MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI 2019

EĞİTİM KURUMLARINA YÖNETİCİ SEÇME SINAVI (EKYS)

MÜDÜRYARDIMCILIĞI

MÜDÜRve

KONU ANLATIMLI

ÖSYM’nin28 Şubat 2019

tarihli duyurusunagöre

hazırlanmıştır.

Komisyon

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI EĞİTİM KURUMLARINA YÖNETİCİ SEÇME SINAVI (EKYS) MÜDÜR VE MÜDÜR YARDIMCILIĞI KONU ANLATIMLI

ISBN 978-605-241-600-6Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

2. Baskı: Mart 2019, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Merve TorukDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Kılınç

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.net

E-ileti: pegem@pegem.netWhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

ÖN SÖZDeğerli Okuyucularımız; EKYS Konu Anlatımlı kitabımız, ÖSYM tarafından 28 Şubat 2019 tarihinde yayımlanan sınav ilanındaki konular kapsamında, alanında uzman yazar komisyonumuz tarafından hazırlanmıştır. Sınava girecek olan adaylarımızın, yayınımızda bulunan mevzuat konularında yer alan Ek Form veya Örnek Formlara (http://www.mevzuat.gov.tr/) internet adresinden ilgili Kanun, Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, Kanun Hükmünde Kararname, Yönetmelik, Tebliğ vb. içeriklerinden erişebileceğinizi belirtiriz. Yayınımızdaki konularda teorik çerçeve net bir şekilde çizilmiş, çözümlü ve cevaplı testler ile pratiğe ilişkin çok sayıda örneğe yer verilmiştir. Anlatılan konuların zihinde somutlaşması için konuların arasına yazar notları, şemalar ve tablolar da eklenmiştir. Her bölümde, daha önceki sınavlarda sorulmuş olan soru ve çözümler ilgili konuların arasına yerleştirilmiştir. Okuyucuların toplam iş yükü gözetilerek, öz ve net bilgilerden uzaklaşmadan, güncel ve çalışmalarını pekiştirecek yöntemleri sunmak amacıyla özenle hazırlanan bu yayınımızın sınava hazırlanan siz değerli okuyucularımıza katkı sağlamasını diliyoruz. Kitaba ilişkin sorularınızı pegem@pegem.net adresine e-posta yoluyla ya da 0538-5949240 numaralı telefona WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır.

PEGEM Akademi Yayıncılık

pegem.net’ten ulaşmak için

http://depo.pegem.net/ekyskapak.pdf

Kitap içerisindeki bazı

testlerin çözümleri için

QR kodu okutunuz.

Karekod okutmak için tavsiye edilen

uygulamalar

QR Droid Qrafter

Yayınımız, 28.02.19 tarihinde ÖSYM’nin yapmış olduğu açıklamada bulunan sınav konularının içeriklerine dair “Millî Eğitim Bakanlığı Eğitim Kurumlarına Yönetici Seçme Sınavı” başlıklı tablo dikkate alınarak hazırlanmıştır. İlgili konular aşağıda belirtilmiştir.

1. Genel Yetenek - Genel Kültür (%35)

� Türkçe

Sözel Akıl Yürütme (Muhakeme) Becerileri,

Dil Bilgisi ve Yazım Kuralları

� Matematik

Sayısal ve Mantıksal Akıl Yürütme (Muhakeme)

Becerileri

� Tarih

Osmanlı Devleti ve Öncesindeki Türk Devletlerinde

Kültür ve Uygarlık, Türk Eğitim Tarihi

� Coğrafya

Türkiye Fiziki Coğrafyası, Türkiye Beşeri Coğrafyası,

Türkiye Ekonomik Coğrafyası

� Temel Yurttaşlık Bilgisi

� Türkiye ve Dünya ile İlgili Genel, Kültürel ve

Güncel Sosyoekonomik Konular

2. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi (%10)

3. Değerler Eğitimi

� Millî ve Manevi Değerler, Evrensel Değerler, De-

ğer Yaklaşımları, Özellikleri, İşlevleri, Uygulamaları,

Okullarda Değer Eğitimi

4. Eğitim ve Öğretimde Etik (%5)

� Öğretmenlik Meslek Etiği, Okul Yönetiminde Etik

Değerler, Etik Kuramlar, Okullarda Etik Eğitimi

5. Eğitim Bilimleri (%35)

� Eğitim Yönetimi ve Denetiminin Kuramsal Temelleri

ve Süreçleri, Eğitim Yöneticilerinin Yeterlilik Alanları,

Eğitimde İnsan Kaynakları Yönetimi, Eğitim ve Öğretim

Uygulamaları, Okul Güvenliği Sağlığı ve Kriz Yönetimi

6. Mevzuat (%10)

� T.C. Anayasası, 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Ka-

nunu, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 1739

sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu, 3071 sayılı Dilek-

çe Hakkının Kullanılmasını Dair Kanun, 4483 sayılı

Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılan-

ması Hakkında Kanun, 4688 sayılı Kamu Görevlileri

Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanunu, 5018 sayılı

Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu, 5442 sayılı

İl İdaresi Kanunu, 1. sayılı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı

Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin Onun-

cu Bölümü.

İÇİNDEKİLER

1. BÖLÜM

Genel Yetenek - Genel Kültür

Türkçe ������������������������������������������������������������1

Matematik ����������������������������������������������������77

Tarih ����������������������������������������������������������166

Coğrafya ����������������������������������������������������240

Temel Yurttaşlık Bilgisi �������������������������������314

Türkiye ve Dünya ile İlgili Genel, Kültürel

ve Güncel Sosyoekonomik Konular �����������359

2. BÖLÜM

Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi���������395

3. BÖLÜM

Değerler Eğitimi�������������������������������������493

4. BÖLÜM

Eğitim ve Öğretimde Etik���������������������507

5. BÖLÜM

Eğitim Bilimleri

Eğitim Yönetimi ve Denetiminin

Kuramsal Temelleri ve Süreçleri ������������������525

Eğitim Yöneticilerinin Yeterlilik Alanları ������541

Eğitimde İnsan Kaynakları Yönetimi �����������552

Eğitim ve Öğretim Uygulamaları �����������������559

Okul Güvenliği, Sağlığı ve

Kriz Yönetimi ����������������������������������������������576

Okullarda Rehberlik ve

Özel Eğitim Hizmetleri ��������������������������������606

Okul Yönetiminde

Ölçme ve Değerlendirme ����������������������������620

2023 Eğitim Vizyonu ����������������������������������661

6. BÖLÜM

Mevzuat

T.C. Anayasası �������������������������������������������675

222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu �������725

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu �����������737

1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu ��������781

3071 sayılı Dilekçe Hakkının Kullanılmasına Dair Kanun �������������������������796

4483 sayılı Memurlar ve

Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanun ����������������������������������������800

4688 sayılı Kamu görevlileri Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanunu �����������������������������810

5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve

Kontrol Kanunu ������������������������������������������831

5442 sayılı İl İdaresi Kanunu �����������������������862

1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında

Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi’nin

Onuncu Bölümü �����������������������������������������877

1

SÖzCÜĞÜN ANLAM ÖzELLİKLERİParagraf

cümle

sözcük

Sözcükler, metinlerin temel yapı taşıdır. Dolayısıylametnin-yadabirkonuşmanın-anlaşılması içinsöz-cükanlamlarının iyibilinmesigerekir.Dilimizdebazısözcüklertekbirkavramıkarşılarkenbazılarıisebir-dençokanlamkarşılar.

Tek anlamlı sözcükler: Sadece bir kavramı karşı-layan sözcüklerdir. Bu sözcüklerin başka anlamlaragelebilecekkullanımıyoktur.

Örnek “Kaldırım,testere,tencere”sözcükle-rinintekanlamıvardır.

Çok anlamlı sözcükler: Kullanıldığıyerevedurumagörebirdençokanlamkazanabilensözcüklerdir.

Örnek “Ağız”sözcüğü,kullanıldığıyeregörebirçokanlamkazanabilir: İnsanağzı,mağaraağzı,yolağzı,Karadenizağzıvs.

Dilimizdesözcüklerinkullanıldıklarıcümleyegöreka-zandıklarıfarklıanlamlara“yananlam”yada“mecazanlam”denir.

Sözcük

Gerçek Anlam

Temel Anlam Yan Anlam

Mecaz Anlam

Gerçek Anlam:Gerçek anlam, sözcüğün temel ve yan anlamlarınıiçerir.Dolayısıylasözcüğüngerçekanlamlarıbirdenfazlaolabilir.

Temel Anlam:Bir sözcük tek başına kullanıldığında akla gelen ilkanlamınatemelanlamdenir.Temelanlam,enyaygınanlamdır.Sözlüklerdeilkolaraktemelyadaenyaygınanlamaçıklanır.

• Adamınkocamanamaestetikgörünümlübirağzı vardı.

• Ormandaateşyakmakoldukça tehlikeliamasıkrastlananbirdavranıştır.

Yan Anlam:Birsözcüğüntemelanlamıylailişkiliolarakkazandığıdiğeranlamlardır.

• Mağaranınağzıokadarküçüktükiiçeriancakbirçocukgirebiliyordu.

• Çocuğunateşinibirtürlüdüşüremiyorlar.

Pür D!kkat“Yananlam” ile “temelanlam”ara-sındaherhangibirşekilde(biçimselbenzerlik, ortak işlev, aynımadde-denoluşması...)ilgikurulabilmelidir.

Örnek

• Mağaranınağzıokadarküçüktüki içeriancakbirçocukgirebili-yordu.(“Mağaranınağzı”ileye-meye,içmeyevesesçıkarmayayarayan organ olan “ağız” ara-sında biçimsel olarak bir ben-zerlikkurulmuştur.)

• Çocuğun ateşini bir türlü düşü-remiyorlar. (“Çocuğun ateşi” ilenesnelerin tutuşmasıyla beliren“ateş” arasında bir ısı ortaklığıvardır.)

Mecaz Anlam:Sözcüğüngerçekanlamından(temelanlamındanveyananlamından)uzaklaşarakkazandığıyenianlam-lardır.Birbaşkaifadeylemecazlar,bir ilgiveyaben-zetme sonucu gerçek anlamından başka anlamda,başkabirsözcüğünyerindekullanılansözlerdir.

• Bu mahallede onun gibi ağzı bozuk birini dahagörmedim. (Bucümledeki “ağzıbozuk”sözöbe-ğindekullanılan“ağız”sözcüğü;kendianlamınındışında, küfürbaz anlamında, karşımıza çıkmak-tadır.)

• Yeni seçilen muhtar, ilk toplantısında çok ateşlikonuştu. (”Ateşli” sözcüğü “heyecanlı, coşkulu”anlamında kullanılmış; sözcük, anlamının dışınaçıkmıştır.

Temelanlam(TA),yananlam(YA)vemecazanlamla(MA)ilgiliaşağıdakiörnekleriinceleyiniz.

GENEL YETENEKTÜRKÇE

SÖZCÜKTE ANLAM

1. BÖLÜM

2

Yol:• Çocuk,evinyolunusordu.(TA)

• Mahallemizinyolunihayetasfaltlandı.(YA)

• Busoruyufarklıbiryolladaçözebiliriz.(MA)

Kafa:• Kafan,hâlâomuzlarınınüzerindeduruyor.(TA)

• Fazlazorlayıncaçivininkafasıkoptu.(YA)

• Oadam,zatenkafasızıntekidir.(MA)

Büyük:• Uzunbiryolculuktansonrabüyükbirevinönünde

durduk.(TA)

• Benimöğrencilerim,büyüklerinekarşısaygıdaku-suretmezler.(YA)

• Büyük düşünenler, toplumlarına her zaman birşeylerkazandırmıştır.(MA)

Pür D!kkatSınavlarda“temelanlam”ve“yananlam”ayrımısorulmamış,nadirendeolsa“gerçekanlam”ve“mecazanlam”ayrımısorulmuştur.Böylebirsoruylakarşılaşıldığında,seçe-neklerarasındayananlamdakul-lanılmışsözcüklerdeverilebileceğiiçindikkatliolunmalıdır.Yananlam,temelanlamlabirşekildeilişkilidirvegerçekanlamsayılır.Oysame-cazanlamtamamendüşsel,gerçekdışıbiranlamdır.

Gerçek

vemeca

zanlam

lı

sözcüks

oruların

daçeldir

ici

olaraky

ananlam

dakullan

ıl-

mışsöz

cüklerv

erilir.

Bazısorulardageçen

"düşselöge"kavramı

damecazanlamlailgilidir.

Terimsel Anlam:Birbilim,sanat,sporvemeslekdalıyla ilgiliözelvebelirlibirkavramıkarşılayansözcüklereterimanlamlısözcüklerdenir.

Açı, üçgen, dikdörtgen

Roman, öykü, kafiye, aruz

İsim, kök, gövde, fiil

Pota, minder, skor

Dava, mahkeme, yargıç

Matematik

Edebiyat

Dil bilgisi

Spor

Hukuk

C

C

C

C

C

Soyut-Somut Anlam

Somut Anlamlı Sözcükler:

Beş duyudan herhangi biriyle algılanabilen kavramları karşılayan sözcüklerdir.

Hava, su, toprak, ağaç, deniz, masa, sandalye...

Soyut Anlamlı Sözcükler:

Beş duyu ile algılanamayan, zihinde tasarlanan kavramları karşılayan sözcüklerdir.

Sevgi, umut, adalet, özgürlük, mutluluk, heyecan, aşk...

Örnek

Örnek

Nitel-Nicel Anlam

Nicel Anlamlı Sözcükler:

Varlıkların ölçülebilir, sayılabilir özelliklerini gösteren sözcüklerdir.7 Geniş bahçeli bir ev aldı İstanbul’da ve emekli olunca oraya taşındı. (alan ölçüsü) 7 Uzun bir moladan sonra yolcular tekrar araçlara bindiler. (zaman ölçüsü)7 Yüksek bir maaşla yeni işine başladı. (sayı-para ölçüsü)

Nitel Anlamlı Sözcükler:

Varlıkların ölçülemeyen, sayılamayan özelliklerini gösteren sözcüklerdir.7 Onun babası çok geniş biridir, hiçbir şeye kolay kolay kızmaz. (“rahat” anlamında) 7 Uzun etme işte, bu iş bugün bitecek dedim sana. (“nazlanma, direnme” anlamın-da) 7 Yüksek hedeflere ulaşmak, çok fedakârlık gerektirir. (“ulaşılması güç” anlamında)

SÖz SANATLARIBenzetme (Teşbih)

Kişileştirme (Teşhis)

Mecazımürsel (Ad Aktarması)Mübalağa

(Abartma)

Dolaylama

GüzelAdlandırma

Dokundurma (Tariz)

Kinaye (Değinmece)

Eğretileme (İstiare)

Mecaza Dayalı Söz Sanatları

3

Benzetme(Teşbih)

Bir nesnenin, varlığın niteliğini daha etkili biçimde anlatmak için nitelikçe üstün bir varlıktan yararlanma yöntemine “benzetme” denir.

Örnek • Selvi gibi uzun boylu bir güzele vuruldu.

• Kar gibi beyaz çamaşırlar getir-miş yanında.

• Tilki gibi kurnaz çocuktur.

• Adamın gözleri sanki bir ateş.

Kişileştirme(Teşhis)

İnsana ait özelliklerin insan dışındaki varlıklara yüklenmesidir.

Örnek • Bülbül, ağaran vakte kadar ağlar-mış.

• Poyrazla söyleşir yaprakların sesi.

• Yağmur ağlıyor ikimiz için.

Eğretileme(İstiare)

Eğretileme (istiare), yalnızca “benzeyen” ya da “benzetilen” ögeleriyle yapılan söz sanatı, aynı zamanda bir benzetme çeşididir.

Pür D!kkatEğretileme (istiare) aslında benzet-me sanatından çok da farklı değildir. Eğretilemede de amaç bir kavramı, başka bir kavrama benzetmektir fakat benzetmeden farklı olarak bu kav-ramlardan sadece biri söylenir, diğer kavram karşı tarafça anlaşılır.

İki kapılı bir handaGidiyorum gündüz gece

(Dünya, bir "han"a benzetilmiş fakat "dünya" söylenmemiştir.)

Dışarıda bir dost eli okşuyor tenimizi.

(Rüzgâr, "dost eli"ne benzetilmiş fakat "rüzgâr" söylenmemiştir.)

Saçlarına yıldız düşmüş, koparma anne.

(Beyaz saçlar "yıldız"a benzetilmiş fakat "beyaz saçlar" söylenmemiştir.)

C

C

C

Gülünce incileri görünüyor. Her yaz bu cennette tatilini geçirir. Meleğim beşiğinde uyuyor.Bu adam herkesi sokar.

Gülünce inci gibi dişleri görünüyor.Cennet kadar güzel bir yer burası. Bebeğim beşiğinde melekler gibi uyuyor.Bu adam bir yılan, herkesi sokar.

Benzeyenya da kendisine

benzetilensöylenir.(İstiare)

Hembenzeyen hem

benzetilen söylenir.

(Benzetme)

İstiare ve Benzetme Farkı

Eğretileme çeşitli şekillerde yapılabilir:

Doğaya ait bir özellik insana aktarılabilir.

O, cıvık bir insandır.

Babam geciktiğimi öğrenince esip gürleyecek.

Yıldızlar akıyor damların üzerine

Bulutlar salkım salkım(üzümün özelliği bulutlara aktarılmış)

(nehrin özelliği yıldızlara aktarılmış)

Bir duyuyla ilgilibir kavram başka

bir duyuyuanlatmak için kullanılabilir.

Sıcak bir gülümseyişi vardı.

Birbirinize tatlı sözler söyleyin.(tatma)

(dokunma)

(işitme)

(görme)

(doğaya ait özellik)

(doğaya ait özellik)

Doğaya ait özellik, doğadaki başka

bir varlığaaktarılabilir.

4

Kinaye(Değinmece) Bir sözün hem gerçek hem de mecaz

anlamını çağrıştıracak biçimde kullanılmasıdır.

Örnek 3 Yalnız taş, duvar olmaz. (gerçekanlamı:Tektaşladuvar

örülemez.) (mecazanlamı:İnsantekbaşına

tümişlerinüstesindengelemez.) 3 Bu yaşta o ağır yükü taşıyamaz

o çocuk. (gerçekanlamı:ağırbirnesne

taşımak) (mecazanlamı:sorumlulukal-

mak) 3 Yüzü kızarmak. (gerçekanlamı:surattameydana

gelenrenkdeğişikliği) (mecazanlamı:utanmak) 3 Ayıkla pirincin taşını. (gerçekanlamı:pirinçtekitaşları

ayıklamak) (mecazanlamı:zorbirişiniçinden

çıkmak)

Ad Aktarması(Mecazımürsel)

Bir sözün benzetme amacı güdülmeksizin başka bir söz yerine kullanılmasıdır. Ad aktarmasında kastedilen sözcükle kullanılan sözcük arasında bir çeşit ilginin olması gerekir.

Örnek • Ankara, bu talihsiz olayı açıkla-maylakınadı. ("Yönetim"kastedil-miş.)

• Erzurum ve Sivas, bağımsızlığınilkadımlarıdır. ("Kongreler"kaste-dilmiş.)

• Şiiri sevmek için Yahya Kemal'iokumalısın.("Şiir"kastedilmiş.)

Dokundurma(Tariz)

Bir kimseyi iğnelemek, bir sözü tersini düşündürecek şekilde kullanmak ya da alay etmek amacıyla kullanılan ifadelerdir. I Çok çabuk geldin, sen gelene kadar ağaç olduk. I O kadar açık konuştu ki söylediklerini hâlâ çözmeye çalışıyoruz.

Pür D!kkatDokundurma(tariz),günlükkonuş-madadasıkçabaşvurulanbirsözsanatıdır. I Bu büyük yazarımız yine hari-ka (!) eserler ortaya koyuyor.Seningibiiyidostum(!)varken...

I Dokundurma (tariz) sanatı, sınav-larda “alay, alaysı anlatım” soruköküyledesorulabilmektedir.

Mübalağa(Abartma)

Bir durumu olduğundan daha büyük ya da daha küçük gösterme sanatıdır.

• Yücedağbaşındabirulukartal

Açmışkanadınıdünyayıörter

• Birofçeksemkarşıkidağlaryıkılır.

• Gözyaşımseloldu,bayırlarısildisüpürdü.

• Avuçiçikadaryereyirmibeşkişioturduk.

• Seniniçingökkubbeyiyerlereçalarımyar.

Pür D!kkatMecazlı söylenenhersözabartmadeğildir. Abartmada bir kavramaaşırıölçüleryüklenir,kavrambüyü-tülüryadaküçültülür.

Dolaylama Bazı canlı ya da cansız varlıklar doğrudan anlatılmak yerine başka kavramlarla anlatılır. Bir kavramın birkaç sözcükle anlatıldığı bu sanata dolaylama denir.

beyaz altın

meşin yuvarlak

file bekçisi

kara elmas

pamuk

top

kaleci

kömür

Pür D!kkatDolaylamadakavramlasöylenensöz-ler arasında bir ilgi aranmaz. Bunlaraslında canlı ya da cansız varlıklaratakılmış“lakap”lardır.Örneğin, Zeki Müren’in lakabı nedir,diyesorulduğunda“SanatGüneşi”ya-nıtıverilecektir.

GüzelAdlandırma

Söylenmesi kulağa hoş gelmeyen, olumsuz ya da ürkütücü anlamlar çağrıştıran sözlerin daha olumlu, kabullenilebilir sözlerle anlatılmasıdır.

ölmek

gömmek

verem

cin

rahmete kavuşmak

toprağa vermek

ince hastalık

iyi saatte olsunlar

Kinaye

deanlat

ılmakis

tenen,

sözünm

ecazan

lamıdır.

Bazıcü

mlelerd

ebusan

atıdaha

dabelirg

inleştirm

ekiçin

(!)işare

ti

kullanıl

abilir.

5

SÖzCÜKLER ARASINDAKİ ANLAM İLİŞKİLERİ

Eş ve Yakın Anlamlı Sözcükler:

Eş Anlamlı kara-siyah

muallim-öğretmen

hafıza-bellek

mektep-okul

Yazılışlarıfarklıanlamlarıaynısözcükler

Yakın Anlamlı

küsmek-gücenmek

oturmak-çökmek

ılık-sıcak

serin-soğuk

Anlamlarıbirbirineyakınama anlamca tamörtüşmey-ensözcükler

Karşıt (zıt) Anlamlı Sözcükler:Niteliklerivedurumlarıbirbirinetersdüşensözcüklerekarşıtanlamlısözcüklerdenir.

• Azverencandançokverenmaldan...

• Akıllı,köprüarayıncayakadardeli,köprüyügeçer.

• Eskisiolmayanınyenisiolmaz.

Pür D!kkatBirsözcüğünolumsuzbiçimi,osözcüğünkarşıtanlamlısıdeğildir.“başarılı-başarısız”,“koşmak-koş-mamak”sözcüklerikarşıtanlamlıdeğildir.“Başarısız”sözcüğü“başarılı”nınolumsuzu,“koşma-mak”sözcüğü“koşmak”sözcüğü-nünolumsuzudur.

Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler:Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olansözcüklereeşseslisözcüklerdenir.

gül(bitkianlamında):

Kışınyaprağınıdöken,dikenli,çalı veyaağaççık şeklindebirsüs bitkisi ve bu bitkinin kat-merli,güzelkokuluçiçeği.

• Yakasına bir gül takarakgelmiş.

gül-(eylemanlamında):

Hoşuna, tuhafına giden du-rumlar karşısında sesli veyasessizce duygularını açığavurmak.

• Gülerekkonuşmasıherke-sisinirlendiriyordu.

Verilenörneklerde “gül” ve “gül-” sözcükleri eş ses-lidir. Çünkü yazılışları aynıdır ama aralarında hiçbiranlamilişkisiyoktur.

çay (akarsu)at (hayvan)

yüz (surat)

çay (içecek)at (atmak eylemi)

yüz (yüzmek eylemi)

Pür D!kkatYazılışlarıaynıgibigörünmesinerağmensöylenişleri(düzeltmeişaretlerindendolayı)farklıolansözcüklersesteşdeğildir:C kar-kârC alem(bayrak)-âlem(dünya)

Genel-Özel İlişkili Sözcükler:

GenelAnlamlıSözcükler:

Anlamkapsamıgenişolan,al-tındabirdençoktürbarındıra-bilensözcüklerdir.• bitki,taşıt,sanatçı,yemek,

ülke...

ÖzelAnlamlıSözcükler:

Anlamkapsamıdarolan,kav-ramlarıtektekkarşılayansöz-cüklerdir.• hanımeli, bisiklet, Sezen

Aksu,mantı,Türkiye...

varlık

canlı

bitki

ağaç

çam

kızılçam

insan hayvan

cansızGenelden

Özele

Yansıma Sözcükler:Doğadaki varlıklarınseslerinebenzetilerekoluşturu-lansözcüklereyansımasözcüklerdenir.

Örnek Tak,şır,hav,gür,me…

NOT

Bu sözcüklerden isim ve fiil türetilebilir: takırtı, şırıltı, hav-lamak, gürlemek, melemek…

6

KALIPLAŞMIŞ SÖz ÖBEKLERİ

İkilemeler

Anlatıma güç kazandırmak amacıyla iki sözcüğün değişik yollarla yan yana kullanılmasıyla oluşan söz öbeklerine ikileme denir. İkilemeler çeşitli şekillerde oluşur:

Eş ya da Yakın Anlamlı

Doğrudürüst,yalanyanlış,kırıkdökük...

Karşıt Anlamlı

Gecegündüz,aşağıyukarı,ergeç,iriliufaklı...

Biri Anlamlı Biri Anlamsız

Ufaktefek,yırtıkpırtık,eğribüğrü,kabasaba...

İkisi de Anlamsız

Abuksabuk,mırınkırın,ıvırzıvır,aburcubur...

Aynı Sözcüğün Yinelenmesiyle

Yavaşyavaş,inceince,koşakoşa,hıçkırahıçkıra...

Yansıma Sözcüklerle

Şırılşırıl,çatırçatır,fokurfokur,gürülgürül...

Pekiştirmeler

Anlatımı güçlendirmek amacıyla kullanılan ek, sözcük ya da öbeklerdir.Çeşitli şekillerde yapılabilir:

sıcak 2 sımsıcakmavi 2 masmavigündüz 2 güpegündüztemiz 2 tertemiz

(sözcüğünilkhecesininbirsesle(m,p,r,s)yinelen-mesiyle)

sıcak 2 peksıcakgüzel 2 çokgüzeliyi 2 oldukçaiyi

(sözcüğün önünepekiştirme anlamlıbir sözcük getirile-rek)

sıcak 2 cehennemgibisıcakgüzel 2 melekgibigüzelküçük2 elkadarküçük

(benzetmeyoluylapekiştirme)

sıcak 2 sıcakmısıcakhızlı 2 hızlımıhızlıkonuşuyor 2 konuşuyordakonuşuyor

(“mi”edatıve“de”bağlacıyla)

Pür D!kkatBazısözcüklere"-ce,-cık,-mtırak,-msi"eklerigetirilereksözcüklereküçültmeanlamıverilir.Bunlara"küçültme"anlamlısözcüklerdenir.Busözcüklerde"tamolmama,ta-mamayakınolma"anlamıvardır.

Örnek

tatlımsıçörek,güzelcekız,yaşlıcaadam,acımtırakbiber...

Deyimler

Bir kavramı, bir durumu daha güçlü ve etkili şekilde anlatmak amacıyla kurulmuş söz öbeklerine deyim denir.

• Sonundakabakbaşınapatladı.

• Gördüğümüzkorkunçmanzarahepimizicanevi-mizdenvurmuştu.

• Bağrınataşbasarakyıllaryılıbeklemişti.

• Çokzorbirdurumlakarşıkarşıyasın,şimdiayıklapirincintaşını.

Deyimlerfarklıbiçimlerdeolabilir:

Göz atmak, dil dökmek, etekleri zil çalmak

Mastar Kalıplarla

Püf noktası, eli maşalı, kelle koltukta

Öbekleşmiş Sözlerle

Vay canına!, Yok canım!, Hele şükür!

Ünlem Biçiminde

Hangi rüzgâr attı?, Hangi dağdakurt öldü?

Soru Biçiminde

İğne atsan yere düşmez.İncir çekirdeğini doldurmaz.

Cümle Biçiminde

Bizim tavuk bir yumurta yumurtlar, yedi mahalle duyar; elin kısrağı küheylan doğurur, ses çıkmaz.

Öykü Biçiminde

7

Atasözleri

Atasözleri, geniş halk yığınlarının yüzyıllar boyunca edindiği deneyimlerden ve bunlara dayanan düşüncelerden doğmuş yargılardır. Atasözleri; bir ulusun ortak düşünce, kanı ve tutumunu belirtir. Genelgeçerli yargılardır, yani bir atasözüyle belgelendirilen tutumun doğruluğu herkesçe kabul edilir.

Atasözlerinin en önemli özelliği, yol göstermesi veöğütvermesidir.Bununlabirlikteçeşitli ifadeözellik-leridevardır.

• Komşunun tavuğu, komşuya kazgörünür.

• Minareyiçalan,kılıfınıhazırlar.

• Arabadevrilinceyolgösterençokolur.

Sosyalolay-larınnasılolageldiğinibildirir.

• Mart kapıdanbaktırır, kazmakü-rekyaktırır.

• Zemheride kar yağmadan kanyağmasıiyi.

• Mart yağar nisan övünür, nisanyağarinsanövünür.

Doğaolay-larınınnasılolageldiğinibelirtir.

• Çirkefetaşatma,üstünesıçrar.

• Bugününişiniyarınabırakma.

• Yoldankal,yoldaştankalma.

Ahlâkdersiveöğütverir.

• Birfincankahveninkırkyılha-tırıvar.

• Kızınıdövmeyen,dizinidöver.

• Kızbeşikte,çeyizsandıkta.

Törevegelenekleribildirir.

Pür D!kkatAtasözleridedeyimlerdeolduğugibikalıplaşmışsözlerdirvebukalıplarbozulmaz,aksitakdirdeanlatımbozukluğukabuledilir.

• Gün doğmadan neler doğar.

• Güneş doğmadan neler doğar.

8

TEST - 1

1. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerin hangisi gerçek anlamda kullanılmıştır?

A) Butüryayınlardandolayışiddetetoplumcaalışmayabaşladık.

B) Söyledikleriniyadsıyarakkendiniaklamayaçalışmıştı.

C) Şaireserlerindeoldukçaberrakbirdiltercihediyordu.

D) Eskidostlarıylailişkisikesilinceiyicebunalı-magirmişti.

E) Bunugeçenaykiborcumasayarsanızhesabıkapatabiliriz.

2. Aşağıdakilerin hangisinde yan anlamda kulla-nılmış bir sözcük vardır?

A) Biziçoksıcakbirgülümsemeylekarşıladı.

B) Bukadınbuncayılbuçileyiiyiçekmişti.

C) Tahtadakitebeşirtozlarınıyavaşçasildi.

D) Bugündişlerineköprüyapılacağıiçintedirgindi.

E) Elindekiekmektenbirparçadaçocuğaverdi.

3. (I)Eleştireldüşünme,yaşamkarşısındatemelbirduruştur.(II)Birolgununözüneinerekherboyu-tuylasorgulamakiçineleştireldüşünceşarttır. (III)Budüşünceninentemelözelliği,hersöyle-nilenekörükörüneinanmamızaengelolmasıdır.(IV)Eleştireldüşüneninsanlargerçektenözgür-lüğekavuşurlar.(V)Hayatınolumluveolumsuzyönleriniancaközgürinsanlargerçektenayırtedebilirler.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangi-sinde kişileştirmeye başvurulmuştur?

A)I B)II C)III D)IV E)V

4. Aşağıdakilerden hangisinde bir sözcük, ben-zetme amacı güdülmeden başka bir sözcüğün yerine kullanılmıştır?

A) Karfırtınası,görenherkesikendisinehayranbırakıyor.

B) Çin’ingelenekvegöreneklerineolanbağlılı-ğınıherkesbiliyor.

C) Busıkyağmurormanları,âdetayeşilbirkâbustu.

D) Budenizbitkileri,hayattakalmaçabasıveriyordu.

E) Hayatımınsondörtyılınıbuşehirdegeçirdim.

5. “Çek-” sözcüğü aşağıdaki cümlelerin hangi-sinde ayraç içerisinde verilen anlamına uygun olarak kullanılmamıştır?

A) Tartsankırkkilobileçekmezdi. (Tartıdaağırlığıolmak)

B) Maçınsondakikalarındafutbolcuşutçekti.(Atmak)

C) Belediye,mahalleyeyenibirboruhattıçekti.(Döşemek)

D) Büyükikramiyeyikazanmakiçinbiletçekti.(Dilemek)

E) Elindekilastiğidurmadançekiyordu. (Germek)

6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde kinaye (de-ğinmece) vardır?

A) Onugünlerdirufacıkbirişiçinbekletiyorlar.

B) Gençyazarınkitaplarınınâdetadelisiolmuştu.

C) Yenibaşladığıişteonakimsedenhayıryok.

D) Sıcaktaçokdolaşıncabaşınagüneşgeçmişti.

E) Şuçocuğunelindentutmangerekirdi.

7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük, algılanabilirliği bakımından diğerle-rinden farklıdır?

A) Zaman,neolduğunuanlamadangeçipgidiyordu.

B) Gördüğürüya,onuderindenetkilemişti.

C) Bedeninesığmayanyaratıcıruh,ızdırabasebepoluyordu.

D) Herşeyerağmenadalet,herkesiçinaynıolmalıydı.

E) Rüzgâr,hatırlatıyordubizeunuttuğumuztümşarkıları.

9

8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde terim anlam-lı bir sözcük kullanılmıştır?

A) Ağırmetallerdenoluşanbiralaşımhazırlama-sınıistemişti.

B) Çiçeklerarasındakiahenk,insanıetkiliyordu.

C) Sankigözlerineperdeçekilmişti,hiçbirşeygörmüyordu.

D) Buçiçeği,güneşalanbiryerekoymalısınız.

E) Sonkonuşmasıylayineşimşekleriüzerineçekmişti.

9. “Tatlıdil,yılanıdeliğindençıkarır.” atasözünün anlamca karşıtı olabilecek atasözü aşağıdaki-lerden hangisi olabilir?

A) Sözdediğinyaşderidir,nereyeçekersenorayagider.

B) Lokmakarındoyurmaz,şefaatartırır.

C) İstediğinisöyleyen,istemediğiniişitir.

D) Karayasabun,deliyeöğütneylesin.

E) Laflapeynirgemisiyürümez.

10. Deyimler,ölçünlüTürkiyeTürkçesindeyalınolarakkullanılmayanpekçokeskiögeyiyapısındakoruduğundangeleneklerimize,kültürtarihimizeışıktutmaktadiyebiliriz.Deyimlerinizlerinisürdük-çe,ilkkullanımyerlerinigördükçesözöbeklerininnasılbirdeyimleşmesürecindengeçerekhayatbulduklarıanlaşılmaktadır.Örneğin,bugün----(ayaklanmak,isyanetmek)sözöbeğiyeniçeriler-den;pabucudamaatılmakdaesnafteşkilatındankaynaklanarakdeyimleşmiştir.Bunlarınilkçıkışnoktalarıgerçekanlamlarınıyansıtmaktadır.

Bu parçada boş bırakılan yere aşağıdaki de-yimlerden hangisi getirilebilir?

A) kazankaldırmak

B) ocağınaincirağacıdikmek

C) okkanınaltınagirmek

D) divandurmak

E) kavuksallamak

11. Günümüzyazarları,kaleminielinealdığında,dahailkkelimedenkitabınnekadarsatacağınıhesap-layarakcümlekurmaçabasındadır.Bundandahakötüsüiseeleştirmenlerin,yazarlarınbututumları-naçanaktutmalarıdır.

Bu parçada “çanaktutmak” deyimi ile anlatıl-mak istenen aşağıdakilerden hangisidir?

A) Eleştirmenlerin,yazarlarınkitapyazmasüre-cindekiduruşlarınıdestekledikleri

B) Kitapeleştirmenlerinin,olumsuzbirdurumunoluşmasınasebebiyetverdiği

C) Sondönemlerdeticarikaygılargüdülerekeserleryazıldığı

D) Günümüzdeedebîkimliğiolmayandeğersizeserlerinsayıcaarttığı

E) Eleştirmenlerinkişiselçıkarlarıiçinolumsuz-luklaragözyumduğu

12. Anadolutopraklarıeneskikültürmedeniyetleri-ninbeşiğidir.Butopraklarbinlercefarklıtoplumaevsahipliğiyapmışveöyleetkileşimlerekucakaçmıştırki…Ancakbutopraklarınasılbüyüsü,birbirindenbağımsızbutınılarıtekbirmelodidebirleştirenbirtürküolmasıdır.

Bu parçada altı çizili söz öbeği ile Anadolu’yla ilgili olarak anlatılmak istenen aşağıdakiler-den hangisidir?

A) Dünyanıneneskikültürmerkezlerindenbiriolduğu

B) Birbirindenfarklıyapıtlarakonuolduğu

C) Medeniyetlerarasıbirkültüresahipolduğu

D) Birçoktoplumunoluşmasındatesiriolduğu

E) Geçmiştenbugünebirçoktoplumunyurduolduğu

1.B 2.C 3.C 4.B 5.D 6.E 7.E 8.A 9.E 10.A 11.B 12.C

10

CÜMLEDuyguvedüşünceifadeeden,çeşitliyargılarbildirensözcükvesözcükgruplarınacümledenir.

Eş Anlamlı CümlelerBircümleniniletisi,cümlenintemelyargısıbozulma-dançeşitli şekillerdedilegetirilebilir.Sözcükler fark-lı olsadaanlamıbirebir aynı cümlelereeşanlamlıcümlelerdenir.

• Bir romanı değerli kılan asılşey,insanıbirbütünolarakelealabilmebaşarısıdır.

• İnsanıtümözellikleriyleanlata-bilenromanlarniteliklisayılabi-lirsadece.

Anlamca birebiraynı.

Yakın Anlamlı CümlelerBazıcümlelerbirebiraynıolmasadaduyguvedü-şüncebakımındanneredeyseaynıdır.Butürcümlele-reyakınanlamlıcümlelerdenir.

• Sanat,yaşamıelealırfakateleşti-rininkonusueserdir.

• Eleştirmenler yaşamla değil, ya-pıtlailgilenir.

Anlamca çokyakın.

Çelişen Cümlelerİlettikleri duygu ve düşünce bakımından tamamentersolancümlelerdir.

• Bireserindeğerinibelirleyenanlat-tığışeydeğil,onuanlatmaşeklidir.

• İçerikten çok üsluba önem verenyapıtlarınniteliğitartışılır.

Anlamca çelişir.

• İnsangeçmiştekidavranışlarınıak-lıyla ve yüreğiyle sorgulayabilmeli-dir.

• Geçmişe takılıpkalmak insanıhiç-bir yere götürmez, kişi her zamanileribakmalıdır.

Anlamca çelişir.

ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

olumlu CümlelerCümleninyüklemindebelirtilenişyadaoluşun,yaniyargının,gerçekleştiğinigösterencümlelerdir.

• Dünküsınavdansonrabütüngündersçalıştım.

• Mutfaktayiyecekbirşeylervar.

• Seninyaptığınbuyemekleroldukçagüzel.

• Bukonudadaoldukçabaşarılısın.

olumsuz CümlelerOlumlu cümlelerin aksine, cümledeki yargının ger-çekleşmediğini bildiren cümlelerdir. Cümledeki işingerçekleşmediğiyüklemdekibazıekvesözcüklerdenanlaşılır.

olumsuzluk Bildiren Ek ve Sözcükler- ma/me-

-sız,siz,suz,süz,yok,değil

• Dünküsınavdansonrabugündersçalışmadım.

• Mutfaktayiyecekhiçbirşeyyok.

• Seninyaptığınbuyemeklerhiçgüzeldeğil.

• Bukonudadabaşarısızsın.

Pür D!kkatOlumluyadaolumsuzcümle,yükle-min gerçekleşmesiyle ilgilidir. Cüm-lenin içeriği ya da günlük hayattakiolumlu-olumsuz durumların konuylabirilgisiyoktur.

• Bisiklettendüşençocukfenayaralandı.

Yukarıdaki cümledeki yargı (yaniyaralanmaişi)gerçekleştiğiiçincümleolumludur.

Biçimce olumlu-Anlamca olumsuz Cümleler• Sankibütünişlerikendisiyaptı.(yapmadı)

• Budediğineinanırmıyımbenhiç?(inanmam)

• Geldebusöylenenlereinan.(inanma)

• Kırmızıdadageçilirmi?(geçilmez)

• Onunesınıftanedekütüphanedebulabildik.(bu-lamadık)

Yüklemdeolumsuzlukbildirenherhangibirekyadasözcükolmasadacümlelerdenolumsuzanlamçıkar.

Biçimce olumsuz-Anlamca olumlu Cümleler• Senihiçtanımazmıyımben?(tanırım)

• Resepsiyondakimleryoktuki...(herkesvardı)

• Onusevmiyordeğilimaslında.(seviyorum)

• Dolaptayokyok.(herşeyvar)

• Ufaklığın yalansöylediğini anlamazmıyım? (an-larım)

TÜRKÇECÜMLEDE ANLAM

11

Yüklemde olumsuzluk bildiren herhangi bir ek ya da sözcük olsa da cümlelerden olumlu anlam çıkar.

Soru CümleleriSoru cümlelerini iki başlıkta incelemek mümkündür:

1. Gerçek Soru:

Bir yanıt almak amacıyla kullanılan soru cümlelerdir:• Yarın nereye gideceksin?

• Kiminle, saat kaçta görüşecekmiş?

2. Sözde Soru:

Düşüncelerin soru yoluyla ifade edildiği, yanıt almak amacıyla kullanılmayan soru kalıplarıdır. Bu soru cümleleri çeşitli anlamlar barındırır:• Bunca işi sen mi yaptın? (inanmama)

• İki üç milyonun lafı mı olur? (azımsama)

Ünlem CümleleriDuyguları vurgulu biçimde yansıtan öbek ve cümleler-dir. Çeşitli şekillerde ünlem anlamı sağlanabilir:

• Of, ne zaman bitecek bu toplantı! (usanç)

• Vah vah, ne hâle gelmiş yeni nesil! (acıma, üzüntü)

• Çabuk yetişin, adam fenalaştı! (korku)

Emir CümleleriBir işin yapılmasının ya da yapılmamasının istendiğini bildiren cümlelerdir.

• Bugünkü ödevlerin bir saate bitecek!

• Lütfen, çabuk dışarı çıkın!

• Yola çıkacağız, hemen hazırlan!

İÇERDİĞİ DUYGU, DÜŞÜNCE VE DURUMA GÖRE CÜMLELER

Çıkarım Kanıksama

Saptama

Beğenme- Takdir

Yakınma

Pişmanlık

Sitem

Ön YargıTahmin

Varsayım

Şaşırma

Öneri

İçerdiği Duygu,Düşünce ve

Duruma GöreCümleler

ÇıkarımBir durumdan bir sonuç çıkarma, mantık yürütme işidir.

• Bu eserler, toplumda sanata ne kadar değer veril-diğini gösteriyor.

• Sürekli sorular sormasından bu konuyla ilgilendiği anlaşılıyor.

KanıksamaBir durumu kabullenme, artık o durumdan etkilenme-mektir.

• Dışarıdan gelen gürültüler, öğrencileri rahatsız ediyordu ama beş on dakikaya alıştılar.

• Önceleri sözel mantık konusunda çok ön yargılıydım, şimdi soruların o kadar da zor olmadığını düşünüyo-rum.

SaptamaBir durum hakkında tespitte bulunmak demektir. Gö-rülen, duyulan, bilinen bir durumun dile getirilmesidir.

• Çevre kirliliği, günden güne tehlikeli bir şekilde ar-tıyor.

• Sınav yaklaşınca öğrencilerdeki kaygı düzeyi arttı.

Beğenme-TakdirBir eserin, bir kişinin, bir nesnenin vb. hoşa gittiğini belirtmektir.

• Yazarın son kitabındaki betimlemeleri çok etkile-yici!

• Roman, sürükleyici dili sayesinde okuru sarıveri-yor.

YakınmaOlumsuz bir durumdan duyulan rahatsızlığı dile getir-mek, şikâyet etmektir.

• Gelişmekte olan ülkeler, ekolojik ruhlarını genel-likle maddiyat uğruna satmaktadır.

• Yayınevleri, okuyucunun kitap sevgisi üzerine fü-tursuzca kumar oynuyor.

SitemBir kimseye, yaptığı bir hareketin veya söylediği sözün alınganlık, kırgınlık vb. duygular uyandırdığını belirt-mektir.

• Beni her seferinde bekletiyorsun sen.

• Beni de akşamki eğlenceye götüreceğini söyle-miştin ama şimdi tek başına gidiyorsun.

PişmanlıkGenellikle bir işin veya davranışın olumsuz sonucunu görerek üzülmektir.

• Keşke sana bunları daha önce anlatabilseydim ben.

• Onu arasaydım bugün bu işler başıma gelmeye-cekti.