KÜTÜPHANELERİNDE TESPİT EDİLENKÜTÜPHANELERİNDE … · 2013. 12. 16. · XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED

A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 45454545, ERZURUM 2011, 295-320

XVXVXVXV----XIX. ASIR BEYAZLARINDA XIX. ASIR BEYAZLARINDA XIX. ASIR BEYAZLARINDA XIX. ASIR BEYAZLARINDA TAŞKENT VTAŞKENT VTAŞKENT VTAŞKENT VE PARİS E PARİS E PARİS E PARİS KÜTÜPHANELERİNDE TESPİT KÜTÜPHANELERİNDE TESPİT KÜTÜPHANELERİNDE TESPİT KÜTÜPHANELERİNDE TESPİT EDİLENEDİLENEDİLENEDİLEN

ALİŞİR NEVAİ’NİN ŞİİRLERİNALİŞİR NEVAİ’NİN ŞİİRLERİNALİŞİR NEVAİ’NİN ŞİİRLERİNALİŞİR NEVAİ’NİN ŞİİRLERİNE E E E DAİR BİR ARAŞTIRMADAİR BİR ARAŞTIRMADAİR BİR ARAŞTIRMADAİR BİR ARAŞTIRMAAAAA

Research oResearch oResearch oResearch on Alisir Nevai's Poems Found n Alisir Nevai's Poems Found n Alisir Nevai's Poems Found n Alisir Nevai's Poems Found BetweenBetweenBetweenBetween XVXVXVXV----XIX Beyaz XIX Beyaz XIX Beyaz XIX Beyaz Collections iCollections iCollections iCollections in Taskent and Paris Librariesn Taskent and Paris Librariesn Taskent and Paris Librariesn Taskent and Paris Libraries

Dr. Aftandil ERKİNOVDr. Aftandil ERKİNOVDr. Aftandil ERKİNOVDr. Aftandil ERKİNOV**** (Aktaran:(Aktaran:(Aktaran:(Aktaran: Dr. Recai KIZILTUNÇDr. Recai KIZILTUNÇDr. Recai KIZILTUNÇDr. Recai KIZILTUNÇ********))))

ÖZÖZÖZÖZ

Beyazlar, klasik edebiyat tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Beyazlarda, klasik şairlerin seçme şiirlerine ve onlara yapılan nazirelere yer verilmektedir. Hindistan, İran ve Orta Asya beyazcılık geleneğinde asıl yeri Farsça şiirler tutmaktadır. Beyazlar Orta Asya’da XVIII. yüzyıla kadar çoğunlukla Farsça şiirlerden teşkil edilmekteydi. Alişir Nevayi’nin XV. asır beyazına alınan ilk şiiri de Farsçadır. XVIII. asrın ikinci yarısından itibaren Nevayi’nin Çağatayca şiirleri de beyazlarda yer almaya başlar. XIX. asır Orta Asya beyazlarında yer alan Nevayi’nin şiirleri genellikle Çağataycadır. Bu dönem beyazlarında Çağatayca şiirlere genel olarak daha çok yer verilir. Bunun en önemli sebeplerinden birisi, Orta Asya Hanlıkları döneminde, Timurilerin ve özellikle Hüseyin Baykara devrinin örnek alınmasıydı.

Osmanlı şiir mecmualarında Türkçe ve Çağatayca şiirlere XVI. yüzyıldan itibaren rastlamak mümkündür. Hatta Nevayi’nin Çağatayca şiirleri ilk önce Osmanlı şiir mecmualarında yer alır. Bu durum, saray dilinin Osmanlıca oluşunun en önemli sonuçlarından biridir.

Anahtar Sözcükler:Anahtar Sözcükler:Anahtar Sözcükler:Anahtar Sözcükler: Beyaz, iki dillilik (bilingualizm), Alişir Nevai, Farsça, Çağatayca

ABSTRACTABSTRACTABSTRACTABSTRACT Poetical anthologies, bayâz, are one of

the sources for the study of the complex problem of Persian-Chaghatây literary bilingualism in pre-modern Central Asia. These sources contain up to several hundred verses by many different classical and local poets writing in both languages, compiled in one volume. Since each bayâz manuscript is virtually unique by its contents, it can be considered as a “photography” of literary tastes, practices, and notions of literary criticism in a given place, milieu, and period of time. The analysis of bayâz volumes copied in one single region of Central Asia but dating from different periods, as well as the study of volumes originating from different areas of Central Asia but copied in the same period of time, can bring forward much information on the evolution of literary forms and styles. More importantly, it also helps to assess the respective weight of the Persian and Chaghatây languages in the literary practices of Central Asia. We have limited our investigation to the period going from the 15th century that is the beginning of the Timurid dynasty to the 18th century when the Chaghatây language began to play a really important part in the literary milieu of the Central Asian courts.

Keywords: Keywords: Keywords: Keywords: Bayâz, bilingualizm, Alişir Nevai, Persian, Chaghatây language

* Özbekistan Milli Üniversitesi, Özbek Klasik Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi ** Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Öğretim

Üyesi

296* TAED 45 A. ERKİNOV, Aktaran: R. KIZILTUNÇ

Beyaz, şairlerden seçilen şiirler toplamıdır. Şiirler, bir derleyici veya birilerinin beğenisine göre seçilir. Beyaz kelimesi Arapça olup, ak, aklık anlamındadır. Adı geçen metinler karışık yazılan karalama nüsha –müsveddenin zıddıdır. Arapça uzmanı alim E. Halidov’a göre, müelliflerin hizmetinde olan profesyonel hattatların karalamalarını (müsavede, mesvûd) temize (mebyûz, mübeyyeze, beyaz) çeken. Yani basımevlerinin ortaya çıkmasından sonraki zamanda harf dizicilerin ve tashihçilerin işlerini yapan kişilerdir. Bazen bu işi, müellifin bizzat kendisi üstlenerek temize çekerken düzeltmeleri yapar.1 “Beyaz” adlandırması, diğer coğrafyalardaki şairlerin şiir mecmualarına oranla, Müslüman doğuda daha geniş yer bulmuştur.2 Beyazlardan, edebiyatçıların şiir meclislerinde ve oluşturulan musiki gecelerinde, repertuar olarak, birçok yerde istifade edilmiştir.3 Beyazlar, münferit şiir divanı tertip etmeye ihtiyaç duymayan bir kısım şair veya edebiyatçının şiirlerinden ve şiir severlerin, kendilerine yakın olan şairlerin şiirlerini, el yazma bir cilt altında toplamasından oluşur. Orta Asya’da ilk şiir mecmuaları, XV. asır sonu ve XVI. asır ortalarında çıkmaya başlamıştır. Bunların genel özellikleri şöyledir:

X-XV. asırlarda İran ve Orta Asya’daki edebi hayatla sıkı sıkıya bağlıdır. XVI. asrın ilk on yılında, edebi ilişkilerde gözle görülür değişimler meydana gelmiştir. Safeviler (1502-1736) sülalesinin siyaseti, Orta Asya ve İran arasındaki münasebetlerin tamamen kopmasına neden olmuştur.4 Beyazlar da bu dönemde, yani bölgesel (mahalli) edebiyatların önem kazanıp, klasik şairlerin azalması zamanında; doğan boşluğu doldurmak için ortaya çıkmıştır. XVII. asır beyazları, sayıca daha önceki dönemlere göre biraz daha fazladır. Özellikle XIX. asırda pek çok beyaz hazırlanmıştır. Beyazlar, edebiyat tarihini öğrenmede, kendine has bir materyal niteliği taşırlar. Mesela iki dilli beyazlarda Türkçe ve Farsça şiirleri bir arada vererek, kendi çapında, bu dillerdeki eserlere olan ihtiyacı gidermiş olurlar.

Beyaz edebiyatçılığında Y. İshakov, M. Hamidova ve B. Abdullayev’in çalışmaları5, bu sahadaki en önemli araştırmalardır. Sonraki yıllarda rutin

1 Halidov A. B. Arabskie rukopisi i arabskaja rukopisnaja traditsija. Moskova, 1985, 157.s 2 Dâneshpazhûh M. T. “Beyaz”. Encyclopaedia Iranica. C. III (3), s. 886; Nawshahi S. A. Fihristi

nuskhahâyi khattiyi farsi. Munzayi Milliyi Pakistan, Karachi. İslamabad, 1404 (1983), s. 127-140; Munzavi A. Fihristi nuskhâyi khattiyi katabkhanayi Ganğbakhsh. C. 1, Lahor 1357 (1978); Munzavi A. Fihristi nuskhahâyi khattiyi farsiyi Pakistan. C. 8, manzumaha (2). İslamabad 1366 (1987).

3 Hiravi N. M. Tarikhi nuskhapardâzi va taskhikhi intiqodiyi nuskhahâyi khattiy. Tahran 1380 (2001), s. 201-203.

4 Birtil’is İ. E. İzbrennii trudi. İstariya Literaturi i külturi İrana. Moskova, 1988, s. 262-365, 269. 5 İshakov Y. Beyaz ve Beyazcılık Tarihi// “Özbek edebiyatı Tarihi Meseleleri” Toplamı. Taşkent,

1976, s. 78-101; Hamidova M. Kolyazma Beyazlar-Edebi Memba. Taşkent 1981; Abdullayev B. Taşbasma Beyazların Bilimsel Tavsifi // Edebi Miras, 1989, 4 (50), 37-44.sayfalar.

XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED

45 * 297

törenlerde faydalanılan beyazlar, zaman içerisinde değişen fikirler çerçevesinde kadın âlimler tarafından da ele alınmıştır.6 Beyazları incelerken, bu eserlerde kullanılan “İki dillilik”i ayrı bir başlıkta incelemek gerekir.7 Genel olarak ele alındığında Çağatay, özellikle Nevayi şiirlerinin, el yazma eserlerde sunuluşu konusu, çoğunlukla, tasvir çerçevesinde ortaya konulmuştur.8 Fakat Nevayi’nin Türkiye’deki şiirlerinin, Orta Asya beyazlarında hangi devirlerden itibaren dâhil edildiği, bilimsel olarak henüz araştırılmamıştır.

“Türk edebiyatının büyük temsilcilerinden Nevayī’nin şiirleri, hangi devirlerden başlayarak alınmıştır?” sorusu bizi, aynı zamanda, onun Türkçe şiirlerinin ilk defa ne zaman beyazlara alındığı konusuyla ilgilendirmiştir. Mevcut beyazlarda Nevayi şiirlerinin verilişi, M Hamidov’un kaydettiğimiz kitabında hatırlatılmıştır.9 Hamidov’a göre, beyazlarda bulunan Nevayī şiirleri, diğer şairler içerisinde ilk sırada gelir. Kitapta adı geçen hülasaya gelmek için Özbekistan Fenler Akademiyası Şarkşinaslık Enstitüsü’ndeki 400 beyazdan, Çağatay edebiyatıyla ilgili el yazma beyazları esas alarak inceleme yapılmıştır. Fakat “Özbek edebiyatıyla ilgili” ibaresine 230 beyaz dâhil olsa da10 bu beyazların hangi döneme ait olduğu belirtilmemiştir. Adı geçen beyazlarda bulunan Nevayī şiirleri, aynı zamanda daha başka yerlerde bulunduğu bir vakıadır. Fakat bundan daha önemlisi Nevayi şiirlerinin, tarihsel olarak, beyazlara ne zamandan itibaren alındığı meselesidir. Bunun üstüne M. Hamidova’nın bilgilerinden beri aradan 20 yıldan fazla vakit geçti ve enstitü bölümleri yeni el yazmalarla zenginleştirildi. Özellikle Özbekistan Fenler Akademisine kayıtlı olan H. Süleymanov adında kayıtlı el yazmalar enstitüsü (1978-1998) kayıtlı hesabına, bu devirde yeni bulunan beyazlardan birkaçı çoğaltıldı.11 Günümüzde adı geçen enstitünün el yazmalar bölümü, ÖzR FA Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkşinaslık

6 Kleinmichel S. Halpa in Choresm (Harezm) und âtin âyi im Ferghanatal: Zur Geschichte des

Lesens in Uzbekistan im 20. Jahrhundert. Teil 2. Berlin. 2000, (Anor 4), s. 324-338; Kramer A. Geistliche Autoritat und İslamische Gesellschsft im Wandel. Studien über Frauenalteste (otin und xalfa) im unabhangigen Uzbekistan. Berlin 2002, s. 140-151.

7 Erkinov A. “Les copies des anthologies poetiques persan-chaghatay de la Bibliotheque nationale de France: contribution a l’etude des beyaz de l’Asie Centrale (XVe-XIXe s.)”. Studia Iranica. 33/2 (2004), s. 221-242. Erkinov A. From Persian poetic classicism to Timurid mannerism: Chaghatay (Turkic)-Persian bilingualism in the intellectual circles of Central Asia (1475-1900). Vienne, 2008, 270 s. (baskıda).

8 Hakimov M. Nevayi Eserleri Elyazmalarının Tavsifi, Taşkent 1983. 9 Hamidova M. Kolyazma…, 45-46.sayfalar. 10 Hamidova M. Kolyazma…, 11.s. 11 Katalog fendi institüti rukapiseyi. C. I, II. Taşkent 1988, 1989; Erkinov A. Manuscript

Collections of the Former Uzbek Academy of Sciences İnstitute of Manuscripts (1978-1998). In: Manuscripta Orientalia. vol. 8, no 1, 2002, s. 36-38.


Enstitüsü’nden alınmıştır. Dolayısıyla adı geçen konuyu, yeni beyazlar esasında, kronolojik yönden, yeniden görüp, incelemeye ihtiyaç vardır.

Nevayī şiirlerinin beyazlarda yer alma tarihini belirlemede, Orta Asya’da oluşturulan beyazları esas aldık. Bu tür beyazlardan Özbekistan Fenler Akademisi Şarkşinaslık Enstitüsünün El yazmalar bölümünde 740 adet ve Paris Milli Kütüphanesi’nde 12 adet bulunmaktadır.12 Adı geçen fonlardaki beyazlar içerisinde, sadece oluşturma tarihi belirtilenlerden yola çıkarak bile konuya açıklık getirmek mümkündür. Mevcut el yazmalardan, oluşturma tarihi kaydedilmiş beyazlar yaklaşık 200 adettir (toplamı, 752’dir). Oluşturma tarihi belli olanların, toplam sayıya oranla bu kadar düşük kalmasının nedeni, beyaz hazırlayanların, düzenleme tarihini rutin bir koşul haline getirmeyişleridir. Yazım tarihi belirtilmeyen 550 den fazla beyaz ise araştırmamız için gerekli cevapları karşılayamadı ve biz onlardan bu konuda gerektiği kadar istifade edemedik. Yazılış tarihi tahmini olarak belirtilen el yazmalara odaklanıp kesin sonuçlar çıkarmak ise bilimsel mantığa uzak bir tutumdur. Dolayısıyla biz sadece düzenleniş yılı kesin olarak belirtilen beyazlardan faydalandık. Yazım yılı gösterilmiş ve 20. asra kadar ulaşmış 52 adet beyaz vardır. Adı geçen miktardan 40 beyaz, XIX. asırda dizilmiş ve bunlara çok sayıda Nevayī şiiri alınmıştır. Genel olarak Orta Asya beyazlarındaki şiirleri Türkçe olarak verilen müellifler içinde Nevayi, en başta yer alır.13 Biz, araştırmamızda XIX. asırdan önce aktarılan ve düzenleniş senesi belirtilen XV-XVIII. asırlara ait 12 adet beyaza ağırlık verdik. Bunlar XV. asra 4 adet,14 XVI. asra, 4 adet; XVII asra, 2 adet; XVIII. asra, 2 adet beyazdır. Artık Nevayi şiirleri, bu devir beyazlarında yavaş yavaş yer almaya başlamıştır.

Aynı dönem beyazlarının kronolojisi Tablo-1’de gösterilmiştir: Tablonun birinci sütununda tertip rakamı; ikincisinde, el yazmanın bölümdeki saklanış tarihi ve yazarın rakamı; aynı zamanda, aynı bölümdeki el yazmaları tavsif eden

12 2003 yılının Şubat-Mart aylarında ben, Didra şehrinde bulunduğum süre içerisinde Paris’te

Fransuva Miteran adlı Paris milli kütüphanesi el yazmalar bölümünde incelemede bulundum. Bilimsel gözlemlerimiz çerçevesinde aynı fonda saklanılan el yazma beyazları araştırma maksadıyla işe koyuldum. Bu düşünceleri eyleme geçirmede bize yakından yardım eden aynı kütüphanedeki “Farsça El Yazmalar Bölümü” başkanı, Fransız Rişer ve “İran Dünyası Tetkikatları Merkezi” rehberi Bernard Urkad ve araştırmacı Mariya Şuppilerg’e en derin minnettarlıklarımı bildiririm.

13 Bu yönden Nevayi ile sadece Fuzuli’nin seçilmiş olması mümkündür. 14 Şunu belirtmek gerekir ki XV asırda kaydedilen adı geçen dört beyaz, Paris Milli

kütüphanesinde saklıdır. Özbekistan’da saklanan beyazların en eskisi XVI. asırda geçirilmiştir. Bu bakımdan Paris beyazları hesabına Orta Asya beyazları tarihi, bir asır eskiye gider. Dolayısıyla bunları, beyazcılık tarihimizden ayrı tutmak mümkün değildir.


45 * 299

fihriste hatırlatma gösterilmiştir.15 Üçüncü sütun, el yazmanın düzenleniş senesini; H/M, aynı senenin hicri/miladi yıllardaki düzenlenişini bildirir. Dördüncü, beşinci ve altıncı sütunlar, beyaza alınan şiirlerin miktarını, sonunda da Fars dilindeki (F. D) ve Türk dilindeki (T. D) şiirlerin sayısını anlatır. En sondaki sütun, beyazdaki şiirlerin müellifini; kaç şair olduğunu anlatır. Burada Nevayi ve Fuzuli’den sonra verilen rakamlar, ilk önceki beyazdaki şairin şiirlerinin genel sayısını, bu cümleden, parantez içerisindekiler, birincisi Farsça; ikincisi ise Türkçe şiir miktarını bildirir. Mesela, “Nevayī-21 (6/15)”, beyazda Nevayī’nin 21 adet şiiri verilir, bunlardan 6 adet Farsça ve 15 adet ise Çağatay dilindeki şiiri ifade eder.

TabloTabloTabloTablo----IIIIXVXVXVXV----XVIII asır Beyazları ve Bunlardaki Şiir ve Şairlerin MiktarıXVIII asır Beyazları ve Bunlardaki Şiir ve Şairlerin MiktarıXVIII asır Beyazları ve Bunlardaki Şiir ve Şairlerin MiktarıXVIII asır Beyazları ve Bunlardaki Şiir ve Şairlerin Miktarı NoNoNoNo:::: El El El El

Yazmanın Yazmanın Yazmanın Yazmanın YazarıYazarıYazarıYazarı----Rakamı Rakamı Rakamı Rakamı

Kayıt tarihiKayıt tarihiKayıt tarihiKayıt tarihi (H/M)(H/M)(H/M)(H/M)

ŞiirlerŞiirlerŞiirlerŞiirler F. D.F. D.F. D.F. D. T. D.T. D.T. D.T. D.

1. BNF-SP-No: 1473 (B1, III, 1975)

1475 1186 1186 0

2. BNF-SP-No: 1425 (B1, III, 1983)

1480 300 300 0

3. BNF-SP-No: 781 (B1, III, 1971)

Rebiü’l-evvel, 892/Mart-Şubat, 1487

1643 1643 0

15 BNF-SP, Paris Milli kütüphanesindeki beyazı anlatır. ÖRŞİ, Özbekistan Fenler Akademisi

Şarkşinaslık Enstitüsü fonunu bildirir. Bundan başka bilgiler, aşağıdaki şu bilgileri anlatır: B1, “Blochet E. Catalogue des manuscripts persans de la bibliotheque Nationale. Paris” (“İ. Blaşi. Paris Milli Kütüphanesi Fars Dili El Yazmaları Fihristi”); CBP, “Sabreniya vastaçnih rukapisiy. Taşkent”.


4. Ancien Fonds, No: 349 (B1, III, 1974)

902/1496-97

1076 1076 0

5. ÖRŞİ-1, No: 348 (CBP, II, 1709)

964/1556-57

149 149 0

6. ÖRŞİ-1, No: 209/3, 6, 12 (CBP, II, 1710)

970/15562-63 -978/1570-71

234 234 0

7. BNF-SP-No: 802 (B1, III, 1986)

XVI asır 41 41 0

8. BNF-SP-No: 786 (B1, III, 1982)

XVI asır 46 46 0

9. ÖRŞİ-1, No: 2812 (CBP, II, 1423-1424)

1063/1652-53- 1072/1661-62

1087 1086 1 (bir beyit)

10. ÖRŞİ-1, No: 349/2

1155/1742-43

181 179 2 dörtlük ve ferd

11 BNF-SP-No: 1735 (B1, III, 2005)

1194/1780 91 71 20


45 * 301

12 ÖRŞİ-1, No: 7038 (CBP, XI, 7303)

1200/1785-86

232 183 47

Tabloda görüldüğü gibi Nevayi’nin Çağatayca şiirleri, ilk defa 1780 yılında

kaydedilen beyazda16 yer almaktadır. Bu beyazda Nevayī’nin 21 adet şiiri verilmiş olup, bunlardan 6 tanesi Fars dilinde, 15 tanesi Çağatay dilindedir. Yani 1785 yılı beyazında, Nevayī’nin Çağataycadaki 31 adet şiiri alınmıştır. Bundan önce “Nevayī” mahlası altında (Farsça şiirlerinde kullandığı “Fānī” mahlasıyla değil), onun Fars dilindeki bir beyiti (bu gazel matlasını çağrıştırır) 1487 tarihli şiir mecmuasında yer almıştır (3- numaralı beyaz).

��ت ڊڒم� � � ��و� ��ر ��ا��ت � � �و �ر��

Be zemm-i tµπ-i tû mürden √ayât √âl menest, ◊ayât-ı cân çi bûd ¡ömr-i câvidân-ı menest17

Adı geçen el yazma Kabil’de hüküm süren Timur sultanlarından Uluğ Beg oğlu Ebu Said oğlu Miranşah (1460-1505) için hazırlanmış ve şu anda Paris Milli Kütüphanesinde saklanmaktadır. Ancak bu beyit, mukayese edildiğinde, Nevayi’nin Fars dilindeki şiirlerinden oluşan “Divan-ı Fānī”nin Taşkent ve Tahran neşirlerinde bulunmamaktadır.

Bahsi geçen XV-XVIII. asır beyazlarında, Türk dilindeki birinci şiir, Fuzūlī (1494-1556) gazellerinden biridir. Bu şiir, 1063/1652-53-1072/1661-62 yıllarında hazırlanan beyazda bulunmaktadır.18 Bu matla, beyaza alınan 1087 adet şiirden sadece biridir. Bunun gibi daha 1086 adet Farsça şiir bulunmaktadır.

Adı geçen tabloya göre dizilen diyagramda, Türkçe şiirlerin XV-XVIII asırlardaki yerini belirlemek mümkündür. Burada iki çeşit yazıdan birincisi, mavi renkli zemin, Fars dilindeki şiirlerin sayısını; küçük olan ikinci kızıl renkli yüzey, Türk dilindeki şiirleri anlatmaktadır. Diyagramın sol ( ) tarafı, şiirlerin miktarını (1186 adet), sağ taraf ise beyazın Tablo-1’deki düzen (bu, kronolojinin esaslarındandır), rakamı ifade eder.

16 Tablo-1, No: 12 (BNF-SP-No: 1735) 17 Tablo-1, No: 3 (BNF-SP-No: 781, 284) 18 ÖRŞİ-1, N=: 2812, 34.


Diyagram 1Diyagram 1Diyagram 1Diyagram 1

12 Beyazdaki Fars ve Çağatay Dilindeki Şiirlerin Sayıca Münasebeti12 Beyazdaki Fars ve Çağatay Dilindeki Şiirlerin Sayıca Münasebeti12 Beyazdaki Fars ve Çağatay Dilindeki Şiirlerin Sayıca Münasebeti12 Beyazdaki Fars ve Çağatay Dilindeki Şiirlerin Sayıca Münasebeti

Şekilde olduğu gibi 12 beyazdan toplam Türkçe şiirler, Fars dilindeki şiirlere göre az sayıda kalmaktadır. Fars dilindeki şiirler, beyazda yer almasına göre en koyu nokta_7-8. Beyazlardaki şiirlerin miktarı, Türkçedeki en yukarı nokta _ 12-beyazdaki sonuç ile denktir. Genel olarak bu beyazlardaki şiirlerin miktarını kıyaslarsak, Türkçe şiirler, Farsça şiirlere oranla %1’i oluşturur.

Diyagram 2Diyagram 2Diyagram 2Diyagram 2

12 Beyazdaki Fars ve Çağatay Dilindeki Şiirlerin Yüzdelere Göre 12 Beyazdaki Fars ve Çağatay Dilindeki Şiirlerin Yüzdelere Göre 12 Beyazdaki Fars ve Çağatay Dilindeki Şiirlerin Yüzdelere Göre 12 Beyazdaki Fars ve Çağatay Dilindeki Şiirlerin Yüzdelere Göre MünasebetiMünasebetiMünasebetiMünasebeti

Türkçe yazılmış bir şiirin beyazda geçmesi, XVII. asır başlarında olması dolayısıyla bunun nedenlerini takip ettik. İlk olarak klasik ediplerle beyazların ilişkisini belirtmek gerekir. Bunun için yukarıdaki beyazların terkibindeki şair ve

0

200400

600800

10001200

14001600

1800

1 3 5 7 9 11

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1 3 5 7 9 11


45 * 303

şiirlerin dilini bilmek ve mukayese yapmak için ek bir bilgi verir ümidiyle 1500 yıllarında19 yaşamış Fars ve Çağatay Edebiyatı klasiklerinden pek çok şiirin, beyazlarda bulunduğu, Tablo-2’de görülmektedir.

Aşağıdaki tabloda ilk sütun, düzenleme rakamını; ikincisi, mevzubahis olan Fars ve Türk edebiyatı klasik şairlerinin kronolojik sıralanışını ve birden on ikiye kadar devam eden sütunlar; Tablo-1’de verilen 12 adet beyazın tertip rakamını ifade eder. Adı geçen sütunlardaki doğru-yanlış cetvelinde, artı “+” ve eksi “_” işaretleri, ismi zikredilen klasik şairlerin şiirlerinin, bu beyaza alındığını (“+”) ya da alınmadığını (“_”) ifade eder. “Toplam” ise yekünü olup, on iki beyazdan kaç tanesinde, bu şairlerin şiirlerinin alındığını bildirmektedir.

TabloTabloTabloTablo----2222 1500 Yıllarında 1500 Yıllarında 1500 Yıllarında 1500 Yıllarında Yaşayan Şairlerin Şiirlerinin XVYaşayan Şairlerin Şiirlerinin XVYaşayan Şairlerin Şiirlerinin XVYaşayan Şairlerin Şiirlerinin XV----XVIII. Asır Beyazlarına XVIII. Asır Beyazlarına XVIII. Asır Beyazlarına XVIII. Asır Beyazlarına

AlınışıAlınışıAlınışıAlınışı № Şairler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1

0 11

12 Toplam

1. Ebu Abdullah Rudegi (860–941)

– – – – – – – – + – – – 1

2. Ebul’Kasım Firdevsi (940–1020/30)

– – – – – + – – + – – – 2

3. Nasır Hüsrev (1004–1088)

– – – – – + – – + – – – 2

4. Ömer Hayyam (1048–1122)

– – – + – – – – – – – – 1

5. Evhadu’d-din Enveri (1105–1187)

+ – – – – – – – + – – – 2

6. Feridü’d-din Attar (1148-51–1221)

+ – – – – – – – – – – – 1

7. Sadi Şirazi (1184-1298)

+ – – – + + – – + – – + 5

8. M Celaleddin Rumi (1207–1273)

+ – – – – – – – + – – – 2

9. Fahriddin Iraki (1207–1289)

+ – – – – – – – + – – – 2

10.

Hüsrev Dihlevi (1253–1325)

+ + – + + + + – + – – – 7

19 Burada Fuzuli istisnadır; çünkü o, Türk dilindeki ilk klasiklerden kabul edilir ve beyazlarda

onun çok sayıdaki şiirleri, Nevayi şiirleriyle birlikte alınmıştır.


11. Selman Saveci (1291–1377)

+ + – – – + – + – – – – 4

12.

Kemal Hocendi (1318-21–1401)

+ – – – + – + – – – – – 3

13.

Hafız Şirazi (1325–1389)

++++ ++++ + – ++++ – – + + – + + 8

4. Kâtibi

Nişaburi (Ö. 1435)

5

5. İsmet Buhari (Ö.1437)

5

6. Abdurahman

Cami (1414–1492) 9

7. Alişir Nevayi (1441–1501)

3

8. Fuzuli (1494-

1556) 3

Beyazlarda Nevayi ile Fuzuli şiirleri ardı ardına konulmuştur. Genellikle

beyazlarda Türkçe şiirlerin verilişi, bu iki klasikten başlanır ve bunların şiirleri diğerlerine oranla daha fazla yer alır.

Tablo 2 esasında Tablo 3’e bakarsak: on iki adet beyazdaki şiirlerin sayısına göre şairler, aşağıdaki şekilde yer alırlar (Türk şairler ayrı gösterilmiştir.):

Tablo 3Tablo 3Tablo 3Tablo 3

Şairlerin 12 adet beyazdaki yer alışları ve Şairlerin 12 adet beyazdaki yer alışları ve Şairlerin 12 adet beyazdaki yer alışları ve Şairlerin 12 adet beyazdaki yer alışları ve oooonlardan alınan şiir sayılarınlardan alınan şiir sayılarınlardan alınan şiir sayılarınlardan alınan şiir sayıları

Sıra Şair Adı 12 beyazdan ne kadarında bulunduğu

1. Cami 9 2. Hafız 8 3. Hüsrev Dihlevi 7

4. Sa’di Şirazi 5

5. Katibi Nişaburi 5

6. İsmet Buhari 5


45 * 305

7. Selman Saveci 4

8. Alişir NevayiAlişir NevayiAlişir NevayiAlişir Nevayi 3(1/2)

9 Evheduddin Enveri 3

10. Kemal Hocendi 3 11. FuzuliFuzuliFuzuliFuzuli 3(2/1)

12. Ebulkasım Firdevsi 2

13. Celaleddin Rumi 2

14. Nasır Hüsrev 2

15. Fahreddin Iraki 2

16. Rudegi 1

17. Ömer Hayyam 1

18. Feridüddin Attar 1

Gerçi bir şiiri Fars dilinde ve iki şiiri Türk dilinde olsa da Alişir Nevayi’nin 8. Sıradaki yeri ve de Fars edebiyatının bazı klasikleri (Rudegi, Firdevsi, Rumi, Enveri, Ömer Hayyam, Nasır Hüsrev…) ile birlikte verilmiştir. Buna rağmen aynı faktörler, beyazlarda klasik şairlere, özellikle kendi klasik devri çıkışını Özbek edebiyatından 2-3 asır önce geçiren Fars edebiyatı örnekleri olan şiirlere daha çok yer verdiğini gösterir. Nevayi’nin Türkçe şiirlerinin, ilk olarak 1780 yılında düzenlenen beyazlara alınışı; buna mukabil o zamana kadarki beyazlarda onun sadece Farsça beyitlerinin bulunması; hatta ilk Türkçe örneğin, XVII. asır beyazlarında bulunması gibi olgular, XV-XVI. asırlardaki beyazcılık geleneği ve mecmuaları için seçilmiş şiirlerin dili meselesine ayrıca değinmek zorunluluğunu doğurmaktadır. Aslında XVI. asırdan başlayarak Farsça gelişen edebiyat, yayıldığı coğrafyalarda, yerel halkın diline nüfuz etmeye başlar. Fars edebiyatına doğru bir eğilim baş gösterir; Fars edebiyatı başka dillerdeki edebiyatların ilerlemesinde etkili olur.20 Türk dilindeki şiirlerin bu devirden bir; hatta iki asır önce yazılmış şiirlerin, sonraki beyazlarda yer almaya başlaması, adı geçen tarihi sürecin bir sonucudur.

Mukayese için başka fonlara başvurmamız gerekecektir: Tacikistan Fenler Akademisi Şarkşinaslık Enstitüsü El Yazmalar Bölümündeki kataloglarda toplam

20 Birtols İ. E. İzbrannie trudia. İstiraye literatüri i kulituri İrana. Moskova, 1988, 300.


135 beyaz saklanmaktadır. Bunların 95’ten fazlası XIX asırda tertip edilmiştir.21 135 beyazdan 90 tanesi iki dilli, kalan 45 tanesi, sadece Farsça şiirleri içermektedir. Bu fondaki en eski beyaz, 1731 yılına ait. Bunda (No: 1510) sadece Farsça şiirler verilmiştir. 1710-1773 yılları arasında tertip edilen iki dilli beyazda (No: 1512) ise Nevayi şiirleri mevcut değildir. Yani katalogu esas alarak söylemek gerekirse, XVIII asır ve öncesi beyazlarında, Türkçe şiir verilmemiştir.

Neden böyle? Elbette, Nevayī’nin Klasik edebiyat temsilcisi olmasındandır. Nevayī daha kendi devrinde bile çağdaşları arasında meşhur bir şairdir; bunun için “Nevayīşinaslık” terimi, temel bir önerme ya da belit derecesinde bir ifadedir. Fakat beyaz, özel tür ve edebi zevkler dikkate alınarak hazırlanmış bir el yazma çeşididir. Onda yer alan şairler, genel olarak belirli bir üne sahiptir. Fakat beyazlarda, Fars edebiyatı ve başka dillerde gelişen edebiyatlar aynı seviyededir. Sonuç olarak beyazlarda, uzun bir tarihi geçmişe sahip olan Fars edebiyatı klasik şairlerine geniş bir biçimde yer verilmiştir. XV. asırda Dihlevī, Hāfız, Sa’dī şiirlerine, yoğun bir ilgi gösterilmiş, Şeybānīler (1500-1601) sülalesine mensup olan Muhammed Şeybānī Han da divanındaki bir gazelini bu dille yazmıştır.

Hindistan’da bulunan el yazmaları, buradaki yerel halkın konuştuğu Türkçeyle yazılmış şiirlerin (Nevayī, Fuzūlī), dini edebiyatların (Kur’an, hadis ve sūfīlere ait risalelerin Türkçe tercümeleri), tarihi ve coğrafī eserlerin okunduğunu göstermiştir.22 Ancak beyazlara Türkçe şiirlerin alınışını, bu devir okurlarının dil bilmeleriyle açıklamak yeterli değildir.

Beyazlardaki Fars klasiklerine çok fazla önem verilmesi sebeplerini, orta sırlardan başka el yazmalarla bağlı olan türlerden de izleyerek görebiliriz. XV-XVI asır koşullarındaki Farsça şiir ve Nevayi’nin Farsça ürünleriyle olan münasebetini incelemek için “Radayful eş’ar” toplamlarına değinmeliyiz. Bilindiği üzere, bunlarda gazel ve bu gazellere yazılan nazirelerin redifleri esas alınarak, alfabetik bir şekilde yerleştirilmiştir. Bu eserlerin ilk örneklerinden biri-Fahri Hirevi’nin (1490-1563) “Tuhfetü’l-Habib” (929/1522-23 yılında dizilmiştir.) adlı antoloji-mecmuasıdır. Bu eser temelde, 1523 yılındaki aşağıdaki şairlerin şiirlerine yazılan nazirelere dayanmaktadır (Tablo 4). Tabloda, nazirelerin miktarına göre de yerleri belirtilmiştir.23 2. sütunda yer alan şair adı; üçüncüde, kaç gazele nazire yazıldığı; dördüncüde, bu gazellere başka şairler tarafından hangi nazire gazelin yazıldığını gösterir. 2-3. Tablolarda adları verilen şairlerin Farsça mecmualarda yer almasını ayırmak için bunları gösteren harfler, kalın olarak gösterilmiştir. 21 Katalog vastacnih rukapisiy akademi nayk Tadcikckay SSR. Tom V, Duşanbe, 1974, No: 1508-

1645. 22 Keramet D. Türkiskayi leksikagrafiya v İndin//Abşestvinnie nayki v Özbekistani. No: 3, 2003, s.

69. 23 Efsahzad E. Lirika Ebu er-Rahmane Dcemi: problrmiy tekste paztiki. Moskova 1988, 130-131.s.


45 * 307

Tabloya, sadece ilk önce yer alan şairden başlayıp, Nevayi’nin dönemine kadar olan kısmı alınmıştır.

Tablo 4Tablo 4Tablo 4Tablo 4 Şairlerin şiirleri veŞairlerin şiirleri veŞairlerin şiirleri veŞairlerin şiirleri ve bunlara Fahri Hirevi’nin “Tuhfetü’lbunlara Fahri Hirevi’nin “Tuhfetü’lbunlara Fahri Hirevi’nin “Tuhfetü’lbunlara Fahri Hirevi’nin “Tuhfetü’l----Habib” eserinde bulunan Habib” eserinde bulunan Habib” eserinde bulunan Habib” eserinde bulunan

nazirenazirenazirenazirelerin lerin lerin lerin miktarımiktarımiktarımiktarı

Sıra Şiirleri nazirelere konu olan şairler Naziresi olan şiirler

1. Hüsrev DihleviHüsrev DihleviHüsrev DihleviHüsrev Dihlevi (1253–1325) 48

2. Sa’di ŞiraziSa’di ŞiraziSa’di ŞiraziSa’di Şirazi (1184–1298) 31

3. Abdurrahman CamiAbdurrahman CamiAbdurrahman CamiAbdurrahman Cami (1414–1492) 27

4. Hafız ŞiraziHafız ŞiraziHafız ŞiraziHafız Şirazi (1325–1389) 23

5. Hasan Dihlevi (1254–1327) 13

6. Kemal HocendiKemal HocendiKemal HocendiKemal Hocendi (1318–1401) 13

7. Nizariy (1247–1320) 10

8. Selman SaveciSelman SaveciSelman SaveciSelman Saveci (1300–1376) 7

9. Şahi (1458) 7

10. Hacu Kirmani (1281–1352) 6

11. Katibi NişaburiKatibi NişaburiKatibi NişaburiKatibi Nişaburi (Ö. 1435) 5

12. Zahir Faryabi (1156–1201) 4

13. Humam (1314) 4

14. Asafi (1449–1517) 4

15. İmad (1310–1372) 4


16. Riyazi (1479) 3

17. Nimetullah Veli (1329–1431) 2

18. Azeri (1382–1462) 2

19 İsmet Buhariİsmet Buhariİsmet Buhariİsmet Buhari (1437) 2

20 Alişir NevayiAlişir NevayiAlişir NevayiAlişir Nevayi (1441–1501) 2

Yukarıdaki sonuçlar şunu göstermektedir ki -gerçi şiirlerine nazire yazılmış olanların genelinde- Fars edebiyatı klasiklerinin yeri, biraz değişken olsa da bizim için önemli olan noktası mevcuttur. Ayrı gösterilen şairlerin tümü (Kemal Hocendi’yi ayrı tutarsak), incelediğimiz on iki beyazda da, küçük değişikliklerle, Nevayī’den üstüne alınmıştır (Tablo 3). Bu tabloya göre Nevayi’nin Farsça yazmış olduğu iki gazeline, on iki nazire yazılmıştır. Demek ki, Farsçada usta müellif sıfatında da Nevayi, beyazlarda gösterilen, Fars edebiyatı klasikleri arasında yer almıştır. Fahri Hirevī’nin eserinde, Nevayī’den yine 15 şair adı verilmiştir (toplamı, 35’tir. Nevayī’nin altındaki 15 şairden 5 tanesi, Nevayī’den önce yaşamıştır). Bunlar gazellerine, Nevayī’ye oranla, daha az nazire yazılan müellifler olup, 35 şair içinde Nevayī 20 yerde bulunmaktadır.

Klasik şairlere, özellikle beyazlarda şiirleri en çok tercih edilen Hüsrev Dihlevi, Hafız Harezmî ve Abdurahman Cami’ye itibar ve bunların takip edilmesinin yoğunluğunu, Nevayi’nin Farsça şiirlerinin aracılığında da aramak mümkündür. O, Farsça “Divan-ı Fani”deki 552 gazelinden 393 tanesini (yani %70), Fars edebiyatı klasiklerine nazire şeklinde yazmıştır.24 Adı geçen divanların asıl kısmı Dihlevi, Hafız ve Cami gazellerine yapılan nazirelerle artmıştır.25 Nevayi, Türkçe ve Farsçayı mukayese ettiği “Muhakemetü’l-Lugateyn” (905/1499-1500 yıllarında yazılan)26 eserinde de bu üç edip yanında, Sa’di-yi Şirazi’nin fars şiirine etkisini anlatmaktadır.27

24 Paris Milli Kütüphanesi, Ancien fonds, 285, 160-333. 933 yılı Zilhicce ayında/527 Ağustos-

Eylül’de alınmıştır (Richard F. Catalogue des Manucrits Persans. I. Ancien Fonds par F. Richard. Paris 1989, 285).

25 Alişir Nevayi, Mükemmel Eserler Toplamı, 18-19. Ciltler, Taşkent 2002. 26 The Cambrige History of Iran. Vol. 6, The Timurid and Safavid periods. Ed. P. Jackson, L.

Lochhart, Cambrige, 1986, 139. 27 Alişir Nevayi, Mükemmel Eserler Toplamı. 16. Cilt, Taşkent 2000, 32. s; Hayıtmetov E. Neveyayi

Lirikası, Taşkent 1961, 23.s; Mirzayev E. Fani ve Hafız//Nevayi ve Edebi Tesir Meseleleri, Taşkent


45 * 309

Şunu da belirtmek gerekir ki, Nevayi’nin Türkçe gazellerinde de Dihlevi, Hafız ve Cami’yi üstat olarak kabul etmiş ve bunu “Hazainü’l-Me’ani”daki gazellerinde de göstermiştir.28 Gazellerden birinde ise bu üç müellifi dikkate alarak, kendi şiirlerinde, onların etkisini belirtmiştir.

�� ا� ��ور �� ا

�� اچ �� !" ر � ن �� !� � !"$

“Nevayī nazmına baksan değildir; bu üç dostun beyitleri gibidir.”

Kendi çağdaşı olan şairlerin şiirleri hariç, bu üç ve başka Fars edebiyatı klasik ediplerinin şiirlerini, beyazlara geçirme işi, bu dönem için geleneksel bir hal almıştır.29 Fakat Türk edebiyatı klasiklerinin XV. asır ve daha sonraki dönemin edebi muhitindeki yeri nasıl? Nevayī, “Muhakemetü’l-Lugateyn”de,30 vurguladığına göre, seleflerinden sadece Lütfī’nin (1366-1462)31 birçok beytine Fars edebiyatı klasiklerinin şiirlerine denk gelenleri almıştır.32 Demek Türkçe şiirin, Lütfī’ye kadar güçlü bir temsilcisi, Nevayī’ye göre Fars edebiyatı klasikleriyle kısmen denktir. Bu şartlar altında Türk edebiyatı temsilcilerinin beyazlarda çok bulunmasını da irdelemek gerekir (Genellikle bahsi geçen mülahazalar, Türk edebiyatı klasiklerinin Fars edebiyatı klasikleri ile bir yerde boy ölçüşmesi, beyazlara aittir). XV. asır ve ondan sonra da Lütfī ve Nevayī’nin Türk okurları arasındaki şöhreti, çok iyi bilinmektedir.

“Redayifü’l-Eş’ar”lardan birinin33 başındaki fihrist (-1b-0a) bulunmaktadır. Burada, tablo içerisinde adı geçen beyazda, şiirleri verilen 135 şair adı zikredilmiştir. Elimize geçen fihristte adı geçen şairlerin adları, art arda sıralanmıştır. Mesela ilk on şair ismi verildikten sonra “aleyhe’r-rahme” (Hüda rahmet kılsın) şeklinde biri ibare verilmektedir. Aşağıdaki beyazdaki fihrit esasına

1968, 53-62; İsakov Y. Nevayi ve Hüsrev Dihlevi//Nevayi ve Edebi Tesir Meseleleri, Taşkent 1968, 88-106.

28 Alişir Nevayi, Mükemmel Eserler Toplamı, 3. Cilt, Taşkent 1990, 450.s; Özbek Edebiyatı Tarihi, II Cilt, XV. asrın ikinci yarısı, Taşkent 1978, 91-92.

29 Rızayev Z. R. İndiyskiy crili’ v poezii ne farsi kantse XVI-XVII yy., Taşkent 1971, 7 30 Philologiae Turcicae Fundamemnta. II. Wiesbaden, 1964, 351. 31 Birnbaum E. “Lüçfi”. EI², 32 Alişir Nevayi, Muhakemetü’l-Lugateyn, rukopisi BNF, Suplement turc, 317, list 281 (Blochet E.

Catalogue des Mnauscrits turks. Cilt I. Suplement Paris, 1932, 317); Mir Ali Şir, Muhakemetü’l-Lugateyn. Ed. R. Devereux. Leiden. 1966, 33-34; Quatremere E. Chrestomathei en turk oriental contenant plusieurs ouvrage de 1 Emir Ali Schir, des extraits des Memories du Bakhtiar-Nameh. 1 fascicule. Extraits d’Ali-Schir. Paris, 1841, 35; Alişir Nevayi. Mükemmel eserler toplamı. 16. Cilt, 36. s.

33 ÖRŞİ-1, No: 2335 (1301/1883-84 yılı Mirza Gaziyani geçirmiştir).


göre dizilen tabloda on şair ve onlardan sonra gelen (11. sırada), şiirleri en çok verilen müellif-Kokan hanı Ömer Han’ı (1810-1822) da tabloya dâhil ettik. Bunda: 1. Sütunda, şairin fihristte veriliş esasındaki tertip rakamı; ikincisi-şair adı ve mukayese için, yaşadığı yıllar; üçüncüsünde-Bu şairin, beyazda kaç şiirinin olduğu; dördüncüsünde- Adı geçen şairin şiirlerinin, beyazın kaçıncı sayfasından başlayarak verildiğini belirtir.


Anonim Redayifü’lAnonim Redayifü’lAnonim Redayifü’lAnonim Redayifü’l----Eş’ar Fiihristindeki (1301/1883Eş’ar Fiihristindeki (1301/1883Eş’ar Fiihristindeki (1301/1883Eş’ar Fiihristindeki (1301/1883----84 yılında dizilen)84 yılında dizilen)84 yılında dizilen)84 yılında dizilen)

Şairler ve Şiirlerinin MiktarıŞairler ve Şiirlerinin MiktarıŞairler ve Şiirlerinin MiktarıŞairler ve Şiirlerinin Miktarı

№ Fihristteki Tertibi Toplam Şiiri

Hangi Sayfadan Başladığı

1. Bidil (1644-1721) 62 1б

2. Cami (1414-1492) 22 33а

3. Hafız (1325–1389) 22 22а

4. İsmet BUhari (Ö. 1437) 4 95а

5. Sadi Şirazi (1184–1298) 2 102а

6. Hazrem imam Mu’in 1 319а

7. İmla (1688-1749) 3 177б

8. Müşfiki (1538-1588) 7 20б

9. ŞahMeşreb (1640-1711) 1 246б

10. Emir Nevayi (1441-1501) 13 88б

11. Emir Ömerhan (1810-1822) 114 25а

12. Emir Hüsrev Dihlevi (1253–1325) 2 289б

13. Emir Nizami Gencevi (1141-1209) 1 57а


45 * 311

14. Seyide (Ö. 1707-1711) 14 13б

15. Baba Saib (1601-1677) 14 23б

16. Molla Gülmuhammed Efgan (18-19. asırlar)

17 24а

17. Serir (Ö. 1186) 1 12б

Beyaz, Bidil şiirleri ile başlamıştır. Fakat beyaz içindeki şiirleri vermede, yukarıdaki tertibe Bidil’den sonra dikkat edilmemiştir. Buna şairlerin alınan şiirlerinin sayısı (3. sütun) ve hangi sayfadan itibaren verilmesi (4.sütun) dolayısıyla güvenilirdir. Tablodaki şiirlerin sayısı ve fihristteki sıralanışı, beyazda, şiirin verilmeye başlandığı yer de uygun değildir. Tablodaki sıralama, şairlerin klasik anlamda, şöhretine göre yapılmış olabilir.

Eğer adı geçen tabloyu Tablo 2’ye benzeterek, 16. yy’da yaşayan şairlerine bırakırsak ve bu iki bilgiyi mukayese ettiğimizde, aşağıdaki gibi bir manzara ortaya çıkacaktır:


Tablo 2 ve Redayifü’lTablo 2 ve Redayifü’lTablo 2 ve Redayifü’lTablo 2 ve Redayifü’l----Eş’Eş’Eş’Eş’ar (IORUzar (IORUzar (IORUzar (IORUz----1, No: 2335)’a Göre 1, No: 2335)’a Göre 1, No: 2335)’a Göre 1, No: 2335)’a Göre Şairlerin Şairlerin Şairlerin Şairlerin SıralanmasıSıralanmasıSıralanmasıSıralanması

Tablo 2’ye göre şairlerin sıralanması

Fihristte

Cami

Hafız

Hüsrev Dihlevi

Sadi Şirazi

Hace İsmet

Katibi Nişaburi

Nevayi

Cami

Hafız

Hace İsmet

Sadi

Hazret İmam Mu’in

Emir Nevayi

Hüsrev Dihlevi


İki kısımdaki şairleri birlikte değerlendirirsek, her iki yerde de birbirine yakın miktarlarda verildiğini görebiliriz. Sadece H. Dihlevī, Nevayī’den sonra gelmektedir. Demek yukarıdaki fihristte bulunan şairlerin sıralanışı, klasik anlamda, önem sırasına göre düzenlenmiştir.

Mesela Bidil, XVIII. asırdan başlayarak beyazlarda çok sayıda şiiri olan bir müellif olup, buna göre ilk sıradadır (Tablo 5). Meşreb’in Çağatay lehçesiyle yazılmış muhammesi alınmıştır. O, Nevayi’den üstte verilmiştir. Emir Ömerhan’ın şiirleri hepsinden çok alınmış olsa da, Nevayī’den sonra verilmiştir. Beyazlarda, Nevayī şiirlerinin XVIII. asır sonlarından itibaren verilmeye başlanması, o zamana kadar olan beyazlarda ilk sırada bulunmasının sebebi, Fars dilinde gelişen edebiyat klasiklerine gösterilen yoğun ilgiye bağlanabilir. Bu gelenek, XIX. asır beyazlarında Türkçe şiirlerin ortaya çıkmaya başladığı dönemde de gücünü muhafaza etmiştir. Sadece XIX. asır beyazlarında Bidil, Cami kadar; hatta daha sonraki dönemde, ondan (Camī’den) daha çok tercih edilen müellif olmuştur.34

Adı geçen görüşlere göre, esasen, Nevayī’nin yaşadığı dönem; XV. asır sonu ile XVI. asır başları, Nevayī şiirlerine adanan bir zaman dilimi olmuştur. Fakat bizi, Nevayī’nin Türkçe şiirlerinin, beyazlarda verildiği dönem daha çok ilgilendirmektedir. Bu münasebetle Nevayī şiirlerinin sadece beyazlarda bulunanları değil; aynı zamanda onun divanlarının, beş asır boyunca (XV-XIX. yy arası) meydana getirilen el yazma nüshalarıyla mukayese etmek gerekir. Burada iki konu vardır:

1) 1) 1) 1) Divanların Terkibi ve Beyaz:Divanların Terkibi ve Beyaz:Divanların Terkibi ve Beyaz:Divanların Terkibi ve Beyaz: Nevayī, dört divanını topladığı “Hazayinü’l-Me’ani” isimli mecmuasını hazırlamıştır. XV. asırdan başlayarak, Nevayī’nin adı geçen mecmuası ve bu esere alınan divanları, sadece mükemmel bir divan değil; belki bilimsel olarak, “Seçme Divan” diye adlandırılan ve Nevayī’nin çeşitli şiirlerini içine alan derleme tarzında divanlar da oluşturulmaya başlanmıştır. XV. asırdan sonra Orta Asya’da Fars klasik edebiyatına yöneliş dönemi tamamlanmıştır. Bu devirden başlayarak beyazlar yavaş yavaş ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu durum sebepsiz olmayıp; genel bir eğilimin neticesidir. XVI. asır

34 Genellikle Orta Asya’da Hafız, Cami ve Bidil el yazmaları, en fazla tercih edilen müellifler

olarak kabul edilmiştir. Bu bakımdan, Cami, ilk sırada; daha sonra ise Bidil ve Hafız gelmektedir (Erkinov. E. Manuscripts of the Works by classical Persian authors (Hafız, Cami, Bidil): Quantitative Analysis of 17th-19th c. Central Asian Copies In : Iran : Question et connaissances. Actes du IVe Congres Europeen des etudes iraniennes organise par la Societas iranologica Europaea.Paris, 6-10 Septembre 1999. vol.II : Period medievale et moderne. Cahiers de Studia Iranica. 26. Edit. M.Szuppe. Paris, 2002, pp.213-228).


45 * 313

ortalarından itibaren sanatsal diller değişmeye başladı. Buna uygun tarzda, bu devirden itibaren, çoğunlukla, büyük eserlerin münferit (mesela, küçük bir bölüm) kısımlarından oluşan el yazma toplamlar ortaya çıkmaya başlamıştır.

Nevayi’nin, yukarıda bahsedildiği şekilde oluşturulan derleme divanların sayılarına bakmakta fayda vardır;

Mesela H. Süleymanov, 1961 yılında Taşkent el yazmaları bölümlerinde, 109 adet Nevayī divanından 40 adet el yazma nüshasının varlığını (bunlardan 7 tanesi, “Hazayinü’l-Me’ani” divanıdır.) S. Petersburg’da tespit etmiştir.35 ÖR FA’ya kayıtlı olan H. Süleymanov adlı el yazmalar enstitüsü (1978-1998) bölümünde, 106 adet36 el yazma bulunmaktadır. H. Süleymanov’un vurguladığı Taşkent’teki el yazma bölümlerinin asıl kısmını, Özbekistan Cumhuriyeti Şarkşinaslık Enstitüsü oluşturmaktadır.37 Şu ana kadarki bilgiler, tatmin edici düzeyde olmasa da, kıyaslamak için Tablo 7’ye göz atalım:

35 Süleymanov H. Tekstalagiçiskai issledavenie liriki Alişire Nevay. V treh tamah. Dissirtatsiya

doktora filologiçiskih nayk. Taşşkent-Moskova 1955-1961, s. 54-58. 36 Hakimov M. Nevayi eserleri el yazmalarının…, No: 9-113. 37 1961’de H. Süleymanov adlı el yazmalar enstitüsü, hala düzenlenmemiştir.

Tablo 7 Nevayi Divanları ve Derleme Divanların Tablo 7 Nevayi Divanları ve Derleme Divanların Tablo 7 Nevayi Divanları ve Derleme Divanların Tablo 7 Nevayi Divanları ve Derleme Divanların XVIXVIXVIXVI----XIX. Asırlardaki Geçiriliş XIX. Asırlardaki Geçiriliş XIX. Asırlardaki Geçiriliş XIX. Asırlardaki Geçiriliş MiktarlarıMiktarlarıMiktarlarıMiktarları

Eserler Taşkent El Yazma Bölümlerinde

El yazmalar Enstitüsü

S. Petersburg El Yazma

Bölümlerinde XV 8 2 2

XVI 5 3 (3) 9 XVII 4 0 5 XVIII 4 2(1) 2

XIX 88 98 (82) 22 Toplam 109109109109 105105105105 40404040

Seçme Divanlar 80 86 33


Örnekte de görüldüğü üzere Nevayī’nin divanları, beş asır zarfında, toplam 254 el yazma nüshada toplanmıştır. Burada şairin divanlarının tam nüshaları, 55 el yazma; “Seçme Divan”ları ise 199 el yazmayı oluşturmaktadır. Bu “Seçme Divan”lar, Nevayī’nin tam divanlarına oranla üç buçuk kat daha fazla dizildiğini göstermektedir. Dolayısıyla yaygınlığı ve mütalaa edilişine göre Nevayī şiirlerinin seçilmiş nüshaları (Seçme Divanlar), yukarıdaki sıralamaya sahiptirler. Hatta el yazmalar bölümünde, “İlk Divan” (870/1465-66 yılında dizilmiş) adında ve Nevayī severler tarafından dizilen mecmua da ilk önce, “Seçme Divan” olarak verilmiştir.38 Bundan başka Nevayī’nin hayatta olduğu döneme ait (898/1492-93 ve 905/1499-1500 yılları) şiirlerinin esas alındığı “Seçme Divan”ları dizilmeye başlanmıştır.39 Fakat ne yazık ki yukarıda bulunan tablodaki bilgilerden, el yazmalar enstitüsündeki bölümü dikkate almadığımızda (M. Hakimov kataloguna dayanarak), alınan miktarın ne kadarının “Seçme Divan” olduğunu bilsek de; bunların ne zaman oluşturulduğuna dair kesin bir bilgiye sahip değiliz. Sadece el yazmalar enstitüsünde bulunan nüshalara dayanarak bir sonuç çıkartacak olursak (Tablo 7’de, parantez içerisine alınan rakamlar), Nevayī’ye ait “Seçme Divan”lardaki şiirler; XVI-XIX. asır nüshalarının büyük bir kısmını oluştururken; XVI. asır nüshalarının bir parçasını (3), XVIII. asır nüshalarının yarısını (1), XIX. asırda ise 98 nüshanın 82 tanesini (%84) oluşturmaktadır. Demek ki, Nevayi’nin eserlerini seçerek takdim etmek, her dönemde önde gelmiştir. Bu görüşleri özellikle Nevayi’nin el yazma eserlerinin, Semerkant Üniversitesi’nde Nevayī’ye ait el yazma eserlerin saklanan nüshalarının tavsifini yapan kataloglar da ispat etmektedir.40 Mezkur kataloglara dayanarak, Nevayī’nin “Seçme Divan”larının, tam divanlerının nüshalarına oranla, dört kat daha fazla çoğaltıldığını görürüz.

Taşbaskı olan “Hazayinü’l-Me’ani” toplamından sadece üçüncü divan (Bedayiü’l-Vasat), 1882 yılında, Hive’de Muhammed Rahimhan II (1864-1910)’ın görevlendirmesiyle, şair Kamil Harezmī (1825-1899) tarafından bir araya getirilmiştir. Nevayi’nin “Derleme Divan”ları, 1888-1916 yıllarında, Orta Asya’daki basımevlerinde, Taşbasma şeklinde 34 defa yayımlanmıştır41 (adı geçen Seçme Divan’ların terkibine göre, birbirine benzeyenler alınmıştır). Demek ki XX. asır başında da Nevayi’nin lirik eserleri, bir bütün olarak (“Hazayinü’l-Me’ani”) değil; belki ondan seçilip oluşturulmuştur. Nevayi’nin eserlerine baktığımızda, bundan seçilip alınarak okunan Nevayi’nin “Hamse”sine giren beş destanı, özel olarak hazırlamak, XVIII, özellikle XIX. asırda yoğunlaşmıştır. Beşini bir arada okuyucuya

38 Süleymanov H. Tekstologiçiskai…, s. 156. 39 Süleymanov H. Tekstologiçiskai…, s. 218-227. 40 Münirov K., Nasırov E. Alişir Nevayi Elyazma Eseleri Katalogu. Taşkent 1970; Alişir Nevayi

Eserlerinin Elyazma ve Taşbasma Nüshaları’nın Bibliyografik Gösterilişi. Semerkant 1990. 41 Alişir Nevayi eserlerinin Taşbasma yayınlarının tavsifi (katalog). Hazırlayan B. Kasımhanov.

Taşkent 1988.


45 * 315

sunuş, klasik esere oranla uygunluk yanında, öğrencilerin, edebi dili öğrenmeye başladıklarını gösterir.42 Yani XVIII-XIX. asırlarda, klasik edipler ve onların eserlerine olan münasebetin artması, dönemin genel eğiliminin bir devamıdır.

Nevayī’nin “Seçme Divan”ları, “Hazayinü’l-Me’ani” ve buna giren divanları yanında onun şiirlerinin beyazlara alınışını kıyasladığımızda şunu göstermiştir ki, Nevayi’nin divanlarının çoğaltılması ve yayılması, onun, beyazlardaki şiirlerinden daha fazladır. Bunda da Nevayī’nin şiirlerinin seçilme durumu, (Seçme Divan’lar) için yeterli gelmektedir. Diğerleri ise beyaz dizicinin zevklerine ve beyaz diziciye yakın olanların seçilmesinden oluşan toplamlardır.

Bunları birbiriyle mukayese edelim: Mesela, bu tip derleme bir divan oluşturmak, mesela, şiirleri yaşadığı dönem (XV. asır) boyunca büyük bir yayılma gösteren, yukarıdaki tablolarda daima en üst sıralarda yer alan Cami’nin (beyazlarda da şiirleri en çok bulunan şair olarak bilinir) divanlarına, XVI-XIX. asır nüshalarında da rastlanılır (bunlar, kataloglarda “Gazeller” başlığı altında verilmiştir: ÖRŞİ-1, No: 2608/2; 232/3; 6708, 1297/1879-80 yıllarında kaydedilen kitap –Hudaybirgen; No: 237/3 ve diğerleri).43 Bu durumda: Hüsrev Dihlevī’nin “Seçme Divan”larının, onun mürettep divanlarına oranla birkaç kat daha fazla44 olduğunu görmek mümkündür. Bu ise, yukarıdaki görüşleri, bir kere daha ispatlar. Yani Nevayī ve diğer klasik edebiyatçıların mürettep divanlarına oranla, “Seçme Divan”ları daha yaygındır.

2)2)2)2) Divanlar ve DönemleriDivanlar ve DönemleriDivanlar ve DönemleriDivanlar ve Dönemleri:::: Nevayī’nin yukarıdaki divanlarının XV-XIX. asırlardaki yazılış miktarına itibar etmek gerekir. Sebebi ise Nevayī’nin şiirlerinin, beyazlarda XVIII. asır sonundan itibaren alınış nedenlerini araştırmada, onun divanlarının yazılış dönemini bilmekle de gerekli sonuçları almak mümkündür. Eğer birinci için, Tablo 7’deki bilgilere dayanacak olursak (254 el yazma), Nevayī divanları, XV-XVIII. asırlarda, 46 nüsha (%19); XIX. asırda, 208 (%81) nüsha olarak çoğaltılmıştır. Bu beş adet el yazmadan ilki, dört asır içerisinde; kalan beş elyazma nüshadan dördü ise XIX. asırda çoğaltıldığını göstermektedir. Demek ki

42 Erkinov A. The perception of works by classical authors in 18th and 19th century Central Asia:

The example of the Xamsa of ‘Ali Sir Nawa’i In: Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries. Vol. 2: Inter-Regional and Inter-Ethnic Relations. Ed. by A. v. Kuеgelgen, M. Kemper, A. Frank. [Islamkundliche untersuchungen. Band 216]. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1998, pp.513-526.

43 Sobranie vastaçnih rukopisiy. Tom II, Taşkent 1954, 1199; Rukopisi praizvidiniyAbdurrahmana Dcami v sobbranii institute vastakavidiniya akademiy nayk Özbekistan SSR. Sast. EUrunbayev, L. M. İpifanova. Taşkent, 1965, S. 46; Katalog fande institute rukapisiy. Tom II, Taşkent 1988, s. 231-233, 235-238.

44 Münirov K. Emir Hüsrev Dihlevi eserlerinin ÖzSSR Fonlar Akademiyası Şarkşinaslık Enstitüsü toplamındaki el yazmaları, Taşkent 1975.


Nevayī divanlarının XIX. asır boyunca çoğaltılışı da oldukça yoğundur. Yine mukayese etmek için, şiirleri, beyazlarda çok sayıda bulunan Camī divanlarına göz atmak gerekir. Bu sebeple de biz ÖRFA Şarkşinaslık Enstitüsüne baktık: Şairin mürettep ve seçme divanları, XV-XIX asırlar boyunca 56 nüsha olarak çoğaltılmıştır.45 Bunlardan %60’tan çoğu, XIX. asra doğru yazılmıştır. Şiirleri, henüz hayattayken çok yayılan Cami’nin divanlarının beş asırda çoğaltılış miktarı, Nevayi’ye oranla daha fazladır. Fakat Cami’nin şiirlerinin neredeyse her beyaza alınışı, onun divanlarının çok fazla çoğaltılmasına mani olmamıştır. Ayrıca Nevayi gibi, belki Cami Divanları da XIX. asır boyunca, az sayıda (fakat Nevayī’ninkilerden daha çok (!) istinsah yapılmıştır. Bu da çok doğal bir durumdur. Beyazlara, öncelikle, Fars klasik şairleri alınırdı.

Timûrīlerin (1370-1506) tarih sahnesinden çekilmelerinden sonra, Orta Asya’da dil koşulları değişmiştir. Şeybānīler (1500-1601)’in hâkimiyetinde yazılan ilk eserler Türkçeyken, daha sonraları, özellikle başkentin Buhara’ya taşınmasından sonra Fars dilinde olmuştur. Eşterhânīler (1601-1747) ve Manġıtlar (1747-1920) sülalesi devrinde de durum aynı şekilde devam etmiştir. XVI-XVII. asırlar zarfında Çağatayca eserlerin ve şairlerin sayısı çok azdır. Ancak saraylarda Türk diline rağbetin artması, bu dildeki edebiyat olan münasebeti de artırmıştır. Bu durum ise XVIII. asır sonlarına kadar devam etmiştir.

Kokan Hanlığı’nda Mingler hakimiyeti devrinde (1702-1867) Ömerhan (1810-1822) saltanatında Timûrīler zamanını taklit etme, özellikle Hüseyin Baykara (1469-1506) döneminin çağdaş muhitine benzeme özlemi güçlenmiştir.46 Şiirde ise Alişir Nevayi eseri bu hanlık şairleri için idealdi. Kokan Hanı Ömerhan ve onun refikası Nadire (1792-1842) kendi şiirlerinde Nevayī tarzını takip etmişlerdir. Bu devirde yaşayan şair Sultanhan Türe Eda Bolse (ö. 1250/1828-29)47 Ömerhan’a bağışlanan gazellerinden biri, sonunda bu şahı Hüseyin Baykara’ya, kendisini ise Alişir Nevayi’ye benzetir:

45 Rukopisi praizvidiniy Abdurahman Cami…, s.17-23; katalog fonda institüte rukopisiy, II, s. 226-

239. 46 Erkinov A. “Un temoin important du mecenat de Muhammad Ali Khan, le manuscript

Suplement persan 1446 de la BNF”. Studia Iranica. 37. 2008, pp. 129-138; Erkinov A. “Imitation of Timurids and Pseudo-Legitimation: On the origins of a manuscript anthology of poems dedicated to the Kokand ruler Muhammed Ali Khan (1822-1842)” (http://www.nomadsed.de/en calendar.html); Erkinov A. “Les Timourides, modeles de legitimate et les recueils poetiques de Kokand” Ecrit et culture en Asie centrale et dans le monde Turko-Iranien, XIVe-XIXe simcles//Writing and Culture in Central Asia and in the Turko-Iranian World, 14th-19th Centuries. F. Richard, M. Szuppe (eds.), (Cahiers de Studia Iranica). Paris, 2008, pp…(in print).

47 Philologiae Turcicae Funamenta. II. Wiesbaden, p. 392; Özbek Edebiyatı Tarihi, IV. Cilt, Taşkent, 1978, 51-54. Sayfalar.


45 * 317

�ادا ��ز�� او��ر�� ا�� د�� ا.-, +� �� *(�ن '&% $��#�ا"!� �

Ger Nevayī’den Eda sözünü alırsa(aşırırsa) ne tang Şah Ömer efdal (tercih edilir) mi ey Sultan Hüseyin Baykara48.

Ömerhan divanının dibacesinde kendi şeceresini Emir Timur (1370-1405) ve Babür’e (1370-1506) kadar dayandığını vurgular49. Nadire ise gazellerinden birinde kendisinin Babür soyundan geldiğini belirtir50. Ömerhan’ın oğlu Muhammed Alihan (1822-1842), gerçi hükümranlığı zamanında, babasının dönemindeki saray edebi muhitini bırakmış olsa da Fuzuli51 tarzında şiirler yazar. 1254/1838-39 yılında onun buyruğu doğrultusunda, Nevayī’nin “Hazayinü’l-Me’ani”si Kokan’da altı ay süresinde üç yüzma nüsha, aynı hacim ve terkipte alıntılanır.52 Nevayi’nin şiirlerine Hive Hanlığı’nın Konğıratlar sülalesi devrinde (1804-1920) de büyük bir itibar olmuştur. Demek, Kokan ve Hive Hanlıklarında Türk edebiyatı kalsiği olan Alişir Nevayi’nin kişiliği ve sanatına münasebet XVIII asır sonu XIX asır başlarında yoğunlaşmıştır. Bu olguların tamamı Nevayi şiirlerinin beyazlarda XVIII asrın ikinci yarısından başlayarak getirilişi beyazcılık ananeleri yanında hanlıkların topraklarda Türkçe şiirlere ve klasik şairlere büyük bir teveccühün olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Bu durum sadece Türkçe konuşulan sahalarda değil; aynı zamanda İran grubu dillerinin konuşulduğu coğrafyada da etkisini sürdürmüştür. Maslana, Pamir-Bedahşan’daki İranī halklar da şiirlerini ana dillerinde değil; asıl olarak Farsçayla yazmışlardır. Buna, yukarıda adı Fars klasikleri arasında geçen İsmaliylik edebiyatının büyük temsilcisi Nasır Hüsrev’in eserlerini örnek gösterebiliriz.53 Bir diğer örnek de Orta Asya beyazlarında şiirleri alınan çok sayıda Fars edebiyatı klasik şairlerinin, Türkiye ve Hindistan’da hazırlanan beyazlarda da çokça rastlanmasıdır.54 Aynı zamanda

48 ÖRŞİ-1, No: 7510, 121b. 49 Örşi-1, No: 147, 2a. 50 Nadire-kamile, Divan, Taşkent, 2001, 297 sayfa. 51 Bombacı A. Histoire de la Litteratüre Turque. Traduit par I. Melikoff. Paris, 1968, pp. 53, 126,

203-219. 52 Mesela: ÖRŞI-1, No: 1709, 477a; ÖRŞI-3, No: 941; SÜleymanov H. Tekstologiçeskai isledavennie

Liriki Alişir Nevayi. V. Treh tamah. Dissirtesiya Doktora Filologiçeskih nayk. Taşkent-Moskova, 1955-1961, 52-53. Sayfalar;Hayıtmetov E. Nevayi Lirikası, Taşkent 1961, 26. Sayfa; Hakimov M. Nevayi Eserlerini geçiren Hattatlar, Taşkent 1991, 6. Sayfa.

53 Gabrielle van den Berg. Examples of Persian and Shughni poetry from Tajik Вadakhshan. In: Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies held in Cambridge, 11th to 15th September 1995. Part 2: Mediaeval and Modern Persian Studies. Ed. C.Melville. Wiesbaden, 1999, p.107.

54 Blochet E. Catalogue des manuscripts persans de la bibliotheque Nationale. Tom III. Paris, 1928 (№1968-2012); Tom IV, 1934 (№№1934, 2469, 2471).


Türkçedeki şiirler konusunda Türkiye’de hazırlanan beyazlar birkaç eserden meydana gelmektedir.55 Orta Asya, Hindistan ve İran beyazlarından farklı tarzda, Türkiye’deki beyazlar, XVI. asırdan başlayarak iki dillidir. Bu eserlerde Farsça ve Osmanlı Türkçesine ait şiirlerin yanısıra, Çağatay Türkçesiyle yazılmış şiirlere de yer verilmiştir. Bu şiirler Ali Şir Nevayī Bābür ve Übeydullah Han’a aittir. Dikkate değer nokta şu ki Ali Şir Nevayī’nin Çağatayca şiirleri, XVI. asırdan itibaren Orta Asya beyazlarında değil de Türkiye beyazlarına alınmıştır. Bir tek beyazda %20’den fazla Türkçe şiir verilmiştir. Bu, XVI. asır için gayet yüksek bir orandır.56

Şunu da belirtmek gerekir ki XX. asır boyunca Çağatay edebiyatı ve özellikle Ali Şir Nevayī’nin eserleri, Hüseyin Baykara devrinde Osmanlı sarayında nazireler yazılmış, model olarak hizmet etmiştir.57 Buradan hareketle Türkiye beyazlarında da %80 şiir; yani şiirlerin büyük bir kısmı Fars dilindedir. Dolayısıyla beyazlarda, Farsça yazılmış şiirler büyük bir yekūn tutar.

Netice itibariyle, 12 adet beyazın incelenmesinden çıkan sonuç, Ali Şir Nevayī’nin şiirleri Orta Asya beyazlarında, XVIII. asrın ikinci yarısından itibaren yer almaya başlamıştır.

1. Bu durumda Çağatay edebiyatından önce doruğa ulaşmış Fars edebiyatı klasiklerine beyazlarda, münferit olarak itibar edildiği söylenebilir.

2. Orta Asya coğrafyasındaki hanlıklar ve onlar vasıtasıyla edebi muhitlerin artması, Nevayī ve genel olarak Türkçe şiire olan ilgiyi artırmıştır.

3. XVIII. asırdan başlayarak el yazma nüshaların çoğaltılması Türkçe şiirlerin beyazlarda açık bir şekilde artması sonucunu doğurmuştur.

4. Sadece Türkiye beyazlarında XVI. asırdan başlayarak, Türkçei şiirler, Farsça şiirlerle bir araya getirilmiştir.

KAYNAKÇAKAYNAKÇAKAYNAKÇAKAYNAKÇA

ABDULLAYEVA B. Taşbasma beyazların ilmi tavsifi//Edebi miras, 1989, 4 (50), 37-44. Sayfalar. Alişir Nevayi eserlerinin elyazma ve Taşbasma nüshalarının bibliyografik olarak gösterilişi.

Semerkant, 1990.

55 Bu sonuca Paris Milli kütüphanesindeki beyazları inceleyerek ulaştık. 56 Başka bölümlerdeki XVI asır Türkiye beyazlarında da aynen bu durumu görmek mümkündür.

Mesela, 973/1565-1566 yılında Türkiye’de hazırlanan beyaz: Elyazma-V306-V307 (Dimitriyeva L.V. Opisenniye Türkishki rukopisiya instituti vostokovideniya. Cilt III. Moskova, 1980, No: 800, 801).

57 Fleischer C. Bureacrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Ali (1541–1600). Princeton, 1986, pp.273-292; Imber C. “Ideals and Legitimation in Early Ottoman History”. Suleyman the Magnificent and His Age: The Ottoman Empire in the Early Modern World. M.Kunt, C.Woodhead (eds.). London, 1995, рр.138-153.


45 * 319

Alişir Nevayi eserlerinin Taşbasma Yayınları Tavsifi (catalog). Haz. B. Kasımhanov, Taşkent 1988. Alişir Nevayi, mükemmel eserler Toplamı, 3-19 Cilt, Taşkent 1988-2002. Bertelis İ. E. İzbrannie trudi. Istoriya Literatüri I kulçturi Irana, Moskova 1988, 300. BIRNBAUM E. “Lūçfī ”. EI2, V, pp.841-843. Blochet E. Catalogue des manuscripts persans de la bibliotheque Nationale. Tom III. Paris, 1928;

Tom IV, 1934. BOMBACI A. Histoire de la Litterature Turque. Traduit par I.Melikoff. Paris, 1968. DĀNESHPAZHŪH M.T. “Bayāz”. Encyclopаеdia Iranica. Tom III (3), P. 886. DODHUDOIVE L., İyaviddinova E. Nizvestni spisok poemi DCami “Tuhfet el-ahrar” s

miniyatyoremi//Cami ve Rabıtahayi edebi. Kitab-I Evvel, Duşanbe, 1989, 146-156.sayfalar. ERKİNOV A. “Imitation of Timurids and Pseudo-Legitimation: On the origins of a manuscript

anthology of poems dedicated to the Kokand ruler Muhammad Ali Khan (1822–1842)” (http://www.nomadsed.de/en_calendar.html).

“Les copies des anthologies poétiques persan- chaghatây de la Bibliothèque nationale de France: contribution à l'étude des bayâz de l'Asie Centrale (XVe-XIXe s.)”. Studia Iranica. 33/2 (2004), pp.221-242.

“Les timourides, modeles de legitimite et les recueils poetiques de Kokand” Ecrit et culture en Asie centrale et dans le monde turko-iranien, XIVe-XIXe siтcles // Writing and Culture in Central Asia and in the Turko-Iranian World, 14th-19th Centuries. F.Richard, M.Szuppe (eds.), (Cahiers de Studia Iranica). Paris, 2008, pp...(in print).

“Un temoin important du mecenat de Muíammad-‘Ali khān, le manuscript Supplement persan 1446 de la BNF”. Studia Iranica. 37, 2008, pp.129-138.

The perception of works by classical authors in 18th and 19th century Central Asia: The example of the Xamsa of ‘Ali Sir Nawa’i In: Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries. Vol. 2: Inter-Regional and Inter-Ethnic Relations. Ed. by A. v. Kuеgelgen, M. Kemper, A. Frank. [Islamkundliche untersuchungen. Band 216]. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1998, 513-526.

From Persian poetic classicism to Timurid mannerism: Chaghatay(Turkic)-Persian bilingualism in the intellectual circles of Central Asia (1475-1900). Vienne, 2008, 270 p. (in print).

Manuscript Collections of the Former Uzbek Academy of Sciences Institute of Manuscripts (1978-1998). In: Manusripta Orientalia. vol. 8, no 1, 2002, pp.36-38.

Manuscripts of the works by classical Persian authors (Hafiz, Jami, Bedil): Quantitative Analysis of 17th-19th c. Central Asian Copies. Iran : Question et connaissances. Actes du IVe Congres Europeen des etudes iraniennes organise par la Societas iranologica Europaea. Paris, 6-10 Septembre 1999. vol.II : Period medievale et moderne. Cahiers de Studia Iranica. 26. M.Szuppe (ed.). Paris, 2002. pp.213-228.

ESAHZAD E. Lirika Abd er-Rahmana DCami: problemi’ tekste poetiki, Moskova, 1988, 130-131. sayfalar.

FLEİSCHER C. Bureacrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Ali (1541–1600). Princeton, 1986, pp.273-292.

Gabrielle van den Berg. Examples of Persian and Shughni poetry from Tajik Вadakhshan. In: Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies held in Cambridge, 11th to 15th September 1995. Part 2: Mediaeval and Modern Persian Studies. Ed. C.Melville. Wiesbaden, 1999, pp.105-112.

HAKIMOV M. Nevayi Eserleri Kol yazmalarının Tavsifi, Taşkent 1983. Nevayi Eserlerini Geçiren Hattatlar, Taşkent 1991. Halidov E. B. Arabskie Rokopisi I Arabskay Rukopisnay Traditsiya, Moskova 1985.


HAMIDOVA M., Kolyazma Beyazlar-Edebi Menba, Taşkent 1981. HAYITMETOV E. Nevayi Lirikası. Taşkent 1961. HIRAVI N.M. Tarikhi nuskhapardāzi va taskhikhi intiqdoiyi nuskhahoyi khattiy. Tehran, 1380

(2001). IMBER C. “Ideals and Legitimation in Early Ottoman History”. Suleyman the Magnificent and His

Age: The Ottoman Empire in the Early Modern World. M.Kunt, C.Woodhead (eds.). London, 1995, рр.138-153.

İSAKOV Y. Nevayi ve Hüsrev Dihlevi//Nevayi ve Edebi Tesir Meseleleri, Taşkent 1968, 88-106.s Beyaz ve Beyazcılık Tarihi//”Özbek Edebiyatı Tarihi Meseleleri” Toplamı, taşkent

1976, 78-101.s Katalog FFande İnstitute Rukopisiy, C. I-II, Taşkent 1988-1989. Katalog Vastacnih Rukopisiy Akademi Nayk Tedcikskoy SSR., C. V, Duşanbe 1974. KERAMET D. Tuyurkskaya Leksikografiya v İndi//Obşestvenniye Nayki v Özbekistani. No: 3,

2003, 68-72.s KLEİNMİCHEL S. Halpa in Choresm (Hwarazm) und ātin āyi im Ferghanatal: Zur Geschichte des

Lesens in Uzbekistan im 20. Jahrhundert. Teil 2. Berlin. 2000, (Anor 4). KRÄMER A. Geistliche Autorität und islamische Gesellschaft im Wandel. Studien über

Frauenälteste (otin und xalfa) im unabhängigen Uzbekistan. Berlin, 2002. Lütfi, Sinsen Siverim, Gazeller, Rubailer, Kıtalar, Tuyuglar, “Gül ve Nevruz” Destanı, Neşre

hazırlayanlar S. Erkinov, E. Fazılov, E. Ahmedhocayev, Taşkent 1987. MIRZAYEV E. Fani ve Hafız//Nevayi ve Edebi Tesir Meseleleri, Taşkent 1968, 53-62.s MÜNIROV K. Emir Hüsrev Dihlevi Eserlerinin ÖzSSR Fenler Akademiyası Şarkşinaslık Enstitüsü

Toplamındaki Kolyazmaları, Taşkent 1975. MÜNIROV K., NASIROV E. Alişir Nevayi Kolyazma eserleri Kataloğu, Taşkent 1970. MUNZAVI A. Fihristi nuskhahoyi khattiyi farsiyi Pakistan. Jild 8, manzumaha (2). Islamabad,

1366 (1987). A. Fihristi nuskhahoyi khattiyi katabkhanayi Ganğbakhsh. Jild 1, Lahor, 1357 (1978). Nadire-Kamile, Divan, Taşkent 2001, 297.s. NAWSHAHI S.A. Fihristi nuskhahoyi khattiyi farsi. Munzayi Milliyi Pakistan, Karachi. Islamabad,

1404 (1983). Özbek Edebiyatı Tarihi, II Cilt, XV asrın ikinci Yarısı, Taşkent 1978. Philologiae Turcicae Funamenta. II.Wiesbaden, 1964, 392;Özbek Edebiyatı Tarihi, IV Cilt,

Taşkent, 1978, 51-54. sayfalar. Philologiae Turcicae Fundamenta. II.Wiesbaden, 1964. RIZAYEV E. R. İndiyski stili v poezzi ne Farsi Konse XVI-XVII yy, Taşkent 1971. Rukopisi proizvediniy Abdurrahmane DCami v Sobrenii İnstutute Vostokovidenniya Akademii

Nayk Özbekiskay SSR. Sost. A. Urunvayev, L. M. Epifenove, Taşkent 1965. Sobranie Vostocnih Rukopisiy, C.. II, Taşkent 1954. SÜLEYMANOV H, Tekstologiçeskai İssledovanie Liriki Alişire Nevayi. V. Treh Tomah. Dissertasiya

Doktora Filologiçeskih Nayk. Taşkent-Moskova 1955-1961. The Cambrige History of Iran. Vol. 6, The Timurid and Safavid periods. Ed. P.Jackson,

L.Lochhart, Cambrige, 1986.

Documents

KÜTÜPHANELERİNDE TESPİT EDİLENKÜTÜPHANELERİNDE … · 2013. 12. 16. · XV-XIX. Asır Beyazlarında Taşkent ve Paris Kütüphanelerinde Tespit Edilen Alişir Nevai… TAED