GENEL YETENEKGENEL KÜLTÜR

KPSS

KONU ANLATIMLI

PRATİK BİLGİLER - ÖZGÜN SORULAR

120

992021

Komisyon

KPSS GYGK KONU ANLATIMLI TEK KİTAP

ISBN 978-0-2020-0118-0

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. A.Ş.'ye aittir. Anılan ku-ruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, man-

yetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Bu kitap, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize

bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurum-larının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı

bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

27. Baskı: Ekim 2020, Ankara

Yayın-Proje: Ümit DilaverDizgi-Grafik Tasarım: Gamze Şahin Oral

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Başak Matbaacılık Ltd. Şti. Çınar Mah. Çankırı Bulvarı No:108

Akyurt / ANKARA

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 45790

İletişimKaranfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA

Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

iii

Değerli Okuyucularımız,

Kamu Personeli Seçme Sınavı, geleceğin kamu personelinin belirlenmesinde son aşamadır ve öğrenim hayatınız bo-yunca verdiğiniz emeğin sonucu meslek hayatınıza adım atmanızla nihai başarıya dönüşecektir.

Bu süreçteki emek ve çabanız, programlı bir çalışma ile sizi hedefinize doğru yöneltecek ve öne geçirecektir. Böylesi bir süreçte programlı bir çalışmaya kaynaklık edecek olan, deneyimli bir yazar ekibi tarafından özenle oluşturulmuş, geniş kapsamlı yayınlar olacaktır.

Pegem Akademi yazar ekibinin öncelikli amacı, tam da bu kaynağı sizlere sunmak olmuş ve sonucunda sizleri başarıda öne taşıyacak bu kapsamlı konu anlatımlı kitap ortaya çıkmıştır.

Sınavda başarılı olabilmek için müfredatta mevcut olan konularda yeterli bilgi düzeyine sahip olmak ve yeterince örnek soru ile bu bilgiyi pekiştirmek gerekmektedir. Bu kitabın temel amacı, adayın sınav kapsamındaki her konuya hâkimiyetini sağlamak ve böylece karşılaşacağı soru tiplerini rahatlıkla çözebilecek seviyeye gelmesini mümkün kılmaktır.

Kitaba ilişkin sorularınızı pegem@pegem.net adresine e-posta yoluyla ya da 0538 594 92 40 numarasına WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Sorunuz en kısa sürede yayın ekibimiz tarafından cevaplandırılacaktır.

Kitabın, kamu kurumlarında görev almak isteyen tüm okuyucularımızın başarılarına katkı sağlaması dileğiyle...

Pegem Akademi

ÖN SÖZ

v

İÇİNDEKİLER

TÜRKÇESözcükte Anlam ..........................................................1 SözcüğünAnlamÖzellikleri..................................1 SözSanatları ........................................................2 SözcüklerArasındakiAnlamİlişkileri ....................4 KalıplaşmışSözÖbekleri .....................................5Test .............................................................................7CümledeAnlam ............................................................9 Cümle ...................................................................9 AnlamlarınaGöreCümleler ..................................9Test ...........................................................................12ParagraftaAnlam ........................................................14 Paragraf .............................................................14 DüşünceyiGeliştirmeYolları ...............................16 AnlatımNitelikleri ...............................................17Test ...........................................................................18YapıBilgisi ..................................................................21 Kök .....................................................................21 Ekler ...................................................................21 YapılarınaGöreSözcükler ..................................22Test ...........................................................................23SözcükTürleri .............................................................25Test-1 ........................................................................36Test-2 ........................................................................38CümleBilgisi ...............................................................40 CümleninÖgeleri ...............................................40 CümleTürleri ......................................................41 CümleDışıUnsurlar ...........................................42Test ...........................................................................43SesBilgisi ...................................................................45 SesOlayları ........................................................45Test ...........................................................................47YazımKuralları ............................................................49Noktalamaİşaretleri ....................................................54Test ...........................................................................58AnlatımBozuklukları ...................................................60Test ...........................................................................64SözelMantık ...............................................................66 SıralamaKurguları ..............................................67 EşleştirmeKurguları ...........................................73 Yer-KonumKurguları ..........................................78

MATEMATİKSayılar ........................................................................81Test-1 ........................................................................87Test-2 ........................................................................89Bölme,Bölünebilme,OBEB-OKEK ............................91Test ...........................................................................95RasyonelSayılar-OndalıkSayılar..............................97Test-1 ......................................................................102Test-2 ......................................................................104Eşitsizlikler ................................................................106Test ........................................................................... 111MutlakDeğer ............................................................113Test ........................................................................... 120ÜstlüveKöklüİfadeler .............................................122Test .........................................................................127Oran-Orantı ..............................................................129Test .........................................................................132ÇarpanlaraAyırmaveÖzdeşlikler ............................134Test .........................................................................137BirinciDerecedenBirBilinmeyenliDenklemler ........139Test .........................................................................141Problemler ................................................................143Test-1 ......................................................................146Test-2 ......................................................................150Test-3 ......................................................................154Test-4 ......................................................................158Test-5 ......................................................................162Test-6 ......................................................................166Kümeler ....................................................................168Test .........................................................................173Fonksiyon .................................................................175Test .........................................................................178İşlemveÖzellikleri ....................................................180Test .........................................................................183ModülerAritmetik .....................................................185Test .........................................................................188Permütasyon-Kombinasyon-Olasılık ....................190Test(Permütasyon) ...................................................201Test(Kombinasyon) ..................................................203Test(Olasılık) .............................................................205Tablo-GrafikYorumlama .........................................207Test .........................................................................211SayısalMantık ..........................................................213Test-1 ......................................................................223Test-2 ......................................................................225Test-3 ......................................................................227Test-4 ......................................................................229AçılarveÜçgenler ....................................................231Test-1 ......................................................................236

vi

İÇİNDEKİLER

Test-2 ......................................................................238Test-3 ......................................................................240Test-4 ......................................................................242ÇokgenlerveDörtgenler...........................................244Test-1 ......................................................................248Test-2 ......................................................................250ÇemberveDaire .......................................................252Test .........................................................................255DoğruveNoktaAnalitiği ...........................................258Test .........................................................................266KatıCisimler .............................................................268Test .........................................................................269

TARİHİslamiyetÖncesiTürkTarihi .....................................271Test .........................................................................280TürkİslamTarihi .......................................................282Test .........................................................................296TürkiyeTarihi ............................................................298Test .........................................................................306OsmanlıDevleti ........................................................308Test .........................................................................314OsmanlıKültürveUygarlığı ......................................316Test .........................................................................333OsmanlıDevletiDuraklamaDönemi(ArayışYılları) ..335Test .........................................................................338OsmanlıDevletiGerilemeDönemi ............................340Test .........................................................................344OsmanlıDevletiDağılmaDönemi .............................346Test .........................................................................357XX.YüzyılOsmanlıTarihi ..........................................359Test .........................................................................364BirinciDünyaSavaşıveMondrosAteşkesi ..............366Test .........................................................................378KurtuluşSavaşıÖrgütlenmeDönemi .......................380Test .........................................................................385I.TürkiyeBüyükMilletMeclisininAçılması ...............387Test .........................................................................393KurtuluşSavaşındaCepheler-Antlaşmalar .............395Test .........................................................................405AtatürkDönemiİçveDışPolitika .............................407Test .........................................................................419Atatürkİlkeveİnkılapları...........................................421Test .........................................................................433ÇağdaşTürkveDünyaTarihi ....................................435Test .........................................................................464

COĞRAFYATürkiye'ninCoğrafiKonumu .....................................467Test .........................................................................474Türkiye'ninYerŞekilleri .............................................476Test .........................................................................498Türkiye'ninİklimiveBitkiÖrtüsü ..............................500Test .........................................................................507Türkiye'deNüfusveYerleşme ..................................509Test .........................................................................526Türkiye'deTarım,HayvancılıkveOrmancılık ............528Test .........................................................................540Türkiye'deMadenler,EnerjiKaynaklarıveSanayi ....542Test .........................................................................553Türkiye'deUlaşım,TicaretveTurizm ........................555Test .........................................................................564Türkiye'deBölgeselKalkınmaProjeleri ....................567

VATANDAŞLIKTemelHukukBilgisi ..................................................569Test .........................................................................587DevletKavramı .........................................................589Test .........................................................................5941982Anayasası-TemelHükümler ...........................596Test .........................................................................599TemelHakveHürriyetler ..........................................601Test .........................................................................607Yasama .....................................................................609Test .........................................................................618Yürütme ....................................................................620Test .........................................................................624Yargı .........................................................................626Test .........................................................................632İdareHukuku ............................................................634Test .........................................................................638Türkiye'ninİdariYapısı .............................................641Test .........................................................................645YerindenYönetimKuruluşları ...................................647Test .........................................................................652KollukFaaliyetleri ....................................................654Test .........................................................................660UluslararasıKuruluşlar ..............................................662Test .........................................................................668UlusalKuruluşlar ......................................................670Test .........................................................................671

1

TÜRKÇE

SÖZCÜKTE ANLAM

Sözcüğün Anlam Özellikleri

Paragrafcümle

sözcük

Sözcükler, metinlerin temel yapı taşıdır. Dolayısıyla met-nin -ya da bir konuşmanın- anlaşılması için sözcük an-lamlarının iyi bilinmesi gerekir. Dilimizde bazı sözcükler tek bir kavramı karşılarken bazıları ise birden çok anlamı karşılar.

Tek anlamlı sözcükler: Sadece bir kavramı karşılayan sözcüklerdir. Bu sözcüklerin başka anlamlara gelebile-cek kullanımı yoktur.

Örnek: “Kaldırım, testere, tencere” sözcüklerinin tek anlamı vardır.

Çok anlamlı sözcükler: Kullanıldığı yere ve duruma göre birden çok anlam kazanabilen sözcüklerdir.

Örnek: “Ağız” sözcüğü, kullanıldığı yere göre birçok anlam kazanabilir: İnsan ağzı, mağara ağzı, yol ağzı, Karadeniz ağzı vs.

Dilimizde sözcüklerin kullanıldıkları cümleye göre kazan-dıkları farklı anlamlara “yan anlam” ya da “mecaz anlam” denir.

Sözcük

Gerçek Anlam

Temel Anlam Yan Anlam

Mecaz Anlam

Gerçek Anlam:Gerçek anlam, sözcüğün temel ve yan anlamlarını içe-rir. Dolayısıyla sözcüğün gerçek anlamları birden fazla olabilir.

Temel Anlam:Bir sözcük tek başına kullanıldığında akla gelen ilk anla-mına temel anlam denir. Temel anlam, en yaygın anlam-dır. Sözlüklerde ilk olarak temel ya da en yaygın anlam açıklanır.

N Adamın kocaman ama estetik görünümlü bir ağzı vardı.

N Ormanda ateş yakmak oldukça tehlikeli ama sık rastlanan bir davranıştır.

Yan Anlam:Bir sözcüğün temel anlamıyla ilişkili olarak kazandığı di-ğer anlamlardır.

N Mağaranın ağzı o kadar küçüktü ki içeri ancak bir çocuk girebiliyordu.

N Çocuğun ateşini bir türlü düşüremiyorlar.

Pür

D kkat“Yan anlam” ile “temel anlam” ara-sında herhangi bir şekilde (biçimsel benzerlik, ortak işlev, aynı maddeden oluşması...) ilgi kurulabilmelidir.Örnek:

N Mağaranın ağzı o kadar küçüktü ki içeri ancak bir çocuk girebiliyor-du. (“Mağaranın ağzı” ile yemeye, içmeye ve ses çıkarmaya yarayan organ olan “ağız” arasında biçim-sel olarak bir benzerlik kurulmuş-tur.)

N Çocuğun ateşini bir türlü düşüre-miyorlar. (“Çocuğun ateşi” ile nes-nelerin tutuşmasıyla beliren “ateş” arasında bir ısı ortaklığı vardır.)

Mecaz Anlam:Sözcüğün gerçek anlamından (temel anlamından ve yan anlamından) uzaklaşarak kazandığı yeni anlamlardır. Bir başka ifadeyle mecazlar, bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek anlamından başka anlamda, başka bir sözcüğün yerinde kullanılan sözlerdir.• Bu mahallede onun gibi ağzı bozuk birini daha gör-

medim. (Bu cümledeki “ağzı bozuk” söz öbeğinde kullanılan “ağız” sözcüğü; kendi anlamının dışında, küfürbaz anlamında, karşımıza çıkmaktadır.)

• Yeni seçilen muhtar, ilk toplantısında çok ateşli ko-nuştu. (”Ateşli” sözcüğü “heyecanlı, coşkulu” anla-mında kullanılmış; sözcük, anlamının dışına çıkmıştır.

Temel anlam (TA), yan anlam (YA) ve mecaz anlamla (MA) ilgili aşağıdaki örnekleri inceleyiniz.

Yol: 7 Çocuk, evin yolunu sordu. (TA) 7 Mahallemizin yolu nihayet asfaltlandı. (YA) 7 Bu soruyu farklı bir yolla da çözebiliriz. (MA)

Kafa: 7 Kafan, hâlâ omuzlarının üzerinde duruyor. (TA) 7 Fazla zorlayınca çivinin kafası koptu. (YA) 7 O adam, zaten kafasızın tekidir. (MA)

Büyük: 7 Uzun bir yolculuktan sonra büyük bir evin önün-

de durduk. (TA) 7 Benim öğrencilerim, büyüklerine karşı saygıda

kusur etmez. (YA) 7 Büyük düşünenler, toplumlarına her zaman bir

şeyler kazandırmıştır. (MA)

2

SÖZCÜKTE ANLAM

Pür

D kkatKPSS’de “temel anlam” ve “yan anlam” ayrımı sorulmamış, nadiren de olsa “gerçek anlam” ve “mecaz anlam” ayrımı sorulmuştur. Böyle bir soruyla karşılaşıldığında seçenekler arasında yan anlamda kullanılmış sözcükler de verilebileceği için dikkatli olunmalıdır. Yan anlam, temel anlamla bir şekilde ilişkilidir ve gerçek anlam sayılır. Oysa mecaz anlam tamamen düşsel, gerçek dışı bir anlamdır.

Gerçek ve mecaz anlamlı

sözcük sorularında çeldirici

olarak yan anlamda kullanıl-

mış sözcükler verilir.

Bazı sorularda geçen

"düşsel öge" kavramı

da mecaz anlamla ilgilidir.

Terimsel Anlam:

Bir bilim, sanat, spor ve meslek dalıyla ilgili özel ve belirli bir kavramı karşılayan sözcüklere terim anlamlı sözcük-ler denir.

Açı, üçgen, dikdörtgen

Roman, öykü, kafiye, aruz

İsim, kök, gövde, fiil

Pota, minder, skor

Dava, mahkeme, yargıç

Matematik

Edebiyat

Dil bilgisi

Spor

Hukuk

C

C

C

C

C

Örnek:

Soyut-Somut Anlam

Somut Anlamlı Sözcükler:

Beş duyudan herhangi biriyle algılanabilen kavramları karşılayan sözcüklerdir.

Hava, su, toprak, ağaç, deniz, masa, sandalye...

Örnek:

Soyut Anlamlı Sözcükler:

Beş duyu ile algılanamayan, zihinde tasarlanan kavramları karşılayan sözcüklerdir.

Sevgi, umut, adalet, özgürlük, mutluluk, heyecan, aşk...

Nitel-Nicel Anlam

Nicel Anlamlı Sözcükler:

Varlıkların ölçülebilir, sayılabilir özelliklerini gösteren sözcüklerdir.7 Geniş bahçeli bir ev aldı İstanbul’da ve emekli olunca oraya taşındı. (alan ölçüsü) 7 Uzun bir moladan sonra yolcular tekrar araçlara bindiler. (zaman ölçüsü)7 Yüksek bir maaşla yeni işine başladı. (sayı-para ölçüsü)

Nitel Anlamlı Sözcükler:

Varlıkların ölçülemeyen, sayılamayan özelliklerini gösteren sözcüklerdir.7 Onun babası çok geniş biridir, hiçbir şeye kolay kolay kızmaz. (“rahat” anlamında) 7 Uzun etme işte, bu iş bugün bitecek dedim sana. (“nazlanma, direnme” anlamında) 7 Yüksek hedeflere ulaşmak, çok fedakârlık gerektirir. (“ulaşılması güç” anlamında)

Söz Sanatları

Benzetme (Teşbih)

Kişileştirme (Teşhis)

Mecazımürsel (Ad Aktarması)Mübalağa

(Abartma)

Dolaylama

GüzelAdlandırma

Dokundurma (Tariz)

Kinaye (Değinmece)

Eğretileme (İstiare)

Mecaza Dayalı Söz Sanatları

Benzetme(Teşbih)

Bir nesnenin, varlığın niteliğini daha etkili biçimde anlatmak için nitelikçe üstün bir varlıktan yararlanma yöntemine “benzetme” denir.

Örnek: J Selvi gibi uzun boylu bir güzele vuruldu.J Kar gibi beyaz çamaşırlar getirmiş ya-

nında.J Tilki gibi kurnaz çocuktur.J Adamın gözleri sanki bir ateş.

3

SÖZCÜKTE ANLAM

Benzetme ve kişileştirme KPSS'de en

çok sorulan iki söz sanatıdır.

Kişileştirme(Teşhis)

İnsana ait özelliklerin insan dışındaki varlıklara yüklenmesidir.

Örnek: 4 Bülbül, ağaran vakte kadar ağlarmış.4 Poyrazla söyleşir yaprakların sesi.4 Yağmur ağlıyor ikimiz için.

Eğretileme(İstiare)

Eğretileme (istiare), yalnızca “benzeyen” ya da “benzetilen” ögeleriyle yapılan söz sanatı, aynı zamanda bir benzetme çeşididir.

Pür

D kkatEğretileme (istiare) aslında benzet-me sanatından çok da farklı değildir. Eğretilemede de amaç bir kavramı, başka bir kavrama benzetmektir fakat benzetmeden farklı olarak bu kav-ramlardan sadece biri söylenir, diğer kavram karşı tarafça anlaşılır.

İki kapılı bir handaGidiyorum gündüz gece

(Dünya, bir "han"a benzetilmiş fakat "dünya" söylenmemiştir.)

Dışarıda bir dost eli okşuyor tenimizi.

(Rüzgâr, "dost eli"ne benzetilmiş fakat "rüzgâr" söylenmemiştir.)

Saçlarına yıldız düşmüş, koparma anne.

(Beyaz saçlar "yıldız"a benzetilmiş fakat "beyaz saçlar" söylenmemiştir.)

C

C

C

Gülünce incileri görünüyor. Her yaz bu cennette tatilini geçirir. Meleğim beşiğinde uyuyor.Bu adam herkesi sokar.

Gülünce inci gibi dişleri görünüyor.Cennet kadar güzel bir yer burası. Bebeğim beşiğinde melekler gibi uyuyor.Bu adam bir yılan, herkesi sokar.

Benzeyenya da kendisine

benzetilensöylenir.(İstiare)

Hembenzeyen hem

benzetilen söylenir.

(Benzetme)

İstiare ve Benzetme Farkı

Eğretileme çeşitli şekillerde yapılabilir:

Doğaya ait bir özellik insana aktarılabilir.

O, cıvık bir insandır.

Babam geciktiğimi öğrenince esip gürleyecek.

Yıldızlar akıyor damların üzerine

Bulutlar salkım salkım(üzümün özelliği bulutlara aktarılmış)

(nehrin özelliği yıldızlara aktarılmış)

Bir duyuyla ilgilibir kavram başka

bir duyuyuanlatmak için kullanılabilir.

Sıcak bir gülümseyişi vardı.

Birbirinize tatlı sözler söyleyin.(tatma)

(dokunma)

(işitme)

(görme)

(doğaya ait özellik)

(doğaya ait özellik)

Doğaya ait özellik, doğadaki başka

bir varlığaaktarılabilir.

Kinaye(Değinmece) Bir sözün hem gerçek hem de mecaz

anlamını çağrıştıracak biçimde kullanılmasıdır.

Örnek: 3 Yalnız taş, duvar olmaz. (gerçek anlamı: Tek taşla duvar örüle-

mez.) (mecaz anlamı: İnsan tek başına tüm

işlerin üstesinden gelemez.) 3 Bu yaşta o ağır yükü taşıyamaz o

çocuk. (gerçek anlamı: ağır bir nesne taşımak) (mecaz anlamı: sorumluluk almak) 3 Yüzü kızarmak.

(gerçek anlamı: suratta meydana gelen renk değişikliği)

(mecaz anlamı: utanmak) 3 Ayıkla pirincin taşını.

(gerçek anlamı: pirinçteki taşları ayıkla-mak)

(mecaz anlamı: zor bir işin içinden çıkmak)

Kinayede anlatılmak istenen,

sözün mecaz anlamıdır.

4

SÖZCÜKTE ANLAM

Ad Aktarması(Mecazımürsel)

Bir sözün benzetme amacı güdülmeksizin başka bir söz yerine kullanılmasıdır. Ad aktarmasında kastedilen sözcükle kullanılan sözcük arasında bir çeşit ilginin olması gerekir.

Örnek: J Ankara, bu talihsiz olayı açıklamayla kı-nadı. ("Yönetim" kastedilmiş.)

J Erzurum ve Sivas, bağımsızlığın ilk adımlarıdır. ("Kongreler" kastedilmiş.)

J Şiiri sevmek için Yahya Kemal'i okuma-lısın. ("Şiir" kastedilmiş.)

Dokundurma(Tariz)

Bir kimseyi iğnelemek, bir sözü tersini düşündürecek şekilde kullanmak ya da alay etmek amacıyla kullanılan ifadelerdir. I Çok çabuk geldin, sen gelene kadar ağaç olduk. I O kadar açık konuştu ki söylediklerini hâlâ çözmeye çalışıyoruz.

Bazı cüm

lelerde

bu san

atı

daha d

a belir

ginleşt

irmek

için

(!) işar

eti kul

lanılab

ilir.

Pür

D kkatDokundurma (tariz), günlük konuş-mada da sıkça başvurulan bir söz sanatıdır. I Bu büyük yazarımız yine hari-

ka (!) eserler ortaya koyuyor. Senin gibi iyi dostum (!) varken ...

I Dokundurma (tariz) sanatı, sınav-larda “alay, alaysı anlatım” soru köküyle de sorulabilmektedir.

Mübalağa(Abartma)

Bir durumu olduğundan daha büyük ya da daha küçük gösterme sanatıdır.

2 Yüce dağ başında bir ulu kartal Açmış kanadını dünyayı örter 2 Bir of çeksem karşıki dağlar yıkılır. 2 Gözyaşım sel oldu, bayırları sildi süpürdü. 2 Avuç içi kadar yere yirmi beş kişi oturduk. 2 Senin için gök kubbeyi yerlere çalarım yar.

Pür

D kkatMecazlı söylenen her söz abartma değildir. Abartmada bir kavrama aşırı ölçüler yüklenir, kavram büyütülür ya da küçültülür.

Dolaylama Bazı canlı ya da cansız varlıklar doğrudan anlatılmak yerine başka kavramlarla anlatılır. Bir kavramın birkaç sözcükle anlatıldığı bu sanata dolaylama denir.

beyaz altın

meşin yuvarlak

file bekçisi

kara elmas

pamuk

top

kaleci

kömür

Pür

D kkatDolaylamada kavramla söylenen söz-ler arasında bir ilgi aranmaz. Bunlar aslında canlı ya da cansız varlıklara takılmış “lakap”lardır. Örneğin, Zeki Müren’in lakabı nedir, diye sorulduğunda “Sanat Güneşi” ya-nıtı verilecektir.

GüzelAdlandırma

Söylenmesi kulağa hoş gelmeyen, olumsuz ya da ürkütücü anlamlar çağrıştıran sözlerin daha olumlu, kabullenilebilir sözlerle anlatılmasıdır.

ölmek

gömmek

verem

cin

rahmete kavuşmak

toprağa vermek

ince hastalık

iyi saatte olsunlar

Sözcükler Arasındaki Anlam İlişkileri

Eş ve Yakın Anlamlı Sözcükler:Eş Anlamlı kara - siyah

muallim - öğretmenhafıza - bellekmektep - okul

Yazılışları farklı anlamları aynı sözcükler

Yakın Anlamlı

küsmek - gücenmekoturmak - çökmekılık - sıcakserin - soğuk

Anlamları bir-birine yakın ama anlamca tam örtüşmeyen sözcükler

Karşıt (Zıt) Anlamlı Sözcükler:

Nitelikleri ve durumları birbirine ters düşen sözcüklere kar-şıt anlamlı sözcükler denir.

7 Az veren candan çok veren maldan... 7 Akıllı, köprü arayıncaya kadar deli, köprüyü ge-

çer. 7 Eskisi olmayanın yenisi olmaz.

5

SÖZCÜKTE ANLAM

Pür

D kkatBir sözcüğün olumsuz biçimi, o sözcüğün karşıt anlamlısı değildir. “başarılı-başarısız”, “koşmak-koşma-mak” sözcükleri karşıt anlamlı değil-dir. “Başarısız” sözcüğü “başarılı”nın olumsuzu, “koşmamak” sözcüğü “koşmak” sözcüğünün olumsuzudur.

Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler:

Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan söz-cüklere eş sesli sözcükler denir.

gül (bitki anlamında):

Kışın yaprağını döken, dikenli, çalı veya ağaççık şeklinde bir süs bitkisi ve bu bitkinin katmerli, güzel kokulu çiçeği.

A Yakasına bir gül takarak gel-miş.

gül- (eylem anlamında):

Hoşuna, tuhafına giden durum-lar karşısında sesli veya sessiz-ce duygularını açığa vurmak.

A Gülerek konuşması herkesi sinirlendiriyordu.

Verilen örneklerde “gül” ve “gül-” sözcükleri eş seslidir. Çünkü yazılışları aynıdır ama aralarında hiçbir anlam ilişkisi yoktur.

çay (akarsu)at (hayvan)yüz (surat)

çay (içecek)at (atmak eylemi)yüz (yüzmek eylemi)

Pür

D kkatYazılışları aynı gibi görünmesine rağmen söylenişleri (düzeltme işaret-lerinden dolayı) farklı olan sözcükler sesteş değildir:

C kar - kâr

C alem (bayrak) - âlem (dünya)

Genel-Özel İlişkili Sözcükler:

Genel Anlamlı Sözcükler:

Anlam kapsamı geniş olan, altın-da birden çok tür barındırabilen sözcüklerdir.

A bitki, taşıt, sanatçı, yemek, ülke...

Özel Anlamlı Sözcükler:

Anlam kapsamı dar olan, kav-ramları tek tek karşılayan söz-cüklerdir.

A hanımeli, bisiklet, Sezen Aksu, mantı, Türkiye...

varlık

canlı

bitki

ağaç

çam

kızılçam

insan hayvan

cansızGenelden

Özele

Yansıma Sözcükler:

Doğadaki varlıkların seslerine benzetilerek oluşturulan sözcüklere yansıma sözcükler denir.

Örnek: Tak, şır, hav, gür, me …

NotBu sözcüklerden isim ve fiil türetilebilir: takırtı, şırıltı, havlamak, gürlemek, mele-mek…

Kalıplaşmış Söz Öbekleri

İkilemeler

Anlatıma güç kazandırmak amacıyla iki sözcüğün değişik yollarla yan yana kullanılmasıyla oluşan söz öbeklerine ikileme denir. İkilemeler çeşitli şekillerde oluşur:

Eş ya da Yakın AnlamlıDoğru dürüst, yalan yanlış, kırık dökük...

Karşıt AnlamlıGece gündüz, aşağı yukarı, er geç, irili ufaklı...

Biri Anlamlı Biri AnlamsızUfak tefek, yırtık pırtık, eğri büğrü, kaba saba...

İkisi de AnlamsızAbuk sabuk, mırın kırın, ıvır zıvır, abur cubur...

Aynı Sözcüğün YinelenmesiyleYavaş yavaş, ince ince, koşa koşa, hıçkıra hıçkıra...

Yansıma SözcüklerleŞırıl şırıl, çatır çatır, fokur fokur, gürül gürül...

Pekiştirmeler

Anlatımı güçlendirmek amacıyla kullanılan ek, sözcük ya da öbeklerdir.Çeşitli şekillerde yapılabilir:

6

SÖZCÜKTE ANLAM

sıcak 2 sımsıcak mavi 2 masmavigündüz 2 güpegündüztemiz 2 tertemiz

(sözcüğün ilk hecesinin bir sesle (m, p, r, s) yinelen-mesiyle)

sıcak 2 pek sıcakgüzel 2 çok güzeliyi 2 oldukça iyi

(sözcüğün önüne pekiştirme anlamlı bir sözcük getirile-rek)

sıcak 2 cehennem gibi sıcakgüzel 2 melek gibi güzelküçük 2 el kadar küçük

(benzetme yoluyla pekiştirme)

sıcak 2 sıcak mı sıcakhızlı 2 hızlı mı hızlıkonuşuyor 2 konuşuyor da konuşuyor

(“mi” edatı ve “de” bağlacıyla)

Pür

D kkatBazı sözcüklere "-ce, -cık, -mtırak, -msi" ekleri getirilerek sözcüklere küçültme anlamı verilir. Bunlara "kü-çültme" anlamlı sözcükler denir. Bu sözcüklerde "tam olmama, tamama yakın olma" anlamı vardır.

Örnek:

tatlımsı çörek, güzelce kız, yaşlıca adam, acımtırak biber...

Deyimler

Bir kavramı, bir durumu daha güçlü ve etkili şekilde anlatmak amacıyla kurulmuş söz öbeklerine deyim denir.

E Sonunda kabak başına patladı. E Gördüğümüz korkunç manzara hepimizi can evi-

mizden vurmuştu. E Bağrına taş basarak yıllar yılı beklemişti. E Çok zor bir durumla karşı karşıyasın, şimdi ayık-

la pirincin taşını.Deyimler farklı biçimlerde olabilir:

Göz atmak, dil dökmek, etekleri zil çalmak

Mastar Kalıplarla

Püf noktası, eli maşalı, kelle koltukta

Öbekleşmiş Sözlerle

Vay canına!, Yok canım!, Hele şükür!

Ünlem Biçiminde

Hangi rüzgâr attı?, Hangi dağdakurt öldü?

Soru Biçiminde

İğne atsan yere düşmez.İncir çekirdeğini doldurmaz.

Cümle Biçiminde

Bizim tavuk bir yumurta yumurtlar, yedi mahalle duyar; elin kısrağı küheylan doğurur, ses çıkmaz.

Öykü Biçiminde

Atasözleri

Atasözleri, geniş halk yığınlarının yüzyıllar boyunca edindiği deneyimlerden ve bunlara dayanan düşüncelerden doğmuş yargılardır. Atasözleri; bir ulusun ortak düşünce, kanı ve tutumunu belirtir. Genelgeçerli yargılardır, yani bir atasözüyle belgelendirilen tutumun doğruluğu herkesçe kabul edilir.

Atasözlerinin en önemli özelliği, yol göstermesi ve öğüt vermesidir. Bununla birlikte çeşitli ifade özellikleri de var-dır.

4 Komşunun tavuğu, komşuya kaz görünür.

4 Minareyi çalan, kılıfını hazırlar. 4 Araba devrilince yol gösteren çok

olur.

Sosyal olayla-rın nasıl olageldiğini bildirir.

N Mart kapıdan baktırır, kazma kü-rek yaktırır.

N Zemheride kar yağmadan kan yağması iyi.

N Mart yağar, nisan övünür; nisan yağar, insan övünür.

Doğa olay-larının nasıl olageldiğini belirtir.

L Çirkefe taş atma, üstüne sıçrar. L Bugünün işini yarına bırakma. L Yoldan kal, yoldaştan kalma.

Ahlâk dersi ve öğüt verir.

B Bir fincan kahvenin kırk yıl ha-tırı var.

B Kızını dövmeyen, dizini döver. B Kız beşikte, çeyiz sandıkta.

Töre ve gelenekleri bildirir.

Pür

D kkatAtasözleri de deyimlerde olduğu gibi kalıplaşmış sözlerdir ve bu kalıplar bozulmaz, aksi takdirde anlatım bozuk-luğu kabul edilir.

C Gün doğmadan neler doğar.

C Güneş doğmadan neler doğar.

7

SÖZCÜKTE ANLAM

TEST

1. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerin han-gisi gerçek anlamda kullanılmıştır?

A) Bu tür yayınlardan dolayı şiddete toplumca alışmaya başladık.

B) Söylediklerini yadsıyarak kendini aklamaya çalışmıştı.

C) Şair eserlerinde oldukça berrak bir dil tercih ediyordu.

D) Eski dostlarıyla ilişkisi kesilince iyice bunalıma girmişti.

E) Bunu geçen ayki borcuma sayarsanız hesabı kapatabiliriz.

2. (I) Eleştirel düşünme, yaşam karşısında temel bir duruştur. (II) Bir olgunun özüne inerek her boyutuyla sorgulamak için eleştirel düşünce şarttır. (III) Bu düşüncenin en temel özelliği, her söylenilene körü körüne inanmamıza engel olmasıdır. (IV) Eleştirel düşünen insanlar, gerçekten özgürlüğe kavuşurlar. (V) Hayatın olumlu ve olumsuz yönlerini ancak özgür insanlar gerçekten ayırt edebilirler.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangi-sinde kişileştirmeye başvurulmuştur?A) I B) II C) III D) IV E) V

3. Aşağıdakilerden hangisinde bir sözcük, ben-zetme amacı güdülmeden başka bir sözcüğün yerine kullanılmıştır?

A) Kar fırtınası, gören herkesi kendisine hayran bırakıyor.

B) Çin’in gelenek ve göreneklerine olan bağlılığını herkes biliyor.

C) Bu sık yağmur ormanları, âdeta yeşil bir kâbustu.

D) Bu deniz bitkileri, hayatta kalma çabası veriyordu.

E) Hayatımın son dört yılını bu şehirde geçirdim.

4. "Çek-" sözcüğü aşağıdaki cümlelerin hangisinde ayraç içerisinde verilen anlamına uygun olarak kullanılmamıştır?

A) Tartsan kırk kilo bile çekmezdi. (Tartıda ağırlığı olmak)

B) Maçın son dakikalarında futbolcu şut çekti. (Atmak)

C) Belediye, mahalleye yeni bir boru hattı çekti. (Döşemek)

D) Büyük ikramiyeyi kazanmak için bilet çekti. (Dilemek)

E) Elindeki lastiği durmadan çekiyordu. (Germek)

5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde kinaye (değin-mece) vardır?

A) Onu günlerdir ufacık bir iş için bekletiyorlar.

B) Genç yazarın kitaplarının âdeta delisi olmuştu.

C) Yeni başladığı işte ona kimseden hayır yok.

D) Sıcakta çok dolaşınca başına güneş geçmişti.

E) Şu çocuğun elinden tutman gerekirdi.

6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili söz-cük, algılanabilirliği bakımından diğerlerinden farklıdır?

A) Zaman, ne olduğunu anlamadan geçip gidiyor-du.

B) Gördüğü rüya, onu derinden etkilemişti.

C) Bedenine sığmayan yaratıcı ruh, ızdıraba sebep oluyordu.

D) Her şeye rağmen adalet, herkes için aynı olma-lıydı.

E) Rüzgâr hatırlatıyordu bize unuttuğumuz tüm şarkıları

8

SÖZCÜKTE ANLAM

7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde terim anlamlı bir sözcük kullanılmıştır?

A) Ağır metallerden oluşan bir alaşım hazırlamasını istemişti.

B) Çiçekler arasındaki ahenk, insanı etkiliyordu.

C) Sanki gözlerine perde çekilmişti, hiçbir şey görmüyordu.

D) Bu çiçeği, güneş alan bir yere koymalısınız.

E) Son konuşmasıyla yine şimşekleri üzerine çekmişti.

8. "Tatlı dil, yılanı deliğinden çıkarır." atasözünün an-lamca karşıtı olabilecek atasözü aşağıdakilerden hangisi olabilir?

A) Söz dediğin yaş deridir, nereye çekersen oraya gider.

B) Lokma karın doyurmaz, şefkat artırır.

C) İstediğini söyleyen, istemediğini işitir.

D) Karaya sabun, deliye öğüt neylesin

E) Lafla peynir gemisi yürümez.

9. Deyimler, ölçünlü Türkiye Türkçesinde yalın olarak kullanılmayan pek çok eski ögeyi yapısında koru-duğundan geleneklerimize, kültür tarihimize ışık tutmakta diyebiliriz. Deyimlerin izlerini sürdükçe, ilk kullanım yerlerini gördükçe söz öbeklerinin nasıl bir deyimleşme sürecinden geçerek hayat buldukları anlaşılmaktadır. Örneğin, bugün ---- (ayaklanmak, isyan etmek) söz öbeği, yeniçerilerden; pabucu dama atılmak da esnaf teşkilatından kaynaklanarak deyimleşmiştir. Bunların ilk çıkış noktaları, gerçek anlamlarını yansıtmaktadır.

Bu parçada boş bırakılan yere aşağıdaki deyim-lerden hangisi getirilebilir?

A) kazan kaldırmak

B) ocağına incir ağacı dikmek

C) okkanın altına girmek

D) divan durmak

E) kavuk sallamak

10. Günümüz yazarları, kalemini eline aldığında daha ilk kelimeden kitabın ne kadar satacağını hesaplayarak cümle kurma çabasındadır. Bundan daha kötüsü ise eleştirmenlerin, yazarların bu tutumlarına çanak tutmalarıdır.

Bu parçada "çanak tutmak" deyimi ile anlatılmak istenen aşağıdakilerden hangisidir?

A) Eleştirmenlerin, yazarların kitap yazma sürecin-deki duruşlarını destekledikleri

B) Kitap eleştirmenlerinin, olumsuz bir durumun oluşmasına sebebiyet verdiği

C) Son dönemlerde ticari kaygılar güdülerek eserler yazıldığı

D) Günümüzde edebî kimliği olmayan değersiz eserlerin sayıca arttığı

E) Eleştirmenlerin kişisel çıkarları için olumsuzluk-lara göz yumduğu

11. Anadolu toprakları en eski kültür medeniyetlerinin beşiğidir. Bu topraklar binlerce farklı topluma ev sahipliği yapmış ve öyle etkileşimlere kucak açmıştır ki… Ancak bu toprakların asıl büyüsü, birbirinden bağımsız bu tınıları tek bir melodide birleştiren bir türkü olmasıdır.

Bu parçada altı çizili söz öbeği ile Anadolu’yla ilgili olarak anlatılmak istenen aşağıdakilerden hangisidir?

A) Dünyanın en eski kültür merkezlerinden biri olduğu

B) Birbirinden farklı yapıtlara konu olduğu

C) Medeniyetler arası bir kültüre sahip olduğu

D) Birçok toplumun oluşmasında tesiri olduğu

E) Geçmişten bugüne birçok toplumun yurdu olduğu

1. B 2. C 3. B 4. D 5. E 6. E 7. A 8. E 9. A 10. B 11. C

9

CÜMLEDE ANLAM

Cümle

Duygu ve düşünce ifade eden, çeşitli yargılar bildiren sözcük ve sözcük gruplarına cümle denir.

Eş Anlamlı CümlelerBir cümlenin iletisi, cümlenin temel yargısı bozulmadan çeşitli şekillerde dile getirilebilir. Sözcükler farklı olsa da anlamı bire bir aynı cümlelere eş anlamlı cümleler denir.

C Bir romanı değerli kılan asıl şey, insanı bir bütün olarak ele alabilme başarısıdır.

C İnsanı tüm özellikleriyle anlata-bilen romanlar nitelikli sayılabi-lir sadece.

Anlamca bire bir aynı.

Yakın Anlamlı CümlelerBazı cümleler bire bir aynı olmasa da duygu ve düşünce bakımından neredeyse aynıdır. Bu tür cümlelere yakın anlamlı cümleler denir.

C Sanat, yaşamı ele alır fakat eleşti-rinin konusu eserdir.

C Eleştirmenler yaşamla değil, ya-pıtla ilgilenir.

Anlamca çok yakın.

Çelişen Cümlelerİlettikleri duygu ve düşünce bakımından tamamen ters olan cümlelerdir.

C Bir eserin değerini belirleyen anlat-tığı şey değil, onu anlatma şeklidir.

C İçerikten çok üsluba önem veren yapıtların niteliği tartışılır.

Anlamca çelişir.

C İnsan geçmişteki davranışlarını ak-lıyla ve yüreğiyle sorgulayabilmeli-dir.

C Geçmişe takılıp kalmak insanı hiç-bir yere götürmez, kişi her zaman ileri bakmalıdır.

Anlamca çelişir.

Anlamlarına Göre Cümleler

Olumlu CümlelerCümlenin yükleminde belirtilen iş ya da oluşun, yani yar-gının, gerçekleştiğini gösteren cümlelerdir.

9 Dünkü sınavdan sonra bütün gün ders çalıştım.

9 Mutfakta yiyecek bir şeyler var.

9 Senin yaptığın bu yemekler oldukça güzel.

9 Bu konuda da oldukça başarılısın.

Olumsuz Cümleler

Olumlu cümlelerin aksine, cümledeki yargının gerçekleş-mediğini bildiren cümlelerdir. Cümledeki işin gerçekleş-mediği, yüklemdeki bazı ek ve sözcüklerden anlaşılır.

Olumsuzluk Bildiren Ek ve Sözcükler- ma/me-- sız, siz, suz, süz, yok, değil

9 Dünkü sınavdan sonra bugün ders çalışmadım. 9 Mutfakta yiyecek hiçbir şey yok. 9 Senin yaptığın bu yemekler hiç güzel değil. 9 Bu konuda da başarısızsın.

Pür

D kkatOlumlu ya da olumsuz cümle, yüklemin gerçekleşmesiyle ilgilidir. Cümlenin içeriği ya da günlük hayattaki olum-lu-olumsuz durumların konuyla bir ilgisi yoktur.B Bisikletten düşen çocuk fena

yaralandı.Yukarıdaki cümledeki yargı (yani yaralan-ma işi) gerçekleştiği için cümle olumludur.

Biçimce Olumlu-Anlamca Olumsuz Cümleler 9 Sanki bütün işleri kendisi yaptı. (yapmadı) 9 Bu dediğine inanır mıyım ben hiç? (inanmam) 9 Gel de bu söylenenlere inan. (inanma) 9 Kırmızıda da geçilir mi? (geçilmez) 9 Onu ne sınıfta ne de kütüphanede bulabildik. (bula-

madık)Yüklemde olumsuzluk bildiren herhangi bir ek ya da söz-cük olmasa da cümlelerden olumsuz anlam çıkar.

Biçimce Olumsuz-Anlamca Olumlu Cümleler 9 Seni hiç tanımaz mıyım ben? (tanırım) 9 Resepsiyonda kimler yoktu ki... (herkes vardı) 9 Onu sevmiyor değilim aslında. (seviyorum) 9 Dolapta yok yok. (her şey var) 9 Ufaklığın yalan söylediğini anlamaz mıyım? (anlarım)

Yüklemde olumsuzluk bildiren herhangi bir ek ya da söz-cük olsa da cümlelerden olumlu anlam çıkar.

Soru CümleleriSoru cümlelerini iki başlıkta incelemek mümkündür:

1. Gerçek Soru:

Bir yanıt almak amacıyla kullanılan soru cümlelerdir:7 Yarın nereye gideceksin?7 Kiminle, saat kaçta görüşecekmiş?

2. Sözde Soru:

Düşüncelerin soru yoluyla ifade edildiği, yanıt almak amacıyla kul-lanılmayan soru kalıplarıdır. Bu soru cümleleri çeşitli anlamlar barındırır:4 Bunca işi sen mi yaptın? (inan-

mama)4 İki üç milyonun lafı mı olur?

(azımsama)

Sözde sorular, Anlatım Biçimleri

ünitesinde de sorulmaktadır.