koppig profeeten werelds

geleerde

Mirjam van Veen

T O E R R E E K S

een boekje open overJohannes Calvijn

koppig

profeet

enw

erelds

geleerd

e

9 789023 923169

ISBN 978 90 239 2316 9

NUR 707

Calvijn, een van de grondleggers van hetprotestantisme, heeft tegenwoordig niet zo’n bestenaam. ‘Calvinisme’ is synoniem geworden aanbenepenheid, soberheid en saaiheid. Maar hoe wasCalvijn eigenlijk? Wat weten we van hem? Hoe zagzijn wereld eruit? Wat leerde hij? Wat hoort wel bijCalvijn en wat absoluut niet? En hoe komt het dathij vooral in de Lage Landen voet aan de grondkreeg?In Koppig profeet en werelds geleerde leren we Calvijnkennen zoals hij was, in plaats van het beeld dat inde loop der eeuwen van hem is ontstaan.De praktische gesprekshulp achterin maaktbespreking op een gesprekskring mogelijk. Ditboek is toegankelijk geschreven en bevat leukeweetjes. Eindelijk een boek over Calvijn voorgewone mensen!

Dr.M.G.K. van Veen is als onderzoeker verbonden aan defaculteit Godgeleerdheid van de VU en publiceerde eerderover Calvijn.

www.uitgeverijboekencentrum.nl

De Toer Reeksbestaat uit kleine

krachtige boeken diehet gesprek in de

gemeente over allerleithema’s willen sti-

muleren en verdiepen.De redactie is in

handen van AnneliesBouwman-Meeuse,verbonden aan hetProtestants Centrumvoor Toerusting enEducatie en drs. BertL. van derWoude,

predikant teWinschoten.

Mirjam

vanV

een

Koppig profeet en werelds geleerde:Koppig profeet... omslag 23-12-2008 09:53 Pagina 1

Mirjam van Veen

Koppig profeet en werelds geleerdeEen boekje open over Johannes Calvijn

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

www.uitgeverijboekencentrum.nl

Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke

ISBN 978 90 239 2316 9NUR 707

© 2009 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens-bestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestem-ming van de uitgever.

Inhoud

1. Inleiding 7

2. De man en zijn tijd 12

3. Werelds geleerde 17

4. Koppig profeet 24

5. Onder de vleugels van Martin Bucer 30

6. Terug naar Genève 42

7. Erfenis van Calvijn 57

Verantwoording 67

Gesprekshandreiking 68

1. Inleiding

Stereotypen

Niets is wat het lijkt. Deze wijsheid gaat zeker op voor Johannes Calvijn en voor de door hem geïnspireerde be-weging, het calvinisme. In zijn eigen tijd stond Calvijn te boek als charismati-sche persoonlijkheid of, afhankelijk van de positie van de beoordelaar, als volksmenner. Voor de een was Calvijn de redder van het zielenheil van velen; voor de ander was hij de verleider van grote massa’s. Medestanders en tegenstan-ders waren het er echter over eens dat Calvijn dankzij een aansprekende persoonlijkheid mensen voor zich wist te winnen en aan zich wist te binden. Voor het calvinisme (de religieuze beweging die zich mede door Calvijn liet inspire-ren) gold iets soortgelijks. In de zestiende eeuw stond deze beweging te boek als een vitale stroming die erin slaagde in een groot aantal Europese landen gelovigen aan zich te binden. Ook tegenstanders van deze nieuwe godsdienstige groepering wisten dat het niet eenvoudig was ermee te con-curreren. Calvinisten hadden het tij mee. Hun nadruk op levensheiliging sloot naadloos aan bij de tijdgeest. Met hun waardering voor bijbelstudie en voor een grondige theologi-sche vorming van predikanten, konden de sympathisanten van Calvijn moeiteloos voortbouwen op de erfenis van het humanisme. Het calvinisme nam als een spons al langer be-staande vernieuwingen in zich op, en gaf op zijn beurt ook weer een impuls aan die vernieuwingen.

8

Van deze zestiende-eeuwse beeldvorming – een charis-matische leidsman en een vitale daadkrachtige beweging – is nagenoeg niets over. Het beeld van Calvijn en het calvinis-me is negatief geworden. Calvinisme is een geschikt etiket geworden voor alle vermeende Nederlandse ondeugden en staat voor benepen oubolligheid en onvermogen om te ex-celleren. Als men het populaire spraakgebruik mag geloven, eet de ware calvinist de hele dag spruitjes en steekt hij of zij nooit de kop boven het maaiveld.

Sommige van deze stereotypen bevatten een kern van waarheid; andere berusten uitsluitend op fantasie. Zo klopt het dat Calvijn matiging en soberheid propageerde en een weerzin had tegen alcoholische uitspattingen. Dat beteken-de echter nog niet dat Calvijn niet van het leven zou heb-ben genoten, of dat hij de enige zestiende-eeuwer was die waarschuwde tegen overmatig eten en drinken. Met zijn aansporingen tot matiging sloot Calvijn aan bij de tijdgeest. Ook bijvoorbeeld de Nederlandse humanist Dirck Vol-ckertsz Coornhert waarschuwde tegen overmatig eten en drinken. Het stereotype van de sobere calvinist die niet in staat is tot genot bevat dus wel een kern van waarheid, maar is ook zwaar overtrokken. Andere stereotypen staan haaks op de zestiende-eeuwse historische werkelijkheid. Het beeld dat calvinisten niet in staat zijn tot excelleren, is ronduit in tegenspraak met de calvinistische nadruk op scholing en de zestiende-eeuwse pogingen voorgangers op te leiden tot vaandeldragers van de cultuur.

Vat vol tegenstrijdigheden

Zoals zo vaak is de historische werkelijkheid veel ingewik-kelder dan alle stereotypen doen vermoeden. In zijn eigen tijd werd Calvijn verguisd en verafgood. De waardering van Calvijn had niet alleen te maken met de overtuiging van de beoordelaar, maar ook met de persoon van Calvijn zelf. Calvijn was een vat vol tegenstrijdigheden. Soms was hij degene die volhardend trachtte mensen en richtingen tot

1. Inleiding

91. Inleiding

Het calvinisme was in de zestiende eeuw een internationale beweging. Vertalingen van teksten van gereformeerde leidsmannen verschenen in verschillende landen. Gereformeerden uit verschillende landen voelden zich bovendien met elkaar verbonden. Afgebeeld is een Duitse vertaling van Calvijns preken over het boek Job. Naast deze preken van Calvijn bood het afgebeelde boek verhalen over gereformeerde martelaren uit Frankrijk, Engeland en de Lage Landen.

10

elkaar te brengen (bijvoorbeeld in het geval van Luther en de lutheranen), terwijl hij een andere keer met ongenuan-ceerde felheid een groepering bestreed (bijvoorbeeld in het geval van de katholieke kerk). In sommige opzichten liep Calvijn op zijn tijd vooruit (bijvoorbeeld met zijn nadruk op scholing en met zijn liefde voor de volkstaal), in andere opzichten was Calvijn een kind van zijn tijd met alle nare eigenschappen van dien (bijvoorbeeld als het ging over re-ligieuze tolerantie). In zijn polemische traktaten ging hij met een ongehoorde felheid tegen mensen tekeer; in de persoonlijke omgang moet Calvijn sympathiek zijn ge- weest.

Feit is dat vijfhonderd jaar na Calvijns geboorte er in ver-schillende landen nog steeds kerken zijn die hun bestaan mede aan hem te danken hebben en zich nog steeds bewust of onbewust door hem laten inspireren. Deze calvinistische beweging heeft inmiddels ook buiten Europa de vleugels uitgeslagen: er bestaan heden ten dage vitale calvinistische kerken in bijvoorbeeld Amerika en Korea.

Zoals de meeste mensen en de meeste bewegingen po-sitieve en negatieve eigenschappen bezitten, geldt dat ook voor Calvijn en de door hem geïnspireerde beweging. In deze bijdrage aan de Toer Reeks wil ik trachten zowel de persoon van Calvijn als de calvinistische beweging te be-schrijven en daarbij voorbij te gaan aan allerlei stereotypen. Dat laatste (voorbij gaan aan de stereotypen) is gemakkelij-ker dan het eerste. Calvijn is namelijk een wat raadselach-tige figuur. Over zijn afkomst, zijn jeugd en zijn vorming weten we weinig (maar dat komt vaker voor bij hoofdper-sonen uit de geschiedenis). Echter: ook op zijn drijfveren om volhardend te streven naar een reformatie van de kerk krijgen we moeilijk zicht. Vaak leveren correspondenties waardevolle inzichten op in persoonlijke motieven van mensen uit een ver verleden. Van Calvijn is weliswaar een groot aantal brieven bewaard gebleven, maar deze brieven zijn te zakelijk van toon om veel over de hoofdpersoon te onthullen. Calvijn had een voorkeur voor het rechtstreekse contact. Daar komt dan nog bij dat, zoals boven aangeduid,

1. Inleiding

11

volgens tijdgenoten Calvijn in het echt sympathieker was dan uit zijn geschriften bleek. De historicus kan echter niet meer doen dan op grond van overgeleverde geschriften een beeld ontwerpen van Calvijn. Bescheidenheid is daarbij op zijn plaats, want de ‘echte Calvijn’ onttrekt zich aan onze waarneming.

1. Inleiding