Embed Size (px)
Citation preview
Brazylia: republikaDzieje Brazylii w latach 1889-2010
pod redakcją Jerzego Mazurka
W serii ukazały się m.in:
Fernando Henrique Cardoso, Enzo FalettoZALEŻNOŚĆ A ROZWÓJ W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ
Próba interpretacji socjologicznej
Zdzisław Malczewski SChrŚLADY POLSKIE W BRAZYLII
MARCAS DA PRESENÇA POLONESA NO BRASIL
POLACY POD KRZYŻEM POŁUDNIAOS POLONESES SOB O CRUZEIRO DO SUL
opracowanie zbiorowe
Marcin KulaPOLONO-BRAZYLIJCZYCY I PARĘ KWESTII IM BLISKICH
Stanisław WarchałowskiI POLECIAŁ W ŚWIAT DALEKI…
Wspomnienia z Brazylii, Polski i Peru
AMÉRICA LATINA: DOS SIGLOS DE INDEPENDENCIAFracturas sociales, políticas y culturales
opracowanie zbiorowe
POLACY, RUSINI I UKRAIŃCY, ARGENTYŃCZYCYOsadnictwo w Misiones 1892–2009
opracowanie zbiorowe
LISTY EMIGRANTÓWZ BRAZYLII I STANÓW ZJEDNOCZONYCH 1890-1891
red. Witold Kula, Nina-Assorodobraj-Kula, Marcin Kula
BRAZYLIA JAKO MOCARSTWO WSCHODZĄCEred. Marcin Florian Gawrycki
Więcej informacji na stroniewww.bibliotekaiberyjska.pl
BRAZYLIA: REPUBLIKA
Dzieje Brazylii w latach 1889-2010
Mariusz Malinowski
Warszawa 2013
Recenzenci
Prof. dr hab. Aleksander Posern-ZielińskiProf. dr hab. Teresa Łoś-Nowak
Tekst: © Copyright by Mariusz MalinowskiWydanie: © Copyright by Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego i Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich UW
Redakcja i korekta
Urszula Wilk
Na okładce
Benedito Calixto „Proclamação da República” (1893), Pinacoteca Municipal de São Paulo
Skład, łamanie, opracowanie graficzne i projekt okładki
FOGAR – Bartosz Mielnikow, [email protected]
Druk i oprawa
Sowa – Drukwww.sowadruk.pl
Wydawcy
Muzeum Historii Polskiego Ruchu LudowegoAl. Wilanowska 204, 02-730 Warszawatel./fax (022) 843 38 76, (022) 843 78 73e-mail: [email protected] 978-83-62171-83-5
Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich UWul. Oboźna 8, 00-927 Warszawatel. (022) 552 04 29; (022) 552 06 83; tel./fax (022) 828 29 62e-mail: [email protected] 978-83-60875-57-5
Spis treści
Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Od pau-brasil do imperium kawy (1500-1889) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Dziedzictwo epoki kolonialnej (1500-1822) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Brazylia jako cesarstwo (1822-1889) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
Stara Republika (1889-1930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47Republika Szpady (1889-1894) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Złote lata Republiki Oligarchii (1894-1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63„Ocalenie narodowe” i lata wojenne (1910-1919) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87Erozja polityki „kawy z mlekiem” (1919-1930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97
Brazylia Getúlio Vargasa (1930-1954) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Rozdroża brazylijskiego federalizmu (1930-1937) . . . . . . . . . . . . . . . . . 122Nowe Państwo (1937-1945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Demokracja i nacjonalizm (1945-1954) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Między modernizacją i populizmem (1954-1964) . . . . . . . . . . . . . . 201Nowa wizja rozwoju: „50 lat w 5” (1954-1960) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201Upadek brazylijskiej demokracji (1960-1964) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Okres rządów wojskowych (1964-1985) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257„Rewolucja” i bezpieczeństwo narodowe (1964-1967) . . . . . . . . . . . . . . . 258Kulminacja represji i cud gospodarczy (1967-1974) . . . . . . . . . . . . . . . . 271Stopniowa liberalizacja dyktatury (1974-1985) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Demokracja i neoliberalizm (od 1985) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327Kręty szlak redemokratyzacji (1985-1992) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328Neoliberalizm po brazylijsku (1992-2002) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349Brazylia XXI wieku (od 2002) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Kalendarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399Prezydenci Brazylii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417Wskazówki bibliograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
WSTĘP
Brazylia to największy kraj Ameryki Południowej, piąte pod wzglę-dem wielkości i liczby ludności państwo świata. Graniczy z 10 krajami
– niemal wszystkimi (za wyjątkiem Chile i Ekwadoru) w Ameryce Południowej. To ogromne terytorium jest niezwykle zróżnicowane, zarówno pod względem gospodarczym jak i społecznym. Brazylia na-leży do światowych potentatów rolniczych (m.in. w produkcji kawy), lecz jednocześnie ogromna część jej mieszkańców żyje w skrajnej nędzy.
Brazylia stała się niepodległym państwem w roku 1822, a trans-formacja ustrojowa od monarchii do republiki datuje się na rok 1889. Podobnie jak w większości krajów obu Ameryk ludność Brazylii jest niezwykle heterogeniczna. Obecne społeczeństwo tworzą po-tomkowie ludności autochtonicznej, portugalskich kolonizatorów, niewolników z Afryki oraz osadników z Europy i Azji.
W tych zupełnie podstawowych informacjach o Brazylii kryją się źródła najważniejszych procesów społeczno-historycznych tego kraju. Można je uporządkować według trzech najważniejszych pro-blemów-zjawisk.
Pierwszy wiąże się ściśle z kwestią zarządzania olbrzymim tery-torium i potencjałem gospodarczym: Brazylia jest z jednej strony krajem o bardzo wyrazistych tożsamościach lokalnych, z drugiej zaś potra� ła utrzymać od początku istnienia stosunkowo stabilną
8 WSTĘP
jedność państwową. Ogromne terytorium niemal narzuca Brazylii funkcję potęgi regionalnej, ale sposób jego wykorzystania jest źró-dłem polaryzacji ekonomicznej społeczeństwa, która spycha znaczną część mieszkańców kraju poza granice ubóstwa. Drugim wielkim zjawiskiem historycznym jest imigracja, zarówno dobrowolna jak i przymusowa, trwająca kilkaset lat, czyniąca z Brazylii społeczeństwo niezwykle zróżnicowane etnicznie i kulturowo. Imigracja niesie ze sobą cały rejestr skutków, a jednocześnie stanowi podstawę złożo-nej tożsamości narodowej Brazylijczyków. Wreszcie trzecie zjawisko to poszukiwanie tożsamości politycznej, która byłaby zdolna unieść odpowiedzialność za tak duży i zróżnicowany kraj.
Przyjrzyjmy się tym zjawiskom-procesom po kolei. Ich kolejność należy oczywiście traktować umownie. Nakładały się one bowiem na siebie i trudno jest je porządkować według statusu pierwotności czy ważności.
Brazylia swojej niepodległości nie okupiła krwią na polu walki. Niepodległością została niejako „obdarowana” przez Portugalię, po tym jak regent João w 1808 roku, w wyniku rozdarcia pomiędzy sojuszem z Anglią i zagrożeniem ze strony postępującej kampanii napoleońskiej zdecydował się na przeniesienie całego dworu kró-lewskiego do swojej największej kolonii. W 1822 roku jego syn, Pe-dro, ogłosił niepodległość Brazylii. Najprawdopodobniej to właśnie taki pokojowy scenariusz sprawił, że gigantyczne terytorium (po-nad 8 mln km2) nie rozpadło się na mniejsze części. Trudno sobie wyobrazić, aby cała kolonialna Brazylia była zdolna stworzyć jeden wspólny front, gdyby doszło do walki o zrzucenie zależności od eu-ropejskiej metropolii. Od uzyskania niepodległości minęło jednak niemal 200 lat. Gdyby taki organizm państwowy był rzeczywiście sztuczny, to czy zdołałby utrzymać do dzisiaj niemal identyczne te-rytorium? Owszem, w historii Brazylii zapisały się także silne ruchy separatystyczne, ale prawie wszystkie korekty granic państwowych były efektem działań dyplomatów, a nie żołnierzy czy lokalnych re-wolucjonistów. Jaki zatem czynnik sprawił, że kraj ten zachował swą
WSTĘP 9
Podział administracyjny Brazylii i podział na regiony
RIO DE JANEIRO
RORAIM A
Boa Vista
STANStolica stanuStolica Brazylii Dystrykt Federalny
D.F.
D.F.
AMAPÁMacapá
AMAZONAS
Manaus
PARÁ
Belém
ACRERio Branco
RONDÔNIA
Porto Velho
TOCANTINS
Palmas
MATO GROSSO
Cuiabá
GOIÁS
Goiânia
Brasília
MATO GROSSODO SUL
CampoGrande
RIO GRANDEDO SUL Porto Alegre
SANTA CATARINA
Florianópolis
PARANÁCuritiba
SÃO PAULO
São Paulo
MINAS GERAIS
Belo Horizonte
Rio de Janeiro
ESPÍRITO SANTO
Vitória
BAHIASalvador SERGIPE
Aracaju
ALAGOASMaceió
PERNAMBUCO Recife
PARAÍBA João Pessoa
RIO GRANDEDO NORTE
NatalCEARÁ
PIAUÍ
MARANHÃO
São Luís TeresinaFortaleza
Norte (Północ)
Regiony
Centro-Oeste (Środkowy Zachód)
Nordeste (Północny Wschód)
Sudeste (Południowy Wschód)
Sul (Południe)
10 WSTĘP
jedność? Niewątpliwie znaczącą rolę odegrała kulturowa odrębność Brazylii od reszty Ameryki Łacińskiej i będący jej atrybutem inny niż w pozostałej części regionu język – portugalski. Jak uważają nie-którzy badacze, wynika z tego mniejsza niż w Hispanoameryce chęć identy� kacji Brazylijczyków z ideą latynoamerykańskiej solidarności, potwierdzana również sąsiedzką percepcją – oprócz szacunku na-leżnego regionalnemu mocarstwu nosi ona znamiona symbolicznej opozycji i dystansu za strony krajów hiszpańskojęzycznych.
Olbrzymie terytorium sprawia, że Brazylia jest krajem bardzo zróżnicowanym geogra� cznie, gospodarczo i kulturowo. Porządek administracyjny wydziela 26 autonomicznych stanów oraz jeden dystrykt federalny. Wewnętrzny podział kraju był w wielu okresach przedmiotem gorącego sporu politycznego. W pierwszych czterech dekadach po proklamowaniu republiki politykę zdominowały elity zainteresowane utrzymaniem swojego status quo w zdecentralizo-wanym kraju. W następującej po tym czasie epoce Vargasa siłowe stanowiska poszczególnych stanów straciły znaczenie. Pod hasłem Nowego Państwa został wprowadzony nacjonalistyczny program Brazylii zjednoczonej politycznie i jednolitej kulturowo. Okazało się jednak, że status polityczny to jedno, ale gruntownych zmian kulturowo-społecznych nie da się ustanowić dekretami. Brazylia była i będzie krajem kontrastów.
Bardziej od administracyjnego interesujący może się okazać uproszczony podział kraju na pięć wielkich regionów: Południe, Środkowy Zachód, Południowy Wschód, Północny Wschód i Pół-noc. Rozróżnienie to, zaproponowane przez Brazylijski Instytut Geogra� i i Statystyki na podstawie kryteriów geogra� cznych, od-zwierciedla również zróżnicowanie ekonomiczne i kulturowe. Jego źródeł dopatrywać się należy w historii rozwoju gospodarczego kraju. Brazylia to nie tylko cukier, kawa i złoto – należy (lub okre-sowo należała) do ścisłej światowej czołówki w uprawach soi, ku-kurydzy, bananów, kakaowca, manioku, fasoli, kauczuku, bawełny, agawy, a także w hodowli bydła. Na początku XX wieku rozwijać
WSTĘP 11
się zaczął również przemysł. Każda z tych gałęzi produkcji wy-tworzyła własny system funkcjonowania społeczeństwa – z inną strukturą demogra� czną, innymi układami lokalnego podporząd-kowania i zależności, inną kulturą. Są miejsca, gdzie dominuje ludność pochodzenia europejskiego (na samym południu), w in-nych większość stanowią potomkowie afrykańskich niewolników (w regionie północno-wschodnim). W jednych, tych o mniejszym wskaźniku urbanizacji, pionowe zróżnicowanie społeczne jest mniejsze, w innych rozwinęły się metropolie, gdzie obok strze-żonych luksusowych apartamentowców wiele milionów ludzi żyje na skraju nędzy. Wskaźnik rozwoju społecznego stawia ten ogromny kraj dopiero na 75 miejscu w świecie, a wskaźnik nie-równości społecznych – na 116 (na 126 krajów sklasy� kowanych; dane z 2007 roku).
Brazylia ogłaszając w 1822 roku niepodległość stała się właści-cielem jednego z największych potencjałów gospodarczych świata. Dodajmy, że potencjału odwrotnie proporcjonalnego do zdolności jego wykorzystania – w cesarskiej Brazylii brakowało ludzi. Szacuje się, że w chwili uzyskania niepodległości gęstość zaludnienia kraju wynosiła ok. 0,4 mieszkańca na 1 km2 (obecnie ponad 20). Zaludnie-nie kraju stało się jednym z najważniejszych wyzwań pierwszych dekad suwerennych rządów. Stało się ono możliwe dzięki targanej wojnami i zapaściami ekonomicznymi XIX-wiecznej Europie. Sza-cuje się, że głównie stamtąd, od połowy XIX wieku przez kolejne 100 lat do Brazylii przybyło ponad 4 mln osadników (głównie Włochów, Portugalczyków, Hiszpanów i Niemców, ale także Ukraińców czy Polaków). Proces ten był kolejną odsłoną trwającego od kilku stuleci
„importu” ludności: najpierw w ramach kolonizacji (głównie z Por-tugalii, ale także z Francji i Holandii), a potem niewolnictwa (wiele milionów Afrykanów). Jeśli do osadnictwa europejskiego dodamy także imigrantów z Azji i uwzględnimy ludność autochtoniczną, to otrzymamy obraz jednego z najbardziej zróżnicowanych etnicznie państw świata.
12 WSTĘP
Jakie są konsekwencje współistnienia w granicach jednego kraju takiej mozaiki społecznej? Zróżnicowanie kulturowe, rasowe, ję-zykowe, religijne może przecież prowadzić zarówno do powstania lokalnych izolacjonalizmów, kulturowej asymilacji wokół jakiegoś dominującego rdzenia lub pluralistycznego współistnienia. W historii Brazylii znajdziemy różne przykłady skutków spotkania kultur. Ich odbiciem będzie trudność w de� niowaniu i budowaniu tożsamo-ści narodowej. Czy potomkowie czarnych niewolników, osadników z Włoch i polskiej, powojennej imigracji politycznej potra� ą znaleźć (lub stworzyć) zbiór wspólnych wartości symbolicznych? Czy różni-ce rasowe i kulturowe nie będą stanowiły przeszkody w tworzeniu identy� kacji narodowej? Ile pokoleń może trwać asymilacja środo-wisk postimigracyjnych do nowej rzeczywistości? Czy tożsamość narodowa jest dla przeciętnego Brazylijczyka ważniejsza od tożsa-mości lokalnej? Czy dla samych Brazylijczyków w ogóle ważne jest pojęcie narodu, czy też będą oni społeczeństwem identy� kującym się przede wszystkim ze swoim państwem? Te pytania od zawsze nurtowały brazylijskich intelektualistów. Czasami stawały się też przedmiotem debaty politycznej – czy to wchodząc w skład progra-mów partyjnych czy też do porządku obrad parlamentu.
I właśnie trzecim wielkim zjawiskiem-problemem charaktery-zującym najnowsze dzieje Brazylii jest specy� ka dochodzenia do własnej tożsamości politycznej. W poszukiwaniach sposobu spra-wowania władzy elity rządzące w XX wieku borykały się z wieloma trudnościami wynikającymi ze spuścizny wielowiekowej zależności politycznej i gospodarczej od Europy. Względnie krótka historia państwowości, brak ugruntowanej kultury politycznej, monokul-turowa gospodarka eksportowa, silnie zakorzeniona oligarchizacja społeczeństwa – sprawiają, że wiele problemów z początku wieku jest ciągle aktualnych na jego zakończenie. Spór pomiędzy obrońcami własności narodowej i zwolennikami otwarcia się na rynki świato-we trwał praktycznie przez całe stulecie, a będące dalekim odbiciem podziału administracyjnego kolonii dzisiejsze dysproporcje w dys-
WSTĘP 13
trybucji własności ziemskiej ciągle stanowią źródło dramatycznych konfliktów, nierzadko z o� arami śmiertelnymi. Jeśli jeszcze dodamy do tego bardzo wybiórcze przez wiele dekad rozumienie idei demo-kracji, to łatwiej będzie zrozumieć panoramę paradoksów dziejo-wych Brazylii. Kraju, którego republikańska historia to kalejdoskop wybieranych najczęściej przez garstkę społeczeństwa prezydentów, którzy nierzadko obierali drogę populizmu czy wręcz dyktatury, to lista powstań i zamachów stanu, sześciu konstytucji i wdrażania planów modernizacyjnych w ekspresowym tempie, budowania mię-dzynarodowego statusu w oparciu o zmienne sojusze, powszechnej korupcji i ogromnego wykluczenia społecznego.
Ta wstępna i skrótowa charakterystyka zagadnień pozwoli Czy-telnikowi przyjrzeć się dziejom Brazylii w kontekście szerszym, wykraczającym poza zaproponowaną w książce konwencję selekcji faktów i sposobu ich uporządkowania. Aby nie zagubić chronolo-gii wydarzeń w bogactwie możliwych perspektyw problemowych przyjęta została bowiem najprostsza możliwa periodyzacja. Więk-szość cezur wyznaczonych rozdziałami jest solidnie ugruntowa-na w historiogra� i brazylijskiej. Wyodrębnienie okresów Starej Republiki (1889-1930), rządów wojskowych (1964-1985) i czasów współczesnych (od roku 1985) nie wymagają zatem pogłębionego komentarza. Głównym dylematem był podział okresu 1930-64 i wyznaczenie umownego końca tzw. „epoki Vargasa”. Przyjęcie roku 1945 i obalenie Vargasa siłami wojskowymi oznaczałoby prio-rytetowe traktowanie zakończonego wtedy okresu autorytarnego
„Nowego Państwa”. Nowe Państwo zostało jednak ogłoszone dopiero w roku 1937 – co sprawia, że periodyzacja tamtych lat nadmiernie się komplikuje. Dlatego też jako wiążący został przyjęty rok 1954
– na który przypada śmierć Vargasa kończąca jego ostatnią, demo-kratycznie zdobytą prezydenturę. Pozwala to też na wydzielenie w osobnym rozdziale nieco krótszego okresu obejmującego lata 1954-1964, który jednak z wielu względów zasługuje, aby go po-traktować ze szczególną uwagą.
14 WSTĘP
Brazylia jest bardzo wyrazistym przypadkiem kraju, w którym pod powierzchnią gwałtownych nieraz przemian na najwyższych szczeblach władzy prawzór struktury stosunków polityczno-spo-łecznych pozostawał prawie nienaruszony; w którym wiele zjawisk sprzed kilku wieków ciągle znajduje swe odbicie w zwierciadle dni obecnych. Aby zapewnić Czytelnikowi komfort orientacji w gene-zie najważniejszych zjawisk dziejów najnowszych szczegółowy opis brazylijskiej republiki został poprzedzony syntetycznym przeglądem zjawisk historycznych epok wcześniejszych.
