KOVOS - Kruitberg (pdf)

� KOVOS architecten

Wij bouwen aan de stad, met bijzondere aandacht voor de wisselwerking tussen historische én nieuwe

structuren. Onze deskundigheid op het gebied van renovatie, restauratie en nieuwbouw biedt daarvoor

het gereedschap. Wij maken onze beste plannen als we op meerdere schaalniveau’s én met meerdere

disciplines kunnen samenwerken. Van wezenlijk belang daarbij is het leren kennen en werken met

de bijzondere waarden ter plaatse. Zo kan de stad haar couleur locale behouden en zich tegelijker-

tijd onderscheiden. Als de uiteindelijke gebruikers zich in deze eigenheid herkennen, is onze missie

geslaagd.

Werkveld

KOVOS is sinds 1979 actief op het gebied van architectuur en ste-

denbouw. Wij zijn gespecialiseerd in woningbouw. Het werkveld van

KOVOS bevindt zich voornamelijk in binnenstedelijk gebied en in de

bestaande en de nieuwe woonwijken. Daarin zijn wij op de volgende

manieren actief:

- Restauratie van monumenten

- Herstructurering van wooncomplexen

- Inbreiding in bestaand stedelijk gebied

- Onderzoek naar nieuwe woonvormen

- Organiseren van bewonersparticipatie

- Ontwikkelen van toekomstvisies

R E D A C T I O N E E L

Missie

Frans Maas, Jos Verheijden

8 KOVOS architecten

UitgelichtDe Bijlmer in Japan?

Mesman Teksten

In 2002 bezocht mevrouw Yoko Taguchi van het Tokyo Institute of Technology KOVOS, voor haar onderzoek naar de vormgeving van de openbare ruimte. Zij was speciaal geïnteresseerd in de landschapsinrichting rond de te renoveren flats in de Bijlmermeer. Over haar bevindingen schreef zij een proefschrift, dat vervol-gens voor haar collega Siko Tikomata reden was om in 2006 de uitvoering van de plannen uit 2002 te komen bekijken. Bij KOVOS besprak hij op 20 juni de mogelijkheden voor Japan.

De Bijlmer als voorbeeld voor

Japan? Siko Tikomata denkt

van wel. Tikomata onderzoekt of

flatgebouwen in Seitama aantrekke-

lijker gemaakt kunnen worden voor

bewoning. Seitama ligt op anderhalf

uur treinreizen van Tokio, maar

is toch een satellietstad van de

Japanse hoofdstad. Regio Tokio: 15

miljoen inwoners, waarvan Seitama

ruim 1 miljoen. De stad is na 1945

verrezen en opgezet volgens de

scheiding van werken en wonen;

de filosofie van CIAM, die ook in

de Bijlmer van 1968 is gevolgd.

Siko Tikomata: “Veel flatgebouwen

zijn aan renovatie toe, omdat ze er

al 60 jaar staan. De bevolking is

inmiddels sterk vergrijsd, wat om

hele andere voorzieningen vraagt:

veel leegstaande schoolgebouwen

zouden een herbestemming kunnen

krijgen. Seitama is door haar opzet

teveel afhankelijk van het verre

Tokio; veel mensen die daar werken

hebben zelfs een appartementje in

Tokio naast hun woning in Seitama,

simpelweg vanwege de grote reisaf-

stand. Seitama zou meer werkgele-

genheid moeten hebben, maar moet

ook aantrekkelijker worden. Groe-

ner bijvoorbeeld. Daarom kom ik

hier kijken hoe de flats in de Bijlmer

in het landschap staan. Kruitberg is

een interessant voorbeeld.” Frans

Maas: “De samenwerking met de

landschaparchitect bij ons kwam,

tegen onze wens in, te laat op

gang. Wij hadden liever veel eerder

Foto Arthur Bagen

1 Illustratie uit de dissertatie van Yoko Taguchi

2,3 Veranderingen op het niveau van het maaiveld

2

Bron Tokyo Institute of Technology, Department of Architecture and Building Engineering, Yoko Taguchi 1

samen gekeken hoe we landschap

en gebouw nog beter op elkaar

konden afstemmen. Toch is het

groen rond Kruitberg niet alleen een

integraal onderdeel van het ontwerp

gebleven, maar is de relatie door de

plint een stuk intenser geworden.”

Siko Tikomata neemt de ideeën in

elk geval nadrukkelijk mee in zijn

dissertatie voor de Hogeschool

Techniek in Yokohama.

�

Foto Arthur Bagen 3

60 KOVOS architecten

Met het maaiveld verbondenAmsterdam, renovatie 330 woningen, nieuwbouw 30 woningen en nieuwbouw ateliers in Kruitberg

Mesman Teksten Foto’s Arthur Bagen

R E N O VAT I E

Spraakmakend en revolutionair. Vanuit de lucht was het verschil tussen oud en nieuw Amsterdam ronduit spectaculair. De enorme geometrische vormen spraken een geheel eigen taal, die op de grond al snel leidde tot een onoverkomelijke spraakverwarring: dé Bijlmer. Een gebrek aan hou-vast die letterlijk Babylonische proporties aannam, toen de functionele scheiding pur sang van wonen, werken en vrije tijd vanuit alle windrichtin-gen werd bevolkt door een bonte mengeling van mensen. Meer dan hon-derd talen, meer dan honderd culturen: de wereld in een nutshell.

Foto Arthur Bagen 1

1 De politiepost

Veiligheid is een basis-voorwaarde; ook voor wonen. Om het gevoel van veiligheid te vergroten is als eerste deze politiepost neergezet. Nabij en laag-drempelig is dit inloop-punt voor bewoners.

2 Toegankelijkheid

Van straat tot trap, van trap tot hoofdingang; een groot gebouw is alleen in stappen te benaderen.

3 De hoofdopzet

Het groen is zoveel mo-gelijk behouden, door de bescheiden omvang van de ‘plint’.

61

NachtmerrieFrans Maas: “Je hebt een Bijlmer van overdag en je hebt

de Bijlmer van de nacht. Die van overdag is verbazend in

al zijn kleuren. Met de duistere nachtzijde hebben wij ook

rekening moeten houden in het ontwerp”. Op tafel liggen de

schetsen die de discussies met de bewoners van Kruitberg

richting gaven. Kruitberg dat op dramatische wijze in het

wereldnieuws kwam door de noodlottig El Al crash. Jos

Verheijden: “De problemen van de bekendste woonwijk

in Nederland, kwamen toen wel heel direct in de publieke

belangstelling. Maar de problemen lagen hier al veel langer

voor het oprapen. Het concept van Siegfried Nassuth uit

de jaren zestig werkte op het cruciale punt van sociale

veiligheid niet. Hele ruime flats tegen een lage huur in het

groen; dat leek het ei van Columbus om de lage inkomens

licht en lucht te bieden. De strikte scheiding tussen snel en

langzaam verkeer én de massaliteit deed het veelbelovende

plan echter de das om.”

Praten, praten, pratenDe uitgesterkte flats van Nassuth verworden tot een getto.

Woningbouwvereniging Ons Belang weet het tij met een

renovatie in de jaren 80 ook niet te keren. De problemen

groeien haar boven het hoofd waardoor de beslissing uitein-

delijk valt op de meest vergaande beslissing: sloop. Frans

Maas: “Driekwart van de 8.000 appartementen verdwijnen.

De rest heet nu al heel definitief museum en blijft overeind

als monument. Een herinnering op een eiland tussen

traditionele kleinschaligheid.

Foto Arthur Bagen 2

3

6� KOVOS architecten

Foto Arthur Bagen

OverlegKruitberg is een van de gebouwen dat blijft staan, en waar

KOVOS in 2001 de revitalisatie-opdracht voor krijgt.” Jos

Verheijden: “Tekeningen maken is bij ons de allerlaatste

fase. Wij houden het heel lang op een stift en doorzichtig

papier. Praten, lezen, kijken, schetsen, praten, kijken, nog

eens kijken, schetsen, praten, praten. Ongeveer in die volg-

orde en intensiteit. We willen voelen waar we zijn, wat hier

gebeurd is, wat is dit voor plek, wat zegt het landschap ons,

en vooral wie woont hier.” Frans Maas: “Dat betekende hier

dus ook praten in het Engels. En vooraf een avond over hoe

je samen praat over je wensen, zodat de bewoners vanuit

het geheel konden denken en niet alleen hun eigenbelang

voor ogen hadden. Van dit samen zoeken maken wij echt

een punt, omdat het ontwerp uiteindelijk voor iedereen ac-

ceptabel moet zijn. Daar is de winst te behalen, omdat het

allerlei gedoe achteraf voorkomt en zij er bovendien moeten

wonen.”

Ongelijkvloers denkenFrans Maas: “Landschap en gebouw bij elkaar brengen was

de opdracht. Een logisch gevolg van de gesloopte autowe-

gen die op palen stonden, waardoor de zichtlijnen sowiewo

weer op maaiveldhoogte lagen. De verkeersonveilige auto

was weer terug tussen fietser en voetganger, omdat de

sociale onveiligheid in de parken en bergruimten te groot

was. De uitdaging lag nu in een logische samenhang aan

de basis van Kruitberg.” Jos Verheijden: “Parkeren in het

park. Dat kan heel letterlijk, maar op de schets zag ieder-

een al dat dat niet werkt. Geconcentreerd aan één zijde: als

je dat uitwerkt dan blijft er van het park ook weinig over. Als

je maar genoeg tekent en wil zoeken, dan ligt de oplossing

ineens op tafel. Bij Kruitberg vonden we die door ongelijk-

vloers en asymetrisch te denken. Aan de zuidzijde dijt de

begane grond nu deels uit in een overdekte parkeervloer,

terwijl de noordzijde een egale basislijn van twee verdiepin-

gen heeft. De plint als vloeiende verbinding tussen park en

hoogbouw.”

Genetische mutatieFrans Maas: “Sloop van al die Nussathflats vind ik echt een

overbodige keuzemogelijkheid. Trek er wat tijd voor uit en

heb de wil om vanuit het bestaande een oplossing te be-

denken. Tijdens de gesprekken met bewoners en eigenaar

hebben we veel mogelijkheden bedacht, waarvan er een

paar óók heel bruikbaar zijn. In de genen van deze flats,

van deze biotoop, zitten nog tal van oplossingen verborgen.

Het is een kwestie van zoeken.”

1

6�

Amsterdam, renovatie ��0 woningen, nieuwbouw �0 woningen en nieuwbouw �0 ateliers in Kruitberg

Opdrachtgever Woningstichting Rochdale, voorheen Patrimonium,

Nieuw Amsterdam

Ontwerp KOVOS architecten en ingenieursbureau, Eindhoven

Projectarchitecten Frans Maas, Michel Urlings, Jos Verheijden

Projectmanagement Hans Witvoet

Medewerkers KOVOS Marcel Andries, Leo van Lier, Christian

van der Putten, Karin Schellekens, Ine Ogink

Adviseur constructie Bouwadviesbureau Strackee, Amsterdam

Adviseur installaties Technisch Buro Metapart BV, Amsterdam

Aannemer Bouwbedrijf Deurwaarder BV, Warmenhuizen

Bruto vloeroppervlak 11.825 m2

Bruto inhoud 30.940 m3

Voorlopig ontwerp augustus 1999

Definitief ontwerp mei 2001

Aanvang bouw oktober 2002

Oplevering juni 2005

Bouwsom inclusief installaties € 29.750.000,- incl btw

Foto Arthur Bagen

Brutaal steekt de ovale boeg naar voren. Knalrood. Handig

voor de postbode, met alle brievenbussen compact bij

elkaar. De entree van Kruitberg trekt meteen de aandacht,

ook met zijn brede trappartij en losstaande luifel, die als

een baldakijn de bezoekers verwelkomt. Royaal. Royal.

De plint van Kruitberg geeft met zijn frisse, harde kleuren

de bewoners een totaal ander gevoel, dan de unheimische

catacomben die vroeger anoniem schuilgingen onder de

flat. Eigenzinnig en zelfbewust schuift de basislijn van Kruit-

berg nu naar buiten en verschaft uiteenlopende functies de

ruimte: entree, parkeren, huisraadboxen, een politiepost,

huismeestervoorzieningen, ateliers en grondgebonden

woningen. Een mix waarin je elkaar vanzelf ontmoet.

Zitten op de trappartij, direct zicht op het park vanuit de

gele woningen en vica versa, zaken doen en werken in de

ateliers, het gezamenlijke liftportaal. De auto’s staan in

een gelijkvloerse garage, die met roosters doorzichtig is

afgeschermd. Maximaal zicht dat je een veilig gevoel geeft.

De felgele kleur verwijst naar de zonnige landen waar veel

van de bewoners nog een levende herinnering aan hebben.

Fris, actief, en wie weet wel gewoon gezellig. De plint geeft

Kruitberg een hele nieuwe basis, waarin de oorspronkelijke

ruime en lichte appartementen een nieuwe toekomst heb-

ben gekregen.

1 De entree van de ate-liers is aan het marktplein

2 De parkzijde met de laad- en loszijde van de ateliers

2

64 KOVOS architecten

3

1

2

5

2

1

Begane grondFoto Arthur Bagen

Foto Arthur Bagen

4

4

1

1 Een hoofdentree is naar voren uitgebouwd

4 Gevelfragment van de ateliers

65

1 ateliers

2 bergingen en stal-

lingsruimte voor auto’s

en fietsen

3 grondgebonden wonen

4 entree

5 politiepost

6 huismeesterruimte

7 verhoogd maaiveld

8 verhoogde doorgang

8

4

6

Eerste verdieping 4

3Foto Arthur Bagen

Foto Arthur Bagen

7

7

7

4

3 De onderdoorgangen zijn verhoogd

4 Gevelfragment politie-post

2 - renovatie en herstructurering, vooroorlogs

Amsterdam Woonmaatschappij Zomers Buiten

Landlust, herstructurering 400 appartementen naar 295 apparte-

menten

Planontwikkeling 2002-2003, oplevering 2008

Bouwkosten: € 19.800.000,-

3 - renovatie en herstructurering, naoorlogs

Amsterdam Woonstichting Zomers Buiten

Crackstaete, renovatie 64 appartementen en bijplaatsen van liften


Bouwkosten: € 2.200.000,--

Amsterdam Delta Forte, voor Algemene Woningbouwvereniging

Amsterdam

Emmikhovenstraat, opplussen en renoveren van 96 galerijwoningen

en 7 bedrijfsruimtes; aanpassingen in de plint


Bouwkosten ca. € 4.500.000,-

Amsterdam Zuidoost Woningstichting Rochdale /

Bureau Vernieuwing Bijlmermeer

Kruitberg, herontwikkeling 363 woningen; stallingruimte voor auto’s;

nieuwe invulling van de plint in 2 lagen met 30 nieuwbouwwoningen

en 30 ateliers; EKO project (zonnepanelen voor warmwatervoorzie-

ning, PV cellen kopgevel, verglaasde balkons)


Bouwkosten: € 19.500.000,-

Breda Woonstichting Singelveste

Geeren-Zuid, herdifferentiëren en renoveren 268 naoorlogse gezins-

woningen Planontwikkeling 2005, oplevering nog niet bekend

Bouwkosten geraamd: € 12.500.000,-

Hilversum Dudok Wonen Hilversum

Johannes Huslaan, renovatie en opplussen 182 appartementen in

2 woongebouwen; uitbouw nieuwe ontmoetingsruimtes en nieuwe

entreehallen


Bouwkosten: € 6.100.000,-

Tilburg Wonen Breburg

Populierenflat, onderhoud en renovatie 210 appartementen; bijplaat-

sing van liften; geluidwerende voorzieningen

Planontwikkeling 2003, oplevering 2005

Bouwkosten ca. € 5.000.000,-

Rotterdam Woningbedrijf Rotterdam

Huize Zernike, herstructurering 294 appartementen voor de doel-

groep 55+ middels samenvoegen, nieuwe entrees en liften etc.


Bouwkosten: € 10.500.000,-

Veghel Woonbelang Veghel

De Ver-aa-deming, opwaardering en opplussen van 2 woonge-

bouwen met 96 appartementen; VLG woonzorg appartementen en

groepsruimtes; toevoeging van nieuwe woningen op de koppen;

nieuwe entreehallen, loopbrug naar zorgcentrum, afsluiting van

galerijen.


Bouwkosten: ca. € 6.500.000,-

4 - haalbaarheidsonderzoek en visies

Amsterdam Osdorp Delta Forte

Emmikhovenstraat, 96 appartementen en herontwikkeling winkelplint,

2002-2003

Amsterdam Zuidoost Patrimonium / Bureau Vernieuwing Bijlmer-

meer (nu Delta Forte)

D-E buurt, visie op de herontwikkeling en de uitbreidingsmogelijkhe-

den van 6 woongebouwen aan de Daalwijkdreef, 2001

Amsterdam Patrimonium / Delta Forte

Kleiburg, co-architect van het onderdeel woningdifferentiatie bij

de herontwikkeling van Kleiburg, ter ondersteuning van Greg Lynn

Form, Los Angeles, 2001


Garstkamp, visie op de herontwikkeling van wooncomplex Garst-

kamp tot woon- en zorgservice- plein met clusters: beschermd

wonen, service en zorg, naschoolse opvang, kennis en informatie-

centrum, congres, theater- en sportvoorzieningen, 2003


Bos en Lommer, kwaliteitsonderzoek 297 appartementen Landlust 2;

aanvullend onderzoek ontwikkelscenario’s, 2007

Boxmeer Woonstichting Boxmeer

Elderom, herstructurering van 190 woningen i.s.m. Grontmij Eind-

hoven, 2000

Breda Woonstichting Singelveste

Geeren-Zuid, studie naar het renoveren en differentiëren van 260

woningen, complex 50, 60 en 70, 2004

Brielle Gemeente Brielle, i.s.m. Laagland Advies

Haalbaarheidsonderzoek, 2000

Eindhoven Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Ekkerstraat, locatiestudie binnengebied, 2002

Eindhoven Domein

Bloemenbuurt Zuid, haalbaarheidsonderzoek 306 bestaande

woningen, 2002

Eindhoven Domein

Weteringstraat e.o., toekomstvisie voor een complex van 350

woningen, 2006

Eindhoven Trudo

Van Galenstraat e.o., haalbaarheidsonderzoek,

2006

Eindhoven L. Hoving

Genneper Parken, plan van aanpak revitalisering complex midget-

golf, 2003

Eindhoven Wooninc

Gildebuurt, woningonderzoek 1e fase 200 woningen te Eindhoven,

2005

Eindhoven Wooninc

Floraplein e.o., onderzoek naar herdifferentiatie 250 woningen in

hoog- en laagbouw, 2006

Eindhoven Domein

Eekhof, visie op nieuwbouw zorgcentrum, 2002

Gennep Woonmaatschappij Maasland

Studie naar het opwaarderen van appartementen in 2 woonge-

bouwen tot levensloopbestendige woningen met aanvullende

nieuwbouw, 2000

Den Haag Coöperatieve vereniging Segbroekhof

Meerjaren onderhoudsplan voor 160 appartementen, 2000

Haarlem AM Wonen en de Key

Visie op de herontwikkeling van een voormalig ziekenhuis tot ap-

partementengebouw, 2004

Heerlen Wonen Zuid regio parkstad Limburg

Visieontwikkeling op de restauratie en de verbetering van mijnwer-

kers tuindorp Molenberg, 2001-2002

Helden Gemeente Panningen

Raadhuisplein, beeldkwaliteitsplan voor de Raadhuisstraat en het

Raadhuisplein, 2004

Helmond Woonpartners

Dierenbuurt, visie op onderdelen van de herontwikkeling van de

buurt tot een eigentijds tuindorp, 2001

Helmond Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Terrein Raaymakers, assistentie bij de locatiestudie door Buro Lub-

bers voor de ontwikkeling van ca. 300 koopwoningen, 2001

Helmond Haegens Holland b.v.

Weyersweg e.o., onderzoek naar de bebouwingsmogelijkheden van

een bosperceel, i.s.m. Buro Lubbers, 2005

Hilversum Dudok Wonen Hilversum

Johannes Huslaan, meervoudige prijsvraag en visieontwikkeling,

2002

Maasdonk Gemeente Maasdonk en Woonmaatschappij Maasland

Geffen, stedenbouwkundige visie op het centrumplan van Geffen,

2003

Nijmegen Gemeente Nijmegen

Kwakkenbergweg, planconcepten voor de bebouwing van de locatie

na de verplaatsing van sportvelden, 2005

Rotterdam Woningbedrijf Rotterdam

Ommoord, onderzoek naar de herstructureringsmogelijkheden van 2

woongebouwen van 300 seniorenappartementen Huize Zernike en

Kellog, i.s.m Mondria advies, 2003

Tilburg Wonen Breburg

Kwendelhof, studie naar de mogelijkheden voor optoppen,

aanleunen, uitplinten en hoeken vullen, 2004

Venlo Gemeente Venlo

Blariacumplein, onderzoek naar de toekomstmogelijkheden van een

tuindorp, 2000

Venlo Antares Woonservice

Blerick, studie naar de ontwikkeling van hotelaccommodatie en ap-

partementen met voorzieningen aan de Maasoever, 2002-2003

Documents

KOVOS - Kruitberg (pdf)