smrodu i musimypozby si rda i wywietrzy pomieszczenie,

smaku odrzucamy potrawy ze wzgldu na zbyt silny lub mdy smak, dotyku unikamy go lub uwielbiamy ciskanie, nie moemy znie niektrych

ubra,

odczuwania temperatury wszyscy wok w swetrach, my w krtkim rkawku lub odwrotnie,

rwnowagi poruszamy si niepewnie, trzymamy si obiektw wok, nie umiemywyczu przestrzeni, wywracamy o wasne nogi.

2.37 O co chodzi z tym wprowadzaniem zmysww bd?

Wanie o to, co napisaam powyej. Jeli odbieramy wiat w inny sposb i do tegonie potrafimy nawizywa kontaktw (to w sumie taki zmys spoeczny), to nie jest namwcale tak atwo odnale si w tym wiecie.

Wyobra sobie, e znajdujesz si w saunie. Masz na sobie gruby sweter z gryzcejweny. Z sufitu wiec stadionowe reflektory. Podoga jest z przezroczystego szka i niewiesz, czy to jeszcze podoga, czy zaraz spadniesz. Ludzie wok s zlani perfumamii zajadaj si czosnkiem. Wszyscy wygldaj tak samo. Mwi co jeden przez drugiegoi ciko ich zrozumie.

26

Tak to wanie wyglda. Ale nie jestem pewna, czy to faktycznie bd. Gdybym cayczas bya czowiekiem, ale widziaa w ciemnoci jak kot, widziaa ultrafiolet jak owadyi wyczuwaa czyje lady jak pies, czy byby to bd, czy moe nadzwyczajne zdolnoci?Na pewno jest to niestandardowe odczuwanie bodcw, ktre utrudnia ycie w spo-eczestwie. Kiedy jestem sama i dostosuj wiato, temperatur, wywietrz zapachyz pomieszczenia, potem wcz sobie film z napisami, to jest nawet w porzdku. Gwnyproblem to otoczenie o innych wymaganiach. C, w kocu jestemy kosmitami.

2.38 Czy to prawda, e osoby z ASD nie lubi, gdy siich dotyka?

To prawda, ale nie do koca. Niektrzy nie lubi dotyku w ogle. Inni lubi dotyk, aletylko w okrelony sposb przez okrelone osoby. Nie jest to zwizane wycznie z odmien-n wraliwoci dotykow, ale take z poczuciem osobistej strefy. Nie boli wtedy samodotykanie, ale przekroczenie granic. Miaam kiedy do czynienia z dziewczyn, ktra zemn rozmawiaa i przy tym co jaki czas klepaa w rami, w plecy, obejmowaa. Byo tobardzo niekomfortowe. Powiedziaam jej, eby przestaa mnie obmacywa i obrazia si.

NT pewnie tego nie zauwaaj, ale dotyk to nie sam dotyk. Ludzie czsto mierdz,ich rce s lepkie, ich ubrania nieprzyjemne. Nie chcemy, eby nas dotykali, bo budzi tow nas obrzydzenie.

2.39 Obraziem si na koleg z ZA, ale on w ogle tegonie zauway. Dlaczego?

Jeli chcesz pokaza koledze, e co ci si nie podoba, po prostu mu o tym powiedz.On si nie domyli z twojego zachowania. A jeli nawet zauway, e jeste jaki inny,to i tak nie skojarzy o co ci chodzi. Nie ma sensu bawi si w zgadywanki, bo to tylkopogorszy sytuacj. Porozmawiaj z nim jasno i rzeczowo, zastanwcie si nad konkretnymrozwizaniem problemu. Jeli jeste zbyt zdenerwowany, poczekaj a emocje opadn.

2.40 Dlaczego pobyt w szkole jest dla mojego dzieckatak mczcy? Po powrocie nie chce ju nic robi.

Dla uczniw z ASD szkoa to nieza harwa i po przyjciu do domu s porzdnie zm-czeni. W szkole jest mnstwo bodcw, ktre trzeba znosi. Przede wszystkim kontaktz innymi ludmi, ktry najbardziej rozadowuje nam wewntrzn bateri. Do tego do-chodzi haas, ostre wiato, zapachy, niekomfortowa temperatura, niekomfortowa poradnia, pilnowanie by nie zrobi czego gupiego. . . To wszystko jest tak nienaturalne! Nicdziwnego, e po caym dniu tortur, dziecko chce mie po prostu wity spokj.

27

2.41 Czy osoby z ASD mwi otoczeniu o swojejdiagnozie?

Zwykle nie. Robi tak dlatego, e chc by traktowane normalnie. Nie chodzi tu tylkoo nietolerancj, ale take o przegicie w drug stron traktowanie jak maego dziecka,zmniejszone wymagania, niepotrzebna pomoc. Dobrze jest, kiedy otoczenie wie jak dzia-amy, jak si z nami obchodzi, ale jednoczenie traktuje jak normalnych ludzi. Dlategojeli kto powie ci o swojej diagnozie, traktuj go tak samo jak przedtem i doce zaufanie.

2.42 Mj kolega wyglda, jakby mia ZA. Mog go o tozapyta?

Moesz, jeli ma ZA, to raczej si nie obrazi. Gorzej bdzie, jeli le trafisz, bo NTlubi si obraa. Moliwe te, e trafisz na osob z ZA, ktra nigdy o tym nie syszaa,ale zawsze czua si dziwna i w ten sposb zainteresuje si tematem.

Jeli okae si, e kolega faktycznie ma diagnoz ZA, to nie traktuj go nagle jak jakiedziwo natury. Dowiedz si wicej na temat ZA. Pomoe ci to lepiej go zrozumie.

2.43 Czy osoby z ASD rozumiej poezj? Czy mogsame pisa wiersze?

Cho wraz z wiekiem uczymy si popularnych zwrotw i rozumiemy coraz wicej, ro-zumienie poezji to wysza szkoa jazdy. O ile wiersze opowiadajce o czym konkretnymmog by przez nas lubiane, to te opowiadajce o uczuciach, pene ukrytych znaczei wymylonych przez autora przenoni, bd zwykym emobekotem nie do strawienia.Std wiksze zainteresowanie budzi w nas poezja satyryczna ni romantyczna.

Osoba z ASD moe pisa wiersze, ale skupi si raczej na ich technicznej stronie rymach, sylabach, doborze sw. Tre wiersza bdzie pozbawiona emocji i jednoznaczna.Jeli zadamy sobie wwczas pytanie co poeta mia na myli, to odpowied jest prosta to, co napisa.

2.44 Co mona da na prezent osobie z ASD?

Jak wikszoci to, co lubi, co zwizanego z jej zainteresowaniami. Powinna sitake ucieszy z przedmiotw praktycznych. Moesz usysze, e chciaaby dosta np.przeduacz, bo ma problem z kablami. Jeli wydaje ci si, e przeduacz to kiepskipomys na prezent, to le ci si wydaje. To duo lepszy pomys, ni pierdoy typu kubkii ramki na zdjcia. Osoby z ZA zwykle nie s sentymentalne i nie bd zadowolone z tegotypu prezentu.

Jeli chcesz kupi kosmetyki, to uwaaj podwjnie. Kosmetyki to oglnie liski temat,bo kady ma swoje upodobania. Wikszo produktw jest perfumowana, co moe by

28

nieprzyjemne dla osoby z nadwraliwym wchem. Z kolei krem moe by nie do znie-sienia na skrze z powodu swojej lepkiej konsystencji. Jeli uwaasz, e kto zdecydo-wanie potrzebuje elu pod prysznic i dezodorantu, wybierz najbardziej delikatne wersje.A najlepiej dobrze dopyta nic nie powinno sta si strasznego, bo osoby z ASD nieprzejmuj si tak niespodziankami jak NT. Mog nawet uzna, e jeste bardzo miyi konkretny, skoro chcesz trafi w ich upodobania.

2.45 Czy osoby z ASD pacz na filmach?

Raczej nie. Pakanie z powodu losw fikcyjnych postaci jest dla nas kompletnym ab-surdem.

2.46 Wydarzya si straszna tragedia, zgino mnstwoludzi. Mj kolega z ZA w ogle si tym nieprzejmuje. Jak mona by takim nieczuym?

Nie widzimy po prostu potrzeby okazywania emocji. Przecie to i tak w niczym niepomoe. Nie ma to te wikszego wpywu na nasze ycie. Rozumiemy, e staa si wielkatragedia i jest to co strasznego. Jednak nasze zainteresowanie bardziej wzbudzi tech-niczna strona wydarzenia jak to si stao, jak wyglda przebieg katastrofy. Zbiorowelamenty i organizowanie zgromadze na ulicach jest dla nas nudn strat czasu.

2.47 A co z rodzinnymi tragediami, takimi jak mierbliskiej osoby?

Wtedy czciej zdarza nam si paka. Zwaszcza kiedy konsekwencj tego wydarzeniajest istotna zmiana w codziennym yciu. Ale jeli nie paczemy, to wcale nie dlatego, enas to nie obchodzi. Ludzie czsto umieraj z powodu cikiej choroby i wtedy po prostuwiemy, e ten kto ju nie cierpi. Na pogrzebie moliwe jest wiksze zainteresowanietechniczn stron (trumna, zakopywanie, rne procedury), ni emocjonaln.

Moemy te odczuwa aob, ale nie okazywa jej tak intensywnie jak NT. Po prostunasza ekspresja emocji jest mniejsza.

2.48 Czy to znaczy, e osoby z ASD nie maj uczu?

Maj uczucia, ale maj te trudnoci z ich interpretowaniem i okazywaniem. Wiemy, eczujemy co pozytywnego lub negatywnego, ale nazwanie tego i opisanie jest cikie. Niewiemy te, jak i kiedy naley okazywa uczucia. A najgorsze jest, kiedy kto z naszegootoczenia zaczyna paka. Nie wiadomo wtedy, co tu zrobi. Czsto ludzie chc si wyali

29

i s li, kiedy prbujemy znale rozwizanie ich problemy. Wtedy warto powiedziesuchaj, chc si po prostu wyali. Nie ma sensu si obraa.

2.49 Dlaczego on nigdy nie mwi, e mnie kocha?

Bo moe nie kocha. A jeli kocha, to nie widzi potrzeby gadania o tym w kko. Albonawet nie da rady tego wypowiedzie, bo ma blokad. To nie telenowela. Nie okazujemymioci i szacunku przez wzniose wyznania, ale przez czyny. Pomyl o czynach, wtedydowiesz si, czy ci kocha.

2.50 Czy osoby z ASD to egoici?

Niekoniecznie egoici, tylko ludzie z problemami z empati. Siebie w miar rozumiemy,w kocu mamy dostp do wasnych myli. Nie mamy jednak do cudzych. Jeeli oczekujeszod nas czego, powiedz nam o tym.

Dziecko z ASD mona wychowa jednak na prawdziwego egoist, jeli nie s uczonewaciwych zachowa w konkretnych sytuacjach i s przyzwyczajane, e wszystko im sinaley.

2.51 Czy osoby z ASD uwaaj si za lepsze od innych?Znam jedn i strasznie si wywysza. Nie rozmawiaz nami i spdza czas sama, ignoruje reszt grupy,do tego strasznie si wymdrza.

To bdna interpretacja. Mamy problemy z rozpoznawaniem twarzy i nawizywaniemkontaktw. Nie wiemy, z kim rozmawia, do kogo podej, jak zagada. Mamy tez trud-noci ze skoncentrowaniem si na rozmowie. Wielu z nas ma rwnie nieprzyjemne do-wiadczenia z wczeniejszych interakcji z ludmi. To wszystko sprawia, e czujemy sizagubieni, zdezorientowani i spdzamy czas w samotnoci.

yjemy w swoim wasnym wiecie i pochonici nim moemy was zwyczajnie nie za-uwaa. Do tego dochodz czynniki wymienione wczeniej i mamy co, co uwaacie zaignorowanie.

Wikszo z nas ma jak dziedzin, ktra jest nasz wielk pasj. Nie dzielimy siswoj wiedz po to, eby wytyka bdy, ale po to, eby poprawi bdne informacje,ktre wanie usyszelimy. Nie jest to aden spisek, wymdrzanie ani podwaanie au-torytetu, tylko naprawianie bdnych danych. Nie naley bra tego do siebie. Jeli ktoczuje si z tym le, powinien o tym powiedzie wprost, np. nie lubi, kiedy poprawiaszmnie przy ludziach, bo czuj si jak gupek. Powinno pomc.

Moliwe, e osoba, o ktrej mylisz, e si wywysza, tak naprawd chciaaby mieznajomych z waszego grona. Jednak bdna interpretacja jej zachowa powoduje wasz

30

niech i wrogie nastawienie, co powoduje, e zaczyna ona si jeszcze bardziej izolo-wa. . . i tak si nakrca bdne koo.

2.52 Osobom z ASD brakuje skromnoci. Czyli jednaksi wywyszaj?

Nie tyle skromnoci, co faszywej skromnoci. Jeeli robimy co lepiej od innych, tomwimy, e tak jest. Nie wstydzimy si tego i nie ukrywamy. Po co kama? eby komubyo mio? Marny powd.

2.53 Jak to jest cierpie na ASD?

Tak samo jak cierpie na niebieskie oczy. Na to si nie cierpi, po prostu si to ma.Mona cierpie najwyej z sytuacji wynikajcych z tego stanu np. brak przyjaci,problemy z komunikacj.

2.54 Jak to jest by Aspim, ktry w jednej rce trzymawistek z orzeczeniem o niepenosprawnociintelektualnej, a w drugiej profesorsk sugesti, eto, co czuje, to nie s prawdziwe uczucia, a bymoe w ogle adne uczucia. Trudnoo boleniejsz dyskredytacj i wykluczenie. Jak niestraci wtedy resztek pewnoci siebie?

Kiedy ludzie na komisji nazwali mnie niepenosprawn intelektualnie pomimo tego,e mj iloraz inteligencji jest znacznie powyej przecitnej, miaam ochot im przywali.No c, jak to mwi: nie wymagaj od ludzi mylenia. Wic im nie przywaliam.

Tak, jest to niesamowicie wkurzajce, bo nie jestemy upoledzeni umysowo i mamyuczucia. To, e nie jestemy kontaktowi i nie zachowujemy si jak bohaterowie melodra-matw, nie znaczy, e jestemy nienormalni.

W takiej sytuacji mona trzyma si z dala od wszelkiej maci specjalistw. Mona teposzuka kogo bardziej rozgarnitego, jeli jednak chcemy chodzi na terapi. Monate napisa ksik o swoim ASD, tak jak ja to robi.

2.55 Czy osoby z ASD chodz na imprezy?

Niezbyt czsto. Jeli interesuj si np. muzyk lub sportem i s w stanie znie obecnow tumie, to mog chodzi na koncerty lub mecze.

31

Jeli chodzi o imprezy towarzyskie, to nie widzimy w nich wikszego sensu. Jeli wnich uczestniczymy, to z powodu chci posiadania przyjaci z rnym skutkiem.

2.56 Producent zmieni opakowanie do jogurtu i dzieckonie chce go je. Jak je przekona?

Jeli dziecko jest bardziej rozumne, mona wykorzysta zamiowanie do danych i spoj-rze na skad jogurtu na opakowaniu. W ten sposb zrozumie, e sam jogurt si niezmieni i bdzie to podparte konkretnymi danymi. Dane s fajne.

Jeli jest mniej rozumne, to mona skombinowa stare opakowanie i nalewa do niegojogurt. Moe przejdzie.

2.57 Dlaczego osoby z ASD maj tzw. stimy(wymachiwanie rkami, podskakiwanie, bujanie si,chodzenie w kko po pokoju itd.)?

Czasem czujemy w rodku co, co nas roznosi. Moe by to spowodowane rnymirzeczami emocje, wydarzenie, jaki niewielki bodziec (np. konkretne sowo, fragmentutworu). I wtedy ciao samo wprawia si w ruch, co rozadowuje napicie.

Nie ma sensu z tym walczy ani odwraca uwagi. To nas uspokaja i jest przyjemne.Jeli twoje dziecko nadmiernie zwraca uwag swoimi ruchami w miejscu publicznym,wytumacz mu jak to jest odbierane przez ludzi. Mona znale jakie ustronne miejsce,eby rozadowao emocje. Natomiast w domu nie ma potrzeby z tym walczy.

2.58 Dlaczego osoby z ASD si czasem zawieszaji patrz tak w jeden punkt?

Poniewa intensywnie o czym myl. Moe by to jaka konkretna sprawa, moe byto jaki dostrzeony przed chwil obiekt. Czasem zauwaam jaki wzr, jak faktur,jak zaleno lub po prostu co ciekawego (nie musi by to oglnie ciekawe, moe byzwyczajne) i niesamowicie mnie to wciga. Wpatruj si w to tak intensywnie, wczuwamsi w ten kolor czy ksztat, e trac kontakt ze wiatem.

Machanie rk przed oczami z okrzykiem HALO, TU ZIEMIA! to bardzo zy pomys.Najlepiej poczeka. Jeli sprawa jest pilna, to moesz co powiedzie, lekko dotkn. Alebez wrzaskw i szturchania.

32

2.59 Czy osoby z ASD maj zaburzenia snu?

Czsto maj. Tak jak inaczej odczuwamy bodce, jak mamy inne preferencje ywie-niowe, tak samo mamy inne potrzeby dotyczce snu. Zwykle same w sobie nie stanowione problemu. Problem jest z dopasowaniem naturalnego rytmu ycia z tym narzuconymprzez spoeczestwo. Jeli nie ma problemu z jakoci snu, to nie ma potrzeby walczyz nietypowoci, lepiej opracowa skuteczn strategi, ktra pozwoli dobrze funkcjono-wa. Przy problemach typu bezsenno potrzebna jest pomoc tak samo jak u NT.

2.60 Czy osoby z ASD maj sny?

Maj i s one rnorodne, tak samo jak u NT. Moje sny s szczegowo obrazowe,natomiast nie ma w nich dwikw, mowy, jzyka, smaku, zapachu. Ludzie nie majtwarzy. Po prostu wiem, kto to jest. Tak samo jest z porozumiewaniem si wiem, cokto przekazuje, chocia tego nie sysz.

Zapytaam par osb z diagnoz, czy te tak maj i okazao si, e nie. Czyli jest tomoja indywidualna cecha.

2.61 Czy ASD mona leczy farmakologicznie?

Nie, bo to nie choroba i nie da si tego wyleczy. Mona natomiast leczy pochodneASD, takie jak depresja czy fobia spoeczna.

2.62 Czy najlepszy zawd dla Aspich to informatyk?

Jest to czsto wybierany zawd, ale niekoniecznie najlepszy. Nie kady ma talentdo informatyki. Jeli kto nie czuje tego tematu, nie naley go zmusza, ale znaleco, w czym dobrze si czuje. Lepsze s zawody niewymagajce wikszych interakcjiz ludmi. Mona podpi zainteresowania pod zawd w sposb niekontaktowy. Np. jelikto uwielbia pisa i marzy o dziennikarstwie, lepiej dla niego jest pisa artykuy w biurzelub w domu, ni zosta reporterem w terenie.

2.63 Czy osoby z ASD interesuj si polityk?

A dlaczego nie? Tak samo jak NT jedni si interesuj, inni nie. Osoby z ASD bdjednak bardziej zainteresowane systemami politycznymi, histori, programami partii, ko-mentowaniem sytuacji w kraju i na wiecie. Trudne natomiast bd dla nich zagadnieniazwizane z relacjami, ukadami, dyplomacj.

33

2.64 Dlaczego dzieci z ASD uywaj trudnego,grnolotnego sownictwa?

Bo mog. Kiedy zainteresuj si jakim tematem, zgbiaj go bardzo intensywniei przy okazji poznaj rne fachowe sowa. Skoro ju je poznaj, to dlaczego ich nieuywa? Jeli s uywane poprawnie, to c. . . otoczenie ma problem. Mona jedynieuwiadomi, e nie kady rwnie zna te sowa. A jeli nie s uywane poprawnie, tonaley wyjani prawidowe znaczenie.

Dzieci mog uywa trudnych sw przez przypadek. Uczymy si jzyka bardziej tech-nicznie ni na wyczucie. Z tego powodu uyte sowo moe brzmie dziwacznie i nie-naturalnie. Wtedy naley wytumaczy dziecku prawidowe uycie tego sowa.

2.65 Czy naley tworzy w domu stae harmonogramydla dziecka z ZA i si im podporzdkowa?

Harmonogramy s fajne, bo wszystko na nich wida. Jestemy przecie wzrokowcami.A jeszcze fajniejsze s elektroniczne, bo mona ustawi przypominacz. Ja mam takiproblem, e pamitam mnstwo dat, ale niekoniecznie, e ta data jest dzisiaj. No i terminprzepada jeszcze p biedy, jak chodzi tylko o czyje urodziny.

Harmonogram daje poczucie kontroli rzeczywistoci. Naley go przestrzega, bo w prze-ciwnym razie jest to zwyke marnotrawstwo. Tak jak kupienie butw, eby leay w sza-fie. No bez sensu. Polecam due kalendarze z duym obszarem do zapisywania samaz takich korzystam. S te takie adne plansze na cian do zapisywania i zmazywaniaharmonogramu. No i samoprzylepne karteczki, eby nie zapomnie o istotnych sprawach.

Jeli kada obsuwa wywouje atak paniki, to sugeruj rozwizanie z HACCP. Podkadym punktem zapisujemy moliwe zagroenia (np. dla dojazdu do szkoy bdzie tokorek, trafianie na same czerwone wiata, awaria pojazdu, uszkodzenie trakcji itp.)i postpowanie w razie wystpienia. Moe pomoe.

Jeli za chodzi o osoby, dla ktrych tworzymy harmonogram, to nie musi by dlacaej rodziny. Jednak daje to wiksze poczucie bezpieczestwa, zwaszcza modszemudziecku, wic warto si zastanowi. Starszemu czsto wystarczy wiedzie oglnie, kiedykto jest w domu, kiedy nie ma i co planujemy robi (np. w sobot po poudniu kosimytrawnik) oczywicie zapisujemy te informacje.

2.66 Czy osoby z ASD zawsze przestrzegaj ustalonych,narzuconych z gry regu?

Zwykle tak jest. Bardziej uwane zauwaaj czasem brak logiki w tych zasadach i usta-laj wasne wersje, ktre s zgodne z ich porzdkiem wiata. Pamitajcie, e jestemyinteligentni.

34

2.67 Syszaem, e osoby z ZA nie przeklinaj, bo towbrew zasadom. Czy to prawda?

Gwno prawda. Cho faktycznie zwykle nie uywamy bluzgw jako przecinka.

2.68 Czy z osobami z ASD da si przyjani?

Da, jeli jest si wyrozumiaym. Dobrze jest dowiedzie si, w jaki sposb taka osobadziaa. Wtedy wiadomo, e nie warto strzela fochw i naley wyraa si konkretnie,bez wikszych skrtw mylowych. Nie warto przyjani si z osob z ASD z litoci.Lepiej, kiedy cz nas wsplne zainteresowania i podobna osobowo.

Nie oczekuj, e twj kolega z ASD bdzie dzwoni do ciebie pogada o pierdoachi wyciga ci na imprezy. To zdecydowanie nie w naszym stylu. Moe ci si rwniewydawa, e ci unika lub wrcz nie lubi. Nie musi tak by. My po prostu nie wiemy,jak si utrzymuje znajomo. Nie umiemy si kontaktowa, jeli nie mamy jakiej kon-kretnej sprawy. Tobie moe by smutno, bo kolega chyba zapomnia o twoim istnieniu,natomiast on jest zadowolony, bo radzi sobie sam i nie musi zawraca ci gowy swoimiproblemami. Nie oczekuj wic, e zadzwoni lub przyjdzie ot tak. A jeli ju to nawetzrobi, to moe trafi na nieodpowiedni moment. Inicjowanie rnych wydarze musi wicprzypa tobie.

We jeszcze pod uwag inn spraw wolimy komunikacj tekstow. Moe po prostulepiej rozmawia poza spotkaniami przy pomocy komunikatorw i SMS-w? Niech dorozmw gosowych moe by tak silna, e atwiej zrezygnowa z kontaktu w ogle, niprzeama si i rozmawia. Ty te moesz si przeama by moe znajomy Aspizastanawia si, czemu niby go lubisz, ale nic nie napiszesz, chocia jest dostpny caydzie na gadu?

2.69 Czy osoby z ASD lubi przyjmowa goci?

Raczej wol by gomi. Obca osoba w domu narusza nasza twierdz, wprowadza swjzapach, dotyka naszych rzeczy. Jest to do stresujce. Jeli kogo akceptujemy, to samiz wasnej woli moemy go zaprosi do domu i naley to doceni.

Przebywanie z gomi jest dla osoby z ASD mczce, nawet jeli si lubi. Tygodniowewakacje z gociem odczuwamy jak prac, nie jak wypoczynek, nawet jeli nam si podo-bao. Po takim przeyciu lubimy odpocz. Taki odpoczynek po wakacjach, jakkolwiekzabawnie to brzmi.

35

2.70 Czy osoby z ASD mog nauczy si rozpoznawaemocje?

Z wiekiem mog. Jedni naucz si lepiej, inni gorzej. Nie naley bra pod uwag jedynieobrazkw, bo kto moe sabo sobie radzi z obrazkami, ale za to wietnie w prawdziwychsytuacjach, ktre s przecie waniejsze. Obrazki to izolowany wyraz twarzy, natomiastw prawdziwych sytuacjach dochodz do tego jeszcze sowa, zachowanie, wczeniejszewydarzenia. Moemy nie rozpozna emocji, ale dobrze wyczu kontekst. Im wikszemamy dowiadczenie, tym lepiej nam to idzie.

2.71 Czy osoby z ASD zauwaaj swoj odmienno?

Zwykle tak, w kocu nie yjemy w prni. Na pocztku wszystko jest dla nas normalne,ale z wiekiem zauwaamy, e ludzie wok zachowuj si inaczej ni my. Potem widzimy,e to oni stanowi wikszo i to my jestemy odmienni. Potwierdza to te sposb, w jakisi do nas odnosz inaczej ni do siebie nawzajem.

2.72 Czy osoby z ASD maj dobr orientacj w terenie?

Zwykle nie. S osoby z bardzo dobr wyobrani przestrzenn i orientacj w terenie,ale nale one do mniejszoci. Jeli ju si jednak pojawi, s jak ywy GPS.

Nie naley traktowa tego jak objaw diagnostyczny jeli masz sab orientacjw terenie, nie znaczy to, e masz ASD.

2.73 Czy osoby z ASD interesuj si mod?

Rzadko. Chyba, e kto ma akurat obsesj na tym punkcie. Wtedy bdzie ogldaubrania i pokazy mody. Zdecydowana wikszo jednak kompletnie nie interesuje sistylem, bardziej tym, eby ubranie nie denerwowao chodzi o rodzaj materiau, wy-god noszenia, akceptowany stopie czystoci (czsto z przegiciem w ktr stron albo superczyciutkie, albo brudne). Styl ich nie obchodzi lub nie potrafi go opanowa,bo ubranie jest strasznie skomplikowane, trzeba te wszystkie elementy jako ogarn i dotego jeszcze NOSI. Narzekanie rodzin pt. jak ty wygldasz to standard.

2.74 Czy osoby z ASD powinny uczestniczy w terapii?

Jeli tego potrzebuj, to tak. Jeli nie potrzebuj i dobrze sobie radz, to nie naleyich zmusza. Nie trzeba chodzi na terapi, tylko dlatego e si jest. Czasem zdarza si,e chciayby uczestniczy, ale forma prowadzenia zaj si im nie podoba.

Gwnymi przyczynami tego s:

36

niewaciwe traktowanie osoby z ASD s czsto bardzo inteligentne i nie powin-ny by traktowane jak upoledzone umysowo (a nieraz przecie IQ takiej osobyprzewysza IQ terapeuty),

nadmiernie emocjonalne podejcie tu akurat jestemy nieco upoledzeni, dziaa-my jak ludzie-maszyny i trzeba o tym pamita,

traktowanie wszystkiego jako zaburzenia (typowe w psychiatrii) nie jestemyzbiorem objaww, tylko ludmi,

zwalczanie wszystkiego, co charakterystycznego dla ASD tu mi si przypominaznalezione kiedy zdanie kot to kot, nie zepsuty pies,

zajcia dla dorosych prowadzone jak dla dzieci no niestety, ale to s inne grupy, omawianie wszystkiego z rodzicami z pominiciem samego uczestnika terapii, nawet

jeli to nastolatek lub osoba dorosa,

zwalczanie zainteresowa syszaam o obozie terapeutycznym, gdzie w ramachterapii zabierano dziecku ksiki na uwielbiany przez nie temat litoci!

2.75 Czy osoby z ASD chciayby zosta cudowniewyleczone, gdyby bya taka moliwo?

To pytanie czsto pada w rnych miejscach. I zdecydowana wikszo osb odpowia-da, e NIE. Nie chcielibymy zmienia si w kogo innego, tylko dlatego, e kto uznanas za zaburzonych.

37

3 Dodatek

3.1 Czy ta ksieczka jest wiarygodna?

Pewnie, e jest. Jestem osob z ZA, wic dowiadczam na wasnej skrze, jak to jest.Nie jestem jednak wszystkimi osobami z ASD, dlatego informacje tu zawarte mog by

niekompletne lub nie odnosi si do wszystkich. Ludzie s rni, take ci ze spektrum.

3.2 Mam diagnoz ASD i chc dopisa co od siebie!

Super. Pamitaj, eby twoja wypowied bya jasna i kulturalna. Nie moesz takeprzerabia moich wypowiedzi. Wybierz zagadnienie, ktre chcesz uzupeni, napisz cochcesz i podpisz si. Wylij swj tekst na maila katja.asd@gazeta.pl. Jeli masz pro-blemy z poprawnym pisaniem, zajm si korekt.

Moesz take doda zupenie nowe pytanie, jeli uwaasz, e czego tu brakuje.

3.3 Nie mam ASD i chc co dopisa. Mog?

Nie. Zaoenie jest takie, e tutaj osoby z ASD opowiadaj o sobie samych. Wypowie-dzi NT zniszczyyby ten pomys.

3.4 A mog chocia zada nowe pytanie?

To ju moesz. Wylij je na maila katja.asd@gazeta.pl. Udzielam si take na forumKampanii na rzecz ADHD i zespou Aspergera. Jest tam temat powicony mojej ksice,ktry czytam regularnie, zapoznaj si z sugestiami i odpowiadam na pytania.

3.5 Czy tekst bdzie aktualizowany?

Tak, jeli zbior nowe pytania. Wydaje mi si, e 10 wystarczy na aktualizacj.

3.6 Na jakiej licencji jest ta ksieczka?

Na licencji Creative Commons BY-NC-SA . Moesz o niej przeczyta tutaj:http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/pl/

39

W skrcie: musisz poda autora, nie wolno ci czerpa z tego tekstu korzyci finanso-wych, wszystkie pochodne tekstu rwnie musz by na licencji CC BY-NC-SA.

3.7 Co mog zrobi z tym tekstem?

Cakiem sporo. Moesz go rozpowszechnia i edytowa. Jednak pod pewnymi warun-kami. Oto one:

Musisz poda oryginalnego autora tekstu (Katja Schrodinger) i innych wspau-torw, jeli tacy s. Jako wspautora okrelam tu osob, ktra co dopisaa pomnie.

Nie wolno ci zmienia moich wypowiedzi ksika straciaby sens. Jeli masz ASD (oficjalne, nie samodiagnoz z internetu) i chcesz doda co od

siebie, moesz to zrobi dopisujc si pod oryginalnym tekstem. Zrb to na zasadziekomentarza napisz co i podpisz si. Najlepiej uyj innej czcionki.

Jeeli nie masz ASD, nie moesz dopisywa niczego. Rodzice i specjalici macieju tyle publikacji, e spokojnie wam to wystarczy. Serio.

Moesz zmieni czcionk, ukad strony, ilustracje. Moesz zmieni format pliku lubwydrukowa go sobie. Moesz zrobi tumaczenie. Cokolwiek, byle tre pozostaabez zmian.

Nie wolno ci zarabia w jakikolwiek sposb na tym tekcie. Moesz umieszcza ten tekst, gdzie ci si tylko podoba, jeli zostan zachowane

powysze zasady.

3.8 Czy mog rozpowszechnia ten tekst?

Moesz, gdziekolwiek chcesz. Moesz umieci go u siebie na stronie, wysa komu,wydrukowa, przetumaczy. Najwaniejsze, eby byy zachowane zasady wspomnianew punkcie 6. i 7.

3.9 Nie podoba mi si ta ksieczka.

W porzdku. Napisz swoj.

3.10 Czuj si obraony tym, co tu napisaa!

Jest mi bardzo z tego powodu wszystko jedno.

40

4 O mnie

Urodziam si w 1988 roku. Od wczesnego dziecistwa byo wida moj odmienno,dlatego pierwsz diagnoz otrzymaam jako mae dziecko. Pniej zmieniono moj dia-gnoz na Zesp Aspergera. Nie chc jednak, by widziano mnie przez pryzmat zaburze.

Interesuj si informatyk i jzykami. Pisz programy oraz wasne teksty literackie.Moim marzeniem jest napisa ksik przygodow. Chc osign sukces nie dziki litocii taryfie ulgowej, ale dziki wiedzy i umiejtnociom.

41

Spis tresciJak to sie zaczeo, czyli dlaczego postanowiam napisac ksiazke o ASDPytania i odpowiedziDlaczego dzieci z ASD nie reaguja na imie?Dlaczego dzieci z ASD nie reaguja smutkiem, kiedy rodzice zostawiaja je same (np. wychodzac z domu) oraz nie reaguja radoscia, kiedy rodzice wracaja?Dlaczego dzieci z ASD nie umieja okreslic, czego chca, po prostu poprosic o cos?Dlaczego dzieci z ZA nie potrafia spontanicznie bawic sie w zabawy tematyczne, tylko musza byc tego nauczone?Dlaczego osoby z ASD unikaja kontaktu wzrokowego?Co to znaczy ,,myslec obrazami''?Jak w takim razie osoby z ASD licza w myslach?Dlaczego osoby z ASD nie suchaja, co sie do nich mwi, tylko patrza sobie gdzies w bok?Czy osobe z ZA moze smieszyc absurdalny dowcip? I w ogle jak to jest z poczuciem humoru osb z ZA? Co ich smieszy?Czy kazdy zart dla Aspiego jest oszustwem?Czy atwo jest oszukac osobe z ASD?Czy w ogle mozna wytumaczyc maemu Aspiemu rznice miedzy kamstwem a alegoria, metafora czy tez zwyczajna przesada?Czy to, co nie jest namacalne, musi byc dla osoby z ZA nieprawdziwe?Jestem osoba wierzaca i chciaabym tak wychowac moje dziecko. Czy osoba z ZA, jako dorosa, jest w stanie wierzyc w Boga i byc w miare religijna? Czy religijne rytuay sa w stanie zostac przyjete przez dorosego Aspiego?Czy osoby z ASD nie potrzebuja kontaktw z ludzmi? Czy raczej potrzebuja, ale albo nie wiedza jak nawiazac i prowadzic rozmowe, podtrzymywac znajomosc? A moze nie sa dla nikogo atrakcyjni towarzysko majac odmienne zainteresowania a czasem poziom rozwoju emocjonalnego odbiegajacy od przecietnego?Jak to jest z mwieniem do obcych osb? Dlaczego dla niektrych jest trudne albo niemozliwe?Dlaczego mwienie do obcych osb nie jest trudne, gdy ta osoba stanie sie znana chocby z widzenia, albo sprawa dotyczy bardzo waznej dla Aspiego dziedziny? I wtedy Aspi moze sie odezwac nawet na sali wykadowej penej obcych osb?Czy warto mwic obcym ludziom o ASD dziecka? Nie chce mi sie kazdemu o tym opowiadac, ale z drugiej strony nie dostaje wtedy gupich rad.Czy warto pomagac dziecku w nawiazywaniu przyjazni?Jak odrznic introwertyka od osoby z ZA?Jaki wiek jest dobry, zeby powiedziec dziecku, ze ma ZA i wytumaczyc na czym to polega?Czyta sie czasem, ze niektrzy z tzw. wielkich ludzi (noblisci na przykad) najwyrazniej mieli ZA lub nawet klasyczny wysokofunkcjonujacy autyzm. Jak wobec tego poradzili sobie z zyciem, osiagneli sukces? Do tego wszak potrzebny jest nie tylko intelekt.Czy prawda jest, ze ZA bywa dziedziczne?Jaka jest rznica miedzy obsesyjnymi zainteresowaniami a prawdziwa pasja?Czy autysta moze byc twrczy?Jaki rodzaj aktywnosci fizycznej jest Twoim zdaniem najlepszy dla Aspiego? I jak go do tej aktywnosci zachecic?Czy masz jakies rady dla nauczycieli, majacych w klasie ucznia z ZA? Jakie postepowanie nauczyciela mogoby pomc uczniowi z ZA w zintegrowaniu sie z klasa?Czy masz jakies rady dla rodzicw, majacych dziecko z ZA? Jakie postepowanie rodzica mogoby uatwic dziecku ZA zycie w szkole i pzniej, jako dorosemu?Czy osoby z ASD sa z natury dobre i szlachetne?Czy osoba z ASD moze miec prawo jazdy?Czy osoby z ASD zawieraja zwiazki?Podobno osoby z ASD sa aseksualne. Czy to prawda?Czy prowadzenie bloga o naszym dziecku z ASD to dobry pomys?Dlaczego osoby z ASD sa takie wybredne?Czy nalezy ulegac fobiom jedzeniowym? Czy warto zachecac do nowych smakw? Co z reszta rodziny?Jakie moga byc rodzaje nadwrazliwosci?O co chodzi z tym wprowadzaniem zmysw w bad?Czy to prawda, ze osoby z ASD nie lubia, gdy sie ich dotyka?Obraziem sie na kolege z ZA, ale on w ogle tego nie zauwazy. Dlaczego?Dlaczego pobyt w szkole jest dla mojego dziecka tak meczacy? Po powrocie nie chce juz nic robic.Czy osoby z ASD mwia otoczeniu o swojej diagnozie?Mj kolega wyglada, jakby mia ZA. Moge go o to zapytac?Czy osoby z ASD rozumieja poezje? Czy moga same pisac wiersze?Co mozna dac na prezent osobie z ASD?Czy osoby z ASD pacza na filmach?Wydarzya sie straszna tragedia, zgineo mnstwo ludzi. Mj kolega z ZA w ogle sie tym nie przejmuje. Jak mozna byc takim nieczuym?A co z rodzinnymi tragediami, takimi jak smierc bliskiej osoby?Czy to znaczy, ze osoby z ASD nie maja uczuc?Dlaczego on nigdy nie mwi, ze mnie kocha?Czy osoby z ASD to egoisci?Czy osoby z ASD uwazaja sie za lepsze od innych? Znam jedna i strasznie sie wywyzsza. Nie rozmawia z nami i spedza czas sama, ignoruje reszte grupy, do tego strasznie sie wymadrza.Osobom z ASD brakuje skromnosci. Czyli jednak sie wywyzszaja?Jak to jest cierpiec na ASD?Jak to jest byc Aspim, ktry w jednej rece trzyma swistek z orzeczeniem o niepenosprawnosci intelektualnej, a w drugiej profesorska sugestie, ze to, co czuje, to nie sa prawdziwe uczucia, a byc moze w ogle zadne uczucia. Trudno o bolesniejsza dyskredytacje i wykluczenie. Jak nie stracic wtedy resztek pewnosci siebie?Czy osoby z ASD chodza na imprezy?Producent zmieni opakowanie do jogurtu i dziecko nie chce go jesc. Jak je przekonac?Dlaczego osoby z ASD maja tzw. stimy (wymachiwanie rekami, podskakiwanie, bujanie sie, chodzenie w kko po pokoju itd.)?Dlaczego osoby z ASD sie czasem zawieszaja i patrza tak w jeden punkt?Czy osoby z ASD maja zaburzenia snu?Czy osoby z ASD maja sny?Czy ASD mozna leczyc farmakologicznie?Czy najlepszy zawd dla Aspich to informatyk?Czy osoby z ASD interesuja sie polityka?Dlaczego dzieci z ASD uzywaja trudnego, grnolotnego sownictwa?Czy nalezy tworzyc w domu stae harmonogramy dla dziecka z ZA i sie im podporzadkowac?Czy osoby z ASD zawsze przestrzegaja ustalonych, narzuconych z gry regu?Syszaem, ze osoby z ZA nie przeklinaja, bo to wbrew zasadom. Czy to prawda?Czy z osobami z ASD da sie przyjaznic?Czy osoby z ASD lubia przyjmowac gosci?Czy osoby z ASD moga nauczyc sie rozpoznawac emocje?Czy osoby z ASD zauwazaja swoja odmiennosc?Czy osoby z ASD maja dobra orientacje w terenie?Czy osoby z ASD interesuja sie moda?Czy osoby z ASD powinny uczestniczyc w terapii?Czy osoby z ASD chciayby zostac cudownie wyleczone, gdyby bya taka mozliwosc?

DodatekCzy ta ksiazeczka jest wiarygodna?Mam diagnoze ASD i chce dopisac cos od siebie!Nie mam ASD i chce cos dopisac. Moge?A moge chociaz zadac nowe pytanie?Czy tekst bedzie aktualizowany?Na jakiej licencji jest ta ksiazeczka?Co moge zrobic z tym tekstem?Czy moge rozpowszechniac ten tekst?Nie podoba mi sie ta ksiazeczka.Czuje sie obrazony tym, co tu napisaas!

O mnie