Kosovo '97 (Vreme), 1997. augusztus 23

7/29/2019 Kosovo '97 (Vreme), 1997. augusztus 23.

http://slidepdf.com/reader/full/kosovo-97-vreme-1997-augusztus-23 1/17

Kosovo '97

A v g u s t 1 9 9 7

"Kontrarevolucijom" na Kosovu (1981) otvoren je raspad SFRJ,spektakularno obavýen u ratovima 1991-1995. Suãtinska nesposobnostovdaãçih politiåkih elita, opet, kao na poåetku, dokazuje se na Kosovu.Da li tu mraånu sliku mogu promeniti oni ýudi koji uprkos mitovima,

"realnosti" i ãiñardæiluku lidera, vode dijalog?



2 * Kosovo '97 * avgust 1997

Niãta ãto se dogaðalo i joã se dogaða"na ovim naãim prostorima", kako seuobiåajeno kaæe, tj. na prostoru bivãeSFRJ nije bilo, a ni sada nije samo unu-traãça stvar bilo koje novostvorenedræave, pa ni ono ãto se dogaðalo ilidogaða u Srbiji odnosno SR Jugoslavijikoja pretenduje na ekskluzivnimeðunarodno-pravni kontinuitet saSFRJ (ãto je jedan, iako samo dodatnirazlog za laku i brzu internacionalizaci-

ju nekih çenih problema).Nestanak jedne ozbiýne dræavne

tvorevine – bez obzira na uspone i pa-dove kroz koje je prolazila, koja je tra- jala viãe od sedamdeset godina a nala-zila se na razmeði Zapada i Istoka, duækiåme Balkanskog poluostrva kojim suodvajkada iãli magistralni evropskiputevi – sam po sebi je potres åijereperkusije zahvataju daleko ãiri pros-tor u politiåkom, ekonomskom i sva-kom drugom pogledu.

Nasilni raspad te dræave i çegoviunutraãçi generatori nikako nisumogli ostati niåija unutraãça stvar.Isto tako ni sakupýaçe paråadirazbijene celine i çihovo uobliåavaçe

u nove dræavne tvorevine, ukýuåiv SRJugoslaviju, nisu nikako mogli da os-tanu unutraãça stvar. To nije bio ni"pohod" JNA na slovenaåke, tada i

jugoslovenske granice, ni rat u Hr- vatskoj, a joã maçe je to mogao biti ratu Bosni i Hercegovini, kao ãto to danasnije çen i balkanski mir. Balkanski ra-tovi, uostalom, nikada nisu bili samo"unutraãça" ili samo "bilateralna" stvardirektno involviranih strana. Posle sve-ga, povratak Srba u Hrvatsku nijesamo unutraãçe ili samo srpsko-hr-

vatsko, veñ balkansko i evropsko pi-

taçe. Funkcionisaçe dejtonske Bosnei Hercegovine, zapravo primena Dej-ton-pariskog mirovnog ugovora, tog

pax Americana za prostor bivãe Jugo-slavije, nije niåije "unutraãçe pitaçe".Moæe li onda iko ozbiýan ozbiýnotvrditi da je pitaçe staça na Kosovusamo unutraãça stvar Srbije? I joã: zariko ozbiýan moæe takav iskaz – da jekosovsko pitaçe strogo unutraãçastvar Srbije – primiti kao ozbiýan iodgovoran politiåki stav?

Poðimo redom.Jugoslovenska kriza u svom poli-

tiåkom iskazu, ne i u otpoåiçaçu noveserije balkanskih ratova, poåela je naKosovu kao kriza çene dræavnosti(tada joã ne i kao kriza çene teritorijal-ne integralnosti). Prosta logika nalaæezakýuåak da ñe se tu i zavrãiti, i to nebez udela meðunarodne zajednice,odnosno çenih ustanova. Reãeçe zastaçe na Kosovu odavno je sastavni

deo ukupne aktivnosti i projekatameðunarodne zajednice i çenih insti-tucija za reãavaçe jugoslovenske krizei çenih æariãta, kao i za stabilizacijuukupnog prostora Balkana.

Fragmentacijom balkanskog pros-tora, tj. nastankom novih nezavisnihdræava na tlu nekada zajedniåkedræave, kosovski prostor je geopolitiåkipostao joã osetýiviji, jer se nalaziizmeðu Albanije kao matiåne dræave

veñinskog stanovniãtva Kosova, i Sr-bije, Crne Gore i Makedonije, u kojimaæive znaåajni delovi albanskog naroda.Druge juænobalkanske zemýe – Gråka,Turska i Bugarska, (od kojih su prvedve ålanice NATO, a treña ukýuåena uPartnerstva za mir) – imaju, sve zajed-no i svaka za sebe, direktan interes zareãeçe kosovske situacije, tj. za stabili-zaciju svog okruæeça.

Drugim reåima, prostor Kosova sasadaãçim staçem (dijametralno su-

Izradu ovog dodatka pomogao jeFond za otvoreno druãtvo, Beograd.Urednik dodatka: Aleksandar Ñiriñ

Kosovo '97

Unutraãçe pitaçeili meðunarodni

problem

I M R E S A B

O



avgust 1997 * Kosovo '97 * 3

protstavýene pozicije aktuelne vlasti i veñinskog albanskog stanovniãtva)postao je faktor od koga zavisi stabil-nost juænog Balkana. Dramatiåni raz-

voj dogaðaja u Albaniji i potrebameðunarodne zajednice da tamo hitnointerveniãe politiåki, humanitarno i

vojno radi pacifikacije kriznog staça ispreåavaça da se ono prelije i van Al-banije, samo su ukazali koliko je Bal-kan trusno podruåje, te da je potrebnapuna demokratizacija æivota i stvaraçematerijalnih prtetpostavki za takav

razvoj.Meðunarodna zajednica, pre svega

evropska, na primeru Albanije demon-strirala je svoju reãenost da na tekprimirenom Balkanu spreåi izbijaçenovog kriznog æariãta i time je potvrdi-la da niãta ãto se dogaða na Balkanunije niåija unutraãça stvar.

Problem Kosova niko u meðunar-

odnoj zajednici ne smatra iskýuåivounutraãçim pitaçem Srbije. Zapravo,niko ne negira da je to unutraãçe usmislu domañeg pitaça koje je duænada reãava domaña vlast (kakve god pro-

venijencije ona bila). Ali, svi smatraju

da je pitaçe Kosova i staça na tomprostoru vaæno regionalno, a time ievropsko pitaçe åije reãavaçe ulazi urepertoar koraka i mera kojima bi setzv. jugoslovenska kriza privela kraju.Otuda se reãeçe za Kosovo nalazi viso-ko na listi pretpostavki i uslova za rein-tegraciju Srbije i SRJ u meðunarodnuzajednicu (tzv. spoýaãçi zid sankcija).Za takvo reãeçe na stolu je, veñ duæe

vreme, okvir oko kojeg u meðunarod-noj zajednici i çenim institucijama

vlada puna saglasnost. Izveden je izprincipa na kome je meðunarodnazajednica traæila i naãla ("nametnula")

reãeçe za nasilni i krvavi raspad pre-thodne Jugoslavije: utvrðivaçenekadaãçih meðurepubliåkih granicabivãih jugoslovenskih federalnih jedin-ica kao meðudræavnih, odnosnomeðunarodno priznatih i neprome-nýivih, ãto se odnosi i na Srbiju i CrnuGoru, odnosno "treñu" Jugoslaviju.Time je spreåena daýa fragmentacijaprostora bivãe Jugoslavije, a to znaåi iSrbije, odnosno daýa rekompozicijaBalkana, koja bi teãko mogla da sezaustavi na Kosovu, odnosno samo naSrbiji.

Na toj osnovi okvir za reãavaçe ko-

sovskog pitaça sadræi tri bitna ele-menta s kojima moraju raåunati obestrane, i srpska i albanska. Prvo, nemapromena granica, te prema tome, nemasecesije, tj. otcepýeça Kosova. Drugo,puno uvaæavaçe ýudskih i etniåkihprava Albanaca i svih drugih na Koso-

vu u okvirima pune i ãiroke autonom-ije. Treñe, mirno – znaåi, politiåko –

reãavaçe putem direktnog dijaloga re-publiåke vlasti i legitimnih predstavni-ka kosovskih Albanaca. Dok je prvi ele-menat kategoriåan, druga dva nisudefinisana. Tako nije definisandræavno-pravni status Kosova kao au-

tonomne pokrajine, niti sadræaj dijaloga (postoje projekti nekih javnihstruånih institucija, gde su preporuåe-ni i elementi za status autonomije i,posebno, sadræaj i faze dijaloga – ovdese bavimo samo onim ãto je konsen-zusni stav meðunarodne zajednice içenih institucija). To praktiåno znaåida takav dijalog moæe i treba da obuh-

vati sve ãto poåiçe sa taåke ýudskih inacionalnih prava, do crte na kojojpoåiçe secesija. Poseban element jemoguñnost koriãñeça za ovaj dijalogtreñih, dakle spoýçih faktora u formidobrih usluga i posredovaça, a

pomiçe se i moguñnost meðunarodnekonferencije.

Bilo kako bilo, oåigledno je da stabi-lizacija Balkana, uspostavýaçem mirau Bosni i Hercegovini, koliko god se tajmir teãko uåvrãñivao, primiåereãavaçu i u drugim potencijalnimkriznim taåkama i pitaçima, a u tomsklopu kosovsko pitaçe dobija naznaåaju. Nastojaçe da se odræi statusquo i uåvrãñivaçe veñ postojeñih uko-panih pozicija ne donose reãeçe, a svemaçe moguñnost takvog reãeça åiji binosioci bile unutraãçe snage suprot-stavýenih strana. Da li na obe strane

ipak ima dovoýno politiåke mudrosti,nacionalne odgovornosti i graðanskehrabrosti za reãeça koja ñe doneti sta-bilnost i perspektivu demokratskog isvakog drugog razvoja, pokazañe

vreme pred nama.ILIJA ÐUKIÑ

(Autor je dugogodiãçi jugoslovenski diplomata,bivãi ministar inostranih poslova SR Jugoslavije)

D R A Ã K O

G A G O V I Ñ

H A Z I R R E

K A

Æ E L J K O S

I N O B A D




podfaze u razvoju kosovske krize isrpsko-albanskih odnosa. Prva poåiçe1981. i traje do 1986. godine. Tada Al-banci, pre svega kombinacijom poli-tiåkih demonstracija i koriãñeça insti-tucija dræave i, naroåito, komunistiåke

partije, zahtevaju dræavu. Zahtev "Kos-ovo-republika" bio je sumarni izrazpolitiåkog programa albanskog pokre-ta, koji se oslaçao na korporativistiåkipopulistiåki ideal, izraæavajuñi interesealbanske birokratske elite da osigurasvoju potpunu vlast nad Kosovom i Al-bancima.

Druga podfaza poåiçe 1986. godinei oznaåava napuãtaçe do tada vlada-

juñeg stava o Kosovu kao "jugosloven-skom problemu" i svoðeçe åitavogproblema na srpsko-albanske odnose,koje rukovodstvo Srbije nastoji da reãikroz politiåke rasprave o ustavnim

promenama, a albansko nastoji da, uzpomoñ ostalih republiåkih i vojvoðan-skog voðstva, kao i meðunarodne jav-nosti, spreåi promenu svog ustavnogstatusa. Treña podfaza je u znakuotvorenih sukoba, zapleta kosovskedrame i zatezaça ovog åvora. Kulmi-nacija nastaje 1989/1990. godine, kada

vlasti Srbije nastoje da, pozivajuñi sena "etniåki princip", Srbiju konstituiãukao nacionalnu, etniåki homogenudræavu, koja bi u sebe, na razliåitenaåine, ukýuåila sve Srbe sa prostora(bivãe) Jugoslavije. Meðutim, u pristu-pu unutraãçem ureðeçu Srbije i kos-

ovskom pitaçu prednost se daje "istor-ijskom pravu" i "principu dræavnosti". I,dok se 1986. godine albanski nacional-istiåki pokreti smiruju, jaåaju srpskiprotesti. Predvodi ih lokalna komunis-tiåka elita Kosova Poýa, koja zahtevada se izvrãi tzv. diferencijacija, to jest,smeçivaçe onih delova rukovodstavana Kosovu, u Srbiji i ãirom Jugoslavije,koji nemaju "dovoýno razumevaça" zapoloæaj Srba i Crnogoraca na Kosovu.

USTAV I VANREDNE MERE: No- vembra 1988. godine dolazi dosmeçivaça kosovskog komunis-tiåkog lidera Azema Vlasija, na ãta

pokrajinsko rukovodstvo odgovarasnaænim demonstracijama Albanaca, a

voðstvo Srbije ustavnim promenama iograniåavaçem vlasti pokrajinskih or-gana. U februaru 1989, posle nastavkaalbanskih protesta, tadaãçi federalni

vrh, pod pritiskom Srbije, ãaýe vojskuna Kosovo. U martu dolazi do sukoba

vojske i albanskih demonstranata, ukojima gine 24 ýudi a stotine suuhapãene.

Posle ustavne revizije od 1989. god-ine, pokrajine Kosovo i Vojvodina gubeatribute dræavnosti (ustavni veto, deozakonodavne, upravne i sudske

funkcije). Okonåaçe politiåko-teritori- jalne autonomije Kosova (i Vojvodine)dovelo je do promene dotadaãçeg

Srbi i Albanci na Kosovu æive svojeparalelne æivote u svetu poput bajke.Svako misli da moæe sve i to odmah, aniko nema niãta. U realnosti, odnosiSrba i Albanaca su u znaku "realis-tiåkog druãtvenog sukoba" oko statusa

Albanaca i kontrole teritorije Kosova.U sloæenoj strukturi ovog sukobaglavne uloge imaju nove nacionalis-tiåke elite i çihove politike internogkolonijalizma, etnocida, genocida iasimilacija. Ovaj sukob je jedna od na-

jvaænijih karika u lancu politiåkih kri-za, sukoba i rata u (bivãoj) Jugoslaviji i

jedan od najvaænijih aktuelnih poli-tiåkih sukoba u Evropi, posebno znaåa-

jan po stabilnost na Balkanu.Kosovo ima 10.908 kvadratnih kilo-

metara povrãine i pribliæno 1,7 milionstanovnika. Kosovo je u bivãoj Jugo-slaviji bilo, a i u SR Jugoslaviji je na

"periferiji", a Albanci su marginalnadruãtvena grupa. Srbi i Crnogorci sumaçinski deo stanovniãtva koji je, ualbanskom veñinskom okruæeçu,izloæen nesigurnosti i strahu za nacio-nalnu, a i individualnu egzistenciju.Nastojaçe da se ne bude periferija,marginalna grupa, a ni ugroæenamaçina, odlika je sadaãçice i proãlos-ti ovog prostora, åija je privredna struk-tura razvijena po kolonijalnom mode-lu. U bivãoj Jugoslaviji, Kosovodoæivýava potpunu promenu svojin-skih odnosa, ubrzano modernizovaçeprivrede i druãtva. No, i pored toga, ono

ostaje najnerazvijenije podruåje (bivãe)Jugoslavije. Od faktora koji utiåu natakvo staçe posebnu paæçu i rasprave

Balkanska bajka

Kosmet ili Kosovaizazvala su demografska kretaça.Stanovniãtvo Kosova je u periodu od1948. do 1981. godine udvostruåeno.Procena je da ñe se ono u narednihdvadesetak godina ponovo udvostruåi-ti, s obzirom da je polovina od ukupnog

broja stanovnika mlaða od 20 godina ida tek treba da sklapa brak i raða decu.Na Kosovu su primetne sve najvaænijekarakteristike kasne demografsketranzicije nedovoýno razvijene zemýeili podruåja sveta. Po stopi raðaça Ko-sovo predstavýa izuzetak u Evropi, a"baby boom" koji doæivýava albanskostanovniãtvo po mnogo åemu kao dapostaje svojevrsni kulturni obrazac.

Politiåki i vojni interesi za Kosovoimaju naglaãeni uticaj na srpsko-al-banske odnose. Ova oblast predstavýaznaåajnu povrãinu Srbije; geografski,ona je locirana na periferiji, ali bez

çenog prostora bi dubina dræavne teri-torije Srbije smerom istok – zapad,iduñi od granice prema Bugarskoj, naglavnom strategijskom pravcu bilasvedena na stotinak kilometara.

ZAPLET KOSOVSKE DRAME: Na- jnoviji zaplet kosovske drame nastajeu periodu od 1989. do 1993. godine.Naime, posttitovska Jugoslavija, kao isve çene prethodnice, zapoåiçe æivotsa otvorenim srpsko-albanskim suko-bima. Godinu dana posle Titove smrti,albanske demonstracije 17. aprila 1981.godine na Kosovu pokazuju da nacio-nalno pitaçe u bivãoj Jugoslaviji nije

reãeno, kako se to, inaåe, tvrdilo.Tokom osamdesetih i poåetkomdevedesetih godina, mogu se uoåiti tri




odnosa meðu republikama. Prvi odgo- vor je usledio od Slovenije, koja 27.septembra 1989, unutar svoje politike"beæaça iz Jugoslavije", pravdajuñi sestrahom od srpske hegemonije, prokla-muje osamostaýeçe i otcepýeçe.

Time je i javno potvrðeno da kosovskakriza, srpsko i albansko pitaçe nisu je-dina otvorena pitaça. Slovenaåko, hr-

vatsko, makedonsko, muslimansko idruga nacionalna pitaça nadovezujuse jedno na drugo.

Marta 1990. represivne mere srpskedræave na Kosovu dobijaju velikerazmere. Oko 7000 ýudi je uhapãeno.Od tada albansko voðstvo nastoji daukloni ili umaçi svaki rizik javnihdemonstracija. Od izbijaça rata u Hr-

vatskoj i u Bosni i Hercegovini, uoåýi- vo je nastojaçe Albanaca da ne buduuvuåeni u ratni sukob. Istovremeno,

politiåki zahtevi postaju sveradikalniji, a 7. septembra 1990. dvetreñine albanskih delegata u Pokrajin-skoj skupãtini donose tzv. Kaåaniåkiustav, koji postavýa zahtev za nezavis-nu republiku Kosovo. Septembra 1991.odræan je referendum za nezavisnost, amaja 1992. izbori za parlament i pred-sednika Republike Kosovo.

Vlasti Srbije su u dva maha, 1989. i1990. godine, uvodile vanredne mere.Iako su ove mere uvedene s pozivomna ålan 4. Meðunarodnog pakta ograðanskim i politiåkim pravima i pri-

javýene Generalnom sekretaru

Ujediçenih nacija, neke od çih su-protne su Ustavu Jugoslavije.

GLAVNI AKTERI: U biti, albanskipokret kao izvor svoga identiteta istiåeotpor represiji Miloãeviñevog reæima.

Ali on nije u staçu da, na osnovu mod-ernog nacionalnog identiteta, u jedankohezioni pokret okupi sve nacionalnekomponente.

Zato erupcije protesta nose viãeobeleæje pojedinaånih pobuna negoãire strategije. Na to utiåu mnogi åinio-ci, od kojih su najvaæniji sledeñi:

Prvo, zadræavaçe tradicionalnog,obiåajnog prava i lokalne zajednice kao

organizacione osnove nacionalnogpokreta. Drugo, zapoåeti proces mod-

e r n i z a c i j euzdrmao jeplemenskodruãtvo (åaki razorio ne-ke çegove

institucije),ali ga nije za-menio mod-ernim graða-nskim dru-ãtvom. Treñe,Kosovo od1974. godineima izuzetno

visok stepenautonomije( s a m o u -prave). To je gotovo petnaest godinaoteæavalo mobilizaciju. Zahtev za au-tonomijom postaje snaæni motiv mobi-

lizacije tek posle ograniåavaça al-banske i kosovske samouprave. Åetvr-to, bivãa jugoslovenska dræava us-postavýena je pre oko socijalistiåkeideje kao osnovne legitimacijske vred-nosti; to je onemoguñavalo da idejanacije postane osnovna mobilizacijska

vrednost. Na kraju, sam vodeñi ciý al-banskog pokreta – nezavisna kosovskadræava – po svojoj suãtini je krajçi ciý.Nepostojaçe faznih ciýeva nije povoý-na okolnost za albanski pokret, jermora maksimalno da angaæuje mase zateãko ostvarive zahteve.

DVA ÃOVINIZMA: Zapravo, u srps-

ko-albanskim odnosima dominira su-dar dva autoritarizma i ãovinizma koji,meðutim, nemaju istu odgovornost,snagu i organizovanost. Svoje slabostialbanska strana nastoji da nadoknadi,s jedne strane, kroz internacionalizaci-

ju svog pitaça, a s druge strane, krozizgradçu paralelnih institucija iparalelnog naåina æivota. U tom ciýu seprivatnicima, zanatlijama i seýacima,zavodi meseåni porez na dobit od 3 ods-to; mladi Albanci se podstiåu da nesluæe vojni rok u Vojsci Jugoslavije;"bojkotuju" se dræavne zdravstvene in-stitucije, a preko humanitarnih pro-

jekata, posebno Fonda Majke Tereze imeðunarodne pomoñi, izgraðen je

p a r a le ln is i s t e mzdravstvenei socijalnezaãtite; or-ganizuju separa le lneãkole iuniverzitet,na kojimase nastavaredizajnirau skladu s

albansko-i-lirskom op-tikom tu-

maåeça istorije, geografije i druãtva.Reæim Slobodana Miloãeviña je po-kuãao da uspostavi neposrednu juris-

dikciju nad Kosovom i to u prvom reduograniåavaçem prava Albanacasistematskom kampaçom çihovemarginalizacije, diskriminacije, socijal-nog, ekonomskog i politiåkog "motiv-isaça" iseýavaça sa Kosova. Albancise nalaze pod vladavinom oficijelne

vlasti Srbije, ali i pod vladavinom al-banske "paralelne dræave". Istovre-meno su u ulozi tzv. poverenika Centrai zavisnika od Voðe. Srbi se, kao zajed-nica simboliåki, a çihova elita i stvar-no, dovode u poziciju vladajuñe i privi-legovane maçine, koja za potrebe re-publiåkog centra kontroliãe izvrãnu

vlast i policijski aparat koji se, pak,stavýa u sluæbu politike etniåke segre-gacije. Ova segregacija zahvata sveoblasti æivota.

DIJALOG ILI RAT: Na Kosovu je idaýe osnovni model upravýaça po-

jaåavaçe konfliktnosti. Etniåki odnosise uspostavýaju po modelu dominacijei velikodræavýa. Svaka od strana nas-toji da do kraja ostvari sve svoje pre-tenzije, a pre svega pretenziju nadræavni suverenitet. Svaka od çih nas-toji da institucionalizuje svoju domi-naciju. Reå je o sudaru – na istoj teri-toriji i nad istim stanovniãtvom – u suã-

tini istih pretenzija.Krajem 1995. godine je u javnostiSRJ zapoåela diskusija o moguñnosti-ma srpsko-albanskog dijaloga. Ovamoguñnost je ubrzo odloæena i to zbogpasivnog, a na momente i arogantnogponaãaça vlasti i vladajuñe socijalis-tiåke partije, koje su Dejtonski spora-zum protumaåile kao priliku da same ina "svoj naåin" reãe pitaçe Kosova.Meðutim, po otpoåiçaçu teroristiåkihakata, uglavnom kroz izjaãçavaçaskoro svih partijskih lidera, pitaça Ko-sova i srpsko-albanskih odnosa su

vrañaju na politiåku scenu. Naroåiti

znaåaj za ovaj povratak ima i okruglisto koji je u organizaciji Projekta o et-niåkim odnosima iz Prinstona, a kao

Stanovniãtvo

1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991.**

Ukupno Srbija* 6,258 6,979 7,642 8,447 9.313 9,779% Srba 73.9 73.8 74.6 71.2 66.4 65.9% Albanaca 8.1 8.1 9.2 11.7 14.0 17.1

Ukupno Kosovo* 728 808 964 1,244 1,584 1,956% Srba 23.6 23.6 23.5 18.3 13.2 9.9% Albanaca 68.4 65.0 67.1 73.6 77.5 81.6

* u hiýadama** broj Albanaca na osnovu proraåuna Saveznog zavoda za statistiku

v

G O R A N K A M A T I Ñ




nastavak srpsko-albanskog dijalogakoji je zapoået unutar nevladine orga-nizacije Foruma za etniåke odnose,odræan u Njujorku, aprila 1997. godine.Na skupu su uåestvovali najviãi pred-stavnici srpskih i albanskih politiåkih

partija, sa izuzetkom vladajuñe Socijal-istiåke partije Srbije, koji je odbila dauåestvuje u razgovoru. Veñina uåesni-ka je za politiåko reãeçe, mada su çi-hove pozicije razliåite.

Jedno se åini sasvim jasnim: bez us-postavýaça demokratskog okvira zareãavaçe kosovskog problema nijemoguña ni demokratizacija SRJ. Da bise izaãlo iz sadaãçeg nedemokratskogstaça potreban je povratak na ustavnostaçe i procedure.

Uz primenu brojnih mera povratkapovereça potrebno je pronañi i reãeçeza pitaçe statusa Kosova. Ovo pitaçe

je moguñe reãiti samo uz poãtovaçepolitiåke voýe svih strana u sukobu.Specijalni status kao privremenoreãeçe moæe omoguñiti da se izbegnepribegavaçe krajçim reãeçima (us-postavýaçe republike Kosovo izvanSrbije/Jugoslavije, odnosno primenanasiýa radi odbrane çihovog teritori-

jalnog integriteta).S obzirom na to da obe strane u

sukobu manifestuju jaåu vezanost zasopstvene nacionalistiåke ciýeve negoza modernizaciju, demokratiju i dija-log, zbog åega jednostrano i tvrdoglavoostaju pri svojim "krajçim zahtevima",

da meðu çima vlada nepovereçe imeðusobno sumçiåeçe, da su izmeðu

vlasti Srbije i politiåkog voðstva al-banskog pokreta veze gotovo potpunoprekinute, nameñe se potreba zatreñim, za posrednikom. Posrednikmogu da budu delovi javnosti iopozicije Srbije i meðu Albancima.Meðunarodno posredovaçe, koje bibilo usmereno ka omoguñavaçu prvihkoraka – zapoåiçaça dijaloga – nuæno

je i dobrodoãlo. Uloga meðunarodnih vladinih (pre svega OEBS), ali i nevla-dinih organizacija u tom pogledu jeizuzetno vaæna.

No, centralno pitaçe srpsko-al-banskih odnosa je relacija Srbije i Kos-ova, odnosno srpskih vlasti i albanskihpolitiåkih voða. I zato: ukoliko vlastiSrbije æele da Srbi æive na Kosovu i daKosovo bude u Srbiji, one moraju da

vode politiku koja je prihvatýivija i zakosovske Albance; ukoliko kosovski

Albanci insistiraju na sopstvenojdræavi, ta dræava mora biti zasnovanana principima prihvatýivim i za Srbiju;ukoliko se ove dve strane i dogovore,taj dogovor bi mogao biti prihvatýiv iza druge aktere u ovom odnosu, a to supre svih Albanci iz Makedonije i Al-

banije. sDR DUÃAN JANJIÑ

(Forum za etniåke odnose)

Albanci u Makedoniji

DeobaneizvesnostiZnakovi segregacije izmeðu Albanaca i Makedonaca postojei ovde, ali åini se, da ýudi u ovoj zemji, ipak, i daýe deleneãto ãto im je zajedniåko, ako niãto drugo, onda baroseñaj neizvesnosti koja ih okruæuje

Pre izvesnog vremena ArbenDæaferi, jedan od najuticajnijih lideraovdaãçih Albanaca, jednom svojom iz-

javom ãto je dao novinarima iz Priã-tine, ponovo je uzburkao duhove uMakedoniji. Reå je o oceni da je doãlo

vreme da se konstatuje kako je politiå-ki slogan o Makedoniji kao "balkanskojoazi mira", ãto ga je svojevremeno lan-sirao predsednik Kiro Gligorov, veñsasvim potroãen. Reå je, dakle, o nag-laãavaçu teze, koju u posledçe vremesve åeãñe ponavýaju baã Dæaferijevipolitiåki istomiãýenici iz redova

Demokratske partije Albanaca u Make-doniji, o nemoguñnosti daýeg etniåkogsuæivota u prije ãest godina sazdanojnezavisnoj dræavi. Åiçenica da je kon-tingent plavih ãlemova iz mirovno-pre-

ventivne misije UNPREDEP-arasporeðen baã u delovima zapadneMakedonije i prema granicama sa Kos-ovom i sa Albanijom, gde je inaåe kon-centrirana glavnina albanskog æivýa,

jasno govori da u svim ãtapskim sce-narijama Zapada, o moguñim meðuet-niåkim sukobima, kao glavni "igraåi"figuriraju u zemýi veñinski Makedoncii u zapadnim delovima preovlaðujuñi

Albanci koji su geografski povezani sadrugim delovima Balkana gde æivi ovajnarod. Uostalom, i svi æiteýi Make-donije strahuju jedino od eskalacijesadaãçih iskriåeça izmeðu ove dveetniåke skupine, ãto bi automatski po-drazumevalo meðudræavni sukob, iakozvaniåna politika åesto pokuãava danaglasi da u zemýi nije aktuelno glo-balno "albansko pitaçe" (onako kao ãtoovu sintagmu, na jednom ãirem bal-kanskom planu, definiãu albanskilideri sa Kosova ili neki politiåari iz Al-banije), veñ maçinsko pitaçe au-tohtonih Albanaca iz Makedonije, koje,

baã zbog toga, ne izlazi iz okvira zapad-nih standarda ureðeça meðunaciona-lnih i meðurasnih odnosa gde, kao ãto

je poznato, matematika ima glavnu reå.Na ovoj matematiåko-politiåkoj

enigmi o brojnosti Albanaca u Make-doniji u proteklih ãest godina je po-troãeno puno vremena. Redovni popisiz 1991. godine ponovýen je tri godinekasnije baã zbog toga ãto su, u prvompokuãaju, politiåke partije koje ok-upýaju Albance inicirale bojkot.Ponovýeni popis (1994), organizovan,izmeðu ostalog, sa silnom politiåkom ifinansijskom podrãkom meðunarod-nog faktora, åini se, ipak je uspeo daumaçi aktuelnost ovog pitaça

brojnosti, tim pre ãto je dobijen po-datak o 24-postotnoj zastupýenosti Al-banaca u Makedoniji.

POPISI, POPISI: Istini za voýu,mora se reñi da je ovaj "statistiåki fakat"i daýe osporavan od politiåara iz redo-

va Albanaca, meðu kojima oni ume-reniji zameraju da je restriktivnompolitikom u pogledu dobijaça make-donskog dræavýanstva brojnost al-banskog æivýa umaçen za oko sto-tiçak hiýada doseýenika sa Kosova,dok oni radikalniji, åini se, viãe i nerazmiãýaju o pomenutom popisu u rel-acijama koje su vaæile tada kad je on

sprovoðen, oseñajuñi da su çihovepolitiåke ãanse veñe ãto je veñi broj"stranaca" sa Kosova i, u zadçe vreme,iz politiåki uzdrmane Albanije. Kada seprije tri godine iz dotad najuticajnijepolitiåke partije koja je okupýala Al-bance, Partije za demokratski prosper-itet (jedna od prvih koja je osnovana uzemýi, i koja koalicionira u vlasti sa So-cijaldemokratskim savezom Make-donije), izdvojio deo sa radikalnijimstavovima, to je meðu makedonskimpolitiåarima doåekano sa ocenama dase radi o uticaju ýudi koji su "politiåkigenerirani" na Kosovu. Sa istim ocena-

ma se tumaåilo i osnivaçe, od vlastinikad priznatog, Univerziteta na al-banskom jeziku u Tetovu.




Ipak, podvojenost kao da i daýe vla-da i u drugim segmentima druãtva gdese, isto kao kod ãkolske populacije,primeñuju dinamiåne pozitivne ili neg-ativne promene u socijalnom tkivu Al-banaca: kod zemýoradnika i svebrojnijih trgovaca, kod ugostiteýa itaksista, kod intelektualaca i dræavnihsluæbenika, ali i kod armije ýudi koji subez posla, pa ako hoñete i u gradskompodzemýu gde se narkomani Albanci(koje, inaåe, sumçiåe da su glavnikrivci eksplozije narkomanije u Make-doniji) razlikuju od zavisnika Make-

donaca i po opijatima koje koriste.Svakako, jedini åinilac koji moæe uti-cati na to koliko ñe se brzo æiteýi Make-donije oslobaðati frustrirajuñeg oseñajaneizvesnosti, ãto je vaænije, u kom ñepravcu biti usmerena izvesnost kojasvakako mora doñi, jeste politika.

Kako stvari zasad stoje, dobija se ut-isak da politiåke elite reguju sporije noãto okolnosti nalaæu, odnosno da nekiput svojim delovaçem åak pogorãava-

ju ionako rovito staçe. Uostalom, zbogsklonosti "taktiziraçu" aktuelna koali-ciona vlada, konkretnije, najsnaænijapartija u çoj, Socijaldemokratski

savez Makedonije, åesto ima problemada dokaæe iskrenost svoje proklamov-ane æeýe da meðunacionalne odnose uzemýi uredi na zadovoýstvo i uz sag-lasnost pripadnika sviju etniåkih sk-upina.

Neobjaãçivo odugovlaåeçe sasprovoðeçem postignutog dogovora opostepenom vrañaçu nekadaãçegnivoa zastupýenosti maçina u obra-zovnom sistemu, izmeðu ostalog,uzrok je ãto je na albanskoj strani prev-ladao radikalan i maksimalistiåki stavkoji je doveo do formiraça tetovskoguniverziteta åije je "otvaraçe" plañeno i

jednom ýudskom ærtvom. Sliåneprimedbe se mogu åuti i na raåunsprovedene reorganizacije lokalne

Svi æiteýi Makedonijestrahuju jedino odeskalacije sukoba

Svakako, samo sasvim naivni ýudimogu verovati da je u postojeñem "de-

vetnaestovekovnom" balkanskom am-bijentu, sa naglaãenim tendencijamaza novo (pre)definisaçe nacionalnihdræava, lako izvodýiv projekat izdva-

jaça makedonskih Albanaca od ostat-ka albanskog æivýa u ovom delu

Evrope, svakako ne u pogledu stvraçaameriåkog "melting pota" (åini se datakav koncept dræave-nacije nije blizaknijednoj politiåkoj partiji u zemýi) veñ

viãe u pravcu harmonizovaça meðuet-niåkih odnosa do nivoa koji bi garan-tovao, izmeðu ostalog, teritorijalni in-tegritet zemýe i odræaçe principa onemeçaçu granica. Uistinu, mora sereñi da neka osnovanost takve zamisliipak postoji.

SEGREGACIJA: U tom pogleduupeåatýiv je, åini se, primer Skopýa –posle Priãtine, Tirane i Ciriha, åetvrtogpo veliåini albanskog grada – gde æivi

nekih sto pedeset hiýada Albanaca, agde se bukvalno golim okom moæepratiti kako potomci ýudi koji su samopre petnaestak godina u makedonskojmetropoli pristigli iz zabitih sela u za-padnoj Makedoniji ili sa Kosova pre-rastaju svoj nekadaãçi socijalni statuspostajuñi, recimo, uspeãni biznismeni.U ovom kontekstu, recimo, pada namna pamet primer zastupnika poznatesvetske firme za proizvodçu viskija,koji je svojim japievskim imidæom iãarmom bez problema komuniciraoåak i s elitom iz vrhova makedonskepolitike, pri tom ne otkrivajuñi svoj so-

cijalni bekgraund mesarskog pomoñni-ka – zanata kojim se bavio prije samoãest godina.

samouprave u zemýi, pri åemukritiåari vladine teze da je podela na130 opãtina uåiçena, izmeðu ostalog,zbog toga ãto je najlakãe i najprirod-nije, osnove za zdrave meðunacionalne

odnose fundirati u malim jedinicamalokalne zajednice, kaæu da iza svegatoga ipak moæda postoji i "matematika"da se pritisak maçina (åitaj Albanaca)na centralnu vlast (ukluåujuñi i pitaçeçihove brojnosti u Parlamentu) neka-ko "demfuje" i prebaci na nevaæna pi-taça ureðeça komunalija i gradskogzelenila.

HODANJE ÑUPA: Neãto detaýnijipogled otkriva i sloæenije odnose gde,recimo, takozvani "nacionalni blok"makedonskog politiåkog korpusa (ukome je VMRO DPMNE najvaænijapartija) i, uopãte, opozicija okrivýuje

SDSM da previãe daje Albancima, dokalbanske opozicione partije (koje su senedavno objedinile u Demokratskupartiju Albanaca u Makedoniji) æestokokritikuju PDP za oportunizam i neen-ergiånost u bici za reãavaçe poloæaja

Albanaca.Åini se da, i pored sve politiåke hal-

abuke, u stvari niko nema pravi kon-cept kako urediti ovu delikatnu mater-iju, te da se sve svodi na goloisåekivaçe.

To vaæi za sve "igraåe" u ovoj meðu-nacionalnoj igri, kako za one ume-renije koji "pimplaçem" dezavuiãu

proklamovanu spremnost na prego- varaçe, tako i za radikale koji pre-teãkim reåima prikrivaju sopstvenunedoraslost situaciji ili, joã gore, poka-zuju samoæivu sklonost ka liånoj pro-mociji u stilu "ãto gora situacija, toboýe za nas". Otud je, rekli bi, sasvimnormalno i u duhu one narodne da ñupide na vodu dok se ne polomi. Ako se todogodi, onda ñe vaýda svima postati

jasno da je aktuelna generacija make-donskih politiåara, kako meðu Maked-oncima tako i meðu Albancima, pro-pustila veliku ãansu da, moæe biti prviput u istoriji, svojim uzorom utiåe na

tokove i dogaðaje na ãirem prostoruBalkana. s

NEBOJÃA JAKONOV

F O N E T

Upeåatýiv je, åini se,primer Skopýa – poslePriãtine, Tirane i

Ciriha, åetvrtog po veliåini albanskoggrada – gde æivi nekihsto pedeset hiýada

Albanaca




Dijalog

Test ispod ProkletijaUåesnici srpsko-albanskog dijaloga odræanog od 23. do 25. juna u Ulciçu,u organizaciji Odbora za zaãtitu ýudskih prava i sloboda u Priãtini, Helsinãkogodbora za ýudska prava u Srbiji i Beogradskog kruga, sa zabrinutoãñu sukonstatovali da aktuelna vlast u Srbiji optereñuje situaciju na Kosovu timeãto sprovodi represiju, a s druge strane, negira åak i postojaçe kosovskogproblema. Donosimo odlomke izlagaça nekoliko uåesnika ovog skupa

ravnopravnosti sa Srbima i drugimakoji na Kosovu æive.

5) Proces normalizacije albansko-

srpskih odnosa i konaåno reãeçe kos-ovskog pitaça politiåkim sredstvimamoæe da zapoåne kad srpska vlast budespremna da bezuslovno vrati Kosovu i

Albancima ona prava koja su silompogaæena 1989, a koja su bila definisa-na ustavnim reãeçima od 1974. god-ine. Time ñe se stvoriti ravnopravnijapozicija i povoýniji politiåki uslovi zapoåetak zvaniånog politiåkog dijalogao buduñnosti albansko-srpskih odnosai statusa Kosova koje uvaæava slobod-no izraæenu voýu naroda Kosova nareferendumu.

6) Pri tome treba poñi od åiçenice

da posle raspada bivãe Jugoslavije, ni usadaãçoj SRJ niãta definitivno nijereãeno, dok se ne reãi kosovsko pi-

guãeçe çihovih demokratskih slobo-da i ýudskih prava sastavni deo poli-tiåkog programa vladajuñe SPS, deo

sistema vlasti i reæima vladaça. To sepre svega manifestuje u praktiånom vrãeçu vlasti koje svuda i svakod-nevno, imaju diskriminatorski karak-ter za Albance, a i antiustavni su.

3) Ustavna autonomija na Kosovu jei ukinuta zato da bi se Albanci na Koso-

vu u nacionalnom i demokratskom po-gledu doveli u neravnopravni poloæaj.Prema tome, ne moæe biti govora o na-cionalnim i demokratskim slobodama

Albanaca u okviru ovako uspostavý-enog politiåkog i ustavnog sistema uSrbiji.

4) Bez reãeça ustavnog i politiåkog

statusa Kosova ne moæe biti govora oostvarivaçu nacionalnih, demokrat-skih i ýudskih sloboda Albanaca, ni

Azem Vlasi:

Diskriminacija – deosistema vlastiU traæeçu reãeça za kosovsko pi-

taçe treba poñi od sledeñeg:1) Sadaãçe staçe koje je stvoreno

neustavnim putem i upotrebom sile1989. godine, neustavno je i nelegitim-no, pa ga takvim i treba proglasiti; pre-ma tome srpska strana i meðunarodnazajednica ne mogu polaziti odsadaãçeg staça kao svrãenog åina,kao date realnosti i na bazi toga nuditireãeça.

2) Na Kosovu nije reå samo o uo-

biåajenom gaæeçu ýudskih prava Al-banaca. Reå je o tome da je nacionalnadiskriminacija Albanaca, negiraçe i

D R A Ã K O

G A G O V I Ñ




taçe. I pitaçe granica je ostalootvoreno, jer su stvaraçem SRJ 1992.godine granice Crne Gore ostale netak-nute, a granice Kosova faktiåki brisanegaæeçem Ustava 1974. godine. A gran-ice izmeðu republika i pokrajina (fed-eralnih jedinica) bile su ne samodefinisane, veñ i kriviånim zakonomsankcionisane (ålan 116. st 2 KZJ jekriviåno sankcionisao pokuãaj nasil-

nog meçaça granica republika ipokrajina).

7) Nekakvi odnosi zajedniãtva unu-tar sadaãçih granica SRJ – zajednicadræava, konfederacija, labava federaci-

ja – mogu se izgraditi samo ako se ostvare uslovi da se o tome slobodno izjas-ne Srbi, Albanci, Crnogorci, odnosnoSrbija, Kosovo i Crna Gora. To podra-zumeva i odgovarajuñu zaãtitu graðan-skih sloboda i ravnopravnosti i drugihmaçinskih naroda u ove tri teritorijal-ne jedinice, odnosno dræave.

8) Zadatak demokratskih snaga uSrbiji i na Kosovu jeste da stvore poli-

tiåku klimu povereça da se moæe vaý-anim reãeçima razgovarati otvoreno,argumentovano, demokratski i bez

predrasuda i netrpeýivosti. Vaæno je shvatiti da staçe stvoreno

1989. godine, i raspadom SFRJ, koje sedanas odræava silom, ne moæe opstati.Ono krije u sebi veñe opasnosti odteæih sukoba i konflikata. A posledice

od eventualnog oruæanog konflikta os-etiñemo svi. Ãanse za politiåko reãeçepostoje i çima treba dati prednost.

Milenko Markoviñ:Raåunice i obraåuniIstorijska dilema u reãavaçu kos-

ovskog problema nije na relaciji cen-tralizam – secesionizam (mada prvipodstiåe drugi), veñ na relaciji central-izam – demokratija. Poseban politiåko-pravni status Kosova ne bi bio nikakavustupak Albancima, niti bi obnavýaçe

vojvoðanske autonomije ili opãtinkesamouprave bio åin razbijaçadræavnog jedinstva Srbije, nego su un-utraãça potreba, conditio sine qua nonpostojaça demokratske Srbije.

Stoji svakako pitaçe, koliko al-banska strana veruje ili je sumçiåavau pogledu izgleda, ili bar skorih izgledademokratije u Srbiji. Treba reñi da imaosnova za takvu vrstu sumçi i nev-erice. Jer, stvarno je teãko zamisliti da

vlast koja je glavni vinovnik postojeñegstaça na Kosovu, napravi takav obratkojim bi, makar i implicite, priznalaporaz dosadaãçe politike prema Koso-

vu. Pogotovu ãto reæim, uzdrman proãl-ogodiãçim graðanskim buntompokuãava da se pred predstojeñe par-lamentarne i predsedniåke izbore u Sr-biji stabilizuje na revitalizaciji naciona-lnih (nacionalistiåkih) slogana. Madani moguñnost obrta ne treba iskýuåiti.Zar se ova vlast nije iz ratoboraca preo-bratila u mirotvorce?

Moguñe je za albansku stranu i pi-taçe iz jednog drugog ugla. Buduñi daalbanska strana smatra da nezavisnostKosova nema alternativu i da stavmeðunarodne zajednice o nemeçaçugranica doæivýava samo kao privre-

menu prinudu (kao ãto je i odlagaçeparlamentarnih izbora objasnilapritiskom spoýa), moæe se pretpostavi-ti da bi toj strategiji, ukoliko se na çojinsistira po svaku cenu, viãe odgovaraoMiloãeviñev nacionalizam, nego stvar-no demokratska vlast u Srbiji. Moguñe

je, meðutim, pretpostaviti da albanskojstrani ni opozicija ne uliva dovoýnopovereça da bi ona mogla biti pouzdangarant takvog demokratskog reãeçakosovskog problema koje bi uåinilo su-

viãnim opredeýeçe za dræavnu nezavisnost Kosova.

Kad je reå o opoziciji (o koaliciji

"Zajedno"), osim ãto se naåelno izjasni-la za autonomiju Kosova unutar Srbije,niãta drugo odreðenije nije rekla. Ona

je ispred aktuelnog reæima utoliko ãto je prihvatila i ãto vodi dijalog sa al-banskom stranom. I to bez sumçe,nije malo. Ali bi opozicija mogla i mora-la da bude mnogo uverýivija, da nijetalac tradicionalno-mitoloãkog i veliko-

srpskog gledaça na Kosovo.Takva potreba postoji zbog

otvorenih ili skrivenih raåunica (i upoziciji i u opoziciji) da ñe kad-tad doñido pripajaça delova Bosne i Hercego-

vine Srbiji. Takve raåunice, prvo, ot-krivaju neiskren odnos prema Dejton-skom sporazumu i drugo, one nepomaæu stavovima srpske strane dareãeçe kosovskog problema zadræe uokvirima Srbije i SRJ. Jer u razgovori-ma sa kosovskim Albancima ne bimogao da se odræi dvostruki kriterij poprincipu ãto vaæi za Srbe u BiH, ili ãto

je vaæilo do juåe za krajinske Srbe u

Hrvatskoj, ne vaæi za kosovske Al-bance. Zaãto u nekom globalnomreãeçu za Kosovo ne bi moglo da sepredvidi da i Albanci, poput bosanskihSrba, imaju pravo na specijalne odnosesa Albanijom?

Istini za voýu, kad se sve sabere,moguñnosti za kompromis nisu velike.Jer su se i jedna i druga stranaposluæile "olako datim obeñaçima",mada je jedna to åinila u naletu ek-spanzije, a druga u odbrani odrepresije. Sada je u ciýu nalaæeçanekog koliko-toliko zadovoýavajuñegreãeça neophodno odreñi se nekih

takvih ne malih obeñaça, ãto je svaka-ko rizik i za lidere i za stranke. One susada na velikom testu koji treba dapokaæe ãta im je vaænije: uskostranaåkiinteresi ili interesi naroda.

Meðutim, moguñnosti za kompro-mis nisu ni za potceçivaçe. Jer bezobzira åime su bile motivisane, åiçeni-ca je da su obe strane izbegle rat na Ko-sovu, iako je on plamteo na drugimprostorima bivãe Jugoslavije i da, i na

jednoj i na drugoj strani, preovladavastanoviãte da se iskýuåivo mirnimputem traga za reãeçem kosovskogproblema.

Bitno je, razume se, da li postojipolitiåka voýa da se razmatraju ra-zliåite opcije mimo sukoba oko teritori-

ja i dræavnih granica, mimo sukoba okoistorije, oko toga åije je pravo na Koso-

vo meritornije – istorijsko ili etniåko.Pravi test uspeãnosti razgovora o

reãeçu kosovskog problema bio bi ustvaraçu politiåke atmosfere da se tra-ga za kompromisom koji ne bi bio sh-

vatan ni kao oportunizam ni kao izda- jstvo prema svom nacionu. Maksimal-izmi nose u sebi dozu ultimativnosti. Ikao takvi nisu dobra polazna pozicijaza uspeãne razgovore i dogovore.

Srbija nema veliki manevarskiprostor. Ili ñe krenuti putemdemokratije ili ñe se joã dubýe zaglibiti

Vaæno je shvatiti dastaçe stvoreno 1989.godine, i raspadomSFRJ, koje se danasodræava silom, ne moæeopstati. Ono krije usebi veñe opasnosti odteæih sukoba ikonflikata

v

D R A Ã K

O G A G O V I Ñ




Sve dok se na srpskoj politiåkoj sceni ne pojavi ova treñapolitiåka snaga prinuðeni smo da vodimo dijalog kako sapozicijom, tako i sa opozicijom.

Svi znamo da pozicija neñe dijalog – ona vrãi diktat nad Albancima, negirajuñi u potpunosti postojaçe albansko-srpskog spora. Meðutim, mislim da bi bilo pogreãno ako bi ialbanska strana ignorisala srpski reæim na isti naåin kao ãtoåini srpski reæim sa albanskom stranom. Mi treba da izloæi-mo srpskom reæimu naã stav pa makar i u formi monologa.

Ako srpska pozicija æeli da ostane na vlasti i ako ne æelida i na albanskom prostoru, koji Srbija joã uvek dræi podkontrolom ne doæivi joã goru varijantu onoga åega je bilo naprostorima Hrvatske i Bosne i Hercegovine, onda mora dase odmah poåne sa korenitom demokratizacijom na pros-torima Srbije i Crne Gore. Meðutim, istinska demokratizaci-

ja zahteva istinsku cenu. Srbija se ne moæe demokratizovatiguãeñi najsvirepijim nasiýem politiåku voýu dva miliona

Albanaca. Stoga srpska vlast mora da poåne da hitno vraña Albancima sva ona prava koja su ovi pod teãkim ærtvama,mukama i naporima izvojevali, kako u toku antifaãistiåkograta tako i u periodu Titovog totalitarizma. Po povratku nasituaciju pre marta 1989. godine kada su u kosovskoj Skupã-tini, opkoýenoj vojno-policijskim snagama, albanski po-slanici bili prinuðeni da glasaju protiv suãtinskih interesasopstenog naroda, posle ovog doãle bi na red drugeneophodne mere srpskog reæima koje bi trebalo dapreduzme: da se vrate Albancima sve uzurpirane informa-tivne, elektronske i novinske institucije, sredçe ãkole iUniverzitet; da se vrate na svoja radna mesta svi sudski,tuæilaåki i administrativni albanski kadrovi; da se vrate nasvoja radna mesta svi albanski demobilisani policijskikadrovi i sluæbenici; da se vrate na svoja radna mesta svirukovodeñi kadrovi i radnici u proizvodnim, bankarskim itrgovinskim prduzeñima kao i u svim zdravstvenim i us-luænim ustanovama. Zatim da se Albancima vrate sveuzurpirane kulturne institucije kao ãto su Akademija naukai umetnosti Kosova, Albanoloãki institut, Statistiåki institut,Istorijski institut, Arhiv Kosova, Narodna i univerzitetskabiblioteka, Kulturni centar "Boro i Ramiz", mnogi sportsko-rekreativni centri itd. Na kraju, da se vrate na staçe od pre

Adem Demañi:Izazov srpskoj opozicijiSvi znaju za onu latinsku izreku da je istorija uåiteýica

æivota, meðutim, interesi neñe da znaju ni za kakve uåit-eýice veñ teraju svoje. Zato mislim da nije vreme da sebavimo istorijom, nego da se u skladu sa ozbiýnim okolnos-tima u kojima se nalazimo, dok joã nije prekasno, konkret-no bavimo reãavaçem vekovnog albansko-srpskog spora.

Zavisno od interesa iza kojih stoje, pojavýuju se i pro- jektanti sa reãeçima koja ñe biti stabilna, privremena iliåak nemoguña, åija je svrha oåuvaça statusa quo.

Oni koji su na vlasti, u potpunosti negiraju postojaçealbansko-srpskog problema te zbog toga dijalog sa çimanije moguñ i ne moæe biti produktivan.

Oni koji se trude oko privremenih reãeça, ili stoje izaprivremenih interesa, ili joã uvek nisu shvatili problem ko-mpleksno, pa stoga sugeriãu ili predlaæu reãeça koja,naæalost, ne vode ka reãeçu problema, veñ ga joã viãeprodubýuju i zamrse, iz dobrih namera, æeleñi da izbegnumoguñe krvoproliñe, iz dobrih namera, pripremaju sigurno

joã gore krvoproliñe. Sve ovo, opet kaæem, samo iz dobrihnamera. Sa ovom kategorijom ýudi dijalog je moguñ, amoæe da bude i produktivan.

U svemu ovom je najvaænije to da su oba naroda, i al-banski i dobar deo srpskog æivotno zainteresovani za stabil-no reãeçe albansko-srpskog vekovnog spora. Reãeçe kas-ni zbog toga ãto su se izmeðu ova dva naroda ispreåile bar-ijere unutraãçih karijeristiåkih interesa, ili dræavnih i re-gionalnih spoýnih interesa.

U Srbiji postoje dve unutraãçe karijeristiåke snage:pozicija, koja po svaku cenu pokuãava da ostane na vlasti iopozicija, koja isto tako po svaku cenu pokuãava da doðena vlast. Treña snaga koja, meðutim pokuãava da meçasituaciju u prilog stvarnih interesa srpskog naroda, joã senije probila na povrãinu srpske politiåke scene.

u nekom obliku diktature sa predzna-kom dopingovanog nacionalizma. Al-banska strana ne bi trebalo da je ravn-oduãna prema ovoj drugoj alternativi,

joã maçe da oåekuje viãe za svojustvar ako je na vlasti represivni reæim.

Kosovo je neka vrsta dvostruko vezan-og åvora: ne moæe se demokratizovatiSrbija ako se ne naðe reãeçe za Koso-

vo, niti za Kosovo moæe biti pravogreãeça bez demokratske Srbije.Ãtaviãe, Kosovo se ni otcepiti ne moæebez demokratskog reæima u Srbiji.

Behýuý Beñaj:Spoýçi faktor

Na osnovu politiåkih modalitetakoji se provlaåe kroz nadleãtva meðun-arodnih centara politiåkog odluåivaça,

kao moguñi tranzicioni oblik reãeçaotvorenog pitaça Kosova, za sada semoæe zakýuåiti da ñe vlast na Kosovubiti u rukama Albanaca, ali da ñe bitiprimorani da æive u jednom obliku in-stitucionalnog povezivaça sa srpskomdræavom.

Kako izgleda, za ove meðunarodnecentre politiåkog odluåivaça, ovo ñebiti najrealniji kompromis, zato ãto suprotivureåni politiåko opredeýeçe i

voýa Albanaca i srpska nacionalna idræavna logika. Kosovski Albanci na

viãe naåina dokazuju svoje pravo nanezavisnost, ali izgleda da je to maçeznaåajno od srpskog dræavnog i nacio-nalnog interesa, kao da spoýni faktor,povodom Kosova, za sada prednostdaje etniåkom upravýaçu graðana uodnosu na nezavisnost. Zato je znaåa-

jnije kako da se definiãu sadræaji poli-tiåkih modusa koji su u opticaju negoda se troãi energija protiv çih! Dok jenezavisnost joã uvek neshvatýiva,maksimalno koriãñeçe ingerencija zaunutraãçe odluåivaçe ostaje moguñipreduslov za politiåko samoopre-deýeçe nasuprot aktuelnom staçu

koje ñe, ako se nastavi, ozbiýnougroziti nacionalno biñe i identitet. Al-banci su se opredelili za nezavisnost,ali se joã uvek nalaze u neokolonijalis-tiåkom poloæaju. Objektivno napetostaçe treba da probudi svest Albanaca D

R A Ã K O G A G O V I Ñ




ga nije sluåajno ãto postojeñi srpskiUstav, a posebno postojeñu praksu,neki slojevi Albanaca doæivýavaju kao

veñu opasnost nego otvoreni front. Na-tavak ovog staça objektivno moæeprouzrokovati promenu naåina otpora i

reorganizaciju nacionalnog pokreta. Uovom sluåaju, upravo promena granicapredstavýa jedinu alternativu, jer Al-banci ne mogu æiveti unutar granica ukojima su stalno ugroæeni.

Greãke meðunarodnog faktora:Razvoj politiåkih procesa u regionu jeusko povezan sa uticajem meðunarod-nih faktora, o kojima neki analitiåarigovore da su jedan od uzroka krize, jerse ovde ukrãtavaju strateãki interesinekih centara meðunarodnog od-luåivaça. Istovremeno se maçe-viãesvi slaæu da se kriza u regionu ne moæereãiti bez aktiviraça uloge meðunar-

odnih faktora. Meðutim, ãto se viãe kri-za produbýivala, na povãrinu su izbi-

jale brojne greãke i ãpekulacije okouloge i pravog znaåaja meðunarodnogfaktora, dok su se u meðuvremenu imeðunarodni faktori iznenadili

dve godine sva imena ulica i trgova na Kosovu koja su be-sramno slavizirana. Kad se u ovim novim okolnostima buduorganizovali istinski, slobodni i viãepartijski izbori i ako pos-le svega toga beogradski reæim bude priznao vlast i odluketih vlasti proisteklih iz tih izbora, tek posle toga moæe bitireåi o poåetku demokratizacije vlasti u Srbiji. Tek posle togaalbansko-srpski spor uãao bi u fazu çegovog potpunog i sta-bilnog reãeça.

Ãto se tiåe sadaãçe srpske opozicije stvari stoje malodrugaåije, ali smo daleko od toga da budemo zadovoýniçenim politiåkim stavovima. Istina, ona prizaçe da prob-lem postoji, ali ni ona, kao ãto ni vlast, joã uvek ne odustajuod svojih ambicija za dominacijom, diskriminacijom i de-strukcijom nad Albancima i nad drugim nesrpskim narodi-ma pod srpskom administracijom.

Opozicija zahteva od Albanaca da se vrate u tzv. politiåkiproces Srbije kako bi uz pomoñ çihovih glasova doãla na

vlast. Ovo znaåi da se srpska opozicija jedino zalaæe da doðena vlast i sa te pozicije da izvrãi neke kozmetiåke popravkesrpskom politiåkom sistemu. Ovakav stav srpske opozicijene motiviãe Albance da uðu u tzv. politiåki sistem Srbije.

Mislim da je istorijski zadatak srpske opozicije da se neogluãi o ovaj istorijski izazov veñ da se svom snagom i en-ergijom prihvati posla na ãto hitnijem, ãto dubýem i ãtoãirem osveãñivaçu srpskog naroda, koji je u veñem delu joãuvek izmanipulisan. Srpskom narodu treba objaãçavati up-orno i argumentovano da shvati jednom zauvek da, sve doksilom bude dræao u ropstvu dva miliona Albanaca, neñe bitiniãta od demokratizacije srpske vlasti i srpskog druãtva. Jeristi mehanizam koji putem nasiýa dræi Albance, i ne samo

Albance u ropstvu, ometa i demokratizaciju srpskog druãtva veñ viãe od sto godina; isti vojno-policijski mehanizam je bioi ostao stub nedemokratskim reæimima u Srbiji i u ras-turenoj bivãoj Jugoslaviji.

Ako bi sa ovako jasnom politiåkom platformom – åije bipolaziãte bilo pravo kosovskih Albanaca da imaju sopstvenuslobodnu i suverenu dræavu – srpska opozicija doãla na vlast,to bi bilo nepobitno svedoåanstvo da je srpski narodnapokon prihvatio fundamentalna naåela demokratije. Pos-le toga sve smetçe na putu reãavaça vekovnog albansko-

srpskog spora binestale. Posletoga stvorile bi seosnovne pret-postavke za ost-

vareçe projekta"BALKANIJA",

åime bi sva trinaroda, i Albancii Srbi i Crnogorcibili samo dobitni-ci.

Ali, naæalostmoram da kaæemda u ovoj fazi, nisadaãça srpskapozicija i opozici-

ja, a ni naãi ceçe-ni evropski iameriåki prijate-ýi ne shvatajuneophodnost is-

puçavaça alba-nskih zahteva.Meðutim, posle

velike politiåkekrize kroz koju ñe uskoro proñi Srbija i srpski narod,mnogo ãta ñe doñi na svoje mesto, te stepen potrebnedemokratske svesti koji danas fali srpskom narodu izbiñena povrãinu svom svojom silinom i jasnoñom. Na srpskojpolitiåkoj sceni pojaviñe se treña politiåka snaga, koja ñemeçajuñi postojeñu situaciju u prilog istinskih interesasrpskog naroda, zasluæeno doñi i na vlast.

Do tada albanskom narodu koji neñe odustati od svojihpravednih zahteva za slobodnom i suverenom dræavom,ne preostaje niãta drugo veñ da izdræi i daýe pod diskrimi-natorskim i destruktivnim udarcima beogradskog reæima,

dajuñi tako svoj veoma skupi konkretni doprinos pot-punoj demokratizaciji preostalom prostoru bivãe Jugo-slavije.

v

o egzistencijalnim interesima, ali i oçihovim æivotnim ciýevima. Sposob-nost, odluånost i maksimalna mudrostpolitiåkih snaga Kosova treba da seodrazi u sadejstvu za ostvareçe re-alnih egzistencijalnih interesa, koji su

u skladu sa opãtim meðunarodnimstremýeçima i da se koriste kao racio-nalno politiåko sredstvo za oæivot-

voreçe viãih ciýeva. Na osnovu nekihparametara, Albanci mogu odbranitiegzistencijalne itnerese ako sesprovede demilitarizacija Kosova, akose omoguñi slobodno delovaçe poli-tiåkog, pravnog, privrednog i kulturn-og sistema, ako se obezbedi upra-

výaçe i zaãtita etniåkih prostora saposebnim akcentom na apsolutizacijukolektivnih prava i sloboda, relativ-iziraçe znaåaja granica i slobodna ineposredna saradça sa Albanijom, itd.

Ako se onemoguñi suãtina ovog op-erativnog sadræaja (Ustav Srbije toonemoguñuje) to bi znaåilo da se nep-osredno posredstvom aktuelnog spr-skog Ustava nastavýa ugroæavati na-cionalno biñe i identitet Albanaca. Sto-

H A Z I R R E

K A




ulogu imati SAD. Ovakve orijentacijerelativiziraju ideju o nezavisnosti,posebno kada je reå o dræavama kojeistorijski predstavýaju veñu opasnost io nacijama za koje se pretpostavýa dañe biti ugroæene od strane ovih dræava.

Ako se moæe suditi na osnovusadaãçih orijentacija, sliånim dræava-ma ñe se maksimalno relativiziratinezavisnost, dok ñe se ugroæenim naci-

jama poveñati samouprava.

Soça Biserko:Sukob nacionalnih

projekataKao moguña ili poæeýna reãeça do

sada su u javnosti izneti sledeñi pred-lozi:

- Autonomija, pri åemu, prva vari- janta, podrazumeva modifikovaçenekadaãçe autonomije iz Ustava 1974.u smislu ukidaça elementa dræavnosti(blisko sadaãçoj vlasti). Druga varijan-ta pretpostavýa korak daýe u odnosuna autonomiju iz SFRJ – naglasak je na

jaåaçu elemenata dræavnosti kaoprelazno reãeçe ka samostalnosti Kos-ova (prihvatýivo za meku struju meðu

Albancima).- Balkanija, kao predlog se vezuje

za A. Demañija, a polazi od nove ili do-datne federalizacije SRJ, uz Srbiju iCrnu Goru i Kosovo bi dobilo status

zasebne federalne jedinice – Repub-like. Naglasak je na internoj dræavnos-ti.

- Regionalizacija SRJ, koncept koji je najcelovitije obrazloæio akademikMiodrag Joviåiñ. Predlaæe se podelaSRJ na 13 regiona. Kosovo i Metohijabi bili dva posebna regiona, s time ãtobi regionalne skupãtine Kosova i Meto-hije bile dvodomne (Demokratskapartija Srbije podræava ovaj predlog).

- Unitarna dræava, pretvaraçe SRJu klasiånu unitarnu dræavu ãto bi po-drazumevalo temeýno konstitucional-

no preureðeçe. Ima podrãku Srpskeradikalne stranke Vojislava Ãeãeýa.- Nezavisno Kosovo je opcija koja

ima puni konsensus na Kosovu, u sebinosi potencijal za sukob. To je platfor-ma sa koje Albanci ulaze u sve prego-

vore o Kosovu.- Pripajaçe Kosova Albaniji je ide-

ja za koju se zalaæe najtvrða struja uokviru albanskog nacionalnog pokretakoju simboliãe akademik Redæep Ños-

ja.- Podela Kosova po etniåkom, ekon-

omskom i kulturno-istorijskom kriteri- jumu je predlog koji se vezuje za Do-

bricu Ñosiña, a posebno je uzbudila jav-nost nakon javnog predloga (juna 1996)akademika Aleksandra Despiña. Ova

ideja je osuðena i od vladajuñe strankei od opozicije, dok su je Albanci ocenilipozitivno s time ãto oni podrazumevajurazdvajaçe po sadaãçoj granici Koso-

va.- Protektorat kao modus vivendi

prelazno je reãeçe koje bi omoguñilobezbolnije integrisaçe, razdvajaçe ilineko drugo reãeçe. Ibrahim Rugova jeglavni zagovornik ovog modela jer uçemu vidi kao krajçi ciý suverenudræavu.

- Konsocijacija ima podrãku kodgraðanske demokratske orijentacije,kao prikladan oblik demokratskogporetka za etniåki, nacionalno, kul-turno, verski i ideoloãki ãarolika druãt-

va.U ovom momentu i srpskoj i al-

banskoj strani potrebne su konstruk-tivne snage koje bi bile politiåki mudrei politiåki profilirane, kako bi politiåku

voýu realizovale u skladu sa realnimuslovima i univerzalnim meðunarod-nim standardima. Ono ãto, izmeðu os-talog, nedostaje i jednoj i drugoj stranisu profesionalne analitiåke ekipe kojebi u datim okolnostima i trendovimadavale sugestije za konkretne ak-tivnosti.

Pri tome, nije dovoýno ponavýatida treba da se otvori dijalog, niti je do-

voýno da se odræavaju sastanci na koji-ma ñe obe strane uporno da ponavýajusvoje veñ poznate polazne stavove. Bit-no je, za pravi dijalog koji vodi rezul-tatu, da se poðe od åiçenice da nijednastrana ne moæe da kapitulira, te da uraspravi, pored obrazloæeça svog esen-cijalnog interesa, svaka strana postup-no stavýa na pregovaraåki sto predloge

koji smaçuju razmak izmeðu polaznihpregovaraåkih pozicija i vode ka kom-promisu. s

ponaãaçima i delovaçem aktera krizeu regionu.

Razlike izmeðu Kosova i ostalihdræava koje su uspele da ostvare svojciý, sastoje se u tome ãto su se albanskipolitiåki i druãtveni faktori viãe negopolitiåki faktori drugih dræava, za sti-caçe nezavisnosti Kosova viãe oslaça-li na spoýne snage. Ovakva orijentacija

je za mnoge razumýiva kad se ima u vidu relativno skroman potencijal Kos-ova u poreðeçu sa superiornim pro-tivnicima. Upravo ova orijentacija, pi-taçe nezavisnosti Kosova od Srbije

viãe diktira stepen zavisnosti Albanacaod spoýnog nego od unutraãçeg fakto-ra. Iz ovoga proizilazi da dræave i nar-odi ovog regiona, s jedne strane imajutoliko nezavisnosti koliko su je samistekli, a s druge, toliko su (ne)zavisni

koliko ih je podræao spoýni faktor, iakose ova konstatacija ne moæe odnositi ina Kosovo. Meðutim, nacionalnosamoodricaçe nije u raskoraku sa poli-tiåkim ciýem i doprinosom kojeg Al-banci oåekuju od spoýnog faktora, kojisvakako neñe biti u skladu sa æeýom ioåekivaçem albanskih politiåkih fak-tora koji od spoýnog faktora, objek-tivno, oåekuju viãe nego od samihsebe.

Strateãka uloga Albanaca, nakonizmeçenih okolnosti, i nije tako mala,ali nije ni toliko velika da bi spoýni fak-tor ugrozio integritet bivãe Jugoslavije,

preko koje kontroliãe i Kosovo, a prekoKosova ne moæe da kontroliãe bivãuJugoslaviju. Postupci spoýnog faktorau ovom delu regiona stvaraju utisakda, dok ne budu aktivirane sve mo-guñnosti, Albanci nisu zainteresovanida stvore novu albansku dræavu. Akobi spoýni faktor imao takav interes, onbi mnogo ranije stvorio kosovsku dræa-

vu, kao ãto je odluåno uticao da Make-donija postane dræava, iako se çoj,sem stalnog nezadovoýstva Albanaca,osporava i teritorija i nacionalnost!Meðunarodnim faktorima u ovom deluregiona je, izgleda, potrebna jedna

paradræava, koja je daleko od pravenezavisnosti, ali je vrlo blizu uticajumeðunarodnih faktora.

Upravo zbog toga, perspektiva Sr-bije u buduñnosti ñe zavisiti od odnosakoje ñe ona uspostaviti sa spoýçimsvetom i od odnosa koje ñe uspostavitisa Kosovom. Perspektiva Kosova, pak,zavisiñe od odnosa koje ñe uspostavitisa spoýçim svetom i od odnosa premaSrbiji.

Realno gledano, u buduñnosti, u re-gionu Balkana, iako ñe u veñini dræavade jure figurirati nezavisnost, de factonijedna dræava neñe imati pravu neza-

visnost, jer ovo nije u skladu sa novimsvetskim poretkom, u kome ñe glavnu

N E N

A D S T O J A N O V I '




Posle duæeg vremena ovo je prvokomparativno istraæivaçe koje omo-guñava poreðeçe sa istraæivaçimaobavýenim u Srbiji i Jugoslaviji, a de-

lom i sa istraæivaçima koja se u pos-ledçih nekoliko godina vrãe u veñinipostkomunistiåkih zemaýa. Posledçekomparativno istraæivaçe kojim jeobuhvañena i Pokrajina Kosovo i Meto-hija, bilo je i posledçe istraæivaçeobavýeno u ondaãçoj Jugoslaviji,1990. godine. Rezultati su objavýeni ukçizi Jugoslavija na kriznoj prekret-nici koju je uredila dr Ljiýana Bañeviñ,a objavio 1991. godine Centar za poli-tikoloãka istraæivaça i javno mçeçe(Institut druãtvenih nauka u Beo-gradu). U meðuvremenu su is-traæivaça raðena u Srbiji i Jugoslaviji

realizovana bez populacije sa Kosova,sa standardnim obrazloæeçem da za is-traæivaça na Kosovu ne postoje odgo-

varajuñi uslovi. Ipak, u toku ovihsedam godina obavýeno je nekoliko is-traæivaça na samom Kosovu, o åijimnalazima je javnost samo parcijalnoobaveãtena. Tu treba pomenuti dva is-traæivaça Agencije "Argument" (Zden-ka Milivojeviñ, Stjepan Gredeý...) kojasu obavýena tokom proãle godine, aåije nalaze koristim u ovom tekstu.

PARALELNI SVETOVI: Ispitujuñipostojaçe kontakta i komunikacijeizmeðu Srba i Albanaca na Kosovu i

Metohiji, nismo doãli ni do kakvih epo-halnih otkriña. Naprotiv, istraæivaçe jepotvrdilo ono ãto se znalo: uglavnom jetu reå o dva paralelna sveta koji se sus-reñu jedino u sluåaju sukoba.

Albanci i Srbi ne samo ãto su soci- jalno razdvojeni, veñ sve viãe nemajumoguñnost ni za svaðu, jer se ne pozna-

je jezik druge etniåke zajednice. Samo5 odsto Srba izjavýuje da poznaje al-banski jezik u meri da moæe da uåest-

vuje u nekom obiånom razgovoru. Sdruge strane, znatno je viãe Albanacakoji izjavýuju da znaju srpski jezik (54odsto).

(NE)POSTOJANJE: Za kosovske Albance ne postoji ni Srbija ni srpske vlasti. Potpuno odsustvo makar i niske

Javno mçeçe na Kosovu i Metohiji

Za sada, mræçaForum za etniåke odnose iz Beograda, u saradçi saInstitutom za filozofiju i sociologiju u Priãtini, u drugojpolovini juna ove godine realizovao je istraæivaçe javnogmçeça Kosova i Metohije, sa namerom da se doprineseodgovorima na pitaça u vezi sa anatomijom kosovske krize

podrãke institucionalnom politiåkomsistemu SR Jugoslavije dovoýan jepokazateý albanskog poricaça legiti-miteta kako politiåkog sistema, tako isame Srbije, odnosno Jugoslavije. Ovajnalaz je pojaåan masovnim odbijaçemizlaska na izbore koje organizuje Srbijaili Jugoslavija.

Åak 99 odsto Albanaca izjavýuje danema nikakvo povereçe u predsedni-ka Srbije; 98 odsto kaæe da nema ni-kakvo povereçe u Skupãtinu Srbije,

Vojsku Jugoslavije i miliciju; 96 odstonema povereçe u predsednika Jugo-slavije i sudstvo; 56 odsto nema pov-ereçe u socijalnu politiku na Kosovu iMetohiji (29 odsto ima malo povereçe,11 odsto osredçe, 1 odsto veliko a 3odsto nije odgovorilo na ovo pitaçe),dok u zdravstvo na Kosovu i Metohiji38 odsto ispitanika nema nikakvo pov-ereçe (32 odsto ima malo povereçe, 24odsto osredçe, 5 odsto veliko).

Naliåje ovog delegitimiraça Jugo-slavije i Srbije jeste legitimacija koju Albanci daju svojim politiåkim insti-

tucijama. U predsednika Kosova velikopovereçe ima 66 odsto ispitanika (20odsto osredçe), u vladu Kosova velikopovereçe ima 29 odsto albanskih ispi-tanika (a osredçe povereçe 37 odsto),dok u predsednika vlade Kosova veliko

povereçe ima 27 odsto, a osredçe 31odsto.

POSTOJANJE: Drugo lice ovog por-icaça legitimiteta jeste podrãka Srbasa Kosova aktuelnom sistemu i aktuel-noj Jugoslaviji, ãto je u priliånoj meridrukåiji odnos od onog koji smoutvrdili u sluåaju graðana Srbije. Legit-imiraçe postojeñeg sistema kosovskiSrbi potvrðuju i svojom izbornom par-ticipacijom. Da neñe izañi na izbore (naraznim nivoima) tvrdi tek 4-7 odstoSrba, dok izlazak najvýuje izmeðu dvetreñine i tri åetvrtine ispitanih (ostalisu joã neodluåni).

Od onih koji bi izaãli na lokalneizbore 43 odsto bi glasalo za SPS, 38odsto za SRS, 6 odsto za SPO, itd. Odonih koji najavýuju izlazak na repub-liåke izbore, 44 odsto je opredeýeno zaSPS, 36 odsto za SRS, 7 odsto za SPO,itd. Na izborima za predsednika repub-like 49 odsto ispitanika je opredeýenoza kandidata SRS, a 44 odsto za kandi-data SPS.

KOSOVSKI NACIONALIZMI: Ob- jektivno gledano, postojaçe etniåkihnacionalizama na Kosovu nije sporno.Naravno, brojni su Srbi koji ñe ustvrdi-ti da nisu nacionalisti, veñ da su to oni

drugi. I obratno, Albanci ñe govoriti danisu oni nacionalisti, nego Srbi... Me-ðutim, mali je broj i Srba i Albanacakoji poriåu meðusobno loãe odnose. Toåini tek jedan odsto Albanaca i 10 odstoSrba – za razliku od 86 odsto Srba kojiñe reñi da su ti odnosi loãi i 98 odsto Al-banaca koji imaju isto miãýeçe.Ironiåno govoreñi, ipak ima stvari okojima Srbi i Albanci misle isto.

(NE)PRIHVATLJIVA REÃENJA:Ispitanicima je ponuðeno 11 modelakoji su pomiçani u javnosti ili je oçima voðena uæa ili ãira rasprava (na-

jåeãñe u okviru jedne etniåke zajed-

nice, retko izmeðu). Prema ovom ispiti- vaçu, za Srbe je jedino prihvatýivoreãeçe ukidaçe svake autonomije Ko-sova; to je jedina opcija koja ima nat-poloviånu veñinu pristalica meðu Srbi-ma i, shodno tome, sve druge opcijenailaze na natpoloviåno protivýeçeSrba.

Za Albance je prihvatýivo nekolikoopcija. Jednoduãno je prihvañena neza-

visnost Kosova (98 odsto), potom slediuspostavýaçe meðunarodnog protek-torata do pronalaæeça trajnijeg reãeça(68 odsto), pripajaçe Kosova Albaniji(60 odsto) i specijalan status Kosova sa

meðunarodnim garancijama (51 odsto).Ukupno uzev, nijedna od 11 pon-

v

D R A Ã K O G A G O V I Ñ




uðenih opcija ne nailazi na podrãku jednog i drugog mçeça. Na slogu senailazi samo na planu zajedniåkog od-bacivaça pojedinih opcija: reanimacijaUstava iz 1974, teritorijalna podela uzrazmenu stanovniãtva, udruæivaçe ubalkansku federaciju, regionalna orga-nizacija Jugoslavije sa Kosovom kao

jednom od regija, Kosovo kao republi-ka u SRJ i Demañijeva "Balkanija".

MAGLOVITA BUDUÑNOST: Veli-ki broj Srba sa Kosova (precizno,izmeðu 60 i 66 odsto) ne moæe niãta iz-

vesnije da kaæe o svom porodiånomstandardu, privredi i politiåkom siste-mu za pet godina, a ako im pridruæimoi one koji buduñnost vide "u crnozavijenu", onda moæemo reñi da se åaktri åetvrtine "ovih" ispitanika niåemune nada. Samo jedna åetvrtina ispiti-

vanih Srba pokazuje optimizam i ubuduñnosti vidi neãto dobro za sebe izemýu.

Meðu Albancima sa Kosova joã je viãe onih kojima je i bliska buduñnost –neprozirna. Pogotovo kada je u pitaçu

viðeçe buduñnosti privrede: 76 odstokaæe da ne zna kakva ñe ona biti, 69

odsto ne vidi buduñnost politiåkogsistema, 66 odsto porodiånog standar-da, pa åak i kada je u pitaçu politiåkisistem samih Albanaca ("takozvanipolitiåki sistem", kako se to kaæe unekim "srpskim" medijima) buduñnost

je bezizgledna prema mçeçu 63 odstoispitivanih Albanaca. Doduãe, kada jereå o "paralelnoj vlasti", tu se pokazujenajviãe optimizma: 36 odsto ispitivanih

Albanaca smatra da ñe se u roku od petgodina stvari na ovom planu dobro raz-

vijati.Ovi nalazi otvaraju jedno novo pi-

taçe. Ako je neizvesnost tolika, ako se

iz ove mutne vode, od ovog muýa, odovog drvýa i avrýa niãta ne vidi, da li

graðani primeðuju neki napor usmer-en ka promeni i, uopãte, da li se nada-

ju? Ãta je sa socijalnom akcijom koja seu neizvesnim situacijama pojavýujekao primerena terapija? Na pitaçe o

raspoloæeçu koje prevladava meðuýudima sa kojima se naãi ispitanicidruæe, dobijeni su odgovori po kojima"negativna energija" (zabrinutost,strah, ravnoduãnost, pasivnost, srdæba,bes, oåajaçe, nemoñ) obeleæava 51 ods-to Srba i 45 odsto Albanca, za razliku od"pozitivne energije" (verovaçe da ñe seuskoro sve prebroditi i spremnost naakciju) koja je karakteristiåna za 41odsto Srba i 52 odsto Albanaca. Tako je,na primer, spremnost na akciju karak-teristiåna za 13 odsto Srba i 16 odsto

Albanca (akciji je sklono 6 odsto graða-na Srbije izvan Kosova, prema ispiti-

vaçu u 1996. godini, odnosno 9 odstoprema ovogodiãçem istraæivaçu). In-aåe, dvostruko je viãe Srba koji u svojojokolini primeñuju zabrinutost i strah(36 odsto), nego Albanaca (18 odsto).

CILJEVI I VOÐE: Åime se moguobjasniti razlike izmeðu percepcijekonkretne buduñnosti i predstave oopãtoj buduñnosti? Odakle nesklad?Ãta se nalazi izmeðu mraka konkretnebuduñnosti i svetla opãte predstave obuduñnosti; ãta se sve moæe smestiti uovu razjapýenu åeýust? Postoje liciýevi, voðe, sredstva...?

O ciýevima se moæe posredno

zakýuåivati, na osnovu iskaza o prob-lemima koji su najvaæniji naãim ispi-tanicima. Za Srbe su to status Kosova(62 odsto), siromaãtvo (61), iseýavaçe(57), nezaposlenost (40), pritisak ipretçe od strane Albanaca (30 odsto)...Za Albance su to pre svega status Kos-ova (72 odsto), potom represija policije i

vlasti (63), nezaposlenost (45), siromaãt- vo (36), loãi uslovi za ãkolovaçe (35odsto)... Za obe etniåke grupe domi-nantni ciý je, dakle, politiåke prirode.(Æivot ipak kaska za politikom: siro-maãtvo i nezaposlenost su na ovoj teri-toriji drugorazredni problemi).

Albanci i Srbi slaæu se da je çihovprvi problem status Kosova. I tu se

"sloga" zavrãava, a nastaju dijametralnerazlike. Za Srbe je dominantno reãeçe– ukidaçe svake autonomije i potpunaintegracija Kosova u Srbiju, dok je za

Albance dominantno reãeçe – nezavis-

no Kosovo.Obe etniåke grupe iskazuju potrebu

za voðom. Prema nalazima proãlo-godiãçeg istraæivaça Agencije "Argu-ment" stav "Treba da budemo zahvalni

voðama koji nam taåno govore ãta daradimo i kako da radimo" podræava 61odsto Albanaca i 52 odsto Srba. Premaistom istraæivaçu sa tvrdçom "Da biýudi radili zajedno mora postojati

strogo utvrðena hijerarhija" slaæe se 67odsto Albanaca i åak 77 odsto Srba.Prema mçeçu velikog broja Albanacaoni imaju voðu: 86 odsto ispitanika imaosredçe ili veliko povereçe u Ibrahi-

ma Rugovu; slede Fehmi Agani (75odsto), Mark Krasniñi (67), Redæep Ños-

ja (65), Mahmut Bakali (61 odsto). SaSrbima stvari neãto drukåije stoje. Zaçih je karakteristiåno povereçe u"izmeãtenu" politiåku elitu (Miloãeviñ iÃeãeý) i "domañu" crkvenu elitu(episkop Artemije). Naime, kosovskiSrbi najviãe povereça imaju uondaãçeg predsednika Srbije(osredçe i veliko: 65 odsto), potom uÃeãeýevu SRS (62 odsto) i u episkopa

Artemija (58 odsto). Zanimýivo je ovde joã pomenuti da je, prema istraæivaçu"Argumenta" iz 1996. godine, povoýno

miãýeçe o Rugovi tada imalo 95 odsto Albanaca, a o Miloãeviñu 86 odsto Srba;izgleda da je rejting prvog opao za 9, adrugog za åak 21 odsto.

ETNIÅKI NARCIZAM: Smatramda se moæe govoriti i o etniåkom nar-cizmu u onim sluåajevima kada su et-niåke grupe pune sebe, kada u sebi

vide sve najboýe a u drugima sve na- jgore, kada su samozaýubýene. Me-ðutim, kod nekih etniåkih grupa narci-zam je toliko raãiren da se moæe govor-iti o patoloãkoj samozaýubýenosti; utakvim situacijama narcizam je kon-stituens predstave o "etniåkom biñu", a

u svom karikaturalnom vidu i kriteri- jum za utvrðivaçe etniåke pripadnos-

P E T A

R K U J U N D / I '




ti. Smatram da se u ekstremnim sluåa- jevima moæe koristiti åak i pojam para-noja etniåke grupe. Analogno paranojiindividuuma i u sluåaju paranoidne et-niåke grupe na delu je neumerenaoholost, rigidnost, oseñaj grupne

oãteñenosti, predstava o omrazi, pori-caçe sopstvenog neprijateýstva i çe-gova atribucija drugima, paralogiånaobrazloæeça statusa date etniåkegrupe, i uopãte, sistem deluzija kojeposeduju unutraãçu doslednost. Dak-le, moæe se govoriti i o etniåkoj deluzijikao o rigidnom, pa i bolesnom

verovaçu "u neãto ãto nije istinito".Deluzije nisu podloæne uticaju zdravograzuma, åak ni oåiglednosti.

O tome koliko je ovim naznaåenimpojmovima blisko a koliko udaýenostaçe etniåkih grupa na Kosovu i Me-tohiji, svedoåe serije podataka do kojih

smo doãli u naãem istraæivaçu. Po-gledajmo najpre deo istraæivaça o au-tostereotipima i stereotipima Srba o

Albancima i Albanaca o Srbima. Ispi-tanicima je ponuðeno 10 pozitivnih i 10negativnih osobina; traæeno je da izab-eru po tri koje najboýe opisuju çihov idrugi narod. Autostereotipi su, kao ãtose to obiåno utvrðuje u svim is-traæivaçima i na uzorcima raznih et-niåkih grupa, veoma pozitivni.

TRAJNOST STEREOTIPA: Sobzirom na to da su ovi nalazi sliåni on-ima do kojih je doãao Dragan Pantiñ1986. godine, moæe se govoriti o tra-

jnosti etniåkih streotipa. "Mladi srpskenacionalnosti iz SR Srbije (bez SAP)

Albance uglavnom negativno percipi-raju: ne vole druge narode (54 odsto),zaostali su (51), podmukli (34), zatvore-ni (33), grubi (20), sloæni (20), nagli (16),leçi (14), sebiåni (8), hrabri (5 odsto),itd. Od prvih deset osobina u ranguosam je negativno..." (Pantiñ, 1987: 84).Istraæivaçe nacionalne distance koje

je takoðe obavio Dragan Pantiñ 1990.pokazuje izrazitu zatvorenost kos-ovskih i Albanaca i Srba. Najveñuzatvorenost od tada jugoslovenskihnaroda i narodnosti pokazivali su Al-

banci sa Kosova (70 odsto pokazuje jaku distancu prema drugim narodima– za moguñeg braånog partnera poredpripadnika svoje nacionalnosti, prihva-ta joã najviãe dve etniåke grupe), a po-tom slede Albanci iz Makedonije (tak-

oðe 70 odsto, ali sa neãto maçim posto-tkom onih sa najjaåom distancom),Slovenci (65 odsto), Muslimani iz CrneGore (63 odsto), Srbi sa Kosova (62 ods-to), itd. Albanci u 16 odsto sluåajevaprihvataju, a u 60 odsto sluåajeva od-bacuju Srbe kao braåne partnere; Srbiu 27 odsto sluåajeva prihvataju, a u 57odsto odbacuju Albance ( Jugoslavijana kriznoj prekretnici, str. 178-180).

Ne treba, pak, imati zabluda ni usluåaju percepcije Albanaca od strane

javnog mçeça Srbije. O tome svedoåenalazi iz istraæivaça Zagorke Golubo-

viñ iz 1993. godine. Sa miãýeçem "Svi

Albanci su primitivni i necivilizovani"sloæilo se 53 odsto ispitanika (18,9 ods-to: to je sasvim taåno; 34,2 odsto: to jeuglavnom taåno), dok se sa timmiãýeçem nije sloæilo 28 odsto ispi-tanika. U istom istraæivaçu ispitanici-ma je ponuðena lista razliåitih grupaýudi meðu kojima je trebalo oznaåitisve one koje ne bi æeleli za sugraðane usvojoj domovini. Utvrðeno je da Al-bance ne bi æelelo za svoje sugraðane58 odsto ispitanika; na veñu nepoæeý-nost su naiãli faãisti (86 odsto),HIV-pozitivni (69), narkomani (67), ho-moseksualci (65), alkoholiåari (59 ods-

to). Pri tom, apsurdno deluje podatakpo kome, istovremeno, 55 odsto ispi-tanika izjavýuje da za svoje sugraðanene bi æelelo – nacionaliste!

ZAJEDNIÃTVO U BEDI: Albanci-ma i Srbima na Kosovu zajedniåka jebeda i odsustvo buduñnosti, a sve osta-lo åini se da je razliåito i sukobýeno. Zanormalne ýude izlazak iz liåne, po-rodiåne i socijalne bede, kao i sagle-davaçe neke izvesnije buduñnosti do-

voýni su motivi za zajedniåko de-lovaçe. Meðutim, gotovo sve na Koso-

vu je daleko od normalnog. Nema ko-munikacije. Meðusobno se ñuti.

Poruke se odaãiýu preko treñih lica.Meðusobno se, ponekad, razmeçujumeci i vaýda samo zahvaýujuñi ostaci-ma razuma, ta razmena ne postaje ãira istalnija.

Svet æivota je uniãten svetom poli-

tike. Etniåka politizacija je uãla u svepore druãtvenog, ali i pojediniånihæivota. San svih diktatora ostvaren jeizvan klasiåne diktature – svi misleisto. Ili, moæda je taånije, svi misle ona-ko kako im se kaæe. Nailazimo na goto-

vo apsolutno homogenizovanomçeçe o mnogim druãtvenim i poli-tiåkim pitaçima. Ono je ovde prvo ho-mogenizovano, pa onda suprotstavý-eno onom drugom mçeçu ili je, moæ-da, upravo kroz to suprotstavýaçe ihomogenizovano. Tako homogenizov-ane suprotstavýenosti moguñnosti zadijalog svode na niãticu.

Da li smo u istraæivaçu naiãli natragove nade? Jesmo! Pre svega, makoliko to izgledalo apsurdno, svest oæivotnoj bedi i neviðeçe buduñnosti –daju nadu. To zaista jeste prvi korak kaizlasku iz bede. Meðutim, taj korakbiva potrt naturenom sveãñu da je tabeda uslovýena iskýuåivo delovaçemdruge etniåke zajednice. I tek kadameðu graðanima bude prisutnija svesto tome da generatori bede nisu etniåki

veñ politiåki obojeni i da je ona znat-nim delom rezultat odreðenog sistemapolitiåkih odnosa, nada za drukåije,nada da ñe se ugledati svetlo na kraju

tunela, moæe postati izvesnija. U stvari, kao i uvek u ovakvim situacijama,pitaçe je samo da li ñe se razgovarati ipregovarati pre ili posle – rata! s

SREÑKO MIHAJLOVIÑ, SOCIOLOG(Autor je jedan od rukovodilaca junskog istraæivaça

javnog mçeça Albanaca i Srba na Kosovu)

D E J A N M A R K O V I '



K o s o v o ' 9 7

Åemu dijalog

Dreãi – seciKako vreme prolazi, kao jedan od pokretaåa "okruglih

stolova" o "kosovskom åvoru", sve jasnije mi je da je kritiåkopreispitivaçe iskustva prvih razgovora uslov vaýanostinovih dijaloga. Ignorisaçe tuðeg i vlastitog iskustva liåi mina varvariju, stalno polaæeçe od "nule", kao deo ãireg proce-sa varvarizacije istorijske scene

Nastojaça da se æariãta krize – pre rata – reãavaju krozdijalog i zapoåeti proces demokratskih promena, oåiglednonisu uspela; da jesu, ne bi bilo rata. Ali ako neãto nije uspelo,to ne znaåi da pokuãaji nisu ni postojali. Tako izgleda samokada se ti pokuãaji preñutkuju iz bilo kojih razloga. A da nebi bilo tako, vaýa se zapitati ãta su hteli i postigli organiza-tori i uåesnici prvih razgovora o "kosovskom åvoru" (tada je

ova sintagma i nastala) i koja su iskustva relevantna za po-toçe dijaloge i, uopãte, traæeçe nenasilnog reãeça jednogizuzetno sloæenog problema.

ÃTA SMO HTELI I POSTIGLI: Najpre, ko su to "mi"?Reå je o Udruæeçu za jugoslovensku demokratsku inicijati-

vu (UJDI) koje su, februara 1989. godine osnovali kritiåki us-mereni intelektualci u svim veñim gradovima Jugoslavije, steæçom da analizama i politiåkim delovaçem utiåu nademokratski rasplet krize druãtva i dræave. Osnovni ciýevidelovaça bili su sloboda ãtampe, legalizacija stranaåkogpluralizma, slobodni izbori i reãavaçe stvari u parlamenti-ma, a na tada samo preteñim – ratiãtima.

Sasvim je razumýivo, svima osim propovednicima i pro-tagonistima nasiýa, da se meðu prioritetnim temama za di-

jalog nametao "kosovski åvor", kao jedno od glavnih æariãta

krize. Ova tema je veñ tada bila "zapaýiva" viãkom uskovit-lanih nacionalistiåkih afekata, pre svega zamahom srpskogpopulizma koji je iseýavaçe Srba sa Kosova oznaåio kao"etniåko åiãñeçe", ali i manipulacijom istom temom odstrane ostalih nacionalnih oligarhija. Nasuprot tim krajnos-tima, nastojali smo da o iseýavaçu raspravýamo na osnovurezultata nauånih istraæivaça i da ideoloãke i propagandnekampaçe podvrgnemo kritiåkoj analizi. Na razgovor o takozamiãýenoj temi pozvani su predstavnici saveza komunistai Socijalistiåkog saveza, kao i predstavnici nastajuñihudruæeça graðana i politiåkih stranaka. Niko poziv nije od-bio, ali mnogi nisu ni doãli; poneki su pokuãali da razgovoronemoguñe ultimatumom (da se druga strana unapred izjas-ni o onome o åemu tek treba da se razgovara; tako je postu-pila grupa "Boæur", na poåetku razgovora u Priãtini). Prvirazgovor odræan je u Mostaru (28. februara i 1. marta 1990) otemi "Pokuãajmo ponovo – demokratijom", drugi u Priãtini,30. i 31. marta iste godine, o temi "Ljudska prava idemokratija na Kosovu i u Jugoslaviji", a treñi u Beogradu,9. juna, o izveãtaju koji je pripremila nezavisna komisija iz-abrana na skupu u Priãtini (Srða Popoviñ, Taça Petovar,Dejan Janåa). Neposredni organizator razgovora bio jeUJDI, a treñeg i Jugoslovenski forum za ýudska prava ipravnu sigurnost graðana. Glavni rezultati analiza i razgo-

vora objavýeni su u kçizi Kosovski åvor: dreãiti ili señi?(Chronos, Titograd 1990), åiji su autori Srða Popoviñ, IvanJankoviñ, Vesna Peãiñ, Nataãa Kandiñ i Svetlana Slapãak.Prema ocenama recenzenata, ova "analiza moæe da se svrstameðu najkvalitetnija dostignuña jugoslovenske druãtvene

misli u posledçim godinama" (Rastko Moånik), odnosno"radi se o veoma paæýivoj analizi koja je bez paralele po svojoj objektivnosti" (Æarko Puhovski). Uåesnici u razgovorima,

osim retkih izuzetaka, izrazili su svoju privræenost ýudskimpravima i Helsinãkoj deklaraciji o nepovredivosti dræavnihgranica. Neposredni organizatori tih razgovora – Æeýko Re-bac, Novak Jaukoviñ, Æarko Puhovski i ja – uzdali su se u i"sve izrazitije teæçe za uspostavýaçe politiåke demokratijeu Jugoslaviji" u sklopu kojih se oåekuje i pravi dijalog o Ko-sovu (i drugim problemima), kao i demokratska reãeça ubuduñem, slobodno izabranom parlamentu Jugoslavije. Svisu se zalagali za zaokret ka demokratiji. Izvesno postignuñebili su veñ sami razgovori. Pokazalo se da je realno moguñnoodoleti ideoloãkoj iskýuåivosti.

NA IVICI RAZORNOG VRTLOGA: Zaokret se desio, alika sve ogoýenijem nasiýu a ne ka demokratiji. U vrtlogu

nasiýa nestala je jedna a nastaju nove dræave. Na popriãtuostaje mnoãtvo grobova i osakañenih, prognanih i raseýenih,razorena naseýa i saobrañajnice, uniãtena priroda i razulare-na stihija straha, mræçe i nasiýa, sve u ime "konaånogreãeça" nacionalnih pitaça i "odlagaça" demokratije. Inter-nacionalizacija ovdaãçih problema pomera centre od-luåivaça sve daýe od domañih aktera, uz rastuñe uplitaçe istrane vojne sile. Ko god da je iskoraåio izvan tog vrtloga riz-ikovao je, najmaçe, marginalizaciju i javno blañeçe. Takosu i uåesnici razgovora o "kosovskom åvoru" oznaåeni kaonacionalni izdajnici, ako su Srbi, ili kao "antisrpski zavereni-ci", ako nisu Srbi. Mediji su se utrkivali u kampaçi protiv"ujdijeve ujdurme" i hajci protiv "neprijateýa". Represijanavodi ærtve da pribegnu osobenoj psihozi martirstva, pa ida sebe vide kao neku vrstu moralistiåke "mrtve straæe". To,

svakako, ne ometa kontinuitet nasiýa. A novi pokuãaji dijaloga nemaju naroåite izglede na uspeh ukoliko ignoriãuiskustva prethodnih: tada svaki gest izgleda "pionirski" po-lazak od "nulte taåke".

Kritiåko preispitivaçe prvih iskustava dijaloga treba,svakako, da obuhvati kako domete analiza i inicijativa, takoi razne oblike neotpornosti, i samih "pionira", pred iskuãeçi-ma varvarije, usled gubitka kontrole nad vlastitom sujetom,ili varvarizacije, zbog bezmalo hipnotiåke moñi silesije kojasa çom nadire. Vaýa, naime, ispitati i izvesne redukcijeteme o kojoj se raspravýa. Recimo, tih godina je najagre-sivniji bio srpski nacionalizam, ali to nije razlog za izbe-gavaçe rasprava i o drugim nacionalizmima (bez veãtaåkesimetrije). Ostaje, takoðe, nerazjaãçeno ustruåavaçe Alba-naca da govore i o nasiýu koje se u ime çihove nacijeprimeçuje prema pripadnicima drugih nacija, kao iskrivaça pred svojom nacijom da u drugim nacijama imakritiåara nacionalizma. Za sada ostaje izvan kritiåkog pre-ispitivaça i klizaçe nekih boraca za ýudska prava kauåeãñu u teritorijalnim sporovima i crtaçe mapa sa novimgranicama i dræavama. Nema ni analiza svih razloga za neu-åestvovaçe albanskih stranaka u nastojaçima srpskeopozicije da se ojaåa proces demokratskih promena u Srbiji,i da se u sklopu tih procesa i u demokratski izabranom par-lamentu rasplete i "kosovski åvor". Najveñi doprinosbuduñim dijalozima, dabome, mogu biti rezultati analiza sa-mog rata. Izgleda sablasno i sama pomisao da bi tek novi rat– i na samom Kosovu – mogao urazumiti ratoborne i dati kri-la demokratama. Ali i posle toga je neophodan dijalog i spo-

razumevaçe. Otpornost na varvariju je samo deonepristajaça na varvarizaciju. s

NEBOJÃA POPOV



© 1997 Vreme. All Rights Reserved

PDF Edition Developed By:Ivan Hraãovec & Saãa Markoviñ

Documents

Kosovo '97 (Vreme), 1997. augusztus 23