ROCZNIK 1 (2009)

krakowskie

pismokresowe

Źródła:Zygmunt WengłoWski

Historia Polaka z Żytomierszczyzny

oprac. Anna Wylegała

Artykuły:Patrycja trZesZcZyńska

Żywotność pojęcia „Kresów” ukraińskich w polskiej

kulturze…

joanna miłekMisja Świętego Jacka na Rusi w świetle tradycji

dominikańskiej

Henryka kramarZPrzyczyny i okoliczności powstania Towarzystwa

im. Piotra Skargi we Lwowie

adam ŚWiątek Taras Szewczenko

i działalność Bractwa Cyryla i Metodego…

aleksandra arkusZObywatele polscy w obozie

kontrwywiadu „Smiersz” w Charkowie w latach

1944–1945

RO

CZ

NIK 1 (2009)

krakow

skie pismo

kresow

e

www.akademicka.pl

Żyjąc w integrującej się Europie, gdzie wielokulturowość jest postrzegana jako wielka wartość, a nie problem, istnieje potrzeba dialogu, w tym również dyskusji naukowej, pro-wadzonej ponad podziałami natury politycznej czy narodo-wej. Tylko dzięki wzajemnemu zrozumieniu oraz poznaniu swojej wspólnej i niekiedy trudnej historii Polak, Ukrainiec, Litwin czy Białorusin będą w stanie porozumieć się odno-śnie tego, co ich łączy, a nie tylko tego, co ich dzieli.

Chociaż nie istnieje taka dyscyplina naukowa jak „kre-soznawstwo”, pojęcie to najpełniej oddaje cel niniejszego periodyku. Ma on przedstawić interdyscyplinarne spojrze-nie na Kresy, zarówno z perspektywy historycznej, socjo-logicznej, kulturoznawczej, literaturoznawczej, jak i innych dziedzin naukowych: politologii, historii sztuki, etnologii czy religioznawstwa. Tylko merytoryczna dyskusja naukowa jest w stanie właściwie opisać zjawiska, wydarzenia, postacie i zabytki przeszłości, stanowiące wielką spuściznę Kresów. Jako redakcja mamy nadzieję, iż „Krakowskie Pismo Kre-sowe” przyczyni się do lepszego poznania polskiej kultury Kresów, ale także do wyjaśnienia w duchu wzajemnego po-szanowania złożonej historii wielu regionów Europy Środ-kowo-Wschodniej, niegdyś znajdujących się w granicach jednego, wieloetnicznego państwa – Rzeczypospolitej.

Ze Wstępu

KPK okladka-montaz-1.indd 1 8/10/10 7:02:01 PM

Redakcja

Joanna Komperda,Wiktoria Kudela-Świątek,

Mateusz Kijewski,Tomasz Pudłocki,

Adam Świątek (redaktor naczelny)

Rada Redakcyjna

Tomasz GąsowskiAdam Roliński

Stanisław Sroka Bogdan Szlachta

Rocznik I (2009), numer 1

Kraków 2010

© Copyright by individual authors and Księgarnia Akademicka, sp. z o.o., Kraków 2009

Redakcja: Eliza WaluśKorekta: Ewa Wrona

Projekt okładki: Piotr JaniszewskiSkład i złamanie: Małgorzata Manterys-Rachwał

Tłumaczenia:Autorzy, Katarzyna Korzeniewska, Wiktoria Kudela-Świątek,

Mateusz Drozdowski, Adam Świątek

Pismo pod patronatem naukowym Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ oraz Instytutu Historii UJ

Pismo pod patronatem medialnym strony www.kresy.pl

ISSN 2081-9463

KSIĘGARNIA AKADEMICKAul. św. Anny 6, 31-008 Kraków

tel./faks: 012 431-27-43, 012 663-11-67e-mail: akademicka@akademicka.pl

Księgarnia internetowa:www.akademicka.pl

Spis treści

Wstęp ............................................................................................................................. 7

ŹRóDłA

Zygmunt Wengłowski, Historia Polaka z Żytomierszczyzny ...................................... 15

ARtyKuły

Patrycja Trzeszczyńska, Żywotność pojęcia „Kresów” ukraińskich w polskiej kulturze. Komunikat z badań terenowych ...................................................... 35

Joanna Miłek, Misja Świętego Jacka na Rusi w świetle tradycji dominikańskiej ........... 53Henryka Kramarz, Przyczyny i okoliczności powstania Towarzystwa

im. Piotra Skargi we Lwowie ............................................................................................. 81Adam Świątek, Taras Szewczenko i działalność Bractwa Cyryla i Metodego

w świetle wspomnień polskich studentów Uniwersytetu Kijowskiego ...................................... 93Aleksandra Arkusz, Obywatele polscy w obozie kontrwywiadu „Smiersz”

w Char kowie w latach 1944-1945 .................................................................................... 121

KolEKCjE I zbIoRy

Anna Wylegała, Kolekcja „Polacy na Wschodzie” w Archiwum Historii Mówionej Ośrodka KARTA ............................................................................................... 139

Oksana Nestorowycz, Przyczynek do identyfikacji portretu niejakiej Kalinowskiej ze zbiorów Winnickiego Obwodowego Muzeum Sztuk Pięknych ............ 147

6 Spis treści

SpRAwozDANIA

Giedrė Jankevičiūtė, Muzeum Dziedzictwa Kościelnego w kościele św. Michała w Wilnie ......................................................................................................... 151

RECENzjE

Wiktoria Kudela-Świątek, Вікторія Колесник відомі поляки в історії Вінниччини: бібліографічний словник, ВМГО „РОЗВИТОК”, Вінниця 2007, 1008 С., ІЛ. (Wiktoria Kołesnyk, „Wybitni Polacy w historii Winniczczyzny. Słownik bibliograficzny”, WMHO „Roz wytok”, Winnica 2007, ss. 1008, ilustr.) ......... 159

Tomasz Pudłocki, Zbigniew K. Wójcik, „Aleksy Gilewicz – historyk nieprowincjonalny”, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, Instytut Pamięci Na rodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciw Narodowi Pol skiemu, Przemyśl–Wrocław 2008, ss. 233, ilustr. ........................................................................... 163

Biblioteka kresoznawcy za rok 2008 ....................................................................................... 169

Kresy dzisiaj – przegląd wybranych wydarzeń nau kowo-kulturalnych roku 2008 .......... 181

Autorzy ....................................................................................................................................... 185

ROCZNIK 1 (2009)

Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie. Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,

Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz

Czy można innym czterowierszem zainicjować pierwszy numer „Krakowskiego Pisma Kresowego”? Tylko słowa Wieszcza są w stanie właściwie oddać sens inicjaty-wy, jaką jest potrzeba badania Kresów. Poprzez stulecia funkcjonowania w polskiej kulturze i tradycji zmieniały one granice i znaczenie, były jednak zawsze obecne jako kategoria kulturowa zarówno w literaturze, sztukach pięknych, polityce, świadomo-ści społecznej, jak i w języku. W polskiej mowie jest sporo terminów, które bez tłu-maczenia przywołują szereg konotacji i wyobrażeń, mimo różnic w ich pojmowaniu. Bez wątpienia Kresy należą do tej grupy i nie są obce polskiemu społeczeństwu, nie-zależnie od tego, czy żyjącemu w kraju, czy poza jego granicami.

Początkowo terminem tym oznaczano dalekie rubieże Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dopiero tragedia rozbiorów wieloetnicznego państwa doprowadziła do transformacji pojęciowej. Kresami zaczęto nazywać tzw. Ziemie Zabrane, czyli ob-szary, które znalazły się w zaborze rosyjskim, a nie zostały włączone do Królestwa Polskiego. Po Traktacie Ryskim pojęciem tym obejmowano ziemie, które włączo-no do państwa sowieckiego. Granice te poszerzyły się jeszcze bardziej po 1945 r., kiedy poza obszarem Polski Ludowej znalazły się szczególnie bliskie Polakom: Galicja Wschodnia, Grodzieńszczyzna, Wileńszczyzna i inne obszary zabużańskie. Do tego czasu długo Kresy wiązały się z tradycją polityczną, walką o granice, ry-walizacją międzynarodową w Europie Środkowo-Wschodniej. Dramat II wojny światowej i masowe przesiedlenia ludności po jej zakończeniu wykreowały nowy kształt niemal monolitycznej w swym składzie narodowym Polski, ale pozostała cała spuścizna kresowa w kulturze, a także żyjący dziś potomkowie jej wytwór-ców – mieszkający głównie w Polsce, ale również na Ukrainie, Białorusi, Litwie czy Łotwie, i pielęgnujący swą kresową tożsamość. Pozostał mit Kresów i pozostała tę-sknota za nimi, będąca specyficznym elementem składowym tożsamości polskiego społeczeństwa.

8 Wstęp

Dowodem trwania tego zjawiska może być fakt, iż w księgarniach w Polsce po-wstają całe działy o nazwie „Kresoviana”, nieustannie wydaje się albumy i przewod-niki po „Kresach Wschodnich”, organizuje wycieczki turystyczne, w Internecie two-rzone są portale o tematyce kresowej, a największe media w Polsce, niezależnie od prezentowanych poglądów politycznych, bacznie śledzą losy zabytków za wschodnią granicą oraz interesują się położeniem mniejszości polskiej i jej traktowaniem przez władze państw, w których mieszkają. Wszystko to wskazuje, iż istnieje ogromna po-trzeba mówienia o Kresach. Jest to hasło przeżywające obecnie swoisty renesans, gdyż przez lata cenzury nie można było swobodnie badać kresowej przeszłości.

Co więcej, z mówieniem o Kresach niejednokrotnie próbowano walczyć, trak-tując je jako przejaw polskiej polityki imperialistycznej – chęci dominowania nad sąsiednimi narodami w Europie Środkowo-Wschodniej, nie uwzględniając ich wła-snych aspiracji państwowych. Obraz taki, wykreowany przez ideologie nacjonali-styczne, a także propagandę komunistyczną, pokutuje zresztą do dziś w historiogra-fii nie tylko polskiej, ale przede wszystkim wschodnich sąsiadów naszego kraju. Być może brakuje współcześnie w świadomości społecznej narodów tej części Europy myślenia, że Kresy (pisane z dużej litery) już nie są obszarem polskich aspiracji po-litycznych, ale „małą ojczyzną Polaków”, którzy tworzyli i nadal tworzą lokalną spo-łeczność wielu regionów na tym obszarze starego kontynentu.

Niemniej jednak w stawianym Polakom zarzucie o neoimperializm jest także sporo racji. W XIX w. polskie elity nie chciały widzieć istnienia przebudzających się w dobie modernizmu narodów wschodnioeuropejskich, a dziś niejednokrotnie wy-jeżdżamy za wschodnią granicę z dumą i pogardą dla obecnych gospodarzy ziem niegdyś wchodzących w skład państwa polskiego, co jest zjawiskiem zasługującym na potępienie. Kresy nie są konkretnym regionem geograficznym, aby móc je trak-tować jako polskie czy nie polskie. Były i są kategorią kulturową, ojczyzną dla wielu Polaków, którym przyszło urodzić się na wielonarodowych terenach tej części Europy. Problem pogranicza kulturowego jest zjawiskiem obecnym w wielu częściach świata i wszędzie budzącym wiele emocji. Tęsknotę za utraconą rzeczywistością przeżywały i przeżywają pokolenia Niemców, których wysiedlono z ziem wchodzących obecnie w skład państwa polskiego, czy Węgrów w stosunku do ziem rumuńskich. Problem polega jednak na tym, iż w przypadku polskiej kultury, powstającej przez wieki w wielkim rozproszeniu geograficznym, doszło do tego, iż znaczna część jej wytwo-rów powstała poza obecnymi granicami Polski. Kresy na każdej płaszczyźnie przera-stają dzisiejsze państwo polskie. Wielu wybitnych literatów i naukowców pochodziło z Kresów albo pisało o Kresach, najznamienitsze rody arystokratyczne wywodziły się z ziem wschodnich, poza granicami pozostały bliskie Polakom sanktuaria religijne – jak Ostra Brama czy Latyczów, w końcu nawet przytoczona we wstępie inwokacja polskiej epopei narodowej zaczyna się właśnie od uwielbienia ojczyzny-Litwy.

Czy można zatem odciąć się od sentymentu za ziemiami wchodzącymi dzisiaj w skład sąsiednich krajów? Nie chodzi tu o zastąpienie pokoleń jeszcze urodzonych na Wschodzie przez nowe generacje, związane już tylko i wyłącznie z krajem mię-

9Wstęp

dzy Odrą a Bugiem, których prywatna świadomość historyczna jest zgoła odmien-na; albo o zamianę języka na bardziej poprawny polityczne. Istotniejsze wydaje się pytanie: czy mimo upływu czasu, mimo powstania państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej, transformacji systemowej i w końcu przemian tożsamościo-wych w dobie kosmopolityzmu, mit Kresów został wyparty z polskiej kultury? Skoro Sienkiewicz, Mickiewicz, Pol i Słowacki nie zostali, to i Kresy wciąż „żyją”, bo wyeli-minować elementów kresowych z ich twórczości się nie da. Podobnie jak nie da się ich wyciąć z świadomości historycznej milionów Polaków, mieszkających niegdyś na tych ziemiach, oraz ich potomków. Między innymi właśnie dlatego istnieje potrzeba gruntownych studiów naukowych i wieloaspektowej analizy wszystkiego, co się mie-ści pod pojęciem „Kresy”. Dystans badawczy jednak jest w tym zakresie niezmiernie istotny, gdyż Kresy prócz naturalnej tęsknoty budzą także wiele uzasadnionych (choć nie zawsze) emocji, związanych z bardzo trudną historią XX w., do dziś zresztą nie w pełni wyjaśnioną. Przychodzą tu na myśl krwawe wydarzenia rewolucji bolszewic-kiej, przymusowej sowietyzacji, rozwoju nacjonalizmów, bratobójcze walki o grani-ce, represje narodowościowe czy w końcu nawet rzezie ludności cywilnej. Trudna hi-storia minionego wieku odcisnęła wielkie piętno na stosunkach społecznych między narodami tej części świata, co jest widoczne do dziś. Żyjąc w integrującej się Europie, gdzie wielokulturowość jest postrzegana jako wielka wartość, a nie problem, istnieje potrzeba dialogu, w tym również dyskusji naukowej, prowadzonej ponad podziała-mi natury politycznej czy narodowej. Tylko dzięki wzajemnemu zrozumieniu oraz poznaniu swojej wspólnej i niekiedy trudnej historii Polak, Ukrainiec, Litwin czy Białorusin będą w stanie porozumieć się odnośnie tego, co ich łączy, a nie tylko tego, co ich dzieli.

Chociaż nie istnieje taka dyscyplina naukowa jak „kresoznawstwo”, pojęcie to najpełniej oddaje cel niniejszego periodyku. Ma on przedstawić interdyscyplinarne spojrzenie na Kresy, zarówno z perspektywy historycznej, socjologicznej, kulturo-znawczej, literaturoznawczej, jak i innych dziedzin naukowych: politologii, historii sztuki, etnologii czy religioznawstwa. Tylko merytoryczna dyskusja naukowa jest w stanie właściwie opisać zjawiska, wydarzenia, postacie i zabytki przeszłości, stano-wiące wielką spuściznę Kresów. Jako redakcja mamy nadzieję, iż „Krakowskie Pismo Kresowe” przyczyni się do lepszego poznania polskiej kultury Kresów, ale także do wyjaśnienia w duchu wzajemnego poszanowania złożonej historii wielu regionów Europy Środkowo-Wschodniej, niegdyś znajdujących się w granicach jednego, wie-loetnicznego państwa – Rzeczypospolitej.

10 Wstęp

„Krakowskie Pismo Kresowe” w każdym numerze będzie prezentować teksty źródłowe, rozprawy naukowe oraz opisy interesujących kolekcji archiwalnych lub zbiorów innego typu, będących informacją dla uczonych, gdzie mogą szukać mate-riału badawczego. Ponadto w czasopiśmie będą zamieszczane recenzje prac polskich i zagranicznych, które mogą być interesujące dla badaczy Kresów. Zawartość każde-go numeru będzie każdorazowo zamykać wybór polskojęzycznej literatury „kreso-znawczej”, która ukazała się na rynku, a także przegląd istotnych wydarzeń nauko-wo-kulturalnych, mających miejsce w minionym roku.

Tematyka pierwszego numeru dotyczy głównie zagadnień dotyczących Kresów południowo-wschodnich, które wydają się być szczególnie blisko związane z  Kra-kowem, nie jest to jednak jedyny kierunek zainteresowań Pisma. W niniejszym nu-merze prezentujemy wspomnienia Zygmunta Wengłowskiego z Żytomierszczyzny, którego osobiste losy odzwierciedlają jakże ciężki okres II wojny światowej na Kresach Wschodnich. Tekst ten stanowi transkrypcję wywiadu przeprowadzonego i opracowanego przez Annę Wylegałę, zarchiwizowanego w warszawskim ośrodku KARTA. Rozprawy naukowe inaugurujemy tekstem Patrycji Trzeszczyńskiej, po-dejmującym zasygnalizowany już powyżej problem żywotności Kresów ukraińskich w polskiej kulturze. Kolejne prace traktują natomiast o historii Kościoła katolickiego na Kresach: Joanna Miłek skupiła się na analizie wizerunku misji św. Jacka w polskiej i ruskiej historiografii dominikańskiej, natomiast Henryka Kramarz zaprezentowa-ła okoliczności powstania Towarzystwa im. Piotra Skargi we Lwowie. Organizacja ta, powstawszy przed wiekiem, położyła ogromne zasługi na gruncie wychowania moralnego społeczeństwa galicyjskiego. Kolejny artykuł, piszącego te słowa, traktu-je o wizerunku Bractwa św. Cyryla i Metodego oraz Tarasa Szewczenki w relacjach polskich studentów Uniwersytetu Kijowskiego. Ostatnia zaś rozprawa, autorstwa Aleksandry Arkusz, przybliża losy polskich jeńców obozu „Smiersz” w Charkowie w latach 1944-1945. W dziale Kolekcje i zbiory prezentujemy opis kolekcji „Polacy na Wschodzie” autorstwa Anny Wylęgały, która uczestniczyła w tworzeniu tego cen-nego archiwum źródeł mówionych. Drugi tekst, autorstwa Oksany Nestorowycz, stanowi zaś interesujący opis identyfikacji jednego z osiemnastowiecznych por-tretów, znajdujących się w  Galerii Obrazów Winnickiego Obwodowego Muzeum Sztuk Pięknych na Ukrainie. Natomiast Giedrė Jankevičiūtė, w dziale Sprawozdania, opisuje nowo powstałe Muzeum Dziedzictwa Kościelnego w kościele św. Michała w Wilnie oraz zorganizowane tam wystawy. W dziale Recenzje proponujemy czytel-nikowi zapoznanie się z dwiema bardzo interesującymi pozycjami, które ukazały się w minionych dwóch latach. Wiktoria Kudela-Świątek przedstawiła ukraiński słow-nik biograficzny znanych Polaków na Winniczczyźnie autorstwa Wiktorii Kołesnyk, które to dzieło stanowi pozycję bardzo istotną z racji zestawienia polskich, ukraiń-skich i rosyjskich źródeł na temat znanych polskiej literaturze przedmiotu postaci. Druga z recenzji, autorstwa Tomasza Pudłockiego, omawia pracę Zbigniewa Wójcika na temat Aleksego Gilewicza, historyka związanego ze Lwowem i Przemyślem.

Na zakończenie należy podkreślić, iż niniejszy periodyk nie ujrzałby światła dziennego, gdyby nie praca i zaangażowanie kilku osób, którym należy się wdzięcz-

11Wstęp

ność za wysiłek włożony w jego powstanie. Przede wszystkim serdeczne podzięko-wania, jako komitet redakcyjny, winni jesteśmy złożyć za powierzone nam zaufanie i udzielaną na każdym kroku pomoc inicjatorowi tego Pisma i zarazem prezesowi „Księgarni Akademickiej”, Adamowi Lejczakowi. Osobiście pragnę natomiast po-dziękować komitetowi redakcyjnemu w osobach Wiktorii Kudeli-Świątek, Joanny Komperdy oraz Tomasza Pudłockiego, uważnie i z oddaniem pracującemu nad merytoryczną zawartością numeru, a także Mateuszowi Kijewskiemu, sekretarzowi wydawnictwa, zawsze wspierającemu redakcję swoją pomocą. Serdeczne podzięko-wania składamy również autorom, którzy zechcieli zasilić nasze Pismo wynikami swoich badań naukowych.

Patronat naukowy nad „Krakowskim Pismem Kresowym” objął Wydział Sto-sun ków Międzynarodowych i Politycznych oraz Instytut Historii Uniwersytetu Ja-giellońskiego. Szczególne podziękowania za okazane wsparcie należą się dziekanowi Wydziału, prof. dr. hab. Bogdanowi Szlachcie oraz dyrektorowi Instytutu, dr. hab. Stanisławowi A. Sroce, prof. UJ. Patronem medialnym periodyku jest portal interne-towy www.kresy.pl.

Mamy nadzieję, że czasopismo spełni oczekiwania wszystkich osób interesują-cych się tematyką kresową. Czytelnikom „Krakowskiego Pisma Kresowego” życzy-my zatem przyjemnej lektury i zapraszamy do współpracy w tworzeniu kolejnych numerów naszego wydawnictwa.

W imieniu redakcji „Krakowskiego Pisma Kresowego”Adam Świątek

ROCZNIK 1 (2009)

krakowskie

pismokresowe

Źródła:Zygmunt WengłoWski

Historia Polaka z Żytomierszczyzny

oprac. Anna Wylegała

Artykuły:Patrycja trZesZcZyńska

Żywotność pojęcia „Kresów” ukraińskich w polskiej

kulturze…

joanna miłekMisja Świętego Jacka na Rusi w świetle tradycji

dominikańskiej

Henryka kramarZPrzyczyny i okoliczności powstania Towarzystwa

im. Piotra Skargi we Lwowie

adam ŚWiątek Taras Szewczenko

i działalność Bractwa Cyryla i Metodego…

aleksandra arkusZObywatele polscy w obozie

kontrwywiadu „Smiersz” w Charkowie w latach

1944–1945

RO

CZ

NIK 1 (2009)

krakow

skie pismo

kresow

e

www.akademicka.pl

Żyjąc w integrującej się Europie, gdzie wielokulturowość jest postrzegana jako wielka wartość, a nie problem, istnieje potrzeba dialogu, w tym również dyskusji naukowej, pro-wadzonej ponad podziałami natury politycznej czy narodo-wej. Tylko dzięki wzajemnemu zrozumieniu oraz poznaniu swojej wspólnej i niekiedy trudnej historii Polak, Ukrainiec, Litwin czy Białorusin będą w stanie porozumieć się odno-śnie tego, co ich łączy, a nie tylko tego, co ich dzieli.

Chociaż nie istnieje taka dyscyplina naukowa jak „kre-soznawstwo”, pojęcie to najpełniej oddaje cel niniejszego periodyku. Ma on przedstawić interdyscyplinarne spojrze-nie na Kresy, zarówno z perspektywy historycznej, socjo-logicznej, kulturoznawczej, literaturoznawczej, jak i innych dziedzin naukowych: politologii, historii sztuki, etnologii czy religioznawstwa. Tylko merytoryczna dyskusja naukowa jest w stanie właściwie opisać zjawiska, wydarzenia, postacie i zabytki przeszłości, stanowiące wielką spuściznę Kresów. Jako redakcja mamy nadzieję, iż „Krakowskie Pismo Kre-sowe” przyczyni się do lepszego poznania polskiej kultury Kresów, ale także do wyjaśnienia w duchu wzajemnego po-szanowania złożonej historii wielu regionów Europy Środ-kowo-Wschodniej, niegdyś znajdujących się w granicach jednego, wieloetnicznego państwa – Rzeczypospolitej.

Ze Wstępu

KPK okladka-montaz-1.indd 1 8/10/10 7:02:01 PM