Jerzy Mazurek

KRAJ A EMIGRACJA

Pamięci mojej Mamy – Józefy ze Skrzątków,

z myślą o mojej córce – Agatce

Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego

Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie

Jerzy Mazurek

KRAJ A EMIGRACJA Ruch ludowy wobec wychodźstwa chłopskiego do krajów

Ameryki Łacińskiej (do 1939 roku)

Warszawa 2006

© Copyright by Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego,Warszawa 2006.

© Copyright by Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa 2006.

Skład, łamanie i opracowanie grafi czne:Paweł Wolski First Groupe-mail:pawel@fi rstgroup.net.pl

Druk i oprawa:First Groupe-mail:info@fi rstgroup.net.pl

Redakcja i pierwsza korekta:Zuzanna Jakubowska

Korekta: Barbara Akszak-Okińczyc

Zdjęcia na okładkach: I strona: Ferdynand Ruszczyc, Wychodźcy, 1901 (olej, płótno), Muzeum Sztuki w WilnieIV strona: Araukarie w miejscowośći Santana (Paraná, Brazylia). Fot. – Jerzy Mazurek

Wydawcy:Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskichul. Oboźna 8, 00-927 Warszawatel. (022) 552 04 29; (022) 552 06 83; tel./fax (022) 828 29 62e-mail: iber@uw.edu.pl; www. iberystyka.uw.edu.plISBN 83-920190-8-3

Muzeum Historii Polskiego Ruchu LudowegoAl. Wilanowska 204, 02-730 Warszawatel./fax (022) 843 38 76, 843 78 73e-mail: mhprl@mhprl.pl; j.mazurek@mhprl.plwww.mhprl.plISBN 83-60093-20-2

Wydawnictwo zrealizowano przy pomocy fi nansowej Samorządu Województwa Mazowieckiego.

Spis treści

Wstęp ..................................................................................................................7

Rozdział I. Polskie osadnictwo chłopskie w krajach Ameryki Łacińskiej w latach 1869-1939 ...................................................................25

1. Geneza wychodźstwa masowego ..............................................................252. Przyczyny polskiej emigracji masowej .....................................................273. Droga chłopa polskiego do krajów Ameryki Łacińskiej ...........................384. Chłop polski w Brazylii .............................................................................54

4.1. Początki emigracji polskiej do Brazylii ..............................................544.2. Historia osadnictwa chłopskiego w Brazylii ......................................554.3. Gospodarowanie chłopa polskiego w Brazylii ...................................664.4. Organizacje społeczne, oświatowe i kulturalne ...............................724.5. Kościół katolicki w życiu skupisk polonij nych ..................................78

5. Chłop polski w Argentynie ........................................................................835.1. Historia emigracji polskiej do Argentyny do 1939 roku ...................835.2. Osadnictwo chłopskie w Misiones .....................................................94

6. Chłop polski w pozostałych krajach Ameryki Łacińskiej ...................... 107

Rozdział II. Kraj a emigracja w latach 1869-1939 ................................. 1191. Opinia społeczna wobec emigracji chłopskiej do krajów

Ameryki Łacińskiej przed 1914 rokiem ................................................. 1192. Ameryka Łacińska w polskiej polityce emigracyjnej

w latach 1918-1939 ............................................................................... 141

Kraj a emigracja6

Rozdział III. Ruch ludowy wobec wychodźstwa przed odzyskaniem niepodległości ....................................................................... 163

1. Ludowcy galicyjscy wobec wychodźstwa do krajów Ameryki Łacińskiej .....1632. Ruch ludowy Królestwa Polskiego wobec emigracji chłopskiej ............. 2363. Organizacje chłopskie zaboru pruskiego a ruch emigracyjny ................ 273

Rozdział IV. Stosunek stronnictw ludowych wobec emigracji chłopskiej do krajów Ameryki Łacińskiej w latach 1918-1939 ........ 291

1. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze wychodźstwa chłopskiegow latach 1918-1939 ............................................................................... 291

2. Geografi a polityczna ruchu ludowego w Polsce w okresie międzywojennym .................................................................................... 305

3. Stosunek stronnictw ludowych do emigracji chłopskiej do roku 1931 3203.1. PSL – Lewica .................................................................................. 3263.2. PSL – „Wyzwolenie” ....................................................................... 3343.3. PSL – „Piast” .................................................................................. 3433.4. Stronnictwo Chłopskie .................................................................. 3553.5. Inne stronnictwa ludowe ................................................................ 364

4. Ludowcy a emigracja chłopska w krajach Ameryki Łacińskiej w latach trzydziestych XX wieku ........................................................... 3704.1. Stronnictwo Ludowe ....................................................................... 3704.2. Ruch młodowiejski ......................................................................... 389

Zakończenie ................................................................................................. 417

Źródła i literatura ........................................................................................ 425Indeks nazwisk ............................................................................................ 461Wykaz tabel .................................................................................................. 480

Wstęp

Reformy uwłaszczeniowe, przeprowadzone na ziemiach polskich w XIX wieku, zapoczątkowały głębokie zmiany w strukturze agrarnej wsi. Najogólniej mówiąc, polegały one na stopniowym – przebiegającym z różnym nasileniem w poszczególnych dzielnicach rozbiorowych – procesie kurczenia się wielkiej własności ziemskiej i powiększaniu areału ziemi chłopskiej. Procesowi temu towarzyszyło zjawisko postępującego rozwarstwienia materialnego, które przyczyniło się do powstania ogromnej ilości gospodarstw małorolnych, od jednego do trzech hektarów. Działy rodzinne i parcelacja indywidualna jeszcze bardziej tę niekorzystną sytuację pogłębiały. Konsekwencją tego stanu rzeczy była ogromna rzesza ludzi bezrolnych i małorolnych, których przyrost w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku wynosił 44 procent.1

Ludności bezrolnej i małorolnej, szacowanej w końcu XIX wieku na około dwie trzecie zaborów austriackiego i pruskiego oraz jedną trzecią zaboru rosyjskiego, nie był w stanie wchłonąć rozwij ający się przemysł. Próbą obrony przed nędzą i społeczną marginalizacją stała się emigracja, zarówno sezonowa, jak i stała. Początkowo wychodźcy udawali się do krajów zachodniej Europy, głównie Niemiec i Francji, a następnie przeważnie do Stanów Zjednoczonych. Według szacunków, w tym ostatnim kraju, tuż przed I wojną światową mieszkało około 3 milionów Polaków.2 Ta „czwarta dzielnica Polski” – jak bywa niekiedy określana – stała się jednym z głównych centrów polskiej diaspory. To właśnie polscy chłopi, którzy przybyli z Europy do Ameryki, zainspirowali amerykańskiego socjologa Williama I. Thomasa oraz Floriana Znanieckiego do opracowania monumentalnego dzieła Chłop polski w Europie i Ameryce, które stało się klasycznym dziełem światowej humanistyki i na wiele dziesięcioleci niedościgłym wzorem pisania o społecznościach imigranckich.3

1 S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1980, s. 370.2 F. Stasik, Polska emigracja zarobkowa w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1865-1914, Warszawa 1985, s. 44

i nast.3 W. I. Th omas, F. Znaniecki, Th e Polish Peasant in Europe and America, t. 1-5, Boston 1918-1920. Edycja polska:

Chłop polski w Europie i Ameryce, t. 1-5, Warszawa 1976.

Kraj a emigracja8

Wychodźstwo z ziem polskich do krajów Ameryki Łacińskiej na skalę masową rozpoczęło się w II połowie XIX wieku, choć już wcześniej Polacy przenikali na drugą półkulę. Pewna ich liczba trafi ła tam po epopei napoleońskiej.4 Niewielkie zbiorowiska powstawały po klęskach polskich powstań narodowych. Nie sposób wymienić wszystkich wojskowych, inżynierów, techników, lekarzy i przedstawicieli wolnych zawodów, którzy, przy ówczesnym niedoborze kadr w Ameryce Łacińskiej, odegrali pionierską rolę w różnych dziedzinach życia tamtejszych społeczeństw.5 Jednakże indywidualni emigranci rzadko tworzyli skupiska zwarte, które miałyby późniejszą kontynuację. Początek zbiorowości, która okazała się trwała, dała dopiero chłopska emigracja osadnicza. W warunkach głodu ziemi i trudności ze znalezieniem zatrudnienia w krajowym przemyśle, oddziaływała na wyobraźnię ludności wiejskiej nadzieja otrzymania ziemi za darmo, powodując powstawanie słynnych „gorączek”. Mit Polski plebejskiej za oceanem nie tylko odegrał – jak zauważył Krzysztof Groniowski – istotną rolę w kształtowaniu świadomości emigrantów, ale również zajął poważne miejsce w działalności i myśli politycznej stronnictw ludowych, które reprezentowały interesy wsi i chłopów do 1939 roku.6

Równolegle z emigracją osadniczą, zarówno przed I wojną światową, jak i w okresie międzywojennym, rozwij ała się emigracja zarobkowa do krajów Ameryki Łacińskiej, głównie do Argentyny, ale także do Brazylii, Ekwadoru, Chile, Peru, Wenezueli, Meksyku. Trzonem wychodźstwa, podobnie jak w przypadku emigracji osadniczej, była również ludność wiejska: małorolni i bezrolni chłopi, robotnicy rolni, wiejscy rzemieślnicy itp. Skuszeni perspektywą wzbogacenia się, pozostawiali w kraju swoje rodziny, by wyruszyć w daleki i nieznany sobie

4 Polacy walczący na Haiti u boku Francuzów pozostawili także wspomnienia: K. Lux, „Opisanie wyspy Saint-Do-

mingo”, [w:] „Biblioteka Warszawska”, t. 4, 1854 [przedruk: Ameryka Łacińska w relacjach Polaków. Antologia. Wybór,

wstęp, komentarze i przypisy M. Kula, Warszawa 1982, s. 63-84]; A. Oppman, Na San Domingo. Obrazy i wspomnie-

nia, Warszawa 1917. Z lit. naukowej na ten temat zob.: A. Skałkowski, Polacy na San Domingo, 1802-1809, Poznań

1921; T. Łepkowski, Haiti. Początki państwa i narodu, Warszawa 1964; J. Drohojowski, „Polacy w Meksyku, Ameryce

Środkowej i krajach andyjskich z XIX i XX w.”, [w:] „Dzieje Najnowsze”, nr 2, 1972; J. Pachoński, Polacy na Antylach

i Morzu Karaibskim, Kraków 1979.5 Najbardziej znanym wychodźcą polskim po powstaniu listopadowym, który osiadł w Ameryce Łacińskiej, był

Ignacy Domeyko. Zob. bibliografi ę w pracy: J. Z. Ryn, Rok Ignacego Domeyki, Kraków 2003, s. 111-215; Z emigracji po-

styczniowej wywodzą się polscy inżynierowie, którzy pracowali w Peru, a także badacze Ameryki Łacińskiej. Zob.: M.

Paradowska, „Polscy badacze Ameryki Łacińskiej”, [w:] „Lud”, t. 52, 1968; M. Rudowska, „Polscy inżynierowie w Peru

w drugiej połowie XIX w.”, [w:] „Problemy Polonii Zagranicznej”, t. 9, 1974; tejże, „Udział polskich inżynierów w roz-

woju gospodarczym i kulturalnym Peru w drugiej połowie XIX w.”, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 1, 1974; Osobnym

tematem są Polacy, w tym polscy chłopi, którzy walczyli w Meksyku po stronie interwentów francuskich i cesarza

Maksymiliana. Zob. K. Niklewicz, Wspomnienia z Meksyku. Meksyk za panowania Maksymiliana I, Warszawa 1901; S.

Wodzicki, Z ułanami cesarza Maksymiliana w Meksyku. Wspomnienia ofi cera, Kraków 1931; T. Łepkowski, „Z dziejów

kontaktów polsko-meksykańskich w XIX i XX w.”, [w:] „Etnografi a Polska”, t. 14, 1970; M. Penette, J. Castaingt, La Legión

Extranjera en la Intervención Francesa (historia militar) 1863-1867, México 1962; Emigracji postyczniowej poświęco-

na jest książka J. Borejszy, Emigracja polska po powstaniu styczniowym, Warszawa 1966.6 K. Groniowski, Polska emigracja zarobkowa w Brazylii 1871-1914, s. 276.

Wstęp 9

świat. Zazwyczaj po kilku latach ciężkiej pracy na obczyźnie wracali oni do ojczystego kraju. Jedynie Żydzi, niemający nic do stracenia, pozostawali za oceanem na stałe.7 Emigracja zarobkowa nie jest przedmiotem zainteresowania autora w niniejszych rozważaniach, będzie stanowić jedynie tło dla zjawiska, jakim było chłopskie osadnictwo w krajach Ameryki Łacińskiej.

W latach 1869-1939 do Ameryki Łacińskiej przybyło w ramach emigracji osadniczej nie więcej niż 150 tysięcy polskich chłopów. Jest to orientacyjny rząd wielkości, który – wobec braku wystarczająco precyzyjnych danych – przyjmujemy w niniejszej pracy. Jest rzeczą charakterystyczną, iż zdecydowana większość wychodźców – około 110 tysięcy – dotarła na drugą półkulę, głównie do Brazylii i Argentyny, w latach 1869-1914. W okresie międzywojennym wychodźstwo chłopskie uległo zahamowaniu; rząd Brazylii – głównego kraju imigracyjnego – zaniechał fi nansowania kosztów przejazdu emigrantów z Europy. Dla chłopów, zazwyczaj bezrolnych lub małorolnych, była to zapora nie do pokonania, mimo ułatwień i zachęt ze strony rządu polskiego, który ofi cjalnie wspierał osadnictwo chłopskie w krajach Ameryki Łacińskiej. W tym okresie zmieniły się także warunki emigrowania. Odbywało się z Polski niepodległej, uczestniczyło w nim państwo, zapewniające emigrantom opieką dyplomatyczno-konsularną. Wychodźstwo tego okresu – mimo zdecydowanie mniejszych rozmiarów – miało nadal w większości charakter spontaniczny. Pojawiły się, co prawda, instytucje, które zajmowały się zarobkowo organizowaniem wychodźstwa, ale w większości efekty tej działalności były znikome, czego przykładem stało się Warszawskie Towarzystwo Emigracyjne.

Konsekwencją przemian społeczno-ekonomicznych II połowy XIX wieku było także uformowanie się na ziemiach polskich nowoczesnych partii i ruchów politycznych. Proces ten nie ominął również ludności chłopskiej, akcentującej coraz wyraźniej swój podmiotowy udział w życiu społecznym i narodowym. Wyrazem tego było tworzenie samodzielnych ugrupowań ludowych. Proces ten zapoczątkowała Galicja, gdzie powstały pierwsze stronnictwa chłopskie: Związek Stronnictwa Chłopskiego (1893 r.), a następnie Stronnictwo Ludowe (1895 r. – od 1903 Polskie Stronnictwo Ludowe). Ludowcy galicyjscy działali w warunkach legalnych, brali udział w kampaniach wyborczych do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie i wiedeńskiej Rady Państwa. Tu wolności obywatelskie osiągnęły najwyższy poziom i dlatego już w 1887 roku mógł Bolesław Wysłouch opublikować swoje Szkice programowe na łamach lwowskiego „Przeglądu Społecznego”, które były pierwszą próbą założeń

7 O emigracji żydowskiej z ziem polskich pisali m.in.: J. Ziemiński, Problem emigracji żydowskiej, Warszawa 1937;

A. Tatarkower, Emigracja żydowska z Polski, Warszawa 1939; J. Tomaszewski, Zarys dziejów Żydów w Polsce w la-

tach 1918-1939, Warszawa 1939.

Kraj a emigracja10

ideowo-programowych rodzącego się ruchu ludowego. To w Galicji właśnie było możliwe zorganizowanie 4 kwietnia 1904 roku – w 110 rocznicę bitwy racławickiej – pierwszych obchodów Święta Ludowego. W takiej atmosferze w 1903 roku zrodził się rzeszowski program PSL, jeden z najważniejszych dokumentów programowych ruchu ludowego w okresie zaborów.

W Królestwie Polskim organizacje i partie chłopskie powstały o wiele później niż w Galicji, bo dopiero na początku XX wieku. Były to Polski Związek Ludowy (1904-1907), Związek Młodej Polski Ludowej (1906-1908), ruch zaraniarski (1907-1915), Związek Chłopski (1912-1915) i Narodowy Związek Polski (1912-1915) oraz Polskie Stronnictwo Ludowe (1915-1918). Ludowcy pod zaborem rosyjskim działali w warunkach ostrych represji politycznych – aresztowań działaczy i przywódców, zsyłek na Sybir – stąd wielość ugrupowań, krótkie okresy aktywności politycznej poszczególnych organizacji, wreszcie radykalne, nierzadko utopij ne hasła, które wystarczały za całe programy polityczne, np. zaraniarzy – „ziemia, władza, oświata dla ludu” czy siewbiarzy (ZMPL) – „sami sobie”.

Całkowicie odmiennie kształtowała się sytuacja na ziemiach zaboru pruskiego. Polityka Prus w stosunku do ziem polskich, szczególnie po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku, zmierzała do zespolenia tych terenów z resztą państwa. Ziemie polskie, z wyjątkiem Górnego Śląska, miały się stać rolniczym zapleczem Prus. Wielkim rzecznikiem wynarodowienia Polaków, przekształcenia ich w Prusaków, był premier Prus i kanclerz Rzeszy, Otto von Bismarck. Trudno zatem w analizowanym okresie, przy takiej polityce władz zaborczych wobec polskości, mówić o funkcjonowaniu na ziemiach zaboru pruskiego samodzielnego ruchu ludowego w tym sensie, w jakim możemy mówić o jego istnieniu w Galicji czy Królestwie Polskim. Organizacje, które powstały w zaborze pruskim, takie jak Mazurska Partia Ludowa (1896) oraz Polsko Katolicka Partia Ludowa (1912), skupiały się na obronie polskiego stanu posiadania, na sprawach samorządowych i lokalnych.

W okresie międzywojennym przedstawiciele chłopscy odegrali istotną, aczkolwiek nie decydującą, rolę w życiu politycznym Polski. Ruch ludowy, obok ruchu socjalistycznego i partii prawicowych, był najbardziej rozpoznawalnym elementem sceny politycznej II Rzeczpospolitej. Działalność społeczna i polityczna ruchu ludowego ugruntowała świadomość narodową i polityczną chłopów. Z ruchu tego wyszło liczne grono wybitnych działaczy politycznych. W tym miejscu warto przypomnieć, że Maciej Rataj był drugą osobą w państwie, pełniąc godność marszałka sejmu I kadencji (1922-1928). Od listopada 1918 do maja 1926 roku, czyli w okresie funkcjonowania zasad pełnej demokracji,

Wstęp 11

na 15 gabinetów rządowych ludowcy delegowali swoich przedstawicieli do 10, przy czym czterokrotnie widzimy ich na czele gabinetów. Wincenty Witos był trzy razy szefem rządu – najpierw stanął w lipcu 1920 r. na czele Rządu Obrony Narodowej, a później pełnił ten urząd w latach 1923 i 1926. Także inny prominentny działacz PSL „Piast” – profesor Julian Nowak – był premierem od lipca do grudnia 1922 roku.

Przewrót wojskowy dokonany w 1926 roku przez Józefa Piłsudskiego stanowił cezurę przełomową w dziejach II Rzeczpospolitej. Wydarzenie to było bardzo ważne dla ruchu ludowego, zamach Piłsudskiego obalił trzeci gabinet Wincentego Witosa. Poparcie przewrotu przez PSL „Wyzwolenie” i Stronnictwo Chłopskie jeszcze bardziej zaostrzyło antagonizmy istniejące już pomiędzy poszczególnymi stronnictwami ludowymi. Rychło jednak przyszło rozczarowanie. Piłsudski nie miał zamiaru uzdrawiać demokracji, dbać o rządy prawa i sprawiedliwość społeczną, a więc realizować postulatów, które głosił. Wręcz przeciwnie, dążył do zaprowadzenia w kraju rządów silnej ręki, nie licząc się z parlamentem. Wszystkie te działania, w tym aresztowanie 10 września 1930 roku – na osobisty rozkaz Marszałka – czołowych przywódców ludowych, przyspieszyło połączenie stronnictw chłopskich. 15 marca 1931 roku powstało Stronnictwo Ludowe. Było ono najliczniejszą polską partią polityczną w latach trzydziestych. Według danych z roku 1932 SL liczyło 289 700 członków, podczas gdy Stronnictwo Narodowe – 183 741 (dane z 1 lipca 1936 r.), a sanacyjny BBWR około 160-180 tysięcy (w 1932 r.).8

Siła ludowców w latach trzydziestych, podobnie jak w latach wcześniejszych, wynikała z faktu, że chłopi stanowili ponad dwie trzecie społeczeństwa polskiego, byli najliczniejszą jego klasą, a rolnictwo – w warunkach niedorozwoju przemysłu i dużego, chronicznego niemal bezrobocia – największą gałęzią wytwórczości w gospodarce kraju. Wprawdzie ludowcy nigdy nie oddziaływali na wszystkich chłopów, ale też nikt nie wyprzedził ich w politycznym organizowaniu tej klasy. Oni byli miarodajnymi jej przedstawicielami, zwłaszcza najbardziej świadomych i najaktywniejszych jej odłamów. Chłopi przemawiali głosem działaczy ludowych, którzy byli ich rzecznikami i obrońcami. W nich odnajdujemy cechy osobowe mieszkańców wsi, znamiona ich siły i słabości.

Problematyka chłopskiego wychodźstwa, stosunek do niego partii politycznych jest tematem frapującym, ale i niezwykle obszernym. Niestety, o stosunku głównych partii politycznych do wychodźstwa chłopskiego niewiele wiemy. Temat ten był – jak dotąd – traktowany raczej marginalnie w badaniach nad

8 J. Jachymek, „Ludowcy w pierwszym półwieczu zorganizowanej działalności politycznej”, [w:] Dzieje i przyszłość

polskiego ruchu ludowego, t. 1, Od zaborów do okupacji (1895-1945), red. naukowa A. Kołodziejczyk i W. Paruch,

Warszawa 2002, s. 34.

Kraj a emigracja12

najnowszą historią Polski.9 Uwaga ta odnosi się również do ruchu ludowego. Dlatego w niniejszej pracy postawiono sobie za zadanie ukazanie stanowiska zorganizowanego ruchu ludowego, a więc partii, stronnictw i organizacji, wobec chłopskiej emigracji osadniczej do Ameryki Łacińskiej. Starano się także ukazać relacje ludowców z tą zbiorowością – zlokalizowaną przede wszystkim w Brazylii i Argentynie – po wrośnięciu w nowe, miejscowe społeczeństwo. Dzieje chłopów polskich na emigracji to także część polskiej historii.

Opracowując temat niniejszej rozprawy oparto się na materiałach archiwal-nych, wnikliwej kwerendzie źródłowej i prasowej, rozlicznych lekturach, dyskusjach w gronie specjalistów oraz obserwacjach własnych, przeprowadzonych w trakcie pobytu wśród Polonii latynoamerykańskiej. Duże trudności przy pisaniu niniejszej pracy wynikały z nierównej, czasami bardzo wąskiej bazy źródłowej, ewidentnych luk w historiografi i ruchu ludowego i badaniach nad chłopskim wychodźstwem zamorskim. Wykaz przestudiowanych materiałów archiwalnych, źródeł drukowanych, wspomnień i pamiętników, prasy i podstawowej literatury przedstawiono na końcu pracy. Pomniejsze artykuły i inne, mniej znaczące opracowania zostały odnotowane tylko w przypisach.

Do problematyki chłopskiego wychodźstwa z ziem polskich do krajów Ameryki Łacińskiej dysponujemy sporym zasobem archiwalnym, przechowywanym w centralnych i terenowych archiwach państwowych w Polsce.10 Podstawowe dokumenty, niezbędne przy badaniu tych zagadnień, to akta przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.11 Najważniejszym zespołem są akta wytworzone przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych (centralę i placówki zagraniczne), które odcisnęło bardzo silne piętno na polityce emigracyjnej.12 Przeanalizowano również akta Prezydium Rady Ministrów, Światowego Związku Polaków z Zagranicy („Światpol”), akta polskich ambasad w Berlinie, Londynie,

9 Wyjątkiem potwierdzającym regułę jest znakomita, ale już nieco przestarzała praca B. P. Murdzka, Emigration in

Polish Social-Political Th ought. 1870-1914, Nowy Jork 1977.10 E. Kołodziej, Emigracja z ziem polskich i Polonia 1865-1939. Informator o źródłach przechowywanych w central-

nych archiwach państwowych w Polsce, Kraków 1988; tegoż, Emigracja z ziem polskich i Polonia 1831-1939. Informator

o źródłach przechowywanych w terenowych archiwach państwowych w Polsce, Warszawa 199711 R. Stemplowski, J. Szemiński, „Polskie źródła archiwalne dla dziejów Ameryki Łacińskiej w XIX i XX wieku”, [w:]

„Dzieje Najnowsze”, nr 2, 1972; R. Stemplowski, „Fuentes sobre la historia de la Argentina en los archivos de Polonia”,

[w:] „Estudios Latinoamericanos”, nr 2, 1972; J. Szemiński, „Fuentes relativas a la historia del Ecuador, Perú, Bolivia

y Paraguay en los archivos de Polonia”, [w:] tamże, nr 2, 1974; M. Kula, „Fuentes relativas a Cuba en los archivos de

Polonia”, [w:] tamże, nr 3, 1976; K. Groniowski, „As fontes da história da emigração para o Brasil situadas nos arquivos

de Polônia”, [w:] tamże, nr 4, 1978; Polonia zagraniczna: informator o materiałach źródłowych do 1939 roku przechowy-

wanych w Archiwum Akt Nowych, oprac. E. Kołodziej, Warszawa 1981; E. Kołodziej, R. Mrowiec, Ameryka Łacińska,

Hiszpania i Portugalia w źródłach Archiwum Akt Nowych do roku 1945, Warszawa 1996.12 Inwentarz akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie z lat 1918-1939, oprac. E. Kołodziej, Warsza-

wa 2000; zob. ponadto: Inwentarz akt ambasady Rzeczpospolitej Polskiej w Berlinie z lat 1920-1939 (do 1934 roku

poselstwa), oprac. E. Kołodziej, Warszawa 1990; Zjazdy i konferencje konsulów polskich w USA i Kanadzie: protokoły

i referaty 1920-1938, oprac. E. Kołodziej, T. Radzik, Lublin 2004.

Wstęp 13

Waszyngtonie oraz spuścizny prywatne: Kazimierza i Janiny Warchałowskich, Pawła Nikodema, Ignacego Jana Paderewskiego. Przy omawianiu polskiej polityki emigracyjnej w okresie międzywojennym przydatne okazały się wspomnienia dwóch czołowych działaczy, którzy ją współtworzyli, Wiktora T. Drymmera,13 wysokiego urzędnika MSZ, i Michała Pankiewicza,14 redaktora „Wychodźcy”, członka zarządu Ligi Morskiej i Kolonialnej.

Ponieważ nie zachowały się akta Urzędu Emigracyjnego i większość akt Ministerstwa Opieki Społecznej, które uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej, tym cenniejsze są materiały przechowywane w Centralnym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie. Znajduje się tam, mało znany szerszemu gronu historyków, ogromny zespół akt (3367 jednostek) Ekspozytury Urzędu Emigracyjnego we Lwowie, działającego w latach 1923-1932, a obejmujący swym zasięgiem trzy województwa: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie, które przodowały w emigracji w okresie międzywojennym.15 Ponadto istnieją nieco mniejsze zespoły Państwowego Urzędu Pośrednictwa Pracy i Opieki nad Emigrantami z lat 1920-1934 (365 jednostek), Stowarzyszenia „Opieka Polska nad Rodakami na Obczyźnie” z lat 1927-1939 (32 jednostki), Syndykatu Emigracyjnego z lat 1930-1939 (116 jednostek) oraz Polskiego Towarzystwa Emigracyjnego z lat 1927-1939 (237 jednostek).

Cenne archiwalia, dotyczące polskiego osadnictwa w Brazylii, przechowywane są w Archiwum Państwowym w Rio de Janeiro16 i archiwach trzech południowych stanów Brazylii: Paraná, Santa Catarina i Rio Grande do Sul.17 Podobne materiały znajdują się w Muzeum Imigranta w São Paulo.18 Również w stolicy Argentyny – Buenos Aires – w Państwowym Archiwum Narodowym19 i Narodowym Muzeum Imigracji (CEMLA),20 jak również w archiwach parafi alnych stanu Misiones, przechowywane są interesujące materiały odnoszące się do polskiego osadnictwa chłopskiego w tym kraju. Archiwa te autor miał możliwość osobiście badać, choć w niniejszej pracy ich ogromne bogactwo nie mogło być w pełni zaprezentowane ze względu na ograniczenia wynikające z zakresu tematu niniejszej rozprawy.

13 W. T. Drymmer, „Wspomnienia”, [w:] „Zeszyty Historyczne”, Paryż, z. 30, 1974.14 M. Pankiewicz, Biebrza – Amazonka – Wisła. Wspomnienia z lat 1887-1945, maszynopis w Bibliotece „Osso-

lineum” we Wrocławiu, sygn. 15612.15 S. Kaczaraba, „Ekspozitura Emigracijnogo urjiadu u Lvovi”, [w:] Lwów. Miasto-społeczeństwo-kultura. Studia

z dziejów Lwowa pod red. K. Karolczaka, Kraków 2002, s. 333-344.16 www. mj.gov.br/an/home.html 17 J. Pitoń, „Polonia brazylijska w Archiwum Państwowym w Rio de Janeiro i archiwach innych stanów”, [w:] Inwen-

tarz zbioru archiwalnego ks. Jana Pitonia CM, red. M. Kubas-Paradowska, W. Krawczuk, Warszawa 1989; o ks. Janie

Pitoniu zob. H. Żaliński, „Ksiądz Jan Pitoń CM żywot człowieka pracowitego”, [w:] Podhalanie w świecie, Kraków 2005,

s. 170-174.18 www.memorialdoimigrante.sp.gov.br19 www.mininterior.gov.ar/agn/20 www.cemla.com

Kraj a emigracja14

Problematyka chłopskiego wychodźstwa z ziem polskich do krajów Ameryki Łacińskiej została zauważona w wielu ogólnych opracowaniach poświęconych emigracji, które powstały przed 1939 rokiem.21 Historycy po II wojnie światowej problematyce tej poświęcili wiele wartościowych rozpraw, wypełniając tym samym wiele luk w historiografi i, nie likwidując ich jednak zupełnie.22 Nadal brakuje gruntownego opracowania poświęconego wychodźstwu do krajów Ameryki Łacińskiej w okresie II Rzeczpospolitej. Braki te rekompensują w pewnym sensie opracowania, które powstały poza granicami naszego kraju.23

Publikacje poświęcone obecności chłopów polskich w Ameryce Łacińskiej zaczęły ukazywać się jeszcze przed I wojną światową. Obejmowały one bardzo szeroki wachlarz wypowiedzi, od publicystyki poprzez piśmiennictwo dokumentalne (autentyczne listy, relacje specjalnych delegatów z odbytych podróży, poradników dla wychodźców), literaturę podróżniczą, po literaturę piękną. Wśród osób, które zabierały głos w kwestii chłopskiej emigracji do Ameryki Łacińskiej, były jednostki wybitne, m.in. tej miary uczeni co Józef Siemiradzki,24 Ludwik Krzywicki,25 Zygmunt Gloger26

21 L. Caro, Emigracya i polityka emigracyjna ze szczególnym uwzględnieniem stosunków polskich, przetłumaczył

z niemieckiego wydania książki autora, uzupełnił i znacznie rozszerzył K. Englisch, Poznań 1914; J. Okołowicz, Wy-

chodźstwo i osadnictwo przed wojną światową, Warszawa 1920; G. Załęcki, Polska polityka kolonialna i kolonizacyjna.

Zarys teoretyczny opracowany w świetle problemu zamorskiej ekspansji narodowej, Warszawa 1925; M. Szawleski, Kwe-

stia emigracji w Polsce, Warszawa 1927; A. Zarychta, Emigracja polska 1918-1931 i jej znaczenie dla państwa, Warsza-

wa 1933; A. Jarzyna, Polityka emigracyjna, Warszawa 1933; H. Gliwic, Materiał ludzki w gospodarce światowej, t. 1-2,

Warszawa 1934. 22 M. Lepecki, „Gorączka brazylijska wśród chłopów Królestwa Polskiego i Galicji 1890-1896”, [w:] „RDRL”, nr 7,

1965; K. Groniowski, „Gorączka brazylijska”, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, t. 74, z. 2, 1967; tegoż, Polska emigracja

zarobkowa...; I. Klarner, Emigracja z Królestwa Polskiego do Brazylii w latach 1890-1914, Warszawa 1975; H. Janowska,

„Studia nad dziejami polskiej emigracji zarobkowej”, [w:] „RDRL”, nr 17, 1975; tejże, Emigracja zarobkowa z Polski 1918-

1939, Warszawa 1981; E. Kołodziej, Wychodźstwo zarobkowe z Polski 1918-1939. Studia nad polityką emigracyjną

II Rzeczypospolitej, Warszawa 1982; Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII-XX w.),

pod red. Andrzeja Pilcha, Warszawa 1984; G. M. Kowalski, Przestępstwa emigracyjne w Galicji 1897-1918. Z badań

nad dziejami polskiego wychodźstwa, Kraków 2003.23 M. M. Krawec, Selanstwo Schidnoji Hałyczyny i Piwnicznoji Bukowyny w druhoji połowyni XIX st., Lwiw 1964;

W. D. Boris, „Z istorii ukrajinskoji trudowoji emigracji z Hałyczyny w Braziliu w 90-ch rokach XIX st.”, [w:] „Ukrajinśkyj

Istorycznyj Żurnał”, nr 8, 1970; S. Kaczaraba, M. Rożik, Ukrajinska emigracija. Emigracijnij ruch z Schidnoji Galicini i Piw-

nicznoji Bukowiny u 1890-1914 r., Lwiw 1995; S. Kaczaraba, Emigracija z Zachidnoji Ukrajiny (1919-1939), Lwiw 2003.24 J. Siemiradzki, „Listy z Ameryki”, [w:] „Przewodnik Naukowy i Literacki”, 1892; tegoż, „Z Brazylii”, [w:] „Przegląd

Emigracyjny”, nr 8, 1892; tegoż, „Polacy w Brazylii”, [w:] tamże, nr 3-4, 9, 11-12, 1892; tegoż, „Przyszłość żywiołu pol-

skiego w Brazylii”, [w:] tamże, nr 23, 1893; tegoż, „Stosunki osadnicze w Brazylii”, [w:] „Biblioteka Warszawska”, t. 1, 1892;

tegoż, Za morze! Szkice z wycieczki do Brazylii, Lwów 1894; tegoż, „Szkice z kolonii polskich w Paranie”, [w:] „Gazeta

Handlowo-Geografi czna”, nr 7, 10, 13, 1897; tegoż, Szlakiem wychodźców. Wspomnienia z podróży po Brazylii, odbytej

z polecenia Galicyjskiego Wydziału Krajowego z przedmową J. Ochorowicza, t. 1-2, Warszawa 1900; tegoż, Polacy za

morzem, Lwów 1900; tegoż, „W sprawie emigracji włościańskiej w Brazylii”, [w:] „Biblioteka Warszawska”, t. 1, 1900, s.

127-154; tegoż, „Sprawozdanie z podróży delegatów Wydziału Krajowego do Brazylii, przedłożone Wys. Sejmowi na

sesji w r. 1897”, [w:] „Gazeta Handlowo-Geografi czna”, 1900, s. 38-41, 50, 74, 79 (odbitka z GHG ukazała się pod tytu-

łem: Sprawozdanie dra Józefa Siemiradzkiego i ks. Jana Wolańskiego z podróży do południowej Brazylii, Lwów 1902).25 Ż [L. Krzywicki], „W sejmie pruskim”, [w:] „Tygodnik Powszechny”, nr 5 z 31 I 1891; tegoż, „Emigracja do Brazylii”,

[w:] tamże, nr 6 z 7 II 1891 [przedruk w: L. Krzywicki, Dzieła, t. 5, Warszawa 1960, s. 397-399].26 Z. Gloger, „Przeciw wychodźstwu”, [w:] „Słowo”, nr 247 z 4 XI 1890; tegoż, „Za oceany”, [w:] „Kurier Codzienny”,

nr 284 z 14 X 1890.

Wstęp 15

czy Florian Znaniecki27; pisarze Adolf Dygasiński,28 Bolesław Prus,29 Maria Konopnicka,30 Stanisław W. Reymont;31 politycy Zygmunt Miłkowski,32 Jan Ludwik Popławski,33 Roman Dmowski.34 W okresie międzywojennym zainteresowanie to wcale nie zmalało. Kraje chłopskiego osadnictwa w Ameryce Łacińskiej odwiedzili m.in. Antoni Słonimski,35 Zbigniew Uniłowski,36 Konrad Wrzos,37 choć to tylko kilka – najbardziej znanych – nazwisk ze środowiska literackiego. Ukazało się w tym czasie także wiele dzieł wybitnych, które wyróżniały się na tle ogromnej masy wspomnień, pamiętników, literatury faktu, poradników.38 Po II wojnie światowej dorobek ten został pomnożony zarówno ilościowo, jak i jakościowo. Powstało wiele prac popularnonaukowych, sporo prac monografi cznych oraz pierwsze

27 F. Znaniecki, „Wstrzymanie kolonizacji brazylijskiej”, [w:] „Wychodźca Polski”, z. 3 (grudzień) z 1911; tegoż, „Wy-

chodźstwo a położenie ludności wiejskiej zarobkującej”, [w:] tamże, z. 3 (grudzień) z 1911.28 Listy z Brazylii Adolfa Dygasińskiego, specjalnego delegata „Kuriera Warszawskiego”, Warszawa 1891; tegoż, Czy

jechać do Brazylii, Warszawa 1891; Na złamanie karku. Powieść, Warszawa 1893; tegoż, Opowiadanie Kuby Cieluchow-

skiego o emigracji do Brazylii, Warszawa 1892.29 B. Prus, „Kronika tygodniowa”, [w:] „Kurier Codzienny” nr 289 z 19 X 1890, nr 338 z 7 XII 1890, nr 43 z 12 II

1891.30 M. Konopnicka Pana Balcera w Brazylii drukowała najpierw w odcinkach na łamach prasy w latach 1892 – 1909,

w formie książkowej wyszedł w Warszawie w 1910 r. 31 S. W. Reymont, Sprawiedliwie, Warszawa 1899.32 Z. Miłkowski, „Spółczesne wychodźstwo polskie w oświetleniu przydatności politycznej”, [w:] „Przegląd

Wszechpolski”, nr 2 (luty) z 1900, s. 79.33 J. L. Popławski, „W sprawie emigracji”, [w:] „Głos” nr 32 z 29 VII/10 VIII 1889; tegoż, „Emigracja polska”, [w:]

tamże nr 4 z 13/25 I 1890, nr 5 z 20 II/1 I 1890, nr 6 z 27 I/8 II 1890; tegoż, „Błędne wnioski”, [w:] tamże, nr 38 z 8/20 IX

1890, nr 39 z 15/27 IX 1890; tegoż, „Jeszcze o emigracji”, [w:] tamże, nr 44 z 20 X/1 XI 1890; tegoż, „Brazylia i emigracja”,

[w:] tamże, nr 2 z 1891; tegoż, „Biadania szlacheckie”, [w:] tamże nr 3 z 1891; tegoż, „Ułatwienie parcelacji”, [w:] tamże,

nr 16 z 6/18 IV 1891; tegoż, „Kolonizacja żydowska”, [w:] tamże, nr 22 z 18/30 V 1891; tegoż, „Dane o parcelacji”, [w:]

tamże nr 36 z 24 VII/5 IX 1891.34 R. Dmowski, „Z Parany”, [w:] „Przegląd Wszechpolski”, nr 2 (luty), 3 (marzec) 6 (czerwiec) z 1900; tegoż, „Praca

polska w Paranie”, [w:] tamże, nr 8 (sierpień) z 1903.35 A. Słonimski, Pod zwrotnikami. Dziennik okrętowy, Warszawa 1925 [fragmenty ukazały się wcześniej w „Wiado-

mościach Literackich” jako „Listy do przyjaciół”, nr 6, 14, 16, 18, 1925]; tegoż, Z dalekiej podróży. Poezje, Warszawa 1926;

tegoż, Oko za oko. Poemat, [Warszawa] 1928.36 Z. Uniłowski, Żyto w dżungli, Warszawa 1936. Oprócz Żyta w dżungli Uniłowski napisał jeszcze Pamiętnik mor-

ski, Warszawa 1937 oraz trzy reportaże: „Ludzie na morzu”, [w:] „Kurier Literacko-Naukowy”, nr 25, 1934, „Narko-

tyk Ameryki Południowej”, [w:] „Wiadomości Literackie”, nr 32, 1935; „Asuncion”, [w:] „Wiadomości Literackie”, nr 34,

1935.37 K. Wrzos, Yerba mate, Warszawa 1937. 38 J. Włodek, Argentyna i emigracja ze szczególnym uwzględnieniem emigracji polskiej, Warszawa 1923; K. Głu-

chowski, Wśród pionierów polskich na antypodach. Materiały do problemu osadnictwa polskiego w Brazylii, Warszawa

1927; tegoż, „Polacy w Brazylii. Dzieje polskiego osadnictwa i jego stan obecny”, [w:] „Kwartalnik Instytutu Naukowego

do Badań Emigracji i Kolonizacji”, t. 2, 1927, s. 106-137; F. Łyp, „Brazylijska polityka emigracyjna”, [w:] tamże, s. 87-94;

M. Fularski, Polskie kolonie rolnicze w Argentynie, Warszawa 1927; M. B. Lepecki, Opis stanu Parana, Warszawa 1928;

tegoż, Opis stanu Espirito Santo, ze specjalnym uwzględnieniem terenów, na których odbywa się kolonizacja polska, War-

szawa 1931; K. Stołyhwo, Sprawozdanie z podróży do Brazylii w sprawie badań antropologicznych nad ludnością polską

w Paranie, Warszawa 1931; tegoż, Wzrost, jego dziedziczenie i zależność od nowego środowiska u emigrantów polskich

w Paranie (Brazylia), Warszawa 1932; B. Żabko-Potopowicz, Osadnictwo polskie w Brazylii, Warszawa 1936; Z. Kiers-

nowski, Polskie gospodarstwo osadnicze w Misiones. Opisy i materiały rachunkowe, Warszawa 1939; H. Sukiennicki,

Problem osadnictwa w południowej Ameryce w rozważaniach międzynarodowych, Warszawa 1939; E. S. Woś-Saporski,

Pamiętnik, Warszawa 1939; Polska i Polacy w cywilizacjach świata, słownik encyklopedyczny pod red. W. Poboga-

Malinowskiego, t. 1, z. 1-2, Warszawa 1939.

Kraj a emigracja16

– jeszcze niepełne – próby syntetyczne.39 Z bogatego dorobku edytorskiego na szczególną uwagę zasługują Pamiętniki Emigrantów. Ameryka Południowa,40 wydane przed II wojną światową przez Instytut Gospodarstwa Społecznego oraz Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych 1890-1891.41

Publikacji powstałych poza krajem, tak obcych, jak i „polonij nych”, tj. pisanych przez samych emigrantów bądź ich potomków, w odniesieniu do chłopskiego osadnictwa w krajach Ameryki Łacińskiej jest również wiele. Publikowane były one zarówno na emigracji, jak i w Polsce. Ich wartość jest bardzo różna – od skromnych prób opracowania dziejów jakiegoś kościoła czy stowarzyszenia do specjalistycznych monografi i na wysokim poziomie naukowym.42 Badania nad chłopami polskimi w krajach Ameryki Łacińskiej były prowadzone także przez badaczy niezwiązanych ani z Polską, ani środowiskami polonij nymi. Tym ciekawsze, jak się wydaje, jest to spojrzenie, gdyż pozbawione jest czynników emocjonalnych.43

39 K. Groniowski, „Główne etapy rozwoju Polonii południowoamerykańskiej”, [w:] Dzieje Polonii w XIX i XX w., X Po-

wszechny Zjazd Historyków Polskich w Toruniu, Toruń 1974; tegoż, „A emigração polonesa a América Latina nas séculos

XIX e XX. As fontes historicas e o estado dos estudos”, [w:] La emigración europea a la América Latina Fuentes y estado de

investigación, Berlin [1979]; W. Wójcik, „Polacy w Brazylii, Argentynie i Urugwaju w XIX i XX w.”, [w:] „Dzieje Najnowsze”,

nr 2, 1972; M. Paradowska, Polacy w Ameryce Południowej, Wrocław 1977; tejże, Podróżnicy i emigranci. Szkice z dziejów

polskiego wychodźstwa w Ameryce Południowej, Warszawa 1984; tejże, Polacy w Meksyku i Ameryce Środkowej, Wrocław

1985; tejże, Wkład Polaków w rozwój cywilizacyjno-kulturowy Ameryki Łacińskiej, Warszawa 1992; M. Krasicki, „Polska

«akcja kolonialna» w Ameryce Łacińskiej w latach 1929-1939”, [w:] „Dzieje Najnowsze”, nr 4, 1977; Polonia w Ameryce

Łacińskiej, red. Z. Dobosiewicz, W. Rómmel, Lublin 1977; M. Kula, Polonia brazylijska, Warszawa 1981; Dzieje Polonii

w Ameryce Łacińskiej, zbiór studiów pod red. M. Kuli, Kraków, 1983; Słowianie w argentyńskim Misiones, zbiór studiów

pod redakcją R. Stemplowskiego, Warszawa 1991; Z. Malczewski, Obecność Polaków i Polonii w Rio de Janeiro, Lublin

1995; A. Mocyk, Piekło czy raj? Obraz Brazylii w piśmiennictwie polskim w latach 1864-1939, Kraków 2005. 40 Pamiętniki emigrantów. Ameryka Południowa, z przedmową L. Krzywickiego, Warszawa 1939. 41 Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych 1890-1891, do druku podali W. Kula, N. Assorodobraj-Kula,

M. Kula, Warszawa 1973.42 S. Pyzik, Los Polacos en la República Argentina 1812-1900, Buenos Aires 1944; tegoż, „Wspomnienie o Adamie

Dąbrowskim, współpracowniku Ludwika Waryńskiego oraz działaczu Polonii zagranicznej”, [w:] „Problemy Polonii

Zagranicznej”, t. 1, 1960; tegoż, „Zarys dziejów szkolnictwa polskiego w Argentynie”, [w:] tamże, t. 2, 1961; tegoż, Los

Polacos en la República Argentina y América del Sul desde el año 1812, Buenos Aires 1966; L. M. Wendling, „O Imi-

grante Polonês no Rio Grande do Sul”, [w:] „Estudos Leopoldenses”, nr 17, 1971; P. Filipiak, J. Krawczyk, Fastos da

Sociedade União Juventus, t. 1: 1898-1938, t. 2: 1938-1958, Kurytyba 1978; S. Turbański, Kościół polski w Kurytybie,

Kurytyba 1978; tegoż, Murici – terra nossa, Curitiba 1978; tegoż, Tudo para todos. Breve biografi a do Padre Carlos

Dworaczek SVD, Curitiba 1993; A. V. Stawinski, Primórdios da imigração polonesa no Rio Grande do Sul (1875-1975),

Caxias do Sul 1976; J. L. Wonsowski, Nos Peraus do Rio das Antas, Caxias do Sul 1976; E. Gardoliński, „Imigração

e Colonização Polonesa”, [w:] Enciclopédia Rio-Grandense, t. 5, Canoas 1958; tegoż, „Pionierzy polscy w stanie Rio

Grande do Sul (Brazylia)”, [w:] „Problemy Polonii Zagranicznej”, t. 1, 1960; tegoż, „Z dziejów kolonizacji polskiej w Bra-

zylii”, [w:] tamże, t. 2, 1961; tegoż, „Szkolnictwo polskie w stanie Rio Grande do Sul (1897-1958)”, [w:] tamże, t. 5,

1966/1967; tegoż, Escolas da Colonização Polonesa no Rio Grande do Sul, Caxias do Sul 1976; R. C. Wachowicz, Or-

leans. Um século de subsistência, Curitiba 1976; tegoż, Abranches. Um estudo de história demográfi ca, Curitiba 1976;

tegoż, Tomás Coelho – uma comunidade camponesa, Curitiba 1980; tegoż, O camponês polonês no Brasil, Curitiba

1981; tegoż, Jeszcze Polska. Exposição comemorativa 125 anos da imigração polonesa no Paraná, Curitiba 1996. I. Twor-

kowski, Z. Rakowski, Dom Feliciano, Porto Alegre [1984]. W latach 1970-1977 ukazywało się w Kurytybie czasopismo

„Anais da Comunidade Brasileiro-Polonesa”, a od 1999 redagowany jest, także w Kurytybie, półrocznik „Projeções.

Revista de estudos polono-brasileiros”.43 L. J. Bartolomé, Colonias y colonizadores en Misiones, Posadas 1982; tegoż, Los colonos de Apóstoles, Posadas

2000; O. Ianni, „A situação social de Polonês em Curitiba”, [w:] „Separata da Revista Sociologia”, nr 4, 1961; tegoż, Raças

Wstęp 17

Reasumując, należy podkreślić, że literatura poświęcona chłopskiemu wychodźstwu oraz osadnictwu w Ameryce Łacińskiej, zarówno ta powstała w kraju, jak i poza nim, jest bardzo obfi ta, choć – jak trafnie zauważył przed laty Marcin Kula – ilość nie zawsze przechodzi w jakość.44 Jest ona nie tylko bardzo rozproszona, ale w znacznej części – szczególnie ta starsza – przyczynkarska, bardzo powierzchowna w treści, pełna zachwytów nad tężyzną chłopów polskich w zmaganiach z puszczą podzwrotnikową, w dużej części będących wyrazem osobistych doświadczeń i przeżyć ich autorów. Dysponujemy kilkoma opracowaniami bibliografi cznymi oraz esejami źródłoznawczymi, które próbują tę niełatwą materię usystematyzować. Są one nie tylko spisem książek, czasopism, artykułów i innych materiałów służących dziś badaczom, ale także świadectwem – mimo wszystkich powyższych zastrzeżeń – polskiej obecności na kontynencie latynoamerykańskim.45

Godzi się także odnotować, że w ostatnich latach ukazało się kilka wydawnictw książkowych, które dokumentują życie i działalność wybitnych Polaków na kontynencie latynoamerykańskim.46 Jest to odpowiedź – jak

e classes no Brasil, Rio de Janeiro 1966; J. Staliszewski, Polish Frontier Settlement in Misiones, Argentine. Formation

of the Slavonic Cultural Landscape, praca doktorska, Columbia University, 1975; A. Striłko, Sławianskoje nasilenie w

stranach Łatinskoj Ameriki. Istoriczeskij Oczerk, Kijów 1980; U. Prutsch, C. Stefanetti-Kojrowicz, „Apóstoles y Azara:

dos colonias polaco-rutenas en Argentina visto por las autoridades argentinas y austro-húngaras”, [w:] Emigración

centroeuropea a América Latina, ed, J. Opatrny, Praga 2003, s. 147-160.44 M. Kula, „Polska literatura dotycząca Ameryki Łacińskiej XIX i XX w.”, [w:] „Dzieje Najnowsze”, z. 2, 1972, s. 119. 45 Zob.: W. Chojnacki, „Stan i potrzeby bibliografi i Polonii zagranicznej (szkic biografi czny)”, [w:] „Problemy Polonii

Zagranicznej”, t. 2, 1961, s. 7-37; tegoż, „Dokumentacja bibliografi czna Polonii zagranicznej w latach 1961-1975 (szkic

biografi czny)”, [w:] „Przegląd Zachodni”, nr 5/6, 1975, s. 11-39; M. Kula, „Ameryka bliska i daleka”, [w:] Ameryka Łacińska

w relacjach Polaków. Antologia. Wybór, wstęp, komentarze i przypisy M. Kula, Warszawa 1982, s. 5-48; E. Walawander,

„Duszpasterstwo polskie w Ameryce Łacińskiej. Przyczynek do bibliografi i”, [w:] Rola duszpasterstwa polskiego w orga-

nizacji społeczności lokalnych w Ameryce Łacińskiej, materiały z Konferencji, Warszawa 4-5 grudnia 1998, red. M. Mali-

nowski, Warszawa 1999. Zestawienia literatury dotyczącej obecności polskiej w Ameryce Łacińskiej podają następujące

bibliografi e: Z. i T. Uhmowie, „Materiały do polskiej bibliografi i migracyjnej”, [w:] „Kwartalnik Naukowego Instytutu

Emigracyjnego i Kolonialnego oraz Przegląd Emigracyjny”, t. 1, 1930, s. 314-381; „Bibliografi a piśmiennictwa polskiego

o tematyce polsko-brazylijskiej”, [w:] Emigracja polska w Brazylii. 100 lat osadnictwa, Warszawa 1971, s. 494-511; Po-

lonica Zagraniczne. Bibliografi a, t. 1, Warszawa 1975 [i tomy następne]; A. Bukiet, Materiały do bibliografi i. Polonica

Ameryki Łacińskiej, Buenos Aires 1975; W. Chojnacki, „Bibliografi a wydawnictw polskich w Brazylii 1892-1974”, [w:]

„Przegląd Zachodni”, nr 2, 1974; Materiały do bibliografi i dziejów emigracji oraz skupisk polonijnych w Ameryce Północnej

i Południowej w XIX i XX wieku, pod red. I. Paczyńskiej i A. Pilcha, Warszawa-Kraków 1979; R. Schnepf, K. Smolana, Bi-

bliografi a polskiej literatury latynoamerykańskiej 1945-1977, Warszawa 1979; Polonia: bibliografi a publikacji wydanych

w kraju w roku 1980 wraz z uzupełnieniami za rok 1979, oprac. W. Chojnacki, Kraków 1982 [i tomy następne za lata

1981-1988; tom 10 za rok 1989 wraz z uzupełnieniami za rok 1988 opracowali: W. Chojnacki, A. Kraszewska, P. Kra-

szewski, Poznań 1991]; T. Paleczny, „Ameryka bliższa czy dalsza? Polonia latynoamerykańska w piśmiennictwie polskim

po 1980 roku. Szkic bibliografi czny”, [w:] Emigracja, Polonia, Ameryka Łacińska. Procesy emigracji i osadnictwa Polaków

w Ameryce Łacińskiej w świadomości społecznej, red. T. Paleczny, Warszawa 1996, s. 85-91. Publikacja ta zawiera rów-

nież, na stronach 191-253, obszerne zestawienie bibliografi czne odnoszące się do problematyki latynoamerykańskiej.46 R. C. Wachowicz, Z. Malczewski, Perf ìs Polônicos no Brasil, Curitiba, 2000; Z. Malczewski, Słownik biografi czny

Polonii brazylijskiej, Warszawa 2000; wydawnictwa te w sposób udany pomnażają dorobek biografi styki wcześniejszej.

Zob.: S. Zieliński, Mały słownik pionierów polskich kolonialnych i morskich, Warszawa 1932; Sylwetki polskie w Ameryce

Łacińskiej w XIX i XX wieku. Pod red. E. S. Urbańskiego, t. 1-2, Stevens Point 1991; W. i T. Słabczyńscy, Słownik podróż-

ników polskich, Warszawa 1992.

Kraj a emigracja18

się wydaje – na postulaty badawcze, zachęcające do prac nad biografi styką polonij ną.47 Spodziewano się, że znaczącym impulsem w badaniach nad polską diasporą na świecie będzie Encyklopedia Polskiej Emigracji i Polonii,48 wydana pod patronatem m.in. marszałka Senatu. Niestety, przynajmniej w odniesieniu do chłopskiego osadnictwa w krajach Ameryki Łacińskiej wydawnictwo to nie spełnia pokładanych w nim nadziei, zarówno w warstwie faktografi cznej, jak i bibliografi cznej. Hasła poświęcone tej problematyce – pisane w większości przez polskich księży pracujących wśród tamtejszej Polonii – dokumentują przede wszystkim wkład ludzi związanych z Kościołem katolickim. W Encyklopedii nie znalazło się miejsce dla tak ważnych dla osadnictwa chłopskiego w Ameryce Łacińskiej działaczy społecznych i kulturalnych, jak Józef Anusz, Roman Paul, Janina Kraków, Józef Okołowicz, Leon Bielecki, Michał Pankiewicz, Jadwiga Jahołkowska, Juliusz Bagniewski, Romuald Krzesimowski, Władysław Federowicz, Paweł Nikodem, Michał Sekuła, Mieczysław Fularski, Apoloniusz Zarychta, Władysław Wójcik, działających głównie w Brazylii, czy też osób mieszkających w Argentynie, takich jak: Michał Szelągowski, Adela Tarnowska, Jan Białostocki, Juliusz Jurkowski, Jan Czajkowski, Florian Czarnyszewicz, Stanisław Pyzik, Antoni Skupień.

Podstawowe źródła do zrekonstruowania stosunku ruchu ludowego do chłopskiego wychodźstwa do Ameryki Łacińskiej przechowywane są w Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego przy NKW PSL w Warszawie,49 w tym przede wszystkim zbiory Karola Lewakowskiego, Ireny Kosmowskiej, Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” oraz Stronnictwa Ludowego. Wiele interesujących informacji dostarczyła lektura – przechowywanych w AZHRL – wspomnień Jana Stapińskiego, Aleksandra Bogusławskiego, Stefana J. Brzezińskiego, Franciszka Kusia, Maksymiliana Malinowskiego, Tomasza Nocznickiego, Jana i Zofi i Dąbskich.

Kwerenda w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (dział rękopisów)50 koncentrowała się na materiałach Karola Lewakowskiego oraz Bolesława i Marii Wysłouchów. Przechowywany jest tu także – wspomniany już – bardzo cenny pamiętnik Michała Pankiewicza, wpływowego działacza emigracyjnego, blisko związanego z ruchem ludowym, oraz Jana Dębskiego, czołowego polityka chłopskiego, wicemarszałka Sejmu w latach 1925-1927,

47 W. Miodunka, „O potrzebie biografi styki polonijnej w Brazylii”, [w:] Losy Polaków żyjących na obczyźnie i ich

wkład w rozwój kultury i nauki krajów osiedlenia na przestrzeni wieków, materiały III Sympozjum Biografi styki Polonij-

nej, Rzym 25-26 września 1998, pod red. A. i Z. Judyckich, Lublin 1998, s. 71-76.48 Encyklopedia Polskiej Emigracji i Polonii, pod red. K. Dopierały, t. 1-5, Toruń 2003-2006.49 Przewodnik po zasobie Archiwum ZHRL, opracowanie zbiorowe pod red. S. Kowalczyka, Warszawa 1975.50 Zbiory i prace polonijne Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Informator, cz. 1, opr.

J. Albin, Warszawa 1993.

Wstęp 19

wiceprzewodniczącego Ligi Morskiej i Kolonialnej oraz redaktora kwartalnika „Sprawy Morskie i Kolonialne” w latach trzydziestych.51

W Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Krakowie przechowywana jest bogata spuścizna po Zygmuncie Lasockim, działaczu ruchu ludowego, pośle do parlamentu austriackiego w Wiedniu, dyplomacie i historyku.52 „Byłem referentem Koła Polskiego i przemawiałem w Izbie poselskiej w sprawie ustawy emigracyjnej bardzo ważnej dla ochrony naszej emigracji tak zamorskiej, jak i sezonowej, bardzo licznej przed wojną” – napisał w swojej autobiografi i.53

Z licznych źródeł drukowanych na uwagę zasługuje przede wszystkim ogromny materiał opracowany przez historyków ruchu ludowego.54 Podstawowym zasobem do rekonstrukcji stanowiska partii ludowych do wychodźstwa chłopskiego są sprawozdania stenografi czne z posiedzeń galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie,55 Rady Państwa w Wiedniu,56 Sejmu Rzeczypospolitej z lat 1919-1935.57 Dla oddania atmosfery postaw, bolączek, pragnień i aspiracji chłopów i młodzieży na wsi w latach trzydziestych niezastąpione były Pamiętniki chłopów58 i Pamiętniki nowego pokolenia chłopów polskich.59

Literatura odnosząca się do historii polskiego ruchu ludowego jest niezwykle bogata, choć również niepozbawiona luk.60 Najlepiej znana jest przeszłość ruchu

51 J. Dębski, Wspomnienia z lat 1889-1973, t. 1-4, maszynopis w Bibliotece „Ossolineum” we Wrocławiu, sygn.

15354 II-III/1-4.52 A. Preissner, „Spuścizna rękopiśmienna i działalność naukowa Zygmunta Lasockiego”, [w:] „Rocznik Biblioteki

PAN w Krakowie”, 1967, s. 141-168.53 Z. Lasocki, Autobiografi a, rękopis w Bibliotece PAN w Krakowie, sygn. 4091, s. 3.54 Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, t. 1, 1864-1918, zebrali i opracowali K. Dunin-Wą-

sowicz, S. Kowalczyk, J. Molenda, W. Stankiewicz, Warszawa 1966, t. 2, 1918-1931, zebrali i opracowali S. Giza,

S. Lato, Warszawa 1967, t. 3, 1931-1939, zebrali i opracowali J. Borkowski i J. Kowal, Warszawa 1966; Programy stron-

nictw ludowych, zbiór dokumentów, oprac. S. Lato, W. Stankiewicz, Warszawa 1969; Programy partii i stronnictw poli-

tycznych w Polsce w latach 1918-1939, wybór i opracowanie E. Orlof, A. Pasternak, Rzeszów 1993; Związek Młodzieży

Wiejskiej RP „Wici” w walce o postęp i sprawiedliwość społeczną. Wybór dokumentów 1928-1948, przedmowa D. Gałaj,

wstęp i opracowanie E. Gołębiowski i S. Jarecka-Kimlowska, Warszawa 1978; Dokumenty programowe ruch młodzie-

ży wiejskiej 1911-1981, wybór i opracowanie P. Matusak, J. Wypych, Warszawa 1986; J. Borkowski, S. Lato, „Proto-

koły posiedzeń Naczelnego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Ludowego 1936-1939”, [w:] „RDRL”, nr 7, 1965;

S. J. Brzeziński, Polski Związek Ludowy. Materiały i dokumenty, Warszawa 1957; Wieś polska w latach wielkiego kryzysu

1929-1935. Materiały i dokumenty, oprac. J. Ciepielewski, Warszawa 1965; S. Kowalczyk, „Ruch ludowy wobec wy-

borów do Sejmu w Galicji w 1895 r. (materiały i dokumenty)”, [w:] „RDRL”, nr 7, 1965; Klub Parlamentarny PSL „Piast”

1926-1931. Protokoły posiedze, do druku przygotował J. R. Szafl ik, Warszawa 1969; Pisma ulotne stronnictw ludowych

w Polsce. Zebrali i opracowali A. Łuczak, S. Kowalczyk, Warszawa 1971.55 Sejm Krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii. Stenografi czne sprawozdania Sejmu Krajowego Królestwa Galicji

i Lodomerii 1894-1914.56 Stenographische Protokolle über die Sitzungen des Hauses der Abgeordneten österreichischen Reichsrathes. Wien

1896-1914.57 Sejm Ustawodawczy RP. Sprawozdania stenografi czne z lat 1919-1922; Sprawozdania stenografi czne Sejmu RP,

kad. I 1922-1927; Sprawozdania stenografi czne Sejmu RP, kad. II 1928-1930; Sprawozdania stenografi czne Sejmu RP,

kad. III 1931-1935.58 Pamiętniki chłopów, seria 1, wstęp L. Krzywicki, Warszawa 1935, seria 2, wstęp L. Krzywicki. Przedmowa

M. Dąbrowska, Warszawa 1936.59 J. Chałasiński, Młode pokolenie chłopów, Warszawa 1938. 60 O dorobku historiografi i polskiego ruchu ludowego ostatnio pisali m.in.: J. Jachymek, „Historiografi a ruchu lu-

Kraj a emigracja20

ludowego w Galicji. W zaborze rosyjskim uwaga historyków koncentrowała się na działalności Polskiego Związku Ludowego, ruchu zaraniarskim, a także problemach czasopiśmiennictwa ludowego i akcji oświatowej. Stosunkowo najsłabiej opracowana jest historia ruchu ludowego w zaborze pruskim, gdzie dysponujemy wieloma pracami przyczynkarskimi, lecz nie posiadamy podstawowych monografi i o Mazurskiej Partii Ludowej czy Polsko Katolickiej Partii Ludowej. Historiografi a ruchu ludowego koncentrowała się przede wszystkim na radykalno-rewolucyjnych ugrupowaniach chłopskich w II Rzeczpospolitej, choć najbardziej wpływowe i liczące się w latach dwudziestych stronnictwa ludowe: PSL Lewica, PSL „Wyzwolenie”, PSL „Piast”, Stronnictwo Chłopskie i Chłopskie Stronnictwo Radykalne doczekały się wydawnictw książkowych.61

Spośród opublikowanych pamiętników i wspomnień na uwagę zasługują przede wszystkim wspomnienia Jakuba Bojki,62 Wawrzyńca Cichego,63 Szczepana Ciekota,64 Wspomnienia weteranów ruchu ludowego,65 Stanisława Drygasa,66 Kazimierza Jaroszka,67 Teofi la Kurczaka,68 Jana Madejczyka,69

dowego. Stan i potrzeby badawcze”, [w:] „Zeszyty Muzeum Historii Polskiego ruchu Ludowego”, nr 8, 1994, s. 16-40;

J. Jachymek, J. R. Szafl ik, „Historiografi a ruchu ludowego. Stan i potrzeby badawcze”, [w:] Chłopi – naród – kultura,

t. 1: Myśl polityczna ruchu ludowego, pod red. J. Jachymka, K. Z. Sowy, M. Śliwy, Rzeszów 1996, s. 33-48; J. Jachymek,

„Potrzeba badań myśli politycznej ruchu ludowego”, [w:] tamże, s. 113-126; tegoż, „Dorobek polskiej historiografi i ru-

chu ludowego. Stan i postulaty badawcze”, [w:] „RDRL”, nr 30, 1998, s. 3-37; tegoż, „Dorobek historiografi i polskie-

go ruchu ludowego”, [w:] Dorobek polityczny i organizacyjny ruchu ludowego, pod red. J. Gmitruka, Warszawa 2005,

s. 11-24. Podstawowe opracowania syntetyczne dotyczące dziejów ruchu ludowego to: Zarys historii polskiego ruchu

ludowego, t. 1:1864-1918, oprac. S. Kowalczyk, J. Kowal, W. Stankiewicz, M. Stański, Warszawa 1963, t. 2:1918-1939,

oprac. J. Borkowski, J. Kowal, S. Lato, W. Stankiewicz, A. Więzikowa, Warszawa 1970; Historia chłopów polskich. Praca

zbiorowa pod red. S. Inglota, t. 2, Okres zaborów, Warszawa 1972, t. 3, Okres II Rzeczpospolitej i okupacji hitlerowskiej,

Warszawa 1980; J. Borkowski, Ludowcy w II Rzeczypospolitej, t. 1-2, Warszawa 1987; zob. ponadto prace bibliografi cz-

ne: I. Turowska-Bar, Polskie czasopisma o wsi i dla wsi od XVIII w. do 1960 r. Materiały bibliografi czno-katalogowe,

wstęp S. Lato, Warszawa 1963; S. Giza., C. Wycech, Materiały do bibliografi i historii ruchu ludowego i zagadnień spo-

łecznych wsi. 1864-1961, Warszawa 1964; Zagadnienia społeczno-polityczne wsi w czasopismach polskiego ruchu ludo-

wego 1889-1918. Materiały bibliografi czne, opracowali T. i R. Szczechura, Warszawa 1969; Zagadnienia kulturalno-

oświatowe i społeczno-gospodarcze wsi w czasopismach polskiego ruchu ludowego 1889-1918. Materiały bibliografi czne,

opracowali T. i R. Szczechura, Warszawa 1969; M. Mioduchowska, Materiały do bibliografi i historii ruchu ludowego

w latach 1864-1974. Druki zwarte wydane w Polsce Ludowej, Warszawa 1979; S. Giza, Ruch ludowy w prasie Polski

Ludowej 1944-1967. Zagadnienia społeczno-polityczne. Materiały bibliografi czne, Warszawa 1980; J. Styk, Problematy-

ka społeczna wsi w piśmiennictwie polskim 1901-1988, Lublin 1992.61 A. Garlicki, Powstanie Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”, Warszawa 1966; J. R. Szafl ik, Polskie Stronni-

ctwo Ludowe Piast 1926-1931, Warszawa 1920; J. Jachymek, Polskie Stronnictwo Ludowe-Lewica 1913-1924. Studium

o powstaniu, działalności i rozkładzie ugrupowania politycznego, Lublin 1991; tegoż, Myśl polityczna PSL Wyzwolenie

1918-1931, Lublin 1983; Z. Hemmerling, PSL Wyzwolenie w parlamentach II Rzeczypospolitej 1919-1931, Warszawa

1990; A. Więzikowa, Stronnictwo Chłopskie 1926-1931, Warszawa 1963; E. Walczak, Chłopskie Stronnictwo Radykalne

1918-1928, Warszawa 2001.62 J. Bojko, Ze wspomnień, do druku przygotował K. Dunin-Wąsowicz, Warszawa 1959.63 W. Cichy, Wspólnymi siłami. Wspomnienia chłopskiego działania, Warszawa 1959.64 S. Ciekot, Wspomnienia 1885-1964, wstęp J. Chałasiński, Warszawa 1970.65 Wspomnienia weteranów ruchu ludowego, praca zbiorowa pod red. M. Grada, Warszawa 1968.66 S. Drygas, Czas zaprzeszły. Wspomnienia 1890-1944, Warszawa 1970.67 K. Jaroszek, Wspomnienia z Prus Wschodnich (1908-1920), oprac. i wyd. W. Chojnacki, Olsztyn 196968 T. Kurczak, Jak daleko pamięć sięga. Wspomnienia i wybór artykułów, Warszawa 1958.69 J. Madejczyk, Wspomnienia, Warszawa 1965.

Wstęp 21

Tomasza Nocznickiego,70 Macieja Rataja,71 Jana Słomki,72 Zofi i Solarzowej,73 Jana Stapińskiego,74 Wincentego Witosa,75 Czesława Wycecha.76

Nieocenioną kopalnią informacji, przy milczeniu źródeł archiwalnych i drukowanych, jest prasa. Na jej łamach znaleźć można bardzo wiele materiałów odnoszących się do spraw chłopskiego wychodźstwa do krajów Ameryki Łacińskiej. Ta okoliczność była impulsem do gruntownego przestudiowania większości tytułów prasy ludowej, społeczno-politycznej oraz poświęconej sprawom wychodźstwa i emigracji.77 Wykorzystując ten fakt, autor starał się maksymalnie nasycić pracę cytatami źródłowymi, które w sposób najbardziej bezpośredni i autentyczny oddają atmosferę i ducha tamtych wydarzeń i towarzyszących im emocji.

Ramy pracy wyznaczają daty związane z początkiem i końcem masowego wychodźstwa chłopskiego do krajów Ameryki Łacińskiej, a więc przybycie pierwszej zorganizowanej grupy osadników chłopskich do Brazylii w roku 1869 i rok 1939, kiedy to wybuch II Wojny Światowej przerwał całkowicie chłopski ruch emigracyjny.

Praca ma układ chronologiczno-problemowy i składa się ze wstępu, czterech rozdziałów i zakończenia. Podział na części uzasadniony jest problematyką, a także chronologią. Rozdział pierwszy w całości jest poświęcony powodom i okolicznościom emigrowania z ziem polskich do krajów Ameryki Łacińskiej do roku 1939. Ukazuje drogę, jaką przebyli chłopi ze swoich wiosek do krajów za oceanem. Próbuje także odpowiedzieć na pytanie, ilu emigrantów przybyło do poszczególnych krajów, choć jest to jeden z najtrudniejszych problemów badawczych w historiografi i. W dalszej części starano się prześledzić, w oparciu

70 T. Nocznicki, Moje wspomnienia z ubiegłego życia, Warszawa 1947.71 M. Rataj, Pamiętniki, do druku przygotował J. Dębski, Warszawa 1965.72 J. Słomka, Pamiętniki włościanina. Od pańszczyzny do dni dzisiejszych, wstępem opatrzył W. Stankiewicz, War-

szawa 1983.73 Z. Solarzowa, Mój pamiętnik, Warszawa 1985.74 J. Stapiński, Pamiętnik, do druku przygotował oraz wstępem i przypisami opatrzył K. Dunin-Wąsowicz, War-

szawa 1959.75 W. Witos, Dzieła wybrane, t. 1: Moje wspomnienia, część 1, do druku przygotowali, przedmową i przypisami

opatrzyli E. Karczewski, J. R. Szafl ik, Warszawa 1988, t. 2: Moje wspomnienia, część 2, do druku przygotowali i przypi-

sami opatrzyli E. Karczewski, J. R. Szafl ik, Warszawa 1990, t. 3: Moja tułaczka w Czechosłowacji, do druku przygotowali

i przypisami opatrzyli E. Karczewski, J. R. Szafl ik, Warszawa 1995, t. 4: Publicystyka, wyboru dokonał, do druku przy-

gotował, przedmową i przypisami opatrzył J. R. Szafl ik, Warszawa 2003.76 C. Wycech, Wspomnienia 1905-1939, Warszawa 1969.77 Spośród wielu dziesiątek tytułów do najważniejszych należały: „Chłopskie Życie Gospodarcze”, „Gazeta Han-

dlowo-Geografi czna”, „Gazeta Grudziądzka”, „Gazeta Ludowa” (Ełk), „Gazeta Ludowa” (Lwów), „Gazeta Powszechna”,

„Gazeta Świąteczna”, „Przyjaciel Ludu”, „Kurier” (Lublin), „Kurier Lwowski”, „Kurier Warszawski”, „Kwartalnik Instytutu

Naukowego do Badań Emigracji i Kolonizacji”, „Kwartalnik Naukowego Instytutu Emigracyjnego oraz Przegląd Emi-

gracyjny”, „Lud Polski”, „Mazur”, „Młoda Myśl Ludowa”, „Piast”, „Polski Przegląd Emigracyjny”, „Przegląd Emigracyjny”

(Lwów), „Przegląd Emigracyjny” (Warszawa), „Przewodnik Emigracyjny”, „Przyjaciel Ludu”, „Siew”, „Siew Młodej Wsi”,

„Siewba”, „Społem”, „Świt – Młodzi Idą”, „Wici”, „Wychodźca”, „Wychodźca Polski”, „Wyzwolenie”, „Zaranie”, „Zielony

Sztandar”, „Zagon”, „Znicz”, „Zorza”, „Związek Chłopski”, „Życie Gromadzkie”.

Kraj a emigracja22

o istniejące źródła i literaturę, losy chłopskich wychodźców w poszczególnych krajach. Interesujące były tu takie wątki jak, wrastanie w nową rzeczywistość, gospodarowanie na obcej ziemi, osiągnięcia grupy polskiej na tle innych grup imigranckich w poszczególnych krajach. Ze względu na znaczną ilość wychodźców, emigrację do dwóch krajów – Brazylii i Argentyny – przedstawiono w osobnych podrozdziałach i poświęcono im najwięcej miejsca. Emigrację do pozostałych krajów omówiono w podrozdziale zbiorczym.

Rozdział drugi, który jest dopełnieniem pierwszego, został podzielony na dwa podrozdziały. W pierwszym przedstawiono stosunek różnych grup społeczeństwa polskiego – poza oczywiście ruchem ludowym, którego stanowisko zostało omówione osobno – do masowego wychodźstwa chłopskiego. Polskie wychodźstwo osadnicze do krajów Ameryki Łacińskiej nie pozostało nad Wisłą bez echa. Społeczeństwo bardzo żywo zareagowało na odpływ ludności. Jednym z przejawów tego zainteresowania była tocząca się na łamach czasopism dyskusja na ten temat i będące jej pokłosiem obfi te piśmiennictwo. W drugim podrozdziale skoncentrowano się przede wszystkim na przedstawieniu organizacji polskiego aparatu emigracyjnego oraz ukazaniu miejsca Ameryki Łacińskiej w polskiej polityce emigracyjnej w okresie II Rzeczpospolitej.

Dwa kolejne rozdziały poświęcone są stanowisku organizacji i stronnictw chłopskich wobec emigracji. Kwestie dotyczące okresu do roku 1918 zaprezentowane zostały w trzech podrozdziałach, odpowiadających terytoriom trzech zaborów. Spowodowane to było zarówno istotnymi różnicami w rozwoju ruchu ludowego w poszczególnych dzielnicach rozbiorowych, jak i faktem, że sytuacja prawna emigrantów różniła się znacznie w Rosji, Austrii czy Niemczech. Jedynym krajem europejskim, w którym prawo do emigrowania było uzależnione od zgody władzy państwowej, była w tym czasie Rosja. Toteż wychodźstwo z Królestwa Polskiego do 1914 roku miało charakter nielegalny, co jeszcze bardziej odbij ało się na kosztach emigracji. W Austrii i Niemczech emigracja była dopuszczalna z punktu prawnego, choć jedynym ograniczeniem był obowiązek odbycia służby wojskowej.

W każdym z zaborów emigracja była realizowana przy pomocy pośredników, którymi były zarówno osoby indywidualne, jak i instytucje. Zajmowały się one werbunkiem wychodźców i bardzo intratnym handlem kartami okrętowymi, popularnie zwanymi z niemiecka szifkartami. Bardzo często owe instytucje, jak również ich przedstawiciele, zwani agentami, dopuszczali się poważnych oszustw i przestępstw wobec emigrantów. Rola prasy ludowej w zapobieganiu tym procederom, działalność edukacyjna i humanitarna tejże prasy, jest jednym z ważniejszych wątków zaprezentowanych w niniejszej pracy. Starano

Wstęp 23

się również odpowiedzieć na pytanie, co – zdaniem ruchu ludowego – było przyczyną wychodźstwa, co zrobić, aby wychodźstwo nie było jedyną receptą na biedę, przeludnienie wsi i głód ziemi. Do innych – równie ważnych – wątków badawczych należało ukazanie stanowiska ludowców wobec tzw. gorączek emigracyjnych, ich postawa wobec wyboru przez emigrantów kraju osiedlenia. Ciekawe były również relacje pomiędzy zorganizowanym ruchem ludowym w kraju a chłopskimi emigrantami, dla których kraje Ameryki Łacińskiej, szczególnie Brazylia i Argentyna, stały się drugą ojczyzną. Wbrew przepowiedniom ówczesnej publicystyki krajowej, chłopi polscy potrafi li w większości zaaklimatyzować się w tamtejszych, jakże niełatwych warunkach, dając świadectwo sił witalnych i niezwykłej pracowitości.

W rozdziale czwartym, poświęconym II Rzeczpospolitej, ukazano strukturę agrarną odradzającej się Polski, naświetlono – wobec ogromnego przeludnieniawsi – stanowisko partii ludowych do kwestii reformy rolnej, bardzo mocno powiązanej ze sprawami emigracji i reemigracji. Przedstawiono geografi ę polityczną ruchu ludowego w tym czasie, a także stosunek najważniejszych stronnictw ludowych – PSL Lewica, PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwa Chłopskiego – do spraw emigracyjnych. W końcowych podrozdziałach przedstawiono stanowisko Stronnictwa Ludowego, a także ruchu młodowiejskiego, wobec powyższych zagadnień. Interesującym wątkiem było też ukazanie stanowiska powyższych ugrupowań do polityki rządu w zakresie emigracji, w tym inicjatyw kolonizacyjnych wspieranych przez Polskę, oraz – podobnie jak w rozdziale trzecim – łączność wychodźców z krajem swoich przodków.

Trzeba mieć bowiem świadomość, że chłopi polscy w krajach Ameryki Łacińskiej asymilowali się bardzo powoli. W życiu społecznym krajów zamieszkania brali udział marginalny, co powodowała także i specyfi ka tego życia, zwłaszcza na prowincji. Regiony, gdzie mieszkali emigranci z ziem polskich, z czasem nabierały cech specyfi cznych. Nie zrywając swych więzów z krajem pochodzenia i wszystkim tym, co w najszerszym tego słowa znaczeniu kryje się za pojęciem kultury polskiej, przyjmowali również elementy kultury kraju osiedlenia. Powstałe w krajach Ameryki Łacińskiej „wyspy” polskie wytworzyły swój własny i tylko im właściwy koloryt, wnosząc do panoramy polskiej diaspory zarówno trwałość tradycji polskiej, jak i coś z ducha Latynoameryki.

W niniejszej pracy posługujemy się takimi wyrazami jak emigrant (-ci), wychodźca (-cy), a także imigrant (-ci), reemigrant (-ci). W przypadku dwóch pierwszych wyrażeń nie powinno być wątpliwości, gdyż są to wyrazy bliskoznaczne, określające – według Słownika języka polskiego78 – tych, którzy

78 Słownik języka polskiego, redaktor naukowy M. Szymczak, t. 1-3, Warszawa 1988-1989.

Kraj a emigracja24

emigrują. Imigrant (-ci) – według tegoż opracowania – jest to «cudzoziemiec osiedlający się w jakimś kraju», natomiast reemigrant (-ci), to «wychodźca, emigrant powracający na stałe do kraju». W takim też kontekście używamy wyżej wymienionych określeń.

Specyfi ka cytowanych w niniejszej pracy źródeł i opracowań sprawiła, że w większości przypadków uwspółcześniono ortografi ę i interpunkcję. Tam, gdzie tego nie uczyniono (jak np. w listach z edycji: Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych), poinformowano o tym w odsyłaczu.

Prezentowana praca jest poprawioną wersją rozprawy doktorskiej powstałej na seminarium prof. dra hab. Andrzeja Furiera, w Instytucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego. Dziękuję serdecznie recenzentom: prof. drowi hab. Januszowi Farysiowi i prof. drowi hab. Tadeuszowi Radzikowi, których cenne uwagi przyczyniły się do nadania ostatecznego kształtu niniejszej publikacji. Słowa wdzięczności kieruję także do prof. dra hab. Arkadiusza Kołodziejczyka, który przez wiele lat zachęcał mnie do ostatecznego sfi nalizowania niniejszej rozprawy. Osobne podziękowania należą się śp. prof. drowi hab. Antoniemu Gizie, którego przedwczesna śmierć przerwała współpracę naukową autora nad niniejszą pracą.