Kreiranje podsistema zvanicne statistike 1

SADRŽAJ

UVOD ............................................................................................................................................ 2

I METODOLOGIJA KREIRANJA PODSISTEMA ZVANIČNE STATISTIKE CRNE GORE ZA POTREBE ISTRAŽIVANJA COVID-19 ........................................................ 4

1.1 Uspostavljanje multidisciplinarnih timova i definisanje metodologije za kreiranje podsistema zvanične statistike .................................................................................. 6

1.2 Lista releventnih pokazatelja o uticaju COVID-19 i međusektorska međuzavisnost . 8

1.2.1 Indikatori realnog sektora ............................................................................... 9 1.2.2 Indikatori finansijskog sistema ...................................................................... 47 1.2.3 Istraživanja o uticaju COVID-a na privredne subjekte .................................. 57 1.2.4 Indikatori tržišta rada i demografski indikatori .............................................. 72 1.2.5 Epidemiološki indikatori ................................................................................ 89 1.2.6 Zdravstveni sistem i zdravstvena zaštita ...................................................... 94 1.2.7 Pregled hospitalno liječenih pacijenata od Sars-Cov2 infekcije u Kliničkom

centru Crne Gore u prvom talasu COVID-19 virusa, period mart – jun 2020. godine ......................................................................................................... 100

1.2.8 Indikatori e-zdravstva .................................................................................. 115

1.3 Identifikovanje najefikasnijih metoda prikupljanja podataka primjenjivih za krizne situacije .................................................................................................................. 126

1.4 Pripremljeni okviri za uzorkovanje i prenos statističkog znanja u sprovođenju anketa za potrebe zdravstvenog sistema Crne Gore ........................................................ 132

1.5 Razmijenjene stručne i IT vještine u obradi podataka u zdravstvenom sektoru sa ciljem analize uzroka i posledica COVID-19 .......................................................... 140

II ANALIZA INTERKORELACIJA IZMEĐU PARTNERSKIH INSTITUCIJA I DEFINISANJE UTICAJA COVID-19 NA BUDUĆA ISTRAŽIVANJA ..................... 142

PRILOG 1 ................................................................................................................................. 146

UVOD

Novonastala situacija usljed COVID-19 pandemije, kreirala je značajno drugačije okruženje za proizvodnju i diseminaciju zvanične statistike. Onemogućen je pristup domaćinstvima za prikupljanje podataka metodom direktnog intervjua «licem u lice», potom značajno otežan proces prikupljanja podataka od privrednih subjekata, a istovremeno povećana tražnja korisnika za raznim podacima kako bi se kreirala politika u uslovima krize, kao i sagledale društveno-ekonomske posljedice iste. Polazeći od novih uslova poslovanja i prepoznavši ogroman značaj pandemije COVID-19 u kreiranju relevantnih politika, Uprava za statistiku (MONSTAT) je u okviru svoje naučno-istraživačke djelatnosti prepoznala potrebu za kreiranjem podsistema statističkih indikatora relevantnih za sagledavanje uticaja COVID-19 na društveno-ekonomska kretanja. Stoga, je u saradnji sa licenciranim naučno-istraživačkim institucijama iz Crne Gore iz oblasti zdravstva (Institit za javno zdravlje i Klinički centar Crne Gore) i oblasti ekonomije (Institut za strateške studije i projekcije), pripremila prijedlog naučno-istraživačkog projekta za javni konkurs Ministarstva nauke za dodjelu grantova za naučno-istraživačke projekte COVID-19, sa ciljem da se uspostavi sistem relevantnih indikatora za analizu COVID-19. Nakon sprovedenog procesa evaluacije od strane međunarodnih eksperata, projekat je pozitivno ocijenjen, što je rezultiralo kreiranim podsistemom zvanične statistike od 60 indikatora. Vjerujemo da će proizvedeni indikatori i njihova analiza doprinijeti jasnijem sagledavanju posljedica pandemije, a time i kvalitetnijim politikama i daljim istraživanjima u ovoj oblasti.

Svakako, važno je napomenuti da za šest mjeseci koliko je trajao ovaj projekat (jun – novembar 2020. godine), ne bi bilo moguće proizvesti međunarodno uporedive indikatore, da prethodno statistički sistem MONSTAT-a nije razvijen i koncipiran u skladu sa EU metodologijama i konceptom kvaliteta evropske statistike. Stoga, ovaj projekat smatramo nadogradnjom dosadašnjeg rada koji je imao za cilj da već postojeće i nove podatke u statističkom sistemu transformiše u indikatore i u redovnoj dinamici ih ubuduće obezbjeđuje korisnicima. Da bi to postigli u ovom izuzetno kratkom roku, bila je neophodna izuzetna posvećenost kako tima istraživača ovog projekta, tako i zaposlenih Uprave za statistiku, na čemu smo im posebno zahvalni.

Na kraju, želimo da se zahvalimo Ministarstvu nauke na podršci i razumijevanju značaja zvanične statistike, institucijama partnerima na projektu, kao i našim partnerima koji u kontinuitetu pružaju stručnu i finansijsku podršku razvoju statističkog sistema Crne Gore – Evropskoj komisiji i Eurostat-u.

R U K O V O D I L A C P R O J E K T A

dr Gordana Radojević

4

I METODOLOGIJA KREIRANJA PODSISTEMA ZVANIČNE STATISTIKE CRNE GORE ZA POTREBE ISTRAŽIVANJA COVID-19

Pandemija COVID-19 otvorila je problem deficita podataka, koji do sada nijesu bili dio tražnje kreatora politika na nacionalnom i globalnom nivou, a time ni dio zvanične statistike nacionalnih, evropskih i globalnih statističkih tijela. Stoga, cilj projekta „Kreiranje podsistema zvanične statistike za potrebe istraživanja pandemije COVID-19“ bio je da kroz multidisciplinarno naučno-istraživačko partnerstvo, korišćenjem različitih naučnih metoda osvijetli važne zdravstvene i ekonomske aspekte COVIDa-19.

Prilikom kreiranja podsistema zvanične statistike Crne Gore za potrebe istraživanja COVID-19, pošlo se od sistema zvanične statistike koji se sastoji od 211 istraživanja1 koja su raspoređena u sljedeće domene:

1. Demografija i socijalne statistike (57 istraživanja)2. Ekonomske statistike (75 istraživanja)3. Sektorske statistike (71 istraživanje)4. Životna sredina i višedomenske statistike (8 istraživanja)

Polazeći od tražnje korisnika podataka, kao i aktuelnosti istraživanja o uticaju COVID-a, mapirano je približno 80 relevantnih indikatora. Polazeći od tako definisanih indikatora, analizirano je 211 istraživanja zvanične statistike u pogledu njihovog sadržaja i dinamike na koju se odnose i utvrđene tri metode, odnosno izvora istraživanja za proizvodnju mapiranih indikatora:

1. Direktni metod iz istraživanja zvanične statistike uz modifikaciju nivoaagregiranja određene pojave – koji je podrazumijevao proizvodnju indikatoraiz već dostupnih istraživanja zvanične statistike;

2. Direktni metod iz istraživanja zvanične statistike uz modifikaciju dinamikeobjavljivanja podataka – podrazumijevao je da se pojave, gdje je to mogućeprikažu na nedjeljnom nivou i da se uporede sa nedjeljnim prosjekom zaperiod od 5 godina (2015 - 2019. godina), kako bi se utvrdilo da li postojistatistički značajna razlika u posmatranoj nedjelji za vrijeme COVID-a upoređenju sa prethodnim periodom;

3. Primarna istraživanja zvanične statistike uz modifikaciju modula/pitanja –uključivanje dodatnih varijabli u već postojeća istraživanja kako bi se jasnijesagledala pojava u odnosu sa drugim institucijama;

4. Primarna istraživanja – realizacija novih istraživanja o uticaju COVID-a naposlovanje preduzeća;

Nakon definisanja metodologije, formirani su timovi za mapiranje i proizvodnju COVID indikatora.

1 Godišnji plan zvanične statistike za 2020. godinu ("Službeni list CG", br. 75/19 od 30.12.2019. godine)

6

1.1 Uspostavljanje multidisciplinarnih timova i definisanje metodologije za kreiranje podsistema zvanične statistike

Imajući u vidu realizovana istraživanja, za potrebe definisanja metodologije za kreiranje podsistema zvanične statistike prvo su kreirani multidisciplinarni timovi koji su sagledali sve aspekte postojećih istraživanja kako bi se utvrdili relevatni indikatori za sagledavanje posledica COVID-a sa ciljem njihovog daljeg ublažavanja.

Formirana su 3 tima:

Tim za analizu indikatora iz oblasti zdravstva u kombinaciji sa ekonomskim aspektima – istraživači Instituta za javno zdravlje i Kliničkog centra Crne Gore, kao i doktorand u oblasti ekonomije sa praktičnim iskustvom u oblasti zdravstvenih politika, kako bi se prepoznao međusektorski potencijal i inicirale dalje saradnje na uvezivanju institucija, i ujedno prepoznali ključni indikatori u oblasti zdravstva.

Tim za proizvodnju statističkih indikatora – istraživači Uprave za statistiku iz različitih oblasti i statističar Instituta za javno zdravlje, kako bi se sagledali indikatori iz oblasti makroekonomskih statistika, tržišta rada, demografije i na taj način definisali ključni indikatori za praćenje efekata COVID-a.

Tim za analizu indikatora iz oblasti ekonomije i finansija – istraživači naučno-istraživačke zajednice kao i doktorand iz oblasti ekonomije sa praktičnim iskustvom u oblasti finansija, kako bi se sagledali efekti na finansijski sistem i privredne subjekte i definisali ključni indikatori.

8

1.2 Lista releventnih pokazatelja o uticaju COVID-19 i međusektorska međuzavisnost

Da bi bolje razumjeli podatke koji su analizirani i prezentovani ovim projektom neophodno je prezentovati i kontekst u kojem su se donosile određene odluke koje su uticale na oblasti obuhvaćene projektom. Naime, Ministarstvo zdravlja donijelo je na prijedlog Instituta za javno zdravlje Crne Gore, a na osnovu Zakona o zaštiti stanovništva od zaraznih bolesti, Naredbu za preduzimanje privremenih mjera za sprečavanje unošenja u zemlju, suzbijanje i sprečavanje prenošenja novog virusa korona od 16. marta 2020. godine. Uvođenje mjera je uticalo na ograničavanje kretanja ljudi i obustavu nekih ekonomskih aktivnosti.

Neke od privremenih mjera su se odnosile na: zabranu pružanja ugostiteljskih usluga u hotelima, osim za prijavljene goste; zatvaranje disko klubova/barova i noćnih klubova/barova; zatvaranje ugostiteljskih objekata – kafića, kafana, kafeterija, restorana i barova, osim ugostiteljskih objekata koji dostavljaju hranu i omogućavaju preuzimanje hrane i obroka, uz zabranu boravka gostiju u samim objektima; zabranu obavljanja trgovinskih i ugostiteljskih usluga u tržnim centrima; zatvaranje dječjih igraonica; zatvaranje fitnes centara; zabranu rada otvorenih i zatvorenih objekata za sport i rekreaciju i bazena; zatvaranje kazina, kladionica i kockarnica; obustavu taxi prevoza; zatvaranja frizerskih i kozmetičkih salona; ograničavanje broja kupaca u odnosu na površinu prodajnog objekta, kao i za tržnice i pijace; obustavljanje javnog prevoza putnika u međunarodnom drumskom, željezničkom i vazdušnom saobraćaju itd.

U skladu sa epidemiološkom situacijom u Crnoj Gori, početkom maja je došlo do ublažavanja određenih mjera. Nacionalno koordinaciono tijelo za zarazne bolesti (NKT) je 2. juna 2020. godine odučilo, na predlog Instituta za javno zdravlje (IJZ), da u Crnoj Gori bude proglašen kraj prvog talasa epidemije virusa korona.

9

1.2.1 Indikatori realnog sektora2

Ograničavanje ekonomske aktivnosti usljed pandemije COVID-19 započelo je nakon snažnog ekonomskog rasta. Ekonomska aktivnost, prije pandemije COVID-19 dominantno indukovana građevinarstvom, turizmom, i gotovo svim uslužnim djelatnostima, praćena je visokim stopama realnog rasta bruto domaćeg proizvoda (BDP) od 4,7% u 2017, 5,1% u 2018. i 4,1% u 2019. godini.

Iznenadni šok pandemije virusa COVID-19, uvođenje mjera “zatvaranja” sa ciljem njegovog suzbijanja doveli su do pada globalne ekonomije, te ne čudi da je nakon snažnog ekonomskog rasta u Crnoj Gori, usljed pandemije COVID-19 započelo ograničavanje, usporavanje pa i pad ekonomske aktivnosti. Ozbiljni poremećaji domaće ponude i tražnje za posljedicu imaju pad ekonomske aktivnosti. U takvim okolnostima usporavanje ekonomske aktivnosti svih privrednih djelatnosti, bilo je za očekivati, što se po modelu domino efekta u krajnjoj liniji pokazalo kroz raspoložive statističke kratkoročne indikatore.

Bruto domaći proizvod

Makroekonomska kretanja utiču na svakodnevni život svih nas, a njihovo razumijevanje pomaže nam da na što bolji način shvatimo kompleksnost dešavanja u ekonomiji. Nacionalni računi su sredstvo za razumijevanje cijele ekonomije i omogućavaju da se tumače složeni ekonomski procesi i njihovi uzajamni odnosi, a ujedno pružaju i smjernice koje su neophodne za kvalitetno vođenje ekonomske politike. Imaju veliku prednost u odnosu na sve ostale raspoložive standardne statističke pokazatelje, jer oni daju konzistentan i koherentan set podataka 3 , omogućavajući sintezu svih dostupnih informacija o ekonomskim transakcijama i finansijskom stanju privrednih subjekata.

Imajući u vidu značaj nacionalnih računa za oslikavanje ekonomskih dešavanja u jednoj zemlji, a za korak bliže evropskoj praksi, neophodno je kroz njihovu izradu, predstaviti osnovni agregat proizvodnje, bruto domaći proizvod, kako na godišnjem tako i na kvartalnom nivou.

Sastavljanje nacionalnih računa, odnosno obračun bruto domaćeg proizvoda na kvartalnom i godišnjem nivou, treba da bude aktuelan, precizan i dovoljno detaljan instrumenat za izradu ekonomskih analiza i prognoza budućih kretanja, kao jedan od pokazatelja koji se koristi za planiranje i vođenje ekonomske politike crnogorske ekonomije.

2 Autori: dr Gordana Radojević - Uprava za statistiku - MONSTAT mr Branka Šušić Radovanović - Uprava za statistiku - MONSTAT Miroslav Pejović - Uprava za statistiku - MONSTAT mr Suzana Gojčaj - Uprava za statistiku - MONSTAT 3 System of national accounts, 2008

10

U suštini, nacionalni računi su sistem klasifikacija brojnih događaja u ekonomskom životu, sa ciljem da se pruži opis u obliku međusobno povezanih činilaca o tome šta se događa u privredi jedne zemlje. To je zapravo statističko - ekonomska analiza određene nacionalne privrede. Treba ih shvatiti kao mrežu pokazatelja gdje se naglasak stavlja na cjelinu odnosa u privredi, kao i na uticaj promjene jedne veličine na ostale veličine u privredi.

Osnovni makroekonomski agregat, agregat proizvodnje, u sistemu nacionalnih računa jeste bruto domaći proizvod, koji predstavlja rezultat proizvodnih aktivnosti svih rezidentnih institucionalnih jedinica. Bruto domaći proizvod mjeri prihod ostvaren samo iz domaće proizvodnje, od domaćih rezidenata, tj. zasniva se na domaćem konceptu i predstavlja indikator ekonomskih aktivnosti na nivou cijele zemlje.

Kvartalni nacionalni računi su posebno dobili na značaju poslije udara skorašnje ekonomske krize, a razlog je mogućnost sagledavanja rezultata ekonomije nakon tri mjeseca. Na taj način omogućeno je da se blagovremeno preduzimaju mjere za usmjeravanje ekonomije u državi. Ukoliko rezultati kvartala pokazuju negativnu stopu rasta, u kontinuitetu iz kvartala u kvartal, smatra se da je država u recesiji, odnosno, ukoliko se u dva uzastopna kvartala ostvari pozitivna stopa rasta, smatra se da je država izašla iz recesije. Imajući to u vidu, kvartalni bruto domaći proizvod predstavlja dobar pokazatelj-indikator za izradu povezanog i usklađenog sistema informacija za kreatore ekonomske politike. Cilj kvartalnog obračuna BDP-a je praćenje kratkoročne dinamike ekonomskih aktivnosti, odnosno prezentacija opšte slike ekonomskog kretanja u kvartalnoj dinamici. Na taj način obezbjeđuje se redovnija slika stanja u privredi, detaljnije informacije, kako finansijske tako i nefinansijske ekonomske aktivnosti.

Ključni indikatori:

1. Bruto domaći proizvod (BDP) u I kvartalu 2020. godine iznosio je 913,1 miliona eura. U apsolutnom iznosu, stvoreno je dodate vrijednosti više za oko 27 miliona eura u odnosu na isti kvartal prethodne godine. Stopa realnog rasta BDP-a u I kvartalu 2020. godine iznosila je 2,7%.

2. Bruto domaći proizvod (BDP) u II kvartalu 2020. godine iznosio je 900,5 miliona eura. U apsolutnom iznosu, stvoreno je dodate vrijednosti manje za oko 251 miliona eura u odnosu na isti kvartal prethodne godine. Realna stopa rasta BDP-a u drugom kvartalu 2020. godine iznosila je -20,2%.

3. Bruto investicije u osnovna sredstva u I kvartalu 2020. godine iznosile su oko 285 miliona eura. U odnosu na isti kvartal prethodne godine, kada su ostvarene Bruto investicije u iznosu od 282 miliona eura, ostvaren je nominalni rast od 1,2 %.

4. Bruto investicije u osnovna sredstava u II kvartalu 2020. godine iznosile su 273,5 miliona EUR-a, dok su u istom periodu prethodne godine iznosile oko 382 miliona eura. Dakle, ostvaren je pad bruto investicija u II kvartalu 2020. godine od 28%.

11

Grafik 1. Realne stope rasta BDP-a za IQ i IIQ 2020, u %4

Izvor: MONSTAT

Uticaj krize izazvan pandemijom virusa COVID-19, evidentan je na stopu realnog rasta BDP-a Crne Gore u II kvartalu 2020. godine.

Naime, realna stopa rasta bruto domaćeg proizvoda u I kvartalu 2020. godine implicirana je rastom koji je zabilježen u većini privrednih djelatnosti.

Tabela 1. Indeksi ekonomske aktivnosti po privrednim djelatnostima(p)

I kvartal 2020 I kvartal 2019

Poljoprivreda

Vrijednost otkupa i prodaje proizvoda poljoprivrede, šumarstva i ribarstva 103,5

Industrijska proizvodnja 112,9

B - Vađenje rude i kamena 121,3

C - Prerađivačka industrija 117,0

D - Snabdijevanje električnom energijom 106,9

Građevinarstvo

Vrijednost izvršenih građevinskih radova 104,6

Izvršeni efektivni časovi rada 107,6

Trgovina

Stopa realnog rasta prometa robe u trgovini na malo 106,1

Usluge smještaja

Broj noćenja (kolektivni smještaj) 81,3

Broj dolazaka (kolektivni smještaj) 73,7

Saobraćaj

Prevezeni putnici na aerodromima 89,0

Prevezeni putnici u drumskom saobraćaju 76,5

Prevezeni putnici u željezničkom saobraćaju 80,2

Promet uslužnih djelatnosti - ukupno 100,4

(p) - Preliminarni podaci Izvor: MONSTAT

4 Realna stopa rasta u odnosu na isti kvartal prethodne godine

3.0 3.2 2.7

-20.2-25.0

-15.0

-5.0

5.0

15.0

IQ IIQ

2019 2020

12

Sa druge strane, sa stanovišta tražnje odnosno potrošnje, u I kvartalu 2020. godine evidentna je smanjena međunarodna tražnja koja je uzrokovala pad izvoza roba za 5,7%.

Tabela 2. Kvartalni BDP po potrošnoj metodi, tekuće cijene(p)

Kategorije potrošnje

Vrijednost (u hilj. EUR)

IQ 2019 IQ 2020

1 = (1.1+1.2) 1 Finalna potrošnja 947 183 1 006 171

1.1 1.1 Lična potrošnja domaćinstava 774 777 807 504

1.2 1.2 Potrošnja države 172 406 198 666

2 2 Bruto stvaranje kapitala 322 243 293 375

2.1 2.1 Bruto investicije u osnovna sredstva

281 528 284 847

3 = (3.1- 3.2) 3 Saldo izvoza i uvoza roba i usluga

-383 396 -386 423

3.1 3.1 Izvoz roba i usluga 275 863 273 397

3.1.1 Izvoz roba 101 149 95 399

3.1.2 Izvoz usluga 174 714 177 998

3.2 3.2 Uvoz roba i usluga 659 260 659 820

3.2.1 Uvoz roba 510 326 521 475

3.2.2 Uvoz usluga 148 934 138 345

4 = (1+2+3) 4 BRUTO DOMAĆI PROIZVOD 886 029 913 123


Uvođenje restriktivnih mjera od strane Nacionalnog koordinacionog tijela za zarazne bolesti (NKT) u martu 2020. godine, kroz uvođenje mjera “zatvaranja”, dovelo je do smanjenja ekonomske aktivnosti (drugi kvartal: april, maj, jun). Rezultat smanjenja ekonomskih aktivnosti, odnosno proizvodnje u gotovo svim privrednim djelatnostima uslijed COVID-19 pandemije, je negativno kretanje BDP-a u II kvartalu 2020. godine.

Tabela 3. Indeksi ekonomske aktivnosti po privrednim djelatnostima(p)

II kvartal 2020 II kvartal 2019

Poljoprivreda

Vrijednost otkupa i prodaje proizvoda poljoprivrede, šumarstva i ribarstva 94,8

Ulaz sirovog kravljeg mlijeka i dobijeni mliječni proizvodi u mljekarama 104,2

Industrijska proizvodnja

B - Vađenje rude i kamena 104,1

C - Prerađivačka industrija 92,4

D - Električna energija 61,4

Građevinarstvo

Vrijednost izvršenih građevinskih radova 84,1

Izvršeni efektivni časovi rada 89,9

13

Tabela 3. Indeksi ekonomske aktivnosti po privrednim djelatnostima(p) /nastavak/

II kvartal 2020 II kvartal 2019

Trgovina

Realna stopa rasta prometa robe u trgovini na malo 77,8

Usluge smještaja

Broj noćenja (kolektivni smještaj) 5,0

Broj dolazaka (kolektivni smještaj) 4,8

Saobraćaj

Prevezeni putnici na aerodromima 1,3

Prevezeni putnici u drumskom saobraćaju 16,4

Prevezeni putnici u željezničkom saobraćaju 22,3

Promet ostalih uslužnih djelatnosti - ukupno 65,9


Najveći pad u II kvartalu 2020. godine zabilježen je u sektoru Usluga smještaja i ishrane. Po tom osnovu prihodi od turizma smanjeni su za 95,3% i prema podacima Centralne banke Crne Gore u II kvartalu 2020. godine iznosili su 9,8 miliona eura, što je za 198 miliona eura manje u odnosu na isti kvartal prethodne godine. Posledica smanjenja prihoda od turizma, je pad prometa i u ostalim sektorima koji su direktno ili indirektno povezani sa turizmom.

Ukupan promet Ostalih uslužnih djelatnosti u II kvartalu 2020. godine smanjen je za 34,1% u odnosu na isti kvartal prethodne godine. U istom periodu evidentiran je pad u sektoru Građevinarstva. Mjereno vrijednošću izvršenih građevinskih radova u II kvartalu 2020. godine zabilježen je pad od 15,9%, a na tom nivou zabilježen je i pad industrijske proizvodnje.

Negativan doprinos BDP-u u II kvartalu 2020. godine, dolazi i od manje naplate poreza (PDV-a, akciza i carina). Prema podacima Ministarstva finansija, u II kvartalu 2020. godine porezi su naplaćeni u iznosu od 168,5 miliona eura, što je smanjenje od 26,1% u odnosu na isti kvartal prethodne godine.

Tokom II kvartala 2020. godine, Lična potrošnja domaćinstava je pala za 15%, Bruto investicije u osnovna sredstva za 26%, Izvoz roba i usluga za 56%, Uvoz roba i usluga za 31%. Potrošnja države je realno veća za 0,5%.5

5 Realne stope rasta

14

Grafik 2. Kategorije potrošnje kvartalnog BDP-a, u % IIQ 2019 – IIQ 2020. godina

Izvor: MONSTAT

Prema podacima EUROSTAT-a u Evropskoj uniji su se tokom II kvartala 2020. godine izdaci za finalnu potrošnju domaćinstava smanjili za 12%, bruto investicije u osnovni kapital za 15,4%, izvoz se smanjio za 18,8%, a uvoz za 17,8%.

Ako napravimo retrospektivu, činjenično je da je do sada usmjeravanje Crne Gore ka biznisu, u svim njenim segmentima, vodilo ka visokim stopama rasta BDP-a.

Naime, svjetska finansijska kriza 2007 - 2008, koja je poznata kao globalna finansijska kriza i kojoj su prethodili uzajamno povezani ekonomski i socijalni događaji, bila je najozbiljnija finansijska kriza od vremena Velike depresije iz 1930. godine. Usljed finansijske krize, teškoća u refinansiranju dugova za klijente koji su imali loš kreditni rejting, prevelikih i neodrživih globalnih dugova, šoka u spoljnotrgovinskoj razmjeni i trgovinskih ratova, pada u potrošnji, usljed negativnog šoka potražnje slijedi globalna ekonomska kriza, velika recesija. Tada, makroekonomski pokazatelji kao što je BDP, investiciona ulaganja, iskorišćenost kapaciteta, prihod domaćinstava, profiti poslovnih subjekata i inflacija padaju, a bankrotstvo i stopa nezaposlenosti rastu.

Finansijska kriza koja je počela u SAD-u, proširila se i na evropske zemlje, a osjetila se i u Crnoj Gori, ne toliko jako kao u zemljama zapadne Evrope.

Da bi se shvatio obim krize i njene posledice mogu se posmatrati stope ekonomskog rasta Crne Gore, koja je u godinama krize (2007. i 2008. godine) imala stope rasta od 6,8% i 7,2%, da bi u 2009. godini bio ostvaren pad od 5,8%. Negativani uticaj na BDP imala je spoljnotrgovinska robna razmjena tj. pad spoljnotrgovinske robne razmjene od 34,4% u 2009. godini i 3,9% u 2012. godini.

3.91.5

-2.6

6.83.3 3.2

-15.0

0.5

-26.3

-55.9

-31.2-20.2

-60.0

-50.0

-40.0

-30.0

-20.0

-10.0

0.0

10.0

Lična potrošnjadomaćinstava

Potrošnjadržave

Bruto investicijeu osnovnasredstva

Izvoz roba iusluga

Uvoz roba iusluga

BRUTODOMAĆI

PROIZVOD

IIQ2019 IIQ2020

15

Grafik 3. Bruto domaći proizvod u mil. EUR-a, i realni rast BDP-a, u %, 2006 - 2019. godina

Izvor: MONSTAT

Završavajući 2009. godinu s nižim nivoom privredne aktivnosti, izraženim realnim padom bruto domaćeg proizvoda od 5,8%, crnogorska ekonomija je tokom 2010. godine pokazala značajan napredak. Ekonomski oporavak započet je u III kvartalu 2010. godine, i doprinio je ukupnom ostvarenom rastu od 2,7% kao posledica ekspanzije investicija u sektoru građevinarstva.

Grafik 4. Kretanje Bruto investicija i vrijednosti izvršenih građevinskih radova,

2006 - 2019. godina

Izvor: MONSTAT

Izlaskom iz recesije stvorene su pretpostavke da se tokom 2011. godine započne novi razvojni ciklus obzirom da je sektor Građevinarstva u kontinuitetu bilježio rast, tako da je ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova 2019. godine iznosila 881 milion eura, što je za 10% više u odnosu na 2018. godinu i za 94% u odnosu na 2016. godinu kada je ukupna vrijednost građevinskih radova bila na nivou od 453,6 miliona EUR-a.

8.66.8 7.2

-5.8

2.7 3.2

-2.7

3.51.8

3.4 2.94.7 5.1

4.1

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 -

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

Bruto domaći proizvod u tekućim cijenama, mil.EUR Realni rast BDP-a (%)

-100

100

300

500

700

900

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 20190

200

400

600

800

1,000

1,200

1,400

Bruto investicije u osnovna sredstva Vrijednost izvršenih građevinskih radova

16

Grafik 5. Ralni rast kvartalnog BDP-a, u % I kvartal 2007 – II kvartal 2020. godine

Izvor: MONSTAT

Posmatrajući vremensku seriju kvartalnog BDP-a u Crnoj Gori, od 2007. godine, odnosno stope realnog rasta od I kvartala 2007. godine, evidentno je da je realni pad BDP-a u II kvartalu 2020. pod uticajem pandemije ujedno i najniži nivo BDP-a nakon krize 2009. godine.

Grafik 6. BDP, stope realnog rasta u drugom kvartalu 2020. godine

Izvor: EUROSTAT

Kako Eurostat navodi6, glavni agregati BDP-a za II kvartal 2020. godine u većini država članica EU, se smanjio za 11,8% u eurozoni i za 11,4% u EU, dok je u I kvartalu 2020. godine (januar, februar i mart) taj pad bio 3,3%.

To su daleko najoštriji padovi zabilježeni od početka vremenskih serija od 1995. godine. U prvom kvartalu 2020. godine, BDP je opao za 3,7% u eurozoni i za 3,3% u EU. Naime, u svakoj zemlji članici došlo je do znatnog pada ekonomije od početka aprila do kraja juna ove godine od 18,5% u Španiji do 4,5% u Finskoj.

6 https://ec.europa.eu/eurostat/documents, 8 september 2020

-21

-16

-11

-6

-1

4

9

14

19

2007

Q1

2007

Q3

2008

Q1

2008

Q3

2009

Q1

2009

Q3

2010

Q1

2010

Q3

2011

Q1

2011

Q3

2012

Q1

2012

Q3

2013

Q1

2013

Q3

2014

Q1

2014

Q3

2015

Q1

2015

Q3

2016

Q1

2016

Q3

2017

Q1

2017

Q3

2018

Q1

2018

Q3

2019

Q1

2019

Q3

2020

Q1

17

Najoštriji pad u drugom kvartalu je zabilježila Španija (-18,5 %) u odnosu na prethodni kvartal, zatim Hrvatska (-14,9%), Mađarska (-14,5%), Grčka (-14,0%), Portugalija (-13,9%) i Francuska (-13,8%). Slijede Italija sa 12,4%, Rumunija sa 12,1%, Belgija 12%, Kipar i Malta 11,8%, Austrija 10,2%, Bugarska 10%, a Njemačka s padom od 9,8%.

Spoljnotrgovinska robna razmjena Crne Gore

Podaci o robnoj razmjeni sa inostranstvom od posebnog su značaja za kreatore ekonomske politike, pokazatelj su opšte ekonomske aktivnosti, osnova su za pripremu multilateralnih i bilateralnih pregovora, ali su veoma značajni i biznis sektoru za potrebe istraživanja tržišta i analizu poslovanja. Izrada statistike robne razmjene sa inostranstvom temelji se na preporukama međunarodnih statističkih organizacija UN-a i EU.7

Trend pada spoljnotrgovinske robne razmjene započinje pojavom pandemije virusa COVID-19 u martu i nastavlja se tokom 2020. godine. Taj direktan uticaj na vrijednost spoljnotrgovinske robne razmjene Crne Gore, tj. na vrijednost uvoza i izvoza imao je za posledicu pad ukupne spoljnotrgovinske robne razmjene od 35% u aprilu 2020. godine.

Pandemija COVID-19 dvostruko je uticala na razmjenu roba sa inostranstvom, sa jedne strane uvoz roba je značajno smanjen, a sa druge strane za određenu grupu proizvoda značajno povećan. Povećan je uvoz medicinskih proizvoda, zbog povećane tražnje za farmaceutskim proizvodima, medicinskom opremom, medicinskim materijalom i proizvodima lične zaštite. Tražnja za proizvodima za prevenciju, testiranje i liječenje značajno je povećana od početka COVID-19 pandemije, zbog čega smatramo važnim izdvojiti kao poseban indikator praćenja toka kretanja pandemije. Smanjen je uvoz proizvoda mineralnih goriva i ulja, zatim vozila, mašina i mehaničkih uređaja i njihovih djelova, namještaja, gvožđa i čelika usljed smanjenog obima aktivnosti koje su prouzrokovane pandemijom.

Kreiranje indikatora za praćenje spoljnotrgovinske robne razmjene proizvoda za liječenje, prevenciju i testiranje zahtijevalo je dodatnu analizu i klasifikaciju, jer su medicinski proizvodi široko rasprostranjeni u različitim poglavljima klasifikacije Harmonizovanog sistema (HS)8 koja se koristi u prikazu podataka spoljne trgovine robama. Stoga, za potrebe ovog projekta detaljno je izvršena analiza klasifikacije i izdvojeni su proizvodi koji se smatraju relevantnim za prevenciju COVID-19 i liječenje uopšte. Ovi medicinski proizvodi svrstani su u četiri glavne grupe:

7 UN (2010): International merchandise Trade Statistics, Concept and Definitions; EUROSTAT (2017): Statistics on the Trade of Goods, User Guide 8 Izvor: https://unstats.un.org/unsd/tradekb/Knowledgebase/50018/Harmonized-Commodity-Description-and-Coding-Systems-HS?Keywords=Classifications

18

1. Farmaceutski proizvodi, ljekovi - uključujući dozificirane i ljekove na veliko;

2. Medicinski materijal - odnosi se na potrošni materijal za bolničku i laboratorijsku upotrebu (npr. alkohol, špricevi, gaza, reagensi, itd.);

3. Medicinska oprema i tehnologija;

4. Proizvodi za ličnu zaštitu - sapuni za ruke i sredstva za čišćenje, maske za lice, zaštitne naočari.

Zaštitna odjeća za hiruršku/medicinsku upotrebu nije uključena u analizu, jer ju je nemoguće razlikovati od proizvoda opšte odjeće u HS klasifikaciji.

Spisak proizvoda i već navedenu kategorizaciju, koja je korištena u prikazu podataka spoljnotrgovinske robne razmjene, sastavlja Sekretarijat Svjetske trgovinske organizacije - WTO, i djelimično je zasnovan na zdravstvenim proizvodima koji se koriste u Radnom dokumentu WTO - Više trgovine za bolje zdravlje9.


1. Ukupna spoljnotrgovinska robna razmjena Crne Gore za period januar - jun 2020. godine, iznosila je 1 206,0 miliona eura, što ukazuje na pad od 15,8% u odnosu na isti period prethodne godine kada je iznosila 1 432,0 miliona eura. U odnosu na isti period prethodne godine, spoljnotrgovinska robna razmjena usljed COVID-19, smanjena je za 6,5% u martu; 35,2% u aprilu; 33,5% u maju i 16,9% u junu.

2. Uvoz medicinskih proizvoda za period januar - jun 2020. godine je iznosio 86,5 miliona eura, dok je u istom periodu 2019. godine iznosio 70,4 miliona eura što ukazuje na rast od 22,8%;

3. Uvoz farmaceutskih proizvoda za period januar - jun 2020. godine je iznosio 53,0 miliona eura, dok je u istom periodu prethodne godine iznosio 45,4 miliona eura što ukazuje na rast od 16,6%;

4. Uvoz mineralnih goriva, mineralnih ulja i proizvoda njihove destilacije za period januar - jun 2020. godine je iznosio 81,5 miliona eura, dok je u istom periodu prethodne godine iznosio 130,0 miliona eura što ukazuje na pad od 37,3%;

5. Ukupan izvoz za period januar - jun 2020. godine je iznosio 167,9 miliona eura, dok je u istom periodu prethodne godine iznosio 192,0 miliona eura što ukazuje na pad od 12,6%

6. Izvoz ruda, zgure i pepela za period januar - jun 2020. godine iznosio je 17,9 miliona eura, dok je u istom periodu prethodne godine iznosio 15,2 miliona eura što ukazuje na rast od 18,0%.

7. Izvoz pića, alkohola i sirćeta za period januar - jun 2020. godine iznosio je 4,6 miliona eura, dok je u istom periodu prethodne godine iznosio 6,2 miliona eura što ukazuje na pad od 25,7%.

9 https://www.wto.org/english/tratop_e/covid19_e/medical_good_annexes_e.xlsx

19

Grafik 7. Spoljnotrgovinska robna razmjena Crne Gore, u hilj. EUR januar - jun 2019 - 2020. godine

Izvor: MONSTAT

Uticaj krize izazvan pandemijom virusa COVID-19, evidentan je na vrijednost spoljnotrgovinske robne razmjene Crne Gore, tj. vrijednosti uvoza i izvoza. Trend pada spoljnotrgovinske robne razmjene započinje u martu mjesecu i nastavlja se dalje kroz mjesece (prikaz do juna 2020. godine), s tim da spoljnotrgovinska robna razmjena u aprilu 2020. godine bilježi najveći pad ukupne spoljnotrgovinske robne razmjene na nivou od 35%. Uvođenje restriktivnih mjera od strane Nacionalnog koordinacionog tijela za zarazne bolesti (NKT) u martu 2020. godine, dovelo je do smanjenja ekonomske aktivnosti a samim tim indirektno i do smanjenja spoljnotrgovinske robne razmjene.10 Nakon aprila dolazi do smanjenja pada ukupne spoljnotrgovinske robne razmjene tj. u maju dolazi do smanjenja trenda pada na 33,5% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je u junu pad iznosio 16,9%.

Vrijednost uvoza Crne Gore za period januar - jun 2020. godine iznosila je 1 038,1 miliona eura. U odnosu na isti period prethodne godine uvoz je manji za 16,3%. Uvoz Crne Gore u 2020. godini započinje pad u martu, sa 215,3 miliona eura na 205,1 milion eura. Kada govorimo o izvozu Crne Gore za period januar - jun 2020. godine u odnosu na isti period prethodne godine zabilježen je pad od 12,6%. Trend pada izvoza Crne Gore u 2020. godini započinje u februaru (pad od 6,6%), s tim da je najveći pad zabilježen u maju 2020. godini (pad od 37,6%).

10 Restriktivne mjere Nacionalnog koordinacionog tijela za zarazne bolesti (NKT), mart 2020. godine: obavezna samoizolacija za sve crnogorske državljane, zabrana pružanja ugostiteljsih usluga u hotelima, zatvaranje disko klubova/barova i noćnih klubova/barova, ugostiteljskih objekata – kafića, kafana, kafeterija, restorana i barova, zabrana obavljanja trgovinskih i ugostiteljskih usluga u tržnim centrima i ostalo.

157 042

170 036

211 804

221 205

248 674

232 562

273 226

177 047

269 315

179 124

271 939 225 976

Jan19

Jan20

Feb19

Feb20

Mar19

Mar20

Apr19

Apr20

Maj19

Maj20

Jun19

Jun20

20

Kriza izazvana pandemijom virusa COVID-19, nije prva globalna kriza sa kojom se Crna Gora suočila. Ekonomske krize koje su se desile u 2009. i 2012. godini imale su negativan uticaj na realnu stopu Bruto domaćeg proizvoda u Crnoj Gori, koja je iznosila retrospektivno -5,8% i -2,7% takođe su imale negativan uticaj i na spoljnotrgovinsku robnu razmjenu tj. došlo je do pada spoljnotrgovinske robne razmjene od 34,4% u 2009. godini i 3,9% 2012. godine.

Grafik 8. Uvoz medicinskih proizvoda, u hilj. EUR januar - jun 2019 - 2020. godine

Izvor: MONSTAT Značajnu pažnju privlači spoljnotrgovinska robna razmjena tj. uvoz medicinskih proizvoda. Uticaj krize izazvane COVID-19 pandemijom uzrokovao je povećanje tražnje za farmaceutskim proizvodima, medicinom opremom, medicinskim materijalom i proizvodima lične zaštite. U periodu januar - jun 2020. godine, uvoz farmaceutskih proizvoda je porastao za 16,6% dok je uvoz proizvoda lične zaštite porastao za 21,5%.

45 426

3 5037 750

13 757

52 987

5 97110 791

16 713

Farmaceutski proizvodi Medicinska oprema Medicinski materijal Proizvodi lične zaštite

2019 2020

21

Grafik 9. Uvoz medicinskih proizvoda, po grupama, januar - jun 2019 - 2020. godine u hilj. EUR

Izvor: MONSTAT

Pojava virusa COVID-19 uzrokovala je rast uvoza farmaceutskih proizvoda u prva četiri mjeseca 2020. godine, dok sa stabilizacijom virusa, u maju i junu 2020. godine, dolazi do pada uvoza ovih proizvoda. Uvoz proizvoda lične zaštite bilježi rast u svim mjesecima prvog polugodišta 2020. godine osim u maju mjesecu.

Grafik 10. Učešće uvoza medicinskih proizvoda u ukupnom uvozu Crne Gore, u %

januar - jun 2019 - 2020. godine

Izvor: MONSTAT

Uvoz medicinskih proizvoda u 2020. godini bilježi najveći rast u martu i aprilu. U martu je vrijednost uvoza medicinskih proizvoda iznosila 19,1 milion eura, što ukazuje na rast od 51,6% u odnosu na isti period prethodne godine. U aprilu 2020. godine je ostvareno najveće učešće uvoza medicinskih proizvoda u ukupnom uvozu Crne Gore, i to 12,4%.

0

5 000

10 000

15 000

20 000

Jan19

Jan20

Feb19

Feb20

Mar19

Mar20

Apr19

Apr20

Maj19

Maj20

Jun19

Jun20

Farmaceutski proizvodi Medicinska oprema Medicinski materijal Proizvodi lične zaštite

92.8 93.9 94.1 94.7 94.9 94.7 94.3 94.6 94.5 94.2 93.1 93.2 92.6 93.3 90.7

87.6

93.0 92.5

7.2 6.1 5.9 5.3 5.1 5.3 5.7 5.4 5.5 5.8 6.9 6.8 7.4 6.7 9.3

12.4

7.0 7.5

Uvoz Crne Gore, ukupno Uvoz medicinskih proizvoda

22

Tabela 4. Uvoz medicinskih proizvoda i učešće navedenih proizvoda u ukupnoj vrijednosti uvoza medicinskih proizvoda, period januar - jun 2019 - 2020. godine

Proizvodi

Medicinski proizvodi,

ukupno u hilj. EUR

Farmaceutski proizvodi (%)

Medicinska oprema (%)

Medicinski materijal (%)

Proizvodi lične zaštite (%)

Zemlje \ period

Jan-Jun 2020

Jan-Jun 2019

Jan-Jun 2020

Jan-Jun 2019

Jan-Jun 2020

Jan-Jun 2019

Jan-Jun 2020

Jan-Jun 2019

Jan-Jun 2020

Jan-Jun 2019

Njemačka 14 843 12 712 69,4 66,2 5,1 6,4 17,8 18,5 7,7 8,8

Srbija 9 617 9 257 65,8 64,2 1,0 1,1 5,6 5,9 27,7 28,8

Švajcarska 9 202 7 056 92,3 94,2 4,7 2,6 2,4 2,3 0,5 0,8

Holandija 6 199 4 181 96,6 94,7 0,7 1,1 1,8 2,0 1,0 2,3

Kina 5 916 1 844 0,0 0,0 11,2 15,1 38,7 24,4 50,1 60,5

Italija 3 595 3 704 46,0 35,6 6,7 10,1 7,9 7,3 39,4 47,0

SAD 3 289 3 402 10,3 37,5 42,3 20,3 40,4 40,0 7,0 2,1

Hrvatska 2 919 1 874 32,6 44,5 0,3 0,2 14,0 3,9 53,1 51,4

Slovenija 2 904 2 642 87,7 84,8 0,2 1,2 4,5 4,8 7,6 9,3

Francuska 2 876 2 942 77,1 67,5 5,1 5,5 6,6 16,0 11,2 11,0

Izvor: MONSTAT

Njemačka je zemlja iz koje se uvozi najviše medicinskih proizvoda, i u periodu januar - jun 2020. godine se uvezlo 14,8 miliona eura, dok se u istom periodu prethodne godine uvezlo 12,7 miliona eura, što ukazuje na rast od 16,8%.

Uvoz medicinskih proizvoda11, koji su svrstani u četiri glavne grupe prikazane na grafiku 10, u drugom kvartal 2020. godine je iznosio 44,2 miliona eura, dok je u istom periodu 2019. godine iznosio 37,6 miliona eura što ukazuje na rast od 17,5%.

Grafik 11. Uvoz medicinskih proizvoda, drugi kvartal 2019 - 2020. godine, u hilj. EUR

Izvor: MONSTAT

11 Medicinski proizvodi svrstani su u četiri glavne grupe: farmaceutski proizvodi, medicinski materijal, medicinska oprema i proizvodi lične zaštite.

8 283

1 930

3 979

23 447

10 049

2 928

6 874

24 386

0 5 000 10 000 15 000 20 000 25 000 30 000

Proizvodi lične zaštite

Medicinska oprema

Medicinski materijal

Farmaceutski proizvodi

2020 2019

23

Uvoz farmaceutskih proizvoda u drugom kvartalu 2020. godine je iznosio 24,4 miliona eura, dok je u istom periodu prethodne godine iznosio 23,4 miliona eura što ukazuje na rast od 4,0%.

Uvoz proizvoda lične zaštite u drugom kvartalu 2020. godine je iznosio 10,1 milion eura, dok je u istom periodu prethodne godine iznosio 8,3 miliona eura, što ukazuje na rast od 21,3%.

Grafik 12. Uvoz medicinskih proizvoda, prema grupama proizvoda

drugi kvartal 2020. godine, %

Izvor: MONSTAT

Na osnovu grafičkog prikaza evidentno je da je u uvozu medicinskih proizvoda u drugom kvartalu 2020. godine najveće učešće ostvareno u grupi farmaceutskih proizvoda, i to 55%.

Vrijednost uvoza Crne Gore u drugom kvartalu 2020. godine iznosila je 502,9 miliona eura dok je u istom periodu prethodne godine iznosila 716,1 miliona eura. U odnosu na isti period prethodne godine uvoz je manji za 29,8%. Uvoz mineralnih goriva, mineralnih ulja i proizvoda njihove destilacije za period januar - jun 2020. godine je iznosio 81,5 miliona eura, dok je u istom periodu prethodne godine iznosio 130,0 miliona eura što ukazuje na pad od 37,3%.

Uticaj krize izazvan pandemijom virusa COVID-19, pored negativnog uticaja na vrijednost uvoza odrazio se i na pad vrijednosti izvoza Crne Gore, u drugom kvartalu 2020. godine. Izvoz Crne Gore u drugom kvartalu 2020. godine je iznosio 79,3 miliona eura dok je u istom periodu prethodne godine iznosio 98,4 miliona eura. U odnosu na isti period prethodne godine izvoz je manji za 19,4%.

Farmaceutski proizvodi

55%

Medicinska oprema

7%

Medicinski materijal

15%

Proizvodi lične zaštite23%

24

Građevinarstvo

Građevinarstvo je važan stub ekonomije svake zemlje koji doprinosi ekonomskom rastu. Predstavlja posebnu ulogu u ekonomskom razvoju zemlje i pruža osnovu na kojoj se mogu razvijati ostali sektori, izgradnjom fizičkih objekata potrebnih za proizvodnju i distribuciju roba i usluga.

Tekuća ekonomska aktivnost u Crnoj Gori, prije pandemije COVID-19, dominantno je indukovana građevinarstvom. Iako je COVID-19 zaustavio brojne djelatnosti, a neke od njih i dugoročno ugrozio, može se reći da je građevinarstvo izuzeto, obzirom da su građevinci bili pošteđeni zabrane obavljanja svojih poslova (vidjeti prilog 1). Bez obzira na to što na kretanje građevinske aktivnosti COVID-19 nije imao direktnog uticaja, sama pandemija odrazila se na angažovanje radne snage i zalihe materijala na gradilištima, obzirom da je nabavka materijala bila otežana zbog ograničenja u spoljnotrgovinskoj robnoj razmjeni. Iz tih razloga građevinski radovi su se odvijali smanjenim kapacitetom i usporenom dinamikom.

Tokom prethodnog vremena građevinarstvo je u kontinuitetu bilježilo rast, tako da je ukupna vrijednost građevinskih radova izvršenih od strane pravnih i fizičkih lica 2019. godine iznosila 881 milion eura, što je za 10% više u odnosu na 2018. godinu i za 94% u odnosu na 2016. godinu kada je ukupna vrijednost građevinskih radova bila na nivou od 453,6 miliona eura.

Međutim, sa pojavom pandemije dolazi do promjene slike u građevinarstvu, iako pandemija nije imala direktni uticaj na ovaj sektor. Ukupna vrijednost građevinskih radova u prva tri mjeseca 2020. godine bila je na nivou od 171 miliona eura što je za 7 milona eura više u odnosu na isti period 2019. godine. Ukupna vrijednost građevinskih radova u aprilu, maju i junu 2020. godine iznosila je 175 miliona eura što je za 33 miliona manje u odnosu na isti period 2019. godine.


1. Ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova 12 u I kvartalu 2020. godine iznosila je 171,0 miliona eura, dok je u istom periodu prethodne godine iznosila 163,5 miliona eura što ukazuje na rast od 4,6%. U toku II kvartala 2020. godine ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova je iznosila 174,9 miliona eura pa je za 15,9% manja u odnosu na II kvartal 2019. godine kada je iznosila 208,1 milion eura.

2. Prosječna cijena kvadratnog metra stana u novogradnji u Crnoj Gori13 u I kvartalu 2020. godine iznosila je 940 eura i manja je za 8,2% u odnosu na isti kvartal 2019.

12 Statističkim istraživanjem o građevinskoj aktivnosti obuhvaćena su privredna društva sa 5 i više zaposlenih koja su registrovana za obavljanje djelatnosti građevinarstva, kao i djelovi privrednih društava koji izvode građevinske radove. 13 Statističkim istraživanjem o cijenama stanova u novogradnji prikupljaju se i prikazuju podaci o cijenama prodatih novoizgrađenih stanova, a obuhvataju se novoizgrađeni prodati stanovi, odnosno stanovi za koje je zaključen ugovor o kupoprodaji između investitora i kupca (stan prvi put stavljen u promet).

25

godine, dok je prosječna cijena kvadratnog metra stana u novogradnji u Crnoj Gori u II kvartalu 2020. godine iznosila 1 000 eura i manja je za 17,1% u odnosu na II kvartal 2019. godine kada je iznosila 1 206 eura.

3. Tokom II kvartala 2020. godine u Crnoj Gori su izdate 93 građevinske dozvole i prijave radova14 dok ih je u istom periodu prethodne godine izdato 50. U I kvartalu 2020. godine izdato je 27 građevinskih dozvola i prijava radova, dok je u istom periodu 2019. godine izdato 42 građevinske dozvole.

Grafik 13. Indeks vrijednosti izvršenih građevinskih radova,

I - II kvartal 2019 - 2020. godine 15

Izvor: MONSTAT

Vrijednost izvršenih građevinskih radova u I kvartalu 2020. godine veća je za 4,6% u odnosu na I kvartal 2019. godine, dok je u II kvartalu 2020. godine manja za 15,9% u odnosu na II kvartal 2019. godine.

Grafik 14. Prosječna cijena kvadratnog metra stana u novogradnji I-II kvartal 2019 - 2020. godine, u EUR

Izvor: MONSTAT

14 Statističkim istraživanjem o građevinskim dozvolama i prijavama radova obuhvataju se izdate građevinske dozvole, kao i broj i površina stanova u zgradama za koje su izdate građevinske dozvole i prijave radova. Izvor podataka je Ministarstvo održivog razvoja i turizma. 15 Godišnji indeks – indeks vrijednosti u tekućem kvartalu u odnosu na isti kvartal prethodne godine

112.4104.6

112.3

84.1

QI 2019 QI 2020 QII 2019 QII 2020

1 024940

1 206

1 000

QI 2019 QI 2020 QII 2019 QII 2020

26

Prosječna cijena kvadratnog metra stana u novogradnji u Crnoj Gori u I kvartalu 2020. godine iznosila je 940 eura i manja je za 8,2% u odnosu na I kvartal 2019. godine, dok je prosječna cijena kvadratnog metra stana u novogradnji u Crnoj Gori u II kvartalu 2020. godine iznosila 1 000 eura i manja je za 17,1% u odnosu na II kvartal 2019. godine kada je iznosila 1 206 eura. Direktan uticaj na prosječnu cijenu kvadratnog metra stana u novogradnji u Crnoj Gori u II kvartalu 2020. godine ima učešće prosječne cijene m2 stanova koji pripadaju kategoriji solidarne stambene izgradnje, dok ova pojava nije zabilježena u II kvartalu 2019. godine.

Pandemija virusa COVID-19, iako se odrazila na broj prodatih stanova, nije imala uticaj na prosječnu cijenu kvadratnog metra stana u novogradnji.

Grafik 15. Broj izdatih građevinskih dozvola i prijava radova I - II kvartal 2019 - 2020. godine

Izvor: MONSTAT

U II kvartalu 2020. godine u Crnoj Gori su izdate 93 građevinske dozvole i prijave radova dok je u II kvartalu 2019. godine izdato 50 građevinskih dozvola i prijava radova.

Kroz prikazane podatke iz oblasti sektora građevinarstva, generalno, u posmatranom periodu, može se zaključiti da epidemija izazavana virusom COVID-19 nije imala direktan uticaj, obzirom da nije dolazilo do zabrane obavljanja djelatnosti.

Problemi izazvani epidemijom su se uglavnom odražavali na mogućnost angažovanja radne snage, obzirom na ograničenja zbog zatvaranja granica. Iz istog razloga, bila je otežana i nabavka građevinskog materijala.

Navedeni razlozi doveli su do odvijanja radova smanjenim intenzitetom i usporenom dinamikom, što se kasnije može odraziti na ispunjenje rokova izvršenja planova.

42

27

50

93

QI 2019 QI 2020 QII 2019 QII 2020

27

Industrija Industrija je jedan od najznačajnijih generatora ukupnog privrednog razvoja i predstavlja važan dio materijalne proizvodnje koja ima veliki privredni multiplikativni efekat i od koje zavisi razvoj, kako tercijalnih djelatnosti, tako i društva u cjelini. Takođe, industrijska proizvodnja je važan ekonomski indikator koji se koristi za kreiranje ekonomske politike i praćenje trenda ekonomskih aktivnosti.

Uvažavajući značaj industrije za privredu Crne Gore, kretanje industrijske proizvodnje, prati se indeksom industrijske proizvodnje i predstavlja jedan od najvažnijih kratkoročnih indikatora za kreiranje industrijske politike kako kroz doprinos samog sektora tako i kroz doprinose koji proizilaze usljed njegove povezanosti sa ostalim sektorima privrede.

Uticaj krize izazvane pandemijom COVID-19 imao je indirektne implikacije na kretanje industrijske proizvodnje, iako su proizvodne djelatnosti ovog sektora uglavnom izuzete od mjera zabrane obavljanja djelatnosti. Zabrana rada u velikom broju drugih privrednih djelatnosti za posljedicu je imala smanjenje ukupne industrijske proizvodnje, prije svega kroz smanjenje tražnje za električnom energijom. Takođe, ovaj indirektni uticaj se odrazio i na druge oblasti sektora industrije, kao na primjer na oblast proizvodnja pića, koja je radila sa smanjenim kapacitetom zbog otežanog plasmana proizvoda kako na domaćem tako i na inostranom tržistu, kao i zbog zabrane rada ugostiteljskih objekata.


1. Indeks industrijske proizvodnje u periodu januar - jun 2020. u odnosu na isti period 2019. godine manji je za 0,8%. U odnosu na isti mjesec prethodne godine, industrijska proizvodnja usljed COVID-19, kao i ostalih uticaja, u martu je povećana za 17,9%, dok je smanjena za 15,8% u aprilu, za 8,5% u maju i 21,7% u junu.

2. Indeks proizvodnje u sektoru Vađenje ruda i kamena u periodu januar - jun 2020. u odnosu na isti period 2019. godine veći je za 12,9%. U odnosu na isti mjesec prethodne godine, indeks proizvodnje u ovom sektoru porastao je za 7,3% u martu, 10,5% u aprilu, za 9,5% u maju dok je u junu smanjen za 6,0%.

3. Indeks proizvodnje u sektoru Prerađivačka industrija u periodu januar - jun 2020. u odnosu na isti period 2019. godine veći je za 3,4%. U odnosu na isti mjesec prethodne godine, indeks proizvodnje u ovom sektoru porastao je za 19,7% u martu, smanjen je za 20,2% u aprilu, porastao je za 12,8% u maju, dok je u junu smanjen za 13,4%.

4. Indeks proizvodnje u sektoru Snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija u periodu januar - jun 2020. u odnosu na isti period 2019. godine manji za 10,2%. U odnosu na isti mjesec prethodne godine, industrijska proizvodnja u ovom sektoru, usljed COVID-19, kao i ostalih uticaja, povećana je za 18,6% u martu, a smanjena je za 14,5% u aprilu, za 54,5% u maju i 37,6% u junu.

28

Grafik 16. Indeks industrijske proizvodnje januar - jun 2019 - 2020. godine16

Izvor: MONSTAT

Indeks industrijske proizvodnje u periodu januar - jun 2020. u odnosu na isti period 2019. godine manji za 0,8%. Međutim, uticaj krize izazvane pandemijom virusa COVID-19 je imao je značajnije indirektne implikacije na pojedine oblasti industrijske proizvodnje.

Industrija, prethodnih godina, pored proizvodnje električne energije, pokrenuta je i osnaživanjem djelatnosti vađenje rude i kamena (rast proizvodnje od 20,8% u 2019. godini), kao i prerađivačkom industrijom u oblasti hrane, pića, duvana i namještaja, koje u 2019. godini bilježe stope rasta od 6,2%, 3,2%, 27,8 % i 62,4%, respektivno.

Grafik 17. Indeks industrijske proizvodnje, po sektorima, januar - jun 2019 - 2020. godine 17

Izvor: MONSTAT

16 Godišnji indeks – indeks proizvodnje u tekućem mjesecu u odnosu na isti mjesec prethodne godine 17 Godišnji indeks – indeks proizvodnje u tekućem mjesecu u odnosu na isti mjesec prethodne godine

91.0

119.1

87.2

102.1

79.8

117.9

72.3 84.2

95.2 91.5

105.5

78.3

JAN-19

JAN-20

FEB-19

FEB-20

MAR-19

MAR-20

APR-19

APR-20

MAY-19

MAY-20

JUN-19

JUN-20

30.0

50.0

70.0

90.0

110.0

130.0

150.0

Jan-19 Jan-20 Feb-19 Feb-20 Mar-19 Mar-20 Apr-19 Apr-20 May-19 May-20 Jun-19 Jun-20

Vađenje ruda i kamenaPrerađivačka industrijaSnabdijevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija

29

Pojava virusa COVID-19 nije imala značajne implikacije na kretanje indeksa industrijske proizvodnje u sektoru Vađenje ruda i kamena što se vidi i na grafičkom prikazu. U strukturi, ova oblast industrijske proizvodnje zabilježila je rast proizvodnje od 12,9% u periodu januar - jun 2020. u odnosu na period januar - jun 2019. godine. Rast proizvodnje naročito je izražen u oblasti Vađenje ruda metala koja je zabilježila rast proizvodnje od 20,9% u periodu januar - jun 2020. u odnosu na period januar - jun 2019.

Slična, ali ne i ista situacija je i u sektoru Prerađivačka industrija, jer ovi sektori bilježe rast proizvodnje u periodu januar - jun 2020. godine u odnosu na isti period prethodne godine. Najveći uticaj kriza je imala, zabranom rada u sektoru I - Usluge smještaja i ishrane, na negativna kretanja u oblastima:

proizvodnja pića, koja je zabilježila pad proizvodnje od 27,6% u periodu januar - jun 2020. u odnosu na period januar - jun 2019, jer je zabrana rada ugostiteljskih objekata dovela do otežanog plasmana proizvoda ove oblasti i,

proizvodnja namještaja, koja je zabilježila pad proizvodnje od 30,6% u periodu januar - jun 2020. u odnosu na period januar - jun 2019, jer nije bilo opremanja ovim proizvodima hotelskih i ugostiteljskih objekata.

Grafik 18. Indeks industrijske proizvodnje, po sektorima

I - II kvartal, 2019 - 2020. godine 18

Izvor: MONSTAT

Posmatrajući industrijsku proizvodnju u Crnoj Gori u I kvartalu 2020. godine u odnosu na I kvartal 2019. godine evidentan je rast od 12,9% (sektor Vađenje ruda i kamena bilježi rast za 21,3%, sektor Prerađivačka industrija bilježi rast 17,0% i sektor Snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija bilježi rast od 6,9%), dok je industrijska proizvodnja u Crnoj Gori u II kvartalu 2020. godine u odnosu

18 Kvartalni indeks – indeks proizvodnje u tekućem kvartalu u odnosu na prosjek prethodne godine

88.6

107.5

83.1 86.582.696.6 101.4

93.7

113.3121.1

68.4

42.0

QI 2019 QI 2020 QII 2019 QII 2020

Vađenje ruda i kamena

Prerađivačka industrija

Snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija

Industrijska proizvodnja-UKUPNO

30

na II kvartal 2019. godine zabilježila pad za 15,9% (sektor Vađenje ruda i kamena bilježi rast za 4,1%, sektor Prerađivačka industrija bilježi pad 7,6% i sektor Snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija bilježi pad od 38,6%). Najvažniji razlog negativnog kretanja indeksa proizvodnje u sektoru Snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija je nepovoljna hidrološka situacija, koja se odrazila na značajno smanjen dotok u akumulaciona jezera, što je kao posljedicu imalo smanjenu proizvodnju hidroelektrične energije, koja u ukupnoj proizvodnji električne energije ima učešće veće od 55%.

Grafik 19. Indeks proizvodnje električne energije, I - II kvartal 2019 - 2020. godine19

Izvor: MONSTAT

Uticaj krize izazvane COVID-19 epidemijom u sektoru Snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija, u posmatranom periodu, ogleda se u smanjenju tražnje za električnom energijom usljed zabrane rada u velikom broju djelatnosti.

Turizam

Turizam predstavlja važnu djelatnost sa višestrukim multiplikativnim efektima za crnogorsku ekonomiju. Upravo zbog te činjenice, podaci statistike turizma predstavljaju važne informacije kako za kreatore ekonomskih politika tako i za privrednike. Oblast turizma odražava se indirektno u skoro svim poslovnim statistikama i kao takva ima veliki uticaj na kretanja u ostalim oblastima. Turistička djelatnost predstavlja ekonomsku aktivnost koja u sebi inkorporira niz djelatnosti poput usluga smještaja i ishrane, usluga saobraćaja, usluga kulture, zatim usluga sporta i rekreacije itd. Zbog toga oblast turizma ne predstavlja zaseban entitet u ekonomskom i društvenom životu.

19 Kvartalni indeks – indeks proizvodnje u tekućem kvartalu u odnosu na prosjek prethodne godine

113.3 121.1

68.4

42.0

QI 2019 QI 2020 QII 2019 QII 2020

31

Sa pojavom pandemije COVID-19 od marta 2020. godine dugogodišnji pozitivan trend rezultata praktično je zaustavljen, kako na lokalnom, tako i na globalnom nivou. Mjere za suzbijanje novog virusa korona koje su se odnosile na zabranu pružanja ugostiteljsih usluga u hotelima, osim za prijavljene goste, zatvaranje granica i zabranu putovanja naročito su se odrazile na ekonomska kretanja u turizmu. Postepenim otvaranjem granica za EU države i ponovnim uspostavljanjem pojedinih avio-linija u junu 2020. godine stvorili su se određeni uslovi za otpočinjanje ljetnje turističke sezone. Međutim, loša epidemiološka situacija na regionalnom i globalnom, a kasnije i lokalnom nivou, odvratila je putovanja stranih turista prema Crnoj Gori. U istoriji crnogorskog turizma, 2020. godina ostaće upamćena kao jedna od najlošijih godina.

Ključni indikatori :

1. U Crnoj Gori je u prvih osam mjeseci 2020. godine boravilo 201 566 turista u kolektivnom smještaju, što predstavlja pad od 77,9% u odnosu na isti period prethodne godine. Kada su noćenja u pitanju, u istom periodu, u 2020. godini ostvareno je 671 825 noćenja, odnosno 80,9% manje nego u prethodnoj godini kada je zabilježeno 3 508 608 noćenja turista.

2. U posmatranom mjesecu 2020. godine u odnosu na isti mjesec prethodne godine ostvarene su sljedeće negativne stope rasta noćenja turista u kolektivnom smještaju, i to u: martu 59,7%; aprilu 99,1%; maju 98,6%, junu 91,4%, julu 85,5% i avgustu 73,2%.

3. U periodu jul - avgust 2020. godine, u odnosu na isti period prethodne godine, u kolektivnom smještaju, zabilježen je rast dolazaka domaćih turista za 38,1%, dok je ostvaren pad dolazaka stranih turista od 86,5%. U strukturi ukupnih dolazaka u kolektivnom smještaju, domaći turisti su u posmatranom periodu u 2020. godini ostvarili skoro polovinu dolazaka (45,1%). Kada se posmatra isti period 2019. godine, domaći turisti u ukupnim dolascima učestvovali su sa 7,4%, dok su strani turisti imali učešće od 92,6%.

4. U strukturi noćenja stranih turista, u periodu januar - avgust 2020. godine najviše noćenja ostvarili su turisti iz Bosne i Hercegovine (17,5%), Srbije (14,4%), Ukrajine (9,3), Albanije (8,0%) i Rusije (6,0%).

5. Prosječna neto stopa popunjenosti smještajnih kapaciteta u kolektivnom smještaju u dva mjeseca u kojima se ostvaruje najveći turistički promet (jul i avgust) iznosila je svega 13,8% u 2020. godine, dok je u 2019. godine ona bila 65,6%.

6. Trend kretanja turističkog prometa je sličan trendom kretanja Bruto domaćeg proizvoda (BDP-a). Bruto domaći proizvod u drugom kvartalu 2020. godine pao je za 20,2%, dok je ostvaren pad noćenja turista u kolektivnom smještaju za 26,3%.

32

Grafik 20. Dolasci i noćenja turista u kolektivnom smještaju u periodu januar - avgust

Izvor: MONSTAT

Dugogodišnji pozitivni trend rezultata i konstantan rast dolazaka i noćenja turista, zaustavljen je u martu 2020. godine. Početak pandemije izazvane COVID-19 virusom, praćen mjerama za suzbijanje ovog virusa, odrazilo se na ekonomska kretanja u turizmu i doveo do neminovnog pada u dolascima i noćenjima turista u Crnoj Gori. Tako je u prvih osam mjeseci 2020. godine ostvareno svega 201,6 hilj. dolazaka i 671,8 hilj. noćenja turista u kolektivnom smještaju. O kakvom se oštrom padu radi, govori i činjenica da je samo u junu 2019. godine bilo zabilježeno 160,4 hilj. dolazaka i 659,7 hilj. noćenja turista.

Grafik 21. Stope rasta noćenja turista u kolektivnom smještaju, promjena u odnosu na prethodni period, ili m/m-12, u %

Izvor: MONSTAT

592 469 694 706 779 912 913 981

201 566

2715 4913001 773

3213 5233508 608

671 825

2016. 2017. 2018. 2019. 2020.

Dolasci Noćenja

-120.0%

-100.0%

-80.0%

-60.0%

-40.0%

-20.0%

0.0%

20.0%

40.0%

33

Stopa rasta dolazaka turista, u odnosu na isti mjesec prethodne godine, u padu je od marta 2020. godine. Broj dolazaka turista u martu je opao za 59,7%. Trend negativnih rezultata nastavljen je u aprilu i maju kada je u određenim vremenskim periodima bio na snazi potpuni „lockdown“. Zabrana pružanja ugostiteljskih usluga u hotelima, osim za prijavljene goste, dovela je do potpunog stopiranja turističke djelatnosti i pada broja dolazaka turista u aprilu za 99,1% i maju 98,6%. U junu je zabilježen pad od 91,4%, dok je u julu pad bio 85,5%. Blago poboljšanje zabilježeno je u avgustu, u mjesecu koji bilježi najveći turistički promet, i tada je pad iznosio 73,2%. U tom periodu u Crnoj Gori je bilo zabilježeno 60,4 hilj. dolazaka turista u kolektivnom smještaju, što je znatno ispod nivoa avgusta 2019. godine kada je bilo zabilježeno 220,9 hilj. dolazaka turista.

Grafik 22. Struktura dolazaka turista u kolektivnom smještaju, %

Izvor: MONSTAT

Dolasci domaćih turista u ukupnim dolascima turista u kolektivnom smještaju u 2019. godini iznosilo je 9,7% (125 hilj. dolazaka) u odnosu na 90,3% (1,2 mil. dolazaka) koliko su imali strani turisti. Sa početkom pandemije izazvane virusom COVID-19 učešće domaćih turista u ukupnoj strukturi turista se povećalo.

U strukturi ukupnih dolazaka u kolektivnom smještaju, domaći turisti su u dva mjeseca koja bilježe najveći turistički promet (jul i avgust) u 2020. godini ostvarili skoro polovinu dolazaka (45,1%) ili 42 hilj. dolazaka. U istom periodu prethodne godine ostvarili su učešće od 7,4% (30 hilj. dolazaka). Iz navedenih podataka dolazi se do zaključka da je crnogorski turistički proizvod zavistan od stranih turista i da rast broja dolazaka i noćenja domaćih turista ne može značajno uticati na konačne rezultate turističke sezone.

23.9

14.6

12.6

9.1

11.1

9.0

7.3

7.4

7.3

9.1

13.3

20.5

21.3

15.1

14.8 34

.0

85.5

58.1

64.2

34.7

76.1

85.4

87.4

90.9

88.9

91.0

92.7

92.6

92.7

90.9

86.7

79.5

78.7

84.9

85.2 66

.0

14.5

41.9

35.8

65.3

Domaći turisti Strani turisti

34

Grafik 23. Struktura noćenja stranih turista po zemlji pripadnosti, %

Izvor: MONSTAT

U periodu januar - avgust 2020. godine u strukturi noćenja stranih turista u kolektivnom smještaju najzastupljeniji su bili turisti iz Bosne i Hercegovine (17,5%), Srbije (14,4%), Ukrajine (9,3), Albanije (8,0%) i Rusije (6,0%).

U strukturi noćenja stranih turista u ukupnim noćenjima stranih turista u periodu januar - avgust 2020. godine značajno je smanjeno učešće turista iz Rusije, Njemačke, Francuske, Ujedinjenog Kraljevstva i ostalih vanevropskih zemalja koje je kumulativno iznosilo 31,3%, u odnosu na isti period 2019. godine kada je učešće iznosilo 51,8%.

Sa druge strane povećano je učešće stranih turista iz Bosne i Hercegovine, Ukrajine, Albanije, Kosova i Bjelorusije koje je u periodu januar - avgust 2020. godine kumulativno iznosilo 44,9%, dok je u istom periodu 2019. godine ono iznosilo 11,0%.

17.5

14.4

9.3

8.0

6.0

5.6

5.0

4.9

4.4

3.4

2.5

2.4

2.1

2.0

12.3

4.0

14.1

2.4

1.6

15.0

2.3

6.6

8.2

0.6

8.1

6.3

1.5

1.2

4.9

23.1

Bosna i Hercegovina

Srbija

Ukrajina

Albanija

Rusija

Kosovo

Njemačka

Vanevropske zemlje

Bjelorusija

Francuska

Ujedinjeno Kraljevstvo

Hrvatska

Turska

Poljska

Ostalo

I-VIII 2019. I-VIII 2020.

35

Grafik 24. Neto stopa popunjenosti kapaciteta u kolektivnom smještaju, %

Izvor: MONSTAT

Crnogorski turizam ima izražen sezonski karakter koji se naročito manifestuje u trećem kvartalu, kako se može vidjeti iz grafika u produžetku. Kao primjer ove konstatacije je činjenica da je neto stopa popunjenosti kapaciteta najveća u julu i avgustu.

Neto stopa popunjenosti smještajnih kapaciteta u kolektivnom smještaju u julu 2020. godine iznosila je 9,0%, a u avgustu je bila 18,5%. U 2019. godini ista stopa u julu je bila na nivou od 61,9% i avgustu 69,2%.

Grafik 25. Kvartalni trend kretanja BDP-a i noćenja turista u kolektivnom smještaju

Izvor: MONSTAT

0.010.020.030.040.050.060.070.080.090.0

100.0

-100.0

-80.0

-60.0

-40.0

-20.0

0.0

20.0

40.0

Q1

Q2

Q3

Q4

Q1

Q2

Q3

Q4

Q1

Q2

Q3

Q4

Q1

Q2

Q3 Q4

Q1

Q2

Q3 Q4

Q1

Q2

Q3 Q4

Q1

Q2

Q3

Q4

Q1

Q2

Q3

Q4

Q1

Q2

Q3

Q4

Q1

Q2

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 (p) 2020(p)

Realni rast BDP Kvartalni rast nocenja turista

36

Saobraćaj

Saobraćaj je djelatnost uzročno-posledično vezana za ekonomiju zemlje. Statistika saobraćaja je koncipirana tako da prati obim i dinamiku kretanja u oblastima: željezničkog, drumskog, pomorskog, vazdušnog saobraćaja kao i poštansko telekomunikacionih usluga.

Sama priroda djelatnosti saobraćaja ukazuje na kretanje, bilo da se ono odnosi na lica, robe ili informacije. Pojava pandemije izazvane COVID-19 virusom donosi tokom mjeseca marta 2020. godine uvođenje privremenih mjera ograničavnja kretanja a sve cilju suzbijanja virusa i uzrokuje pad u ovoj djelatnosti. Mjere ograničavanja koje su usvojene u Crnoj Gori, a koje se odnose na obustavljanje javnog prevoza putnika u međunarodnom drumskom, željezničkom i vazdušnom saobraćaju, zatim javnog prevoza putnika u međugradskom, prigradskom i gradskom autobuskom prevozu, su se odrazile na intezitet i kvalitet djelatnosti saobraćaja. Osim ovih mjera na oblast saobraćaja uticale su i mjere koje su uvele i države EU, kao i države iz regiona a bile su vezi sa svim vidovima saobraćaja. Postepeno ukidanje privremenih mjera u Crnoj Gori počinje od mjeseca maja 2020. godine, što omogućava ponovno uspostavljanje lokalnog javnog gradskog prevoz, zatim javnog prevoza putnika u unutrašnjem željezničkom saobraćaju, kao i uspostavljanje pojedinih avio linija u junu 2020. Zbog ukupne situacije prouzrokovane pandemijom ne očekuje se u skorijoj budućnosti zaustavljanje trenda pada u ovoj djelatnosti.


1. Putnički saobraćaj (prevoz putnika) u periodu januar - jun 2020. godine u Crnoj Gori posmatrano u odnosu na isti period prethodne godine bilježi pad u svim vidovima saobraćaja: željezničkom za 52,9%, drumskom za 54,3%, lokalnom drumskom za 36,6%, prevozu putnika na aerodromima 75,5%, i redovnom vazdušnom za 72,8%.

2. Kod prevoza robe u periodu januar - jun 2020. godine u odnosu na isti period prethodne godine pad se bilježi u drumskom saobraćaju 5,1% i prevozu robe na aerodromima za 62,9%, dok u željezničkom saobraćaju imamo rast od 2,9%, kao i kod ukupnog prometa robe u lukama gdje se bilježi rast od 2,2%.

3. Broj saobraćajnih nezgoda u periodu januar - jun 2020. godine iznosio je 2 003, što je 26,7% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Broj nastradalih lica u periodu januar - jun 2020. godine je iznosio 916 (od čega je 896 povrijeđenih lica), što je za 25,0% manje u odnosu na isti period prethodne godine.

4. Broj registrovanih drumskih motornih i priključnih vozila u periodu januar - jun 2020. godine iznosi 106 763 što je za 9,7% manje nego u istom periodu prethodne godine. Broj prvi put registrovnih drumskih motornih i priključnih vozila u periodu januar - jun 2020. godine iznosi 8 103 što je za 33,4% manje nego u istom periodu prethodne godine.

37

Grafik 26. Prevezeni putnici u hiljadama I - II kvartal 2019 - 2020. godine

Izvor: MONSTAT

Početak pandemije izazvane COVID-19 virusom i uvođenje mjera obustave javnog prevoza putnika u međunarodnom drumskom, željezničkom i vazdušnom saobraćaju od marta mjeseca 2020. godine, a u cilju suzbijanje virusa, donosi negativne trendove u putničkom saobraćaju u Crnoj Gori. U prvom kvartalu 2020. godine registrovan je pad broja prevezenih putnika u svim vidovima saobraćaja i posmatrano u odnosu na isti period prethodne godine iznosi u željezničkom za 19,8%, drumskom za 23,5%, lokalnom drumskom za 8,7%, prevozu putnika na aerodromima 11,0%, redovnom vazdušnom za 23,1%. S obzirom da su uvedene mjere obustave javnog prevoza putnika ostale na snazi tokom i drugog kvartala 2020. godine nastavlja se trend pada koji je sada oštriji i posmatrano u odnosu na isti period prethodne godine iznosi: u željezničkom za 77,7%, drumskom za 83,6%, lokalnom drumskom za 63,7%, prevozu putnika na aerodromima 98,7%, redovnom vazdušnom za 97,9%.

192 256154

57

1 649 1 737

1 262

285241 248 22090

256

714

228

980 15861 3

0

300

600

900

1 200

1 500

1 800

IQ 2019 IIQ 2019 IQ 2020 IIQ 2020

Željeznički saobraćaj Drumski saobraćaj Lokalni drumski saobraćaj

Promet na aerodromima Redovan vazdušni saobraćaj

38

Grafik 27. Stope rasta prevezenih putnika, promjena u odnosu na prethodni period

Izvor: MONSTAT

Mjere uvedene u cilju suzbijanja pandemije izazvane COVID-19 manje su uticale na teretni saobraćaj. Količina prevezene robe u prvom kvrtalu 2020. godine posmatrano u odnosu na isti period prethodne godine bilježi rast u željezničkom za 39,3%, ukupnom prometu robe u lukama za 10,2%, dok se pad bilježi kod prevoza robe na aerodromima za 24,3% što se može posmatrati kao indirektan uticaj obustave putničkog vazdušnog saobraćaja. U drugom kvartalu pad se bilježi u željezničkom za 22,9%, ukupnom prometu robe u lukama za 3,6%, drumskom saobraćaju za 15,0% i kod prevoza robe na aerodromima za 98,6%. S obzirom da prevezena roba na aerodromima u strukturi teretnog saobraćaja učestvuje manje od 1%, nije uključena u grafički prikaz.

Grafik 28. Prevezena roba u hiljadama tona, I - II kvartal 2019 - 2020. godine

Izvor: MONSTAT

Struktura teretnog saobraćaja nije pretrpjela izmjene usljed uticaja pandemije.

0

100

200

300

400

500

600

IQ 2019 IIQ 2019 IQ 2020 IIQ 2020

Željeznički saobraćaj Drumski saobraćaj Lučki saobraćaj

-100.0%

-80.0%

-60.0%

-40.0%

-20.0%

0.0%

20.0%

IQ 2019 IIQ 2019 IQ 2020 IIQ 2020

Željeznički saobraćaj Drumski saobraćaj Lokalni drumski saobraćaj

Promet na aerodromima Redovan vazdušni saobraćaj

39

Grafik 29. Struktura prevezene robe, I - II kvartal 2019 - 2020. godine %

Izvor: MONSTAT

Ako posmatramo strukturu teretnog saobraćaja u drugom kvartalu 2020. godine najveće je učešće lučkog saobraćaja 56%, zatim slijedi željeznički saobraćaj 25% i drumski saobraćaj sa 19%.

Grafik 30. Stope rasta prevezene robe, promjena u odnosu na prethodni period

Izvor: MONSTAT

Usljed smanjenja inteziteta saobraćaja, došlo je do smanjenja ukupnog broja saobraćajnih nezgoda20 u prvom kvartalu 2020. godine u odnosu na isti kvartal prethodne godine za 12,7%, dok je broj nastradalih lica21 u posmatranom periodu u porastu za 1,2%. Ukupan broj saobraćajnih nezgoda u drugom kvartalu 2020. godine u odnosu na isti kvartal prethodne godine bilježi pad za 37,9%, a broj nastradalih lica za 42,6%.

Podaci o broju registrovanih drumskih motornih i priključnih vozila u prvom kvartalu 2020. godine posmatrani u odnosu na isti kvartal prethodne godine ukazuju na pad

20 Ukupan broj saobraćajnih nezgoda obuhvata: nezgode sa poginulim, nezgode sa povrijeđenim, nezgode sa materijalnom štetom. 21 Nastradala lica obuhvataju povrijeđena i poginula lica.

27 29 32 25

24 20 2219

49 51 46 56

0

20

40

60

80

100

IQ 2019 IIQ 2019 IQ 2020 IIQ 2020

Željeznički saobraćaj Drumski saobraćaj Lučki saobraćaj

-100.0%

-80.0%

-60.0%

-40.0%

-20.0%

0.0%

20.0%

40.0%

IQ 2019 IIQ 2019 IQ 2020 IIQ 2020

Željeznički saobraćaj Drumski saobraćaj Lučki Promet na aerodromima

40

od 4,5% i 7,6% kod broja prvi put registrovnih drumskih motornih i priključnih vozila22. Pad je zabilježen i u drugom kvartalu 2020. godine posmatrano u odnosu na isti period prethodne godine, kod broja registrovanih drumskih motornih i priključnih vozila za 13,4% i 51,8% kod broja prvi put registrovnih drumskih motornih i priključnih vozila.

Trgovina na malo

Indikatorom - indeks trgovine na malo prati se kretanje robnog prometa koji se ostvaruje posredstvom trgovinske djelatnosti. Namjena dobijenih podataka je široka. Koriste se za praćenje tržišnog obima, za analizu obima i promjena u strukturi lične potrošnje, analizu sezonskih karakteristika potrošnje i sagledavanje ukupnih ekonomskih kretanja.

Pandemija virusa COVID-19 imala je značajan uticaj na kretanje prometa u trgovini na malo. Pojava pandemije virusa COVID-19 u martu 2020. godine dovela je do nagle potražnje za prehrambenim, farmaceutskim i kozmetičkim proizvodima, što je za posljedicu imalo rast prometa u trgovini na malo tim robama, dok sa druge strane, u drugim segmentima ove djelatnosti, poput trgovine na malo odjećom, obućom, knjigama i ostalim neprehrambenim proizvodima dolazi do pada prometa izazvanih prvenstveno usljed mjera zatvaranja.

Ključni indikatori: 1. Indeks prometa u trgovini na malo u tekućim cijenama u periodu januar - jun 2020.

u odnosu na isti period 2019. godine manji je za 9,2%. U odnosu na isti mjesec prethodne godine, indeks prometa u trgovini na malo usljed COVID-19, povećan je za 6,9% u martu, a smanjen za 26,2% u aprilu, 20,1% u maju i 22,2% u junu.

2. Indeks prometa u trgovini na malo motornim gorivima u periodu januar - jun 2020. u odnosu na isti period 2019. godine manji je za 23,0%. U odnosu na isti mjesec prethodne godine usljed COVID-19 promet ove djelatnosti smanjen je za 20,8% u martu, 51,1% u aprilu, 34,3% u maju i 30,2% u junu.

3. Indeks prometa u trgovini na malo prehranom u periodu januar - jun 2020. u odnosu na isti period 2019. godine manji je za 1,1%. U odnosu na isti mjesec prethodne godine usljed COVID-19, promet ove djelatnosti povećan je za 32,6% u martu a smanjen za 10,7% u aprilu, 15,3% u maju i 21,8% u junu.

4. Indeks prometa u trgovini na malo neprehrambenim proizvodima u periodu januar - jun 2020. u odnosu na isti period 2019. godine manji je za 18,3%. U odnosu na isti mjesec prethodne godine usljed COVID-19, promet ove djelatnosti smanjen je za 19,0% u martu, 41,6% u aprilu, 24,8% u maju i 24,7% u junu.

22 Prvi put registrovana vozila obuhvataju: nova i polovna uvezena vozila, tj. vozila koja se prvi put registruju u Crnoj Gori.

41

5. Indeks prometa u trgovini na malo farmaceutskim i kozmetičkimproizvodima u periodu januar - jun 2020. u odnosu na isti period 2019. godineveći je za 10,4%. U odnosu na isti mjesec prethodne godine usljed COVID-19promet ove djelatnosti povećan je za 44,7% u martu i 2,4% u junu, a smanjen za1,5% u aprilu i 3,0% u maju.

Grafik 31. Indeks prometa u trgovini na malo u tekućim cijenama januar - jun 2019 - 2020. godine 23

Izvor: MONSTAT

S obzirom da je trgovina na malo izrazito sezonskog karaktera i da na nju u mjesecima: april, maj i jun, najveći uticaj ima kretanje prometa u oblasti turizma, koji je usljed uticaja pandemije virusa COVID-19 bio u značajnom padu, u II kvartalu 2020. godine nije nastavljen uobičajeni trend rasta indeksa trgovine na malo, već je došlo do pada.

Grafik 32. Indeks prometa u trgovini na malo, prema grupama djelatnosti, januar - jun 2019 - 2020. godine 24

Izvor: MONSTAT

23 Godišnji indeks – indeks prometa u tekućem mjesecu u odnosu na isti mjesec prethodne godine 24 Godišnji indeks – indeks prometa u tekućem mjesecu u odnosu na isti mjesec prethodne godine

105.1 105.9 106.5 109.4 106.8 106.9 106.8

73.8

105.8

79.9

106.2

77.8

Jan

-19

Jan

-20

Fe

b-1

9

Fe

b-2

0

Mar

-19

Mar

-20

Ap

r-1

9

Ap

r-2

0

May

-19

May

-20

Jun

-19

Jun

-20

106.8 115.1 113.4 111.4 110.7 103.5 107.9 104.0 79.2 48.9 65.7 69.8

103.5 106.1 106.0 107.9 107.6 106.8 104.7 112.9 132.6 89.3 84.7 78.2

113.9 120.0 108.8 112.1 110.7 113.3 108.6 113.9 144.7

98.5 97.0 102.4

105.4 103.4 106.2 104.1 102.7 105.2 106.4 105.7 81.0

58.4 75.2 75.3

105.1 106.5 106.8 106.8 105.8 106.2 105.9 109.4 106.9

73.8 79.9 77.8

Jan-19 Feb-19 Mar-19 Apr-19 May-19 Jun-19 Jan-20 Feb-20 Mar-20 Apr-20 May-20 Jun-20

Ukupna trgovina na maloTrgovina na malo ostalim neprehrambenim proizvodimaTrgovina na malo farmaceutskim i kozmetickim proizvodimaTrgovina na malo prehranomTrgovina na malo gorivom

42

Sa pojavom pandemije, u martu 2020. godine došlo je do nagle potražnje za prehrambenim i farmaceutskim i kozmetičkim proizvodima što je izazvalo rast prometa u trgovini na malo, dok je u djelatnostima trgovine na malo odjećom, obućom, knjigama i ostalim neprehrambenim proizvodima došlo do pada prometa jer su te djelatnosti privremeno prestale sa radom. Kako je u drugoj polovini marta 2020. godine došlo do rasta potražnje za prehrambenim i farmaceutskim proizvodima i pravljenja zaliha, u aprilu i maju je taj trend bio u padu što je izazvalo smanjenje prometa u djelatnostima trgovine na malo prehranom i trgovine na malo farmaceutskim proizvodima kao i ukupnog prometa trgovine na malo. Na pad prometa u aprilu, maju i junu uticao je i pad u sektoru turizma, od koga značajno zavisi promet u trgovini na malo u toku godine. Grafik 33. Indeks prometa u trgovini na malo, za djelatnosti trgovine na malo motornim

gorivima i trgovine na malo neprehrambenim proizvodima januar - jun 2019 - 2020. godine25

Izvor: MONSTAT Pojava virusa COVID-19, usljed mjera zabrane obavljanja djelatnosti, uslova izolacije i prekida rada većeg broja privrednih subjekata (vidjeti Prilog 1), za posljedicu ima stagnaciju obavljanja privredne djelatnosti, što je dovelo do smanjene potrošnje goriva i maziva, njihovih cijena, a samim tim i pada prometa u trgovini na malo motornim gorivima. Indeks prometa u trgovini na malo motornim gorivima u odnosu na isti mjesec prethodne godine usljed COVID-19 i ostalih uticaja, smanjen je za 20,8% u martu, 51,1% u aprilu, 34,3% u maju i 30,2% u junu.

Indeks prometa u trgovini na malo neprehrambenim proizvodima u odnosu na isti mjesec prethodne godine usljed COVID-19 smanjen je za 19,0% u martu, 41,6% u aprilu, 24,8% u maju i 24,7% u junu. Negativan uticaj COVID-19 je najizraženiji u ovoj oblasti, što je posljedica zabrane obavljanja djelatnosti privrednih subjekata.

25 Godišnji indeks – indeks prometa u tekućem mjesecu u odnosu na isti mjesec prethodne godine

106.

8

115.

1

113.

4

111.

4

110.

7

103.

5

107.

9

104.

0

79.2

48.9

65.7

69.8

105.

4

103.

4

106.

2

104.

1

102.

7

105.

2

106.

4

105.

7

81.0

58.4

75.2

75.3

-

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0


Trgovina na malo gorivom Trgovina na malo ostalim neprehrambenim proizvodima

43

Ostale usluge Indikatorom indeks prometa u uslužnim djelatnostima mjeri se dinamika kretanja prometa u uslužnim djelatnostima, a isti se koristi za praćenje i analizu obima, dinamike i strukture prometa u uslužnim djelatnostima. Ovim indeksom prikazana je dinamika prometa koji obuhvata novčanu vrijednost izvršenih, pruženih usluga na tržištu u izvještajnom periodu sa isključenim porezom na dodatu vrijednost.

Uslužne djelatnosti, zbog zabrane rada, najznačajnije su pogođene pandemijom virusa COVID-19. Pad aktivnosti naročito je izražen u Trgovini na veliko i na malo, u okviru kojih je određen broj djelatnosti privremeno prestao sa radom, što potvrđuju i podaci indeksa prometa u trgovini na malo, u djelatnosti Saobraćaja usljed zabrane javnog putničkog saobraćaja i obustavom međunarodnog avio saobraćaja, kao i u sektoru Usluge smještaja i ishrane usljed potpune zabrane rada ugostiteljskih objekata i onemogućenog turističkog prometa.


1. Ukupan indeks prometa u uslužnim djelatnostima za period januar - jun 2020. godine manji je za 20,0% u odnosu na isti period prethodne godine. U odnosu na isti mjesec prethodne godine, uslužne djelatnosti usljed COVID-19 smanjene su za 11,3% u martu, 39,2% u aprilu, 32,7% u maju i 31,3% u junu.

2. Indeks prometa u uslugama u sektoru G - Trgovina na veliko i na malo motornim vozilima i motociklima i trgovina na veliko za period januar - jun 2020. godine manji je za 11,8% u odnosu na isti period prethodne godine. U odnosu na isti mjesec prethodne godine, ovaj sektor bilježi pad od 3,3% u martu, 33,7% u aprilu, 23,2% u maju i 21,2% u junu.

3. Indeks prometa u uslugama u sektoru H - Saobraćaj i skladištenje za period januar - jun 2020. godine manji je za 40,9% u odnosu na isti period prethodne godine. U odnosu na isti mjesec prethodne godine, u sektoru H je ostvaren pad od 31,4% u martu, 57,1% u aprilu, 58,9% u maju i 52,0% u junu.

4. Indeks prometa u uslugama u sektoru I - Usluge smještaja i ishrane za period januar - jun 2020. godine manji je za 57,9% u odnosu na isti period prethodne godine. U odnosu na isti mjesec prethodne godine, indeks prometa u ovom sektoru manji je za 48,8% u martu, 85,2% u aprilu, 75,2% u maju i 74,2% u junu.

44

Grafik 34. Promet u uslugama, u mil. EUR januar - jun 2019 - 2020. godine

Izvor: MONSTAT

Pojava pandemije virusa COVID-19 imala je značajan uticaj na kretanje prometa u uslugama zbog zabrane rada u većem broju uslužnih djelatnosti (vidjeti Prilog 1).

Grafik 35. Učešće prometa sektora u ukupnom prometu uslužnih djelatnosti januar - jun 2019 - 2020. godine, u %

Izvor: MONSTAT

Pandemija virusa COVID-19 nema značajniji uticaj na ukupan indeks prometa u uslugama u I kvartalu 2020. godine jer su mjere zabrane pojedinih djelatnosti stupile na snagu sredinom marta. Ukupan indeks prometa u uslugama bilježi rast od 0,4% u I kvartalu 2020. godine u odnosu na isti kvartal 2019. godine.

Ukupan indeks prometa u uslugama bilježi značajan pad od 34,1% u II kvartalu 2020. godine u odnosu na II kvartal 2019. godine i reflektuje se u skoro svim uslužnim djelatnostima, što je posljedica pandemije virusa COVID-19.

242 250285

320358

318

387

235

417

281

476

327

Jan-

19

Jan-

20

Fe

b-19

Fe

b-20

Mar

-19

Mar

-20

Apr

-19

Apr

-20

May

-19

May

-20

Jun-

19

Jun-

20

60.5 62.6 64.9 64.3 62.6 60.3 65.7 66.6 70.8 70.2 71.4 69.1

-

50.0

100.0


Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti

Stručne, naučne i tehničke djelatnosti

Informisanje i komunikacije

Usluge smještaja i ishrane

Saobraćaj i skladištenje

Trgovina na veliko i na malo motornim vozilima i motociklima i trgovina na veliko

45

Grafik 36. Indeks prometa uslužnih djelatnosti u sektorima G, H i I I - II kvartal 2019 - 2020. godine26

Izvor: MONSTAT

U II kvartalu 2020. godine u odnosu na II kvartal 2019. godine ovaj pad je naročito izražen u sektorima: G - Trgovina na veliko i na malo motornim vozilima i motociklima i trgovina na veliko za 25,8%, H – saobraćaj koji je uslovljen zabranom javnog putničkog saobraćaja, kao i potpunim prestankom međunarodnog avio saobraćaja za 55,7%, I - Usluge smještaja i ishrane zbog potpune zabrane rada ugostiteljskim objektima za 77,1% i u oblasti N79 - Djelatnost putničkih agencija, tur-operatora, usluge rezervacije i prateće aktivnosti usljed smanjenja broja rezervacija i putovanja, kako u Crnoj Gori tako i u svijetu za 86,9%.

Grafik 37. Učešće prometa zabranjenih djelatnosti i djelatnosti koje nijesu bile zabranjene, januar - jun 2019 - 2020. godine, u %

Izvor: MONSTAT

26 Godišnji indeks – indeks prometa u tekućem kvartalu u odnosu na isti kvartal prethodne godine

102.3 108.2 102.0

74.2

110.0

79.9

106.0

44.3

120.3

86.0

124.0

22.9

Q1 2019 Q1 2020 Q2 2019 Q2 2020

Trgovina na veliko i na malo motornim vozilima i motociklima i trgovina na veliko

Saobraćaj i skladištenje

Usluge smještaja i ishrane

77.0 78.4 78.4 76.5 73.8 71.9 79.4 77.7 83.0 87.5 82.9 81.2

23.0 21.6 21.6 23.5 26.2 28.1 20.6 22.3 17.0 12.5 17.1 18.8


Učešće prometa zabranjenih djelatnosti, u %Učešće prometa djelatnosti koje nijesu bile zabranjene, u %

46

Pad prometa u zabranjenim djelatnostima izazvan je mjerama zabrane (vidjeti prilog 1). Međutim, određena preduzeća iz zabranjenih djelatnosti su ostvarila promet koji je posljedica on-line poslovanja tokom aprila mjeseca. Pomenute mjere zabrane imale su dugoročan uticaj na smanjenje prometa u pomenutim uslužnim djelatnostima što se vidi na grafiku 36. Pad je najizraženiji u aprilu 2020. godine kada su bile na snazi mjere potpune zabrane većine uslužnih djelatnosti.

Iz svega navedenog može se zaključiti da je usporena ekonomska aktivnost uzrokovana uticajem pandemije virusa COVID-19, kako u svijetu tako i kod nas, i da ista ima domino efekat na sve privredne djelatnosti na šta ukazuju i trenutno raspoloživi pokazatelji ekonomske aktivnosti.

47

1.2.2 Indikatori finansijskog sistema27 Izazovi COVID-19 pandemije zasnivaju se na neizvjesnosti kako u pogledu drugog talasa i nepoznanice vremenskog okvira pronalaženja lijeka ili vakcine, tako i u potrebi prilagođavanja novim društveno-ekonomskim modelima nametnutim mjerama fizičke distance. Pandemija je nesumnjivo pokazala (ne)spremnost nacionalnih vlada i međunarodnih organizacija da odgovore adekvatno i pravovremenski na izazove i iskušenja koja dolaze sa jednom globalnom pandemijom. U skladu sa svojim mogućnostima i Crna Gora se u želji da pomogne kako privredu, tako i građane okrenula donošenju seta mjera sa ciljem zaštite privrednog sektora i socijalnog statusa građana.

Hitne mjere uključivale su podršku likvidnosti, odgađanje plaćanja poreza, zabranu putovanja, zatvaranje poslovnih subjekata i sl. Sve to je uslovilo da se domaćinstva i firme, a posebno mikro, mala i srednja preduzeća (MSME) suoče sa padom prihoda, strožijim kreditnim uslovima, smanjenom likvidnošću, zatvaranjem i/ili bankrotom. Smanjena profitabilnost, slabiji kvalitet aktive, manji rast kredita prijetili su da dugoročno ugroze finansijsku stabilnost.

Uticaj globalne zdravstvene krize na finansijski sektor umnogome zavisi od sposobnosti sektora da ublaži: (a) Tržišni rizik: Povećanje troškova finansiranja usljed promjene raspoloženja investitora u kombinaciji s povećanom neizvjesnošću i na domaćem i na međunarodnom tržištu; (b) Rizik likvidnosti: Nestabilnost tržišta, povećani zahtjevi za likvidnošću, poremećeni novčani tokovi u pogođenim firmama i promjena potražnje javnosti za gotovinom, mogu postrožiti uslove finansiranja i likvidnosti za banke, i tako uticati na zajmove za privatni sektor; (c) Kreditni rizik: Pogoršani ekonomski izgledi mogli bi odvratiti institucije od davanja zajmova realnom sektoru posebno zbog nemogućnosti firmi i domaćinstava da otplate dugovanja i premoste gubitak prihoda; (d) Rizik za zaradu i otpornost: Profitabilnost finansijskog sektora i zarada biće oslabljeni, naročito ako uslovi stresa potraju.28

Iako je bankarski sektor na kraju 2019. godine bio relativno jak, stabilan i likvidan, kao odgovor na krizu i potencijalne prijetnje i rizike finansijskom sektoru, Centralna banka uvela je set mjera za smanjenje opterećenja zajmoprimaca i produženje dodatne likvidnosti sistemu (tekstualna tablica).

27 Autor: mr Ines Pajović - Univerzitet Donja Gorica, doktorand 28 World Bank Group (2020) Zapadni Balkan redovni ekonomski izvještaj, Ekonomski i socijalni uticaj COVID-19, finansijski sektor, br. 17

48

Politike finansijskog sektora: Mjere COVID-19

Instrument Mjera

Kreditni moratorijum

(i) Moratorijum na otplate kredita od 90 dana, dodijeljen na osnovu zahtjeva zajmoprimca;

(ii) Banke mogu odobriti drugi moratorijum od 90 dana za zajmoprimce koji se suočavaju sa poteškoćama zbog COVID-19.

Zahtjevi za rezervom

(i) Smanjenje naknade za povlačenje likvidnosti obavezne rezerve, sa 12 na 6 procenata godišnje;

(ii) Smanjenje stope obavezne rezerve za dva procentna poena.

Dividende Privremena zabrana bankama da isplaćuju dividende dioničarima, osim ako nije u obliku kapitala.

Restrukturiranje kredita

Banke mogu prekvalifikovati zajam kao novi zajam ako na dan 31. decembra 2019. nije dospio više od 90 dana, nije klasificiran kao nenaplativ i nije restrukturiran 2020.; pandemija je uticala na finansijski položaj zajmoprimca; a kreditni kapacitet bi se poboljšao nakon restrukturiranja. Rezervisanje ostaje u skladu sa standardima MSFI.

Ograničenja izloženosti

Banke mogu privremeno povećati izloženost prema osobi ili grupa povezanih strana preko propisanih ograničenja od 25 posto, uz prethodno odobrenje Centralne banke.

Izvor: Centralna banka Crne Gore

Nacionalni finansijski sektor generalno je stabilan ali je neophodno pratiti trendove kredita i likvidnosti, jer COVID-19 predstavlja najozbiljniju prijetnju, kako globalno tako i lokalno. Donekle olakšavajuća okolnost u borbi sa pandemijom, jesu relativno dobri indikatori finansijskog sistema. Stabilnost bankarskog sistema ogleda se i u njegovom snažnom odgovoru na prvi udar krize izazvane COVID-19. Uprkos brojnim izazovima podaci pokazuju i dalje stabilno poslovanje bankarskog sektora, kroz pokazatelje visoke likvidnosti, dobre kapitalizacije i značajne profitabilnosti.

Svjetski finansijski sektor opravdano je očekivao pad depozita kao posledicu zdravstvene svjetske krize. Moratorijumom na otplatu kredita u Crnoj Gori preduprijeđen je drastičan pad depozita. Cilj je bio pokazati da je uspostavljeni finansijski sistem spreman na šokove potencijalno izazvane povlačenjem depozita i nelikvidnošću. Ovim korakom banke su postigle očuvanje povjerenja klijenata pa su depoziti u sistemu na kraju marta iznosili 3,36 milijardi eura, svega 2,85% manji nego na početku godine. Djelovalo je da je sistem dovoljno stabilan da amortizuje ovaj pad. Ipak na kraju jula mjeseca ukupni depoziti pali su za 4,4% u odnosu na januar 2020. godine i period prije proglašenja krize. Razlozi za silaznu putanju mogu se tražiti u lošem poslovanju, u gubicima usljed nepostojanja turističke sezone, ali i usljed velikog broja izgubljenih radnih mjesta.

49


1. Depoziti u bankama, ukupno i po sektorma; 2. Krediti, ukupno, po sektorima i po bankama; 3. Koeficijent krediti/depoziti 4. Likvidna aktiva banaka 5. Ukupna izdvojena obavezna rezerva 6. Kretanje kamatnih stopa na novodobrene kredite 7. Kamatni prihodi banaka 8. Učešće loših kredita u ukupnim kreditima (NLP)

U julu 2020. godine depoziti u bankama iznosili su 3,3 milijarde eura, bilježići neznatan rast na mjesečnom nivou, dok su na godišnjem nivou zabilježili pad od 3,4%.

Tabela 1. Depoziti stanovništva januar – jul 2020. godine

Depoziti klijenata

Jan-20 Mart-2020 Maj-2020 Jul-20 Promjena

% promjena

SEKTOR Iznos Učešće Iznos Učešće Iznos Učešće Iznos Učešće

Privrenda društva u privatnom vlasništvu

814 125 23,6% 831 244 24,7% 788 077 23,9% 786 916 23,8% -27 209 -3,3%

Vlada, lokalne uprave i državni fondovi

234 791 6,8% 225 785 6,7% 248 894 7,5% 238 033 7,2% 3 242 1,4%

Stanovništvo 1 299 730 37,6% 1 249 920 37,2% 1 237 552 37,5% 1 235 192 37,4% -64 538 -5,0%

Nerezidenti 818 047 23,7% 760 741 22,6% 731 102 22,2% 768 396 23,3% -49 651 -6,1%

Ostalo 285 749 8,3% 295 775 8,8% 293 529 8,9% 272 654 8,3% -13 095 -4,6%

UKUPNO 3 452 442 100% 3 363 465 100% 3 299 154 100% 3 301 191 100% -151 251 -4,4%


Prema podacima Centralne banke Crne Gore najveće učešće u depozitima imaju rezidentna fizička lica sa 1,23 milijarde eura na kraju jula 2020. godine i bilježe pad od 0,6% u odnosu na prethodni mjesec, dok na godišnjem nivou bilježe pad od 1,5%. U ročnoj strukturi depozita stanovništva, na kraju jula tekuće godine depoziti po viđenju su činili 61%, a oročeni depoziti 39%. Ova brojka ipak je za 5% niža u odnosu na depozite stanovništva sa kraja januara mjeseca.

50

Sa računa nerezidenata najviše se odlilo depozita u prvoj polovini godine: nešto više od 49 miliona eura ili 6 odsto sredstava u odnosu na kraj januara. Pored pandemije, razlozi za odliv depozita nerezidenata često su zakonske prirode imajući u vidu da banke u Crnoj Gori sve strožije prate kretanja kapitala iz pojedinih zemalja u skladu sa međunarodnom pravnom regulativom. Otuda se nerezidentima, koji ne mogu dokazati veze sa Crnom Gorom onemogućava i držanje novca u crnogorskim bankama.

Veoma je važno naglasiti da su u periodu od 6 mjeseci depoziti privrednih društava u privatnom vlasništvu pali za 27 miliona eura, odnosno 3,3% u odnosu na kraj januara 2020. godine. Ono što još više zabrinjava jeste činjenica da su depoziti pravnih kompanija u prvom naletu od januara do marta porasli za 17 miliona, pa je njihov pad u periodu od marta do jula mjeseca iznosi nešto više od 44 miliona eura, odnosno 5,3%.

Depoziti finansijskih institucija i nevladinih organizacija svrstanih u kategoriji „ostalo“ takođe prate pad od 4,4%. Depoziti vlade, lokalne uprave i državni fondovi jedini su imali rast od 1,4% u odnosnu na kraj januara tekuće godine.

Grafik 1. Depoziti klijenata po bankama I – II kvartal 2020. godine u odnosu na I – II kvartal 2019. godine

Izvor: Finansijski izvještaji banaka

-100 000 -80 000 -60 000 -40 000 -20 000 0 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000

CRNOGORSKA KOMERCIJALNA BANKA

HIPOTEKARNA BANKA

SOCIETE GENERALE BANKA MONTENEGRO

PRVA BANKA CRNE GORE

ERSTE BANKA

NLB BANKA

KOMERCIJALNA BANKA

ADDIKO BANKA

UNIVERSAL CAPITAL BANK

LOVĆEN BANKA

ZAPAD BANKA

ZIRAAT BANKA

ADRIATIC BANKA

Q1 Q2

51

Na kraju drugog kvartala 2020. godine, a prema Finansijskim izvještajima banaka, izuzev Hipotekarne banke i Adriatic banke, sve su zabilježile pad u depozitima klijenata. Ovdje treba napomenuti da je u istom periodu 2019. godine svega 5 banaka zabilježilo pad u depozitima klijenata.

Sa druge strane, gledano sa stanovišta promjene iz godine u godinu za prva dva kvartala 2019. i 2020. godine, evidentan je pozitivan trend kod većine banka. Pored Universal Capital Banke koja je zasigurno vidjela najveću promjenu u depozitima klijenata (čak 8,6% pada između marta i juna ove godine), znatan pad u depozitima klijenata osjetila je i Societe Generale Banka (pad od 7,1% između Q1 i Q2 ove godine). Ovdje je neophodno istaći da iako Zapad banka bilježi pad depozita klijenata u periodu između prva dva kvartala tekuće godine, u odnosu na isti period prethodne godine bilježi znatan rast depozita klijenata: promjena između Q1 2019. i 2020. godine iznosila je nešto više od 73 miliona eura, dok je za Q2 2019. i 2020. godine promjena iznosila skoro 78 miliona eura.

Sa stanovišta ročnosti ukupnih depozita najveće učešće imali su depoziti po viđenju od 69,5% na kraju jula 2020. godine. Od oročenih depozita koji su činili 30,2% ukupnih depozita najveće učešće imali su depoziti od tri mjeseca do jedne godine (42%) i depoziti ročnosti od jedne do tri godine (40,2%).29 Povećana tražnja za likvidnošću svakako je uticala i na rast kredita banaka koje su poslovale u otežanim uslovima. U Crnoj Gori odobren je značajan iznos novih kreditnih plasmana i to za prvih pola godine čak 91 milion eura. Procentualno najveći rast kredita zabilježile su Adriatic i Zapad banka sa 39,3% odnosno 34,8%. Najveći rast kredita tokom drugog kvartala u odnosu na isti period 2019. godine ostvarila je Crnogorska komercijalna banka sa portfoliom većim za 70 miliona eura, a koju prate NLB i Erste banka sa nešto manjim portfoliom od 40 miliona eura. Sa stanovišta godišnjeg rasta u periodu od kraja jula 2019. godine do kraja jula 2020. godine on je iznosio preko 226 miliona eura.

29 Bilten Centralne banke Crne Gore za avgust 2020. godine https://www.cbcg.me/slike_i_fajlovi/fajlovi/fajlovi_publikacije/biltencbcg/2020/bilten_avg_2020.pdf

52

Tabela 2. Krediti i potraživanja od klijenata (u 000€)

Krediti i potraživanja od klijenata (u 000€)

2Q 2019 2Q 2020 2Q 2020 vs.

2Q 2019 % promjena

Crnogorska komercijalna banka

433 953 504 050 70 097 16,2%

Hipotekarna banka 240 767 239 712 -1 055 -0,4%

Societe Generale banka Montenegro

389 909 411 371 21 462 5,5%

Prva banka Crne Gore 211 413 216 482 5 069 2,4%

Erste banka 354 915 401 146 46 231 13,0%

NLB banka 326 765 374 956 48 191 14,7%

Komercijalna banka 85 764 100 366 14 602 17,0%

Addiko banka 189 163 176 999 -12 164 -6,4%

Universal Capital bank 81 504 89 660 8 156 10,0%

Lovćen banka 145 806 160 604 14 798 10,1%

Zapad banka 33 767 45 510 11 743 34,8%

Ziraat banka 65 731 59 791 -5 940 -9,0%

Adriatic banka 12 729 17 727 4 998 39,3%

UKUPNO 2 572 186 2 798 376 226 190 8,8%

Prema podacima sa sajta Centralne banke o učešću sektora u strukturi kredita, evidentntno je povećanje učešća kredita stanovništva u ukupnim kreditima. U julu 2020. godine, krediti odobreni domaćim fizičkim licima bilježe učešće od 43,7% odsto u ukupno odobrenim kreditima, dok učešće nerezidenata u odobrenim kreditima čini 9,6%. Gledajući aspolutne cifre, vidimo da su stanovništvo i Vlade i lokalne uprave sve zaduženije dok su kretanja kredita privrede u konstantnom padu.

Grafik 2. Učešće rezidenata i nerezidenata u ukupno odobrenim kreditima


2538129 2588816 2730627 2878023

401629 413737 335812 303885

-200000

300000

800000

1300000

1800000

2300000

2800000

3300000

Jan-19 Jul-19 Jan-20 Jul-20

Rezidenti Nerezidenti

53

Grafik 3. Učešće pojedinih sektora u ukupno odobrenim kreditima


Učešće kredita odobrenih privrednim društvima u privatnom vlasništvu u ukupno odobrenim kreditima čini svega 36,1% u julu 2020. godine. Ovo je jasan pokazatelj da se privredna društva sve manje zadužuju što dalje sugeriše (ne)raspoloženju ili (ne)spremnosti za upuštanje u nove investicije. Ono što dodatno zabrinjava jeste da se u odnosu na jul 2019. godine učešće kredita odobrenih privrednim društvima pomjerilo za svega 8,5% što oslikava neizvjesnost sa kojom se privreda susreće u trenutnim okolnostima.

Sa druge strane, dok privreda nastoji da smanji svoje zahtjeve za investiranje kroz kreditna zaduženja, zaduženost države i lokalnih uprava bilježi rast, pa se trenutno nalaze među glavnim klijentima banaka. Krediti odobreni njima u julu 2020. godine činili su 9,4% ukupno odobrenih kredita nasuprot 6,5% u julu prethodne godine. Ukupni krediti odobreni Vladi i lokalnim upravama na kraju jula ove godine su iznosili skoro 300 miliona eura, što je 100 miliona eura više nego u julu prošle godine. Po osnovu kredita, banke su na kraju jula 2020. godine najviše (79,8%) potraživale od nefinansijskog sektora i stanovništva.30

Koeficijent krediti/depoziti iznosio je 0,96 na kraju jula 2020. godine i veći je u odnosu na jul 2019. godine, kada je iznosio 0,88.31

Sve navedeno nije spriječilo da neto kamatni prihodi banaka u prvom kvartalu 2020. godine budu veći za preko 2,6 miliona eura u odnosu na isti period 2019. godine, što je odgovaralo i povećanom kreditnom portfelju banaka, u drugom kvartalu 2020. godine zabilježen je pad u ukupnim neto kamatnim prihodima banaka na oko 1,1 milion eura. Ovaj pad posledica je znantnog pada u neto kamatnim prihodima Hipotekarne banke u drugom kvartalu 2020. godine u odnosu na isti period prethodne (razlika od 1,4 miliona eura).

30 Bileten Centralne banke Crne Gore za avgust 2020. godine https://www.cbcg.me/slike_i_fajlovi/fajlovi/fajlovi_publikacije/biltencbcg/2020/bilten_avg_2020.pdf 31 Ibid.

1058280

196460

1300184

1148722

298417

1389444

0 200000 400000 600000 800000 1000000 1200000 1400000

Privreda

Vlada

Stanovništvo

Jul-20 Jul-19

54

Tabela 3. Neto kamatni prihodi i neto prihodi od naknada

Neto kamatni prihod (u 000€)

Neto prihodi od naknada (u 000€)

Neto profit (u 000€)

1Q2020 2Q20202Q2020

vs. 1Q2020

1Q2020 2Q20202Q2020

vs. 1Q2020

1Q2020 2Q2020 2Q2020

vs. 1Q2020

Crnogorska komercijalna banka

6 726 13 256 6 530 1 610 2 957 1 347 1 647 364 -1 283

Hipotekarna banka

3 776 7 445 3 669 1 108 2 173 1 065 1 214 2425 1 211

Societe Generale banka Montenegro

5 578 11 086 5 508 451 707 256 2 049 3 089 1 040

Prva banka Crne Gore

2 236 4 428 2 192 396 781 385 334 538 204

Erste banka 5 988 12 049 6 061 508 900 392 2 142 2 712 570

Nlb banka 5 275 10 206 4 931 728 1 272 544 2 801 2 767 -34

Komercijalna banka

1 277 2 535 1 258 208 384 176 330 503 173

Addiko banka 2 656 5 273 2 617 250 475 225 1 547 2 248 701

Universal Capital banka

1 152 2 292 1 140 905 1 439 534 873 1 137 264

Lovćen banka 2 049 4 041 1 992 14 17 3 456 882 426

Zapad banka 725 1 419 694 145 238 93 -262 40 302

Ziraat banka 633 1 223 590 123 203 80 160 261 101

Adriatic banka 129 129 0 -22 -22 0 -458 -848 -390

UKUPNO 38 200 75 382 37 182 6 424 11 524 5 100 12 833 16 119 3 286

Izvor: Finansijski izvještaji banaka

Najveći rast u neto kamatnim prihodima i neto prihodima od naknada imala je Crnogorska komercijalna banka, a za njom su slijedili Hipotekarna banka, Erste banka i Societe General Banka. Ipak, sa stanovišta neto profita između dva kvartala ove godine najbolje su prošle Hipotekarna banka i Societe General banka sa po nešto više od 1 milion eura neto profita.

Bilansna suma banaka na kraju jula 2020. godine iznosila je 4,6 milijardi eura i bilježi rast od 1,5% u odnosu na jul 2019. odnosno rast od 0,6% u odnosu na prethodni mjesec. U strukturi aktive banaka, u julu 2020. godine dominantno učešće od 69,5% ostvarili su ukupni krediti, zatim novčana sredstva i računi depozita kod centralnih banaka sa 17,7% i hartije od vrijednosti sa 10,4%. U strukturi pasive, dominantno učešće od 72,1% ostvarili su depoziti, zatim kapital sa 13,4%, i

55

pozajmice sa 10,8%. Ukupan kapital banaka na kraju jula 2020. godine iznosio je 614 miliona eura što predstavlja rast od 1% na mjesečnom nivou, dok na godišnjem nivou bilježi rast od 5,8%.32

Likvidna aktiva banaka u julu 2020. godine bila je za 1,9% manja nego u junu i iznosila je 947,6 miliona eura. U odnosu na jul 2019. godine likvidna aktiva manja je za 128,9 miliona eura ili 12,2%. U julu 2020. godine koeficijenti likvidnosti za bankarski sistem u cjelini na dnevnom i dekadnom nivou bili su iznad propisanih minimuma prema informacijama Centralne banke Crne Gore.

Ukupna izdvojena obavezna rezerva banaka kod Centralne banke u julu 2020. godine bilježila je pad od 0,4% na mjesečnom nivou odnosno 26,8% u odnosnu na jul 2019. godine. Efektivna stopa obavezne rezerve iznosila je 5,41% u julu 2020. godine i bila je niža u odnosu na jul 2019. godine kada je iznosila 7,14%.33

Pored navedenog, u izvještajima Centralne banke nalaze se i informacije o kretanju kamatnih stopa na novoodobrene kredite u julu mjesecu. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa banaka na ukupno odobrene kredite iznosila je 5,36%. Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa banaka na novoodobrene kredite u julu 2020. godine iznosila je 4,70%, dok je prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa iznosila 5,25%. Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa mikrokreditnih finansijskih institucija na ukupno odobrene kredite u julu 2020. godine iznosila je 20,30%, a kamatna stopa mikrokreditnih finansijskih institucija na novoodobrene kredite u julu 2020. godine iznosila je 19,61%. Prosječna ponderisana efektivna pasivna kamatna stopa iznosila je 0,41% u julu 2020. godine i nepromijenjena je u odnosu na prethodni mjesec.

Svjetska zdravstvena kriza na test je stavila otpornost finansijskog sektora. Otuda je i uloga finansijskog sektora na ublažavanje uticaja COVID-19 na realnu ekonomiju velika. Kroz kratkoročno finansiranje i restrukturiranje zajmova banke mogu pomoći održivim zajmoprimcima da premoste nedostatak sredstava i na taj način pomognu ublažavanju uticaja krize, što bi kao krajnji rezultat moglo potpomoći oporavak cjelokupne ekonomije. Kroz finansiranje zdravih preduzeća i njihovo održavanje u poslu bilo putem kreditnih linija ili parcijalnih kreditnih garancija, došli bi do jačanja investicija. Stoga je, u fazi oporavka, izuzetno važno osigurati mehanizme finansiranja za izvoznike i firme integrisane u lance nabavke. Pored hitnih mjera finansijskog sektora za pružanje podrške ekonomiji sa jasnom strategijom, neophodno je uključiti i prudencijalne mjere koje mogu stvoriti dodatan kapital za banke za davanje zajmova kao što su već uvedene zabrane na isplatu dividendi. 34

32 Ibid. 33 Ibid. 34 World Bank Group (2020) Zapadni Balkan redovni ekonomski izvještaj, Ekonomski i socijalni uticaj COVID-19, finansijski sektor, br. 17

56

Nastavlja se pojačan nadzor nad bankarskim sektorom, uključujući intenzivirano praćenje ključnih pokazatelja. Iako su depoziti nerezidenata (oko četvrtine ukupnih depozita, na osnovu važećih klasifikacionih standarda) do sada uglavnom ostali stabilni kroz krizu COVID-19, mogli bi postati izvor rizika ako kriza bude dugotrajnija nego što je predviđeno. Pored toga, jednostrana evroizacija ograničava opcije politike Centralne banke, posebno u pružanju hitne pomoći u likvidnosti. Kao mjeru predostrožnosti, Centralna banka je proširila svoje rezerve i pojačala šemu osiguranja depozita proširivanjem njihove kreditne linije EBRD-a na 50 miliona eura.35

Generalno, smatra se da je finansijski sektor zdrav ušao u krizu. Otuda je sada fokus na pružanju ciljane podrške zajmoprimcima, uz istovremeno održavanje protoka kredita u privatni sektor. Budući da banke u stranom vlasništvu dominiraju u sektoru, Centralna banka očekuje da matične banke podrže svoje podružnice u slučaju potrebe.

Banke u drugu polovinu 2020. godine ulaze donekle osnažene: niski NPL, visoka likvidnost i obilan kapital. Međutim, dugotrajna slaba potražnja mogla bi uzrokovati da preduzeća iskuse manjak likvidnosti i izazovu poteškoće u otplati kredita. Iako je iznos nekvalitetnih zajmova u 2019. godini smanjen na 5,1% ukupnih zajmova, firme se u 2020. godini suočavaju sa rizicima da postanu nesolventne, što bi dalje uticao na porast nenaplativih zajmova i time ugrozilo sposobnost finansijskog sektora za davanje novih zajmova u kritičnom trenutku oporavka.36 Povećanje nezaposlenosti i smanjenje plata u pogođenim sektorima za rezultat mogu imati poteškoće u otplati kredita pojedinaca. Prema izještaju Centralne banke Crne Gore nekvalitetni krediti banaka tokom prva tri mjeseca 2020. godine bilježili su rast od 11% u odnosu na kraj prethodne godine ali su u odnosu na isti period prethodne godine, na nižem nivou i to za 9,8%.37

Zbog prolongiranog finansijskog stresa neophodno je intenzivirano praćenje finansijskog stanja, naročito kada su u pitanju trendovi kredita i likvidnosti kako bi se blagovremeno rješavali problemi, smanjio finansijski stres i održala aktivna podrška ekonomiji, kako bi se ozbiljna ekonomska kontrakcija praćena sporim oporavkom izbjegla.

35 International Monetary Fund (2020) Montenegro Country Report No. 20/210 36 UNSDG (2020) The UN Socio-economic response plan to COVID-19 in Montenegro, https://unsdg.un.org/resources/un-socio-economic-response-plan-covid-19-montenegro 37 Centralna Banka Crne Gore (2020) Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal 2020, Monetarna kretanja

57

1.2.3 Istraživanja o uticaju COVID-a na privredne subjekte38 39 U cilju dobijanja sveobuhvatnog pregleda i slike o stanju u ekonomiji, uticaju pandemije na poslovanje preduzeća i posljedicama koje je pandemija imala na poslovanje preduzeća, Institut za strateške studije i projekcije je sproveo istraživanje među preduzećima. Dakle, istraživanje je sprovedeno u cilju dobijanja sveobuhvatnog pregleda o poslovanju preduzeća, ugroženosti i izazovima poslovanja, očekivanjima i planovima preduzeća u narednom periodu, ali i ocjeni stanja i očekivanja u pogledu kretanja ekonomije u narednom periodu.

Ovo istraživanje predstavlja značajan doprinos statističkoj bazi, obzirom da pruža veliki broj podataka i informacija o poslovanju preduzeća i stanju u ekonomiji u veoma kratkom roku. Rezultati ovog istraživanja, koje je sprovedeno nakon perioda „zatvaranja ekonomije“40, predstavljaju značajnu bazu podataka koja može poslužiti kreiranje politika i programa u cilju adekvatnijeg odgovora na pandemiju i suzbijanja posljedica krize koja je izazvana pandemijom korona virusa.

U prvom dijelu je dat prikaz strukture uzorka i metodologija istraživanja. U drugom dijelu je analiziran uticaj pandemije na poslovanje preduzeća, dok je u trećem dijelu data ocjena stanja u ekonomiji. U četvrtom dijelu je prikazan uticaj pandemije na realizaciju projekata i očekivanja u pogledu otpočinjanja razvojnih projekata. U posljednjem dijelu su data zaključna razmatranja.

Struktura uzorka

Istraživanje među preduzećima je sprovedeno tokom juna 2020. godine. Preduzeća su popunjavala unaprijed pripremljeni online upitnik. Upitnikom su obuhvaćeni različiti segmenti uticaja pandemije na poslovanje preduzeća u cilju dobijanja sveobuhvatnije slike i stanja u ekonomiji. Naime, upitnikom je obuhvaćen uticaj pandemije na poslovanje preduzeća, poteškoće koja preduzeća očekuju, očekivanja u pogledu broja zaposlenih, kretanja proizvodnje i realizacije razvojnih projekata u narednom periodu. Takođe, preduzeća su ocijenila stanje u ekonomiji i mjere koje su donesene u cilju suzbijanja posljednica pandemije na privredu, ali i dala viđenje u pogledu ekonomskih kretanja u narednom periodu.

Stratifikovani uzorak je obuhvatio 362 preduzeća iz sva tri regiona Crne Gore. Od ukupnog broja, 12% preduzeća su velika, odnosno preduzeća koja zapošljavanju više od 250 zaposlenih, 23% preduzeća su srednja tj. koja zapošljavanju od 50 do 250 zaposlenih, dok 65% anketiranih preduzeća čine mikro i mala preduzeća.

38 Autor:

dr Milika Mirković - Institut za strateške studije i projekcije dr Vojin Golubović - Institut za strateške studije i projekcije 39 Istraživanje realizovao Insitut za strateške studije i projekcije 40 Obuhvata period od marta do juna 2020.

58

Grafik 1. Struktura uzorka: veličina preduzeća

Izvor: Anketa o uticaju pandemije na ekonomiju Crne Gore, ISSP 2020.

Istraživanjem su obuhvaćena preduzeća iz svih sektora djelatnosti, shodno klasifikaciji NACE Rev.2 (izuzimajući sektore M-Q). Najveći broj preduzeća je iz sektora trgovine, usluga smještaja i ishrane, građevinarstva i iz sektora ostalih usluženih djelatnosti.

Od ukupnog broja anketiranih preduzeća, 63,4% prodaje proizvode i usluge samo na domaćem tržištu, dok je 36,1% preduzeća prodaje proizvode i na domaćem i na inostranom tržištu. Manje od 1% preduzeća koja su obuhvaćena istraživanjem prodaje proizvode i usluge samo na inostranom tržištu.

Uticaj pandemije COVID-19 virusa na poslovanje preduzeća

U periodu od pojave prvog slučaja infekcije virusom korona u Crnoj Gori, usljed restiktivnih mjera koje su uvedene u cilju sprječavanja širenja virusa, privreda se suočavala sa velikim izazovima i teškoćama u poslovanju. Mjere koje su uvedene su ograničavale poslovanje određenog broja preduzeća, dok je kod druge grupe preduzeća obavljanje djelatnosti bilo zabranjeno. Zbog opšteg stanja, ne samo na domaćem već i na međunarodnom tržištu, preduzeća čiji rad nije obuhvaćen restriktivnim mjerama su se takođe suočavala sa značajnim problemima u poslovanju. Kao rezultat takvih kretanja, privredna aktivnost je bila na značajno nižem nivou u odnosu na uporedni period iz prethodnih godina.

Malo38%

Mikro27%

Srednje23%

Veliko12%

59


1. Očekivanja preduzeća o kretanju proizvodnje/pružanja usluga usljed posljedica pandemije u narednom periodu;

2. Kontinuitet poslovne saradnje (održivost tržišta) sa regionom i inostranstvom;

3. Uticaj pandemije korona virusa na zaposlenost u preduzeću; 4. Očekivanja po pitanju kretanja crnogorske ekonomije; 5. Ocjena mjera koje bi imale najveću uticaj na oporavak ekonomije; 6. Planovu u pogledu realizacije razvojnih projekata; 7. Uvođenje inovacija u poslovanju u kompaniji usljed pandemije korona

virusa; 8. Zadovoljstvo preduzeća podrškom bankarskim sektorom.

Otežano poslovanje, smanjena tražnja i uopšte aktivnost preduzeća su uticali na poslovne veze i saradnju sa preduzećima iz inostranstva. Nešto više od polovine preduzeća (55,6%) je održalo poslovne odnose sa partnerima iz regiona, dok je skoro trećina preduzeća održala poslovne odnose sa nekoliko njih (31,7%). Sa druge strane, 12,6% od ukupnog broja anketiranih preduzeća je prekinulo odnose sa partnerima iz regiona. Među tim preduzećima, četiri petine su mikro i mala preduzeća.

Prema Istraživanju među preduzećima, više od polovine anketiranih preduzeća (53,4%) je navelo da očekuje poteškoće u poslovanju, a nešto manje od trećine anketiranih odgovorilo je da ne zna da li će imati poteškoće u poslovanju u narednom periodu. Sa druge strane, 15,9% preduzeća ne očekuje poteškoće u narednom periodu.

Grafik 2. Očekivanja po pitanju poteškoća u poslovanju


Da53%

Ne16%

Ne znam31%

60

Očekivanja po pitanju teškoća u poslovanju su najprisutnija kod malih preduzeća u odnosu na ostale kategorije. Od ukupnog broja preduzeća koja očekuju teškoće, više od 40% su mala, dok su 10,5% velika preduzeća. Sa druge strane, od ukupnog broja malih preduzeća 58,1% očekuje poteškoće u poslovanju, dok je to slučaj kod skoro polovine (48,8%) velikih preduzeća.

Grafik 3. Struktura preduzeća koja očekuju poteškoće u poslovanju

Izvor: Anketa o uticaju pandemije na ekonomiju Crne Gore, ISSP

Budući da je pandemija najviše pogodila uslužni sektor, naročito sektor turizma, preduzeća iz Primorskog regiona više očekuju teškoće u poslovanju, u odnosu na preduzeća iz druga dva regiona. Skoro tri četvrtine (65%) preduzeća iz Primorskog regiona očekuje poteškoće u poslovanju, što je posljedica prije svega smanjenja aktivnosti u turističkoj privredi. Od ukupnog broja anketiranih preduzeća u Sjevernom regionu, 57,1% očekuje poteškoće u poslovanju, dok je taj procenat u Središnjem regionu na nivou od 47,6%.

Sa stanovništa sektora djelatnosti najveći procenat preduzeća iz sektora turizma i ugostiteljstva očekuje teškoće u poslovanju u narednom periodu. Naime, skoro četiri petine preduzeća (78,6%) iz sektora usluga pružanja smještaja i ishrane očekuje teškoće u poslovanju, dok je procenat nešto niži kod preduzeća iz sektora poljoprivrede 75,0%. Teškoće u poslovanju očekuje i značajan broj preduzeća iz sektora iz sektora saobraćaja i skladištenja (71,4%) i iz sektora trgovina (60,2%).

Dodatno, preduzeća koja pored domaćeg prodaju proizvode i usluge i na inostrano tržište više očekuju poteškoće u poslovanju u odnosu na ona koja su orjentisana samo na domaće tržište. Naime, 62,5% preduzeća koja i izvoze svoje proizvode i usluge očekuje poteškoće u poslovanju, dok je to slučaj kod nešto ispod polovine (48,2%) preduzeća koja prodaju proizvode i usluge samo na domaćem tržištu.

45.8

58.1 56.5

48.8

12.5 11.817.6

34.1

41.7

30.125.9

17.1

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

Mikro Malo Srednje Veliko

Da Ne Ne znam

61

Preduzeća su ocijenila nedovoljnu likvidnost kao najznačajniju poteškoću u poslovanju (prosječna ocjena 3,7 na skali od 1 do 5, gdje 1 označava najmanju, a 5 najveću važnost). Među značajnim poteškoćama je takođe ocijenen gubitak crnogorskog tržišta (prosječna ocjena 3,6 na skali od 1 do 5, gdje 1 označava najmanju, a 5 najveću važnost). U odnose u na ostale, najmanja važnost je data nedostatku radne snage (prosječna ocjena 2,5, na skali od 1 do 5).

Posmatrano po veličini preduzeća, mogu se uočiti razlike između manjih i većih preduzeća u pogledu ocjene teškoća u poslovanju. U odnosu na mikro, mala i srednja preduzeća, velika preduzeća su veći značaj dala gubitku regionalnog i međunarodnog tržišta (prosječna ocjena 3,5, na skali od 1 do 5), dok su mikro preduzeća naglasak stavila na nedovoljnu likvidnost (4,0, na skali od 1 do 5) i gubitak crnogorskog tržišta (4,0 na skali od 1 do 5).

Grafik 4. Ocjena teškoća u poslovanju


Obzirom da je pandemija uticala na obustavu i/ili smanjenje rada velikog broja preduzeća, to je uticalo na broj zaposlenih i uopšte na stanje na tržištu rada. Suočeni sa teškoćama i problemima u poslovanju, preduzeća su prinuđena na optimizaciju troškova i smanjenje broja zaposlenih. Od ukupnog broja anketiranih preduzeća, više od polovine (54,4%) smatra da neće biti smanjenja broja zaposlenih, dok je petina preduzeća (20,7%) nije sigurna kakve će posljedice pandemija imati na broj zaposlenih. Sa stanovništa obima smanjenja broja zaposlenih, svako deseto preduzeće smatra da će u preduzeću doći do smanjenja broja zaposlenih za manje

2.4

2.7

3.5

3.1

3.4

3.0

2.2

4.0

2.8

4.0

2.5

2.5

3.6

3.0

3.8

2.0

2.6

3.1

3.5

3.8

0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0

Prekinuti lanac snabdijevanja

Nedostatak radne snage

Gubitak crnogorskogtržišta

Gubitak regionalnog/međunarodnog tržišta

Nedovoljna likvidnost

Veliko Srednje Mikro Malo

62

od 10%. Sa druge strane, 15,2% preduzeća smatra da će doci do smanjenja zaposlenosti u preduzeću preko 10% (2,2% od ukupnog broja preduzeća očekuje smanjenje broja zaposlenih usljed pandemije korona virusa od 30% do 50%, dok 1,9% preduzeća će smanjiti broj zaposlenih za više od 50%).

Posljedice pandemije na smanjenje broja zaposlenih se mogu više uočiti kod mikro preduzeća. Četiri petine malih preduzeća smatra da pandemija neće uticati na smanjenje broja zaposlenih u preduzeću, dok je taj procenat nešto niži kod srednjih preduzeća (71,4%). Svako drugo veliko preduzeće (54,4%) se izjasnilo da pandemija neće rezultirati smanjenjem broja zaposlenih. Najmanji procenat zabilježen je kod mikro preduzeća (44,7%) gdje se može očekivati i najveće smanjenje broja zaposlenih koje je uslovila kriza izazvana pandemijom COVID-19 virusa.

Sa druge strane, u strukturi preduzeća koja ne planiraju smanjenje broja zaposlenih, najmanje učešće imaju velika preduzeća (15,2%), dok je procenat značajno viši kod malih (28,4%) i mikro preduzeća (37,1%).

Grafik 5. Posljedice pandemije korona virusa na zaposlenost u preduzeću (% od ukupnog broja preduzeća)


Od ukupnog broja mikro preduzeća, više od petine (22,4%) smatra da će pandemija uticati na smanjenje broja zaposlenih za manje od 20%, dok 8,3% mikro preduzeća smatra da će se zaposlenost u preduzećima smanjiti za više od 20%. Sa druge strane, skoro svako deseto veliko preduzeće očekuje da će pandemija virusa uticati na smanjenje broja zaposlenih za manje od 10%.

Posmatrano po regionima, 40% preduzeća iz Primorskog regiona ne očekuje da će pandemija uticati na smanjenje broja zaposlenih u preduzećima, dok je taj procenat

3.1

5.1

1.02.0 2.0

11.810.6

3.52.4 2.4

4.8

0.0

2.4

0.0 0.0

9.7

7.5

3.62.2 1.9

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

Smanjenje od 0 do10%




Smanjenje za vise od50%

Malo Mikro Srednje Veliko

63

viši kod preduzeća iz Središnjeg regiona (60,4%). Sa druge strane, 26,3% preduzeća iz Primorskog regiona smatra da će pandemija uticati na smanjenje broja zaposlenih. Najveći broj ovih preduzeća očekuje da će doći do smanjenja zaposlensoti od 10% do 20%. Slična očekivanja imaju i preduzeća iz Sjevernog regiona, gdje nešto više od četvrtine preduzeća očekuje smanjenje broja zaposlenih. Takođe, od ukupnog broja anketiranih preduzeća Središnjeg regiona, 11,3% očekuje da će se broj zaposlenih u preduzeću smanjiti za manje od 10%.

Istraživanje među preduzećima je pokazalo da su najugroženiji zaposleni u sektorima građevinarstva, uslugama pružanja smještaja i ishrane, saobraćaja i poljoprivrede. Od ukupnog broja preduzeća iz sektora građevinarstva, 30% preduzeća je odgovorilo da pandemija neće uticati na smanjenje broja zaposlenih u preduzeću, dok 43,3% preduzeća očekuje da će se pandemija odraziti na otpuštanje radnika. Trećina preduzeća iz sektora saobraćaja i skladištenja očekuje da će pandemija uticati na smanjenje broja zaposlenih. Nešto niži procenat preduzeća (31,3%) od ukupnog broja u sektoru poljoprivrede takođe očekuje smanjenje broja zaposlenih, dok je taj procenat kod preduzeća koja se bave pružanjem usluga smještaja i ishrane na nivou od 28,6%.

Grafik 6. Očekivanja preduzeća o kretanju proizvodnje/pružanja usluga usljed posljedica pandemije u narednom periodu


Pored stavova i očekivanja preduzeća u odnosu na teškoće u poslovanju i zaposlenost, njihova očekivanja u pogledu kretanja obima proizvodnje proizvoda, odnosno pružanja usluga može predstavljati važan indikator praćenja budućih kretanja u privredi.

Na osnovu istraživanja među preduzećima, od ukupnog broja anketiranih preduzeća, 75,4% očekuje smanjenje obima proizvodnje, odnosno pružanja usluga, dok 11,9% nije sigurno oko kretanja proizvodnje u narednom periodu. Sa druge strane, svega 12,7% preduzeća ne očekuje smanjenje proizvodnje ili obima pružanja usluga.

18.5 17.7 17.415.2

12.7 11.9

6.6

0

4

8

12

16

20

Pad od 10 do20%

Pad od 5 do10%

Pad za više od30%

Pad od 20 do30%

Ne očekujempad

Ne znam Pad do 5%

64

Najveći broj preduzeća očekuje da će se proizvodnja smanjiti od 10% do 20%, dok najmanji procenat preduzeća očekuje pad manji od 5%. Skoro četvrtina preduzeća (24,5%) od ukupnog broja onih koji očekuju smanjenje proizvodnje, očekuje pad proizvodnje od 10% do 20%, a nešto niži procenat preduzeća (23,4%) očekuje da će proizvodnja pasti od 5% do 10%. Dodatno, trećina preduzeća očekuje smanjenje obima proizvodnje za više od 20%, a značajan procenat preduzeća (23,1%) očekuje smanjenje proizvodnje za više od 30%.

Posmatrano po veličini preduzeća manja preduzeća očekuju veći pad u proizvodnju u odnosu na veća preduzeća. Od ukupnog broja mikro preduzeća 83,7% očekuje pad u obimu proizvodnje ili pružanju usluga u narednom periodu, dok je taj procenat u slučaju velikih preduzeća 61,9%.

Grafik 7. Procenat preduzeća koja očekuju pad u obimu proizvodnje ili pružanju usluga usljed posljedica pandemije u narednom periodu, prema veličini preduzeća


Kako je sektor usluga najviše pogođen krizom koju je izazvala pandemija korona virusa, preduzeća iz sektora turizma i ugostiteljstva i trgovine imaju najpesimističnija očekivanja u pogledu kretanja pružanja usluga u narednom periodu. Od ukupnog broja preduzeća u sektoru turizma, svega 3,6% ne očekuje pad u obimu pružanja usluga. Međutim, skoro polovina (46,4%) očekuje pad obima usluga za više od 30%, što ukazuje na pogođenost ovog sektora pandemijom. Od ukupnog broja preduzeća iz sektora trgovine 91% očekuje pad obima pružanja usluga u narednom periodu. Svega 4,5% ne očekuje pad u obimu pružanja usluga, a isti procenat preduzeća (4,5%) nije sigurno oko kretanja proizvodnje/pružanja usluga. Povezano sa sektorima turizma i trgovine, očekuje se značajan pad u pružanju usluga u sektoru saobraćaja, gdje nešto više od tri četvrtine preduzeća očekuje pad u obimu pružanja usluga. Dodatno, 73,3% preduzeća iz sektora građevinarstva očekuje smanjenje obima proizvodnje.

83.775.2 72.9

61.9

81.375.7 73.1

0

20

40

60

80

100

Mikro Mala Srednja Velika Primorskiregion

Sjeverniregion

Središnjiregion

Veličina preduzeća Region

65

Uzimajući u obzir strukturu crnogorske privrede i uticaj pandemije korona virusa na sektor turizma i sa turizmom povezane sektore, kao što je trgovina, poljoprivreda i saobraćaj, mogu se objasniti i ovakva očekivanja u vezi sa kretanjem proizvodnje, odnosno obimom pružanja usluga.

Posmatrano po regionima, nešto više od četiri petine preduzeća iz Primorskog regiona očekuje smanjenje obima proizvodnje u narendom periodu, što se može povezati sa očekivanim padom turističke aktivnosti. U Sjevernom regionu, tri četvrtine preduzeća očekuje manju proizvodnju u odnosu na prethodni period.

Angažovanje sezonske radne snage usljed posljedica pandemije korona virusa takođe može predstavljati jedno od ograničenja u poslovanju. Od ukupnog broja preduzeća, 71,3% je odgovorilo da ima problem sa angažovanjem radne snage. Od ukupnog broja anketiranih preduzeća koja angažuju sezonsku radnu snagu, 57,3% smatra da će postojeća situacija uticati da se kompanija nalazi u veoma teškoj situaciji da normalno obavlja proces proizvodnje/usluga. Sa druge strane, 42,7% je odgovorilo da će problem angažovanja radne snage izvan Crne Gore nadomjestiti domaćom radnom snagom.

Ocjena stanja u ekonomiji u doba pandemije

Očekivanja preduzeća u pogledu kretanja proizvodnje, zapošljavanja, likvidnosti i mogućnosti poslovanja i ocjene opšteg stanja ekonomije su od velike važnosti za donošenje poslovnih odluka, pokretanje investicionih projekata i definisanja pravca poslovanja u narednom periodu.

Od ukupnog broja preduzeća, 96% očekuje recesiju crnogorske ekonomije u 2020. godini. Svako deseto preduzeće smatra da će crnogorska ekonomija pasti od 1% do 3% u odnosu na prethodnu godinu, dok svako četvrto preduzeće očekuje pad od 3% do 5%. Najveći broj preduzeća očekuje negativni rast crnogorske ekonomije u rasponu od -5% do -7%. Od ukupnog broja anketiranih preduzeća, 16,3% očekuje pad ekonomije za više od 9%.

Grafik 8. Očekivanja po pitanju kretanja crnogorske ekonomije


11.024.9 28.5 15.5 16.3 3.90%

20%

40%

60%

80%

100%

od -1 do -3 od -3 do -5 od -5 do -7 od -7 do -9 Više od -9 Ne očekujemrecesiju

Da Ne

66

Od ukupnog broja preduzeća, 40,3% je navelo likvidnost i nesolventnost preduzeća, naročito mikro, malih i srednjih kao najvažniji faktor koji će uticati na crnogorsku ekonomiju. Takođe, pad potrošnje stanovništva kao najvažniji faktor je ocijenilo 13,8% preduzeća. Najmanje važan faktor koji će uticati na kretanja u ekonomiji su poteškoće nastale u lancu snabdijevanja (1,1% ukupnog broja preduzeća). Ne postoje značajne razlike sa stanovišta veličine preduzeća u pogledu ocjene faktora rasta ekonomije u ovoj godini.

Grafik 9. Najveći uticaj na crnogorsku ekonomiju


Veliku ulogu u očuvanju ekonomije, odnosno očuvanju preduzeća i radnih mjesta predstavljaju programi i mjere države za suzbijanje posljedica pandemije. Tokom perioda od marta do juna se realizovane mjere u okviru dva paketa pomoći privredi. Iako je nepoznat efekat mjera, preduzeća su različito ocijenila predložene mjere. Naime, od ukupnog broja anketiranih preduzeća, 85,9% je odgovorilo da je reakcija države bila blagovremena, dok je 14,1% izjavilo suprotno. Preduzeća iz Primorskog regiona su nezadovoljnija reakcijom u odnosu na preduzeća iz druga dva regiona. Od ukupnog broja anketiranih preduzeća, 23% je izjavilo da predloženi paket mjera odgovara potrebama ekonomije. Sa druge strane, 11% preduzeća je izjavilo da paket mjera ne odgovara potrebama ekonomije, a 32% smatra da su značajne izmjene neophodne.

1.1

1.7

5.2

8.8

9.4

9.7

9.9

13.8

40.3

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

Poteškoće nastale u lancu snabdijevanja

Drugi faktori

Rastući deficit države

Manjak tražnje za radnom snagom

Rastući javni dug

Bankroti preduzeća

Pad investcija

Pad potrošnje stanovništva

Likvidnost i nesolventnost preduzeća, naročitomikro, malih i srednjih

67

Na skali do 1 do 5 (1 znači najmanje važno, 5 označava najveću značajnost mjera) preduzeća su predložene Vladine mjere ocijele u prosjeku u rasponu do 3,3 do 3,8. Posmatrajući značaj mjere, preduzeća su veće ocjene dali subvnecijama u odnosu na druge mjere koje se odnose na kreditiranje kompanija ili odlaganje plaćanja obaveza. Najviše ocijenjene mjere su subvencije za zarade za ugrožene i zatvorene djelatnosti i subvnecije za zarade zaposlenih u karantinu ili izolaciji.

Grafik 10. Ocjena mjera koje bi imale najveću uticaj na oporavak ekonomije


Pored ocjene donesenih mjera i njihovih efekata na poslovanje preduzeća, u okviru Istraživanja su preduzeća ocijenila mjere koje bi imale najveću uticaj na oporavak ekonomije, što može biti značajna informaciona podloga za donošenje drugih programa i politika u ovoj oblasti. Na skali od 1 do 5, gdje 1 označava najmanju, a 5 najveću važnost, preduzeća su ocijenila da poreske olakšice predstavljaju mjeru koja bi imala najveću uticaj na oporavak ekonomije (prosječna ocjena 4,2). Subvencionisanje preduzeća i subvencionisanje kamatnih stopa je ocijenjeno sa 4,1. Realizacija projekata u doba pandemije: stanje i očekivanja

U cilju unaprjeđenja poslovanja, širenja proizvodnih kapaciteta, uvođenje novih tehnoloških rješenja predstavljaju važne segmente razvoja preduzeća. Međutim, kriza i neizvjesnot koju kriza nosi značajno ograničavaju otpočinjanje i realizaciju projekata. U ovom dijelu je analiziran uticaj pandemije na otpočinjanje i relizaciju projekata u narednom periodu.

0.00 0.50 1.00 1.50 2.00 2.50 3.00 3.50 4.00 4.50 5.00

Subvencije preduzećima

Poreske olakšice

Subvencionisanje kamatnih stopa (niže kamatnestope)

Fiskalne mjere velikih zemalja

Značajno povećanje državne potrošnjeradistimulisanja domaće tražnje

Veliko Srednje Malo Mikro

68

Istraživanje među preduzećima je pokazalo da 69,6% ukupnog broja naketiranih preduzeća ne planira otpočinjanje nekog razvojnog projekta tokom pandemije COVID-19. Sa druge strane, 11,3% preduzeća planira da uđe u razvojne projekte iz sopstvenih izvora, 10,5% preduzeća planira da otpočne projekte koje bi finansirali iz kredita, a 8,5% kroz partnerstvo.

Grafik 11. Procenat preduzeća koja planiraju i ne planiraju otpočinjanje razvojnih projekata


Posmatrano po veličini preduzeća, velika preduzeća češće planiraju ulaganje u razvojne projekte u odnosu na mala. Od ukupnog broja velikih preduzeća, 45,2% planira da uđe u razvojne projekte tokom pandemije. Sa druge strane, od ukupnog broja mikro preduzeća, petina (20,4%) planira da otpočne neki razvojni projekat. Dok su za mikro preduzeća najznačajniji izvor finansiranja sopstveni izvori, kod velikih preduzeća je to partnerstvo.

Pandemija korona virusa, između ostalog, uticala je da neka preduzeća uvode ili planiraju da uvedu inovacije u poslovanju kako bi odgovorili izazovima perioda koji dolazi. Polovina anketiranih preduzeća (51,1%) je odgovorilo da nije uvelo i ne planira uvođenje određenih inovacija u poslovanje usljed pandemije korona virusa. Od ukupnog broja preduzeća koja planiraju da uvedu ili su uveli inovacije usljed pandemije virusa, 52% je finansiralo ili će finansirati uvođenje inovacija iz sopstevnih sredstava, a trećina preduzeća iz kredita (33,5%).

4.115.3

1.0

79.6

10.6 9.4 11.8

68.2

14.6 9.5 8.0

67.9

11.9 11.921.4

54.8

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

Iz kredita Iz sopstvenih izvora Kroz partnerstvo

Da Ne

Mikro Srednje Malo Veliko

69

Grafik 12. Uvođenje inovacija u poslovanju u kompaniji usljed pandemije korona virusa


Posmatrano po sektorima djelatnosti, 64,7% preduzeća iz sektora finansijskih djelatnosti planira uvođenje inovacija, uglavnom iz sopstvenih izvora. Takođe, više od polovine preduzeća (52,4%) iz sektora saobraćaja i skladištenja je uvela ili uvodi inovacije u poslovanju usljed uticaja pandemije korona virusa. Skoro svako drugo preduzeće (48,3%) iz sektora trgovine je uvelo ili planira da uvede inovacije u poslovanju.

Dodatno, odluku o uvođenju inovacija u poslovanju češće donose srednja i velika preduzeća, u poređenju sa mikro i malim preduzećima. Od ukupnog broja velikih preduzeća, dvije trećine (66,7%) je uvelo ili planira uvođenje inovacija u poslovanje. Taj procenat je kod srednjih preduzeća nešto niži i iznosi 61,2%. Sa druge strane, od ukupnog broja mikro i malih preduzeća, inovacije u poslovanju planira da uvede 36,1% odnosno 47,4%, respektivno.

Pandemija korona virusa je pokazala važnost digitalizacije poslovanja. Preduzeća koja su ranije otpočela proces digitalizacije su se lakše prilagodila novim izazovima i uslovima na tržištu. Istraživanje među preduzećima je pokazalo da je 35,4% preduzeća otpočelo proces digitalne transformacije, dok 36,5% razmišlja o digitalnoj transformaciji. Sa druge strane, 28,1% nije otpočelo i ne razmišlja da otpočne digitalnu transformaciju. Proces digitalizacije je najzastupljenjiji kod preduzeća iz sektora finansijskih djelatnosti i informisanja i komunikacija.

Važno pitanje u finansiranju razvojnih projekata i digitalne transformacije preduzeća je saradnja sa bankama. Ova saradnja je veoma važna uzimajući u obzir da skoro petina preduzeća planira da finansira razvojne projekte u narednom periodu iz kredita. Od ukupnog broja anketiranih preduzeća, 39% je zadovoljnom saradnjom sa bankarskim sektorom, dok je 50,8% izjavilo da je djelimično zadovoljno. Sa druge strane, svako deseto preduzeće je nezadovoljno saradnjom sa bankama.

Da - iz kredita17%

Da - iz sopstvenih

izvora26%

Da - kroz parnetstvo7%

Ne50%

70

Zadovoljstvo saradnjom sa bankarskim sektorom su više izrazila velika preduzeća (66,7% je potpuno zadovoljno) u odnosu na mikro i mala preduzeća (33,7% i 34,3% je potpuno zadovoljno, respektivno). Od ukupnog broja srednjih preduzeća 38,8% je potpuno zadovoljno saradnjom sa bankama, dok je 54,1% djelimično zadovoljno saradnjom.

Grafik 13. Zadovoljstvo preduzeća saradnjom sa bankarskim sektorom


Svako drugo preduzeće koje je nezadovoljno saradnjom sa bankarskim sektorom je kao razlog nezadovoljstva navelo neadekvatne uslove za dobijanje kredita (odnosno visina kamatne stope, nedovoljan grejs period i drugo). Takođe, 38,9% preduzeća je navelo kao razlog nezadovoljstva stroge uslove za dobijanje kredita i 11,1% suviše duge procedure. Uzimajući u obzir da su mikro i mala preduzeća pokazala veće nezadovoljstvo u vezi saradnje sa bankarskim sektorom, koje se ogleda u neadekvatnim uslovima u dobijanju kredita, za finansiranje projekata kod ove grupe preduzeća je od velike važnosti unapređenje uslova za pristup finansijama.

Zaključak

Istraživanje koje je sprovedeno među preduzećima predstavlja značajan izvor informacija i snimak stanja u privredi u prvim mjesecima pandemije. Budući da se epidemiološka situacija mijenja, može se očekivati da se percepcija i očekivanja preduzeća mijenja.

Svakako, sveobuhvatno istraživanje koje je sprovedeno među preduzećima ukazuje na nekoliko zaključaka u vezi uticaja pandemije na poslovanje preduzeća. Naime, svako drugo preduzeće očekuje poteškoće u poslovanju u narednom periodu, a svako treće nije sigurno da li će imati poteškoće ili ne. Svega 16% preduzeća je navelo da neće imati poteškoće u poslovanju u narendom periodu.

Djelimično zadovoljni

51%Nezadovoljni

10%

Potpuno zadovoljni

39%

71

Najznačajnije poteškoće u poslovanju koje se očekuju u narednom periodu se vezuju za nedovoljnu likvinost i gubitak crnogorskog tržišta. Mikro i mala preduzeća su pogođenija pandemijom u odnosu na srednja i velika preduzeća. Skoro polovina anketiranih preduzeća očekuje da će smanjiti broj zaposlenih, dok tri četvrtine preduzeća očekuje smanjenje obima proizvodnje odnosno obima pružanja usluga.

Uticaj pandemije na poslovanje preduzeća se može ogledati i kroz planiranje projekata, odnosno njihovo otpočinjanje i realizaciju. U tom slučaju, blizu 70% preduzeća ne planira otpočinjanje nekog razvojnog projekta tokom pandemije korona virusa. Posmatrano po veličini preduzeća, veći procenat velikih preduzeća planira da otpočne razvojni projekat u poređenju sa mikro i malim preduzećima.

Skoro polovina preduzeća planira da uvede ili već uvodi inovacije usljed pandemije korona virusa. Preduzeća iz sektora finansijskih djelatnosti, saobraćaja i skladištenja i trgovine najčešće planiraju uvođenje inovacija u poslovanju usljed uticaja pandemije korona virusa. Velika i srednja preduzeća u većem procentu planiraju uvođenje inovacija u poslovanju u odnosu na mikro i mala preduzeća.

Većina preduzeća je zadovoljna saradnjom sa bankarskim sektorom. Međutim, postoje razlike posmatrano po veličini preduzeća, gdje su mikro i mala preduzeća češće nezadovoljna saradnjom u odnosu na srednja i velika preduzeća. Glavni razlog nezadovoljstva su neadekvatni uslovi za dobijanje kredita. Unapređenje saradnje i obezbjeđivanje boljih uslova za izvorima finansiranja za mikro i mala preduzeća je od velikog značaja za otpočinjanje razvojnih projekata.

Od ukupnog broja anketiranih preduzeća, 96% očekuje recesiju crnogorske ekonomije. Najveći broj preduzeća očekuje pad ekonomije u rasponu od -5% do -7%. Preduzeća smatraju da je likvidnost i nesolventnost preduzeća (naročito mikro, malih i srednjih) najznačajniji faktor koji će uticati na crnogrsku ekonomiju. Prema stavovima preduzeća, najznačajnija mjera za oporavak ekonomije su poreske olakšice i subvencionisanje preduzeća.

72

1.2.4 Indikatori tržišta rada i demografski indikatori41

Indikatori tržišta rada Indikatori tržišta rada bazirani su na primarnom istraživanju MONSTAT-a odnosno anketi o radnoj snazi kojom se prikupljaju podaci o ekonomski aktivnom stanovništvu odnosno o radnoj snazi u Crnoj Gori prema preporukama Međunarodne organizacije rada. Glavni cilj ankete je dobiti uvid u kretanja na tržištu rada, kao i da se pri definisanju ukupne zaposlenosti i nezaposlenosti primjene međunarodni standardi kako bi se ove kategorije mogle upoređivati sa zemljama Evropske unije, kao i svim drugim koje primjenjuju međunarodnu metodologiju. Prikupljanje podataka traje tokom cijele godine, odnosno od prve nedjelje januara 2020. godine do prve nedjelje januara 2021. godine. Veličina uzorka je 11 856 domaćinstava. Podaci se prikupljaju putem dva povezana upitnika, koja sadrže oko 160 pitanja. Podaci se objavljuju u kvartalnoj dinamici. Za potrebe potrebe izučavanja uticaja COVID-a na tržište rada, tradiconalno istraživanje MONSTAT-a prošireno je, odnosno modifikovano na dva načina:

1. Istraživanje je prošireno dodatnim pitanjima od drugog kvartala 2020, kako bi se kvantifikovao uticaj COVID-a na odustnost sa posla, potom na aktivnost, odnosno ekonomsku neaktivnost stanovništva;

2. Ključni indikatori kretanja na tržištu rada (nezaposlenost, zaposlenost, neaktivnost), prikazani su i analizirani na nedjeljnom nivou (prvih 26 nedjelja (januar - jun) 2020. godine i 26 nedjelja za period od 2015 - 2019. godine), kako bi identifikovali određene pravilnosti kada je u pitanju kretanjE na tržištu rada u odnosu na uticaj COVID-a.


1. Prema Anketi o radnoj snazi u drugom kvartalu 2020. godine u Crnoj Gori, aktivnog stanovništva bilo je 267,3 hiljada od kojih je 226,6 hiljade ili 84,8% zaposlenih i 40,7 hiljade ili 15,2% nezaposlenih lica;

2. Neaktivno stanovništvo čini 233,5 hiljada lica. Broj neaktivnog stanovništva u odnosu na prethodni kvartal je povećan za 7,2%, i u odnosu na isti kvartal prethodne godine bilježi rast od 10,5%.

3. Stopa aktivnosti za drugi kvartal 2020. godine je 53,4%, stopa zaposlenosti je 45,2%, stopa nezaposlenosti je 15,2% i stopa neaktivnosti je 46,6%.

41 Autori:

dr Gordana Radojević - Uprava za statistiku - MONSTAT mr Vuk Čađenović - Uprava za statistiku - MONSTAT Ivana Tanjević - Uprava za statistiku - MONSTAT Snežana Remiković - Uprava za statistiku - MONSTAT

73

4. Broj zaposlenih (226,6 hiljade u drugom kvrtalu 2020. godine) u odnosu na prethodni kvartal je smanjen za 4,1%, i u odnosu na isti kvartal prethodne godine bilježi pad od 8,6%. Stopa zaposlenosti za starosnu grupu 15-64 je 51,2%. Stopa zaposlenosti muškaraca za ovu starosnu grupu bila je 56,4%, dok je za žene iznosila 46,0%.

Najveći udio zaposlenih zabilježen je među osobama starosti između 25 i 49 godina.

Grafik 1. Zaposleni po starosnim grupama, u hiljadama

Izvor: MONSTAT

Od ukupnog broja zaposlenih (226,6 hiljada) u drugom kvartalu 2020. godine, 46,8 hiljada ili 20,7% zaposlenih je bilo odsutno sa posla. Zaposleni muškarci i žene nisu bili podjednako odsutni sa posla u drugom kvartalu 2020. Udio odsutnih sa posla bio je veći među ženama nego muškarcima (23,4% za žene u poređenju sa 18,4% za muškarce). Grafik 2. Zaposleni koji imaju posao ali su bili odsutni sa posla u referentnom periodu, %

Izvor: MONSTAT

17.6

137.3

63.5

8.2 26.8

144.8

69.6

6.7

0.0

40.0

80.0

120.0

160.0

15-24 25-49 50-64 65+

2Q2020 2Q2019

1.6 1.2 2.1 1.1 0.83.3 2.8

0.9

5.9

20.7

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

1q2018 2q2018 3q2018 4q2018 1q2019 2q2019 3q2019 4q2019 1q2020 2q2020

74

Od 46,8 hiljada zaposlenih koji su odsustvovali sa posla u drugom kvartalu 2020. godine (u periodu od aprila do juna 2020. godine), na 44,5 hiljada ili oko 95% na razlog odsustva sa posla je uticala situacija sa koronom.

U drugom kvartalu 2020. godine 68,0% zaposlenih je radilo isti broj sati koji uobičajeno radi, 0,8% je radilo više nego uobičajeno. Zaposleni koji su radili manje sati nego uobičajeno ili nisu uopšte radili u ovom periodu čine: 1,0% zaposlenih je radilo manje nego uobičajeno zbog godišnjeg odmora, 27,8% je radilo manje radnih sati ili nije radilo zbog situacije izazvane korona virusom i ostali razlozi 2,4%.

Grafik 3. Zaposleni i radni sati

Izvor: MONSTAT

Broj nezaposlenih (40,7 hiljade u drugom kvartalu 2020. godine) u odnosu na prethodni kvartal je smanjen za 11,9%, i u odnosu na isti kvartal prethodne godine bilježi pad od 1,9%.

Stopa nezaposlenosti za starosnu grupu 15-64 je 15,7%. Stopa nezaposlenosti muškaraca za ovu starosnu grupu bila je 15,6%, dok je za žene iznosila 15,9%.

Najveći udio nezaposlenih zabilježen je među osobama starosti između 25 i 49 godina.

Grafik 4. Nezaposleni po polu i starosnim grupama, u hiljadama

Izvor: MONSTAT

68.0%0.8%

27.8%

3.4% Lice je radilo uobičajeni brojradnih sati

Lice je radilo više negouobičajeno

Lice je radilo manje negouobičajeno - situacija izazvanakorona virusom

Lice je radilo manje negouobičajeno - ostali razlozi

5.1

14.1

3.2 2.6

12.3

3.5

0.0

4.0

8.0

12.0

16.0

15-24 25-49 50-64

Muškarci Žene

75

Iako se može činiti nelogično da je u vremenu kada je došlo do pada zaposlenosti istovremeno došlo i do pada nezaposlenosti, podaci istraživanja o radnoj snazi pokazuju da je razlog tome povećana neaktivnost građana odnosno smanjena mogućnost aktivnog traženja posla usljed mjera koje su uticale na smanjenje obima aktivnosti ili zabrane obavljanja određenih djelatnosti tj. rada privrednih društava u Crnoj Gori u cilju suzbijanja epidemije. Konkretno, broj neaktivnih u II kvartalu 2020. godine je bio 233,5 hiljade, što je za 15,7 hiljada (7,2%) više u odnosu na I kvartal 2020. godine, odnosno za 22,1 hiljadu (10,5%) više u odnosu na II kvartal 2019. godine.

Grafik 5. Neaktivni prema starosnim grupama, u hiljadama II kvartal 2019 - 2020. godine

Izvor: MONSTAT

Stopa neaktivnosti za starosnu grupu 15-64 je 34,8%. Stopa neaktivnosti muškaraca za ovu starosnu grupu bila je 29,2%, dok je za žene iznosila 40,4%. Najveći udio neaktivnih zabilježen je među ženama.

Grafik 6. Neaktivni po polu i starosnim grupama, u hiljadama

Izvor: MONSTAT

59.7 57.2 50.3 52.1

44.1 44.9

0.0

20.0

40.0

60.0

15-24 25-49 50-64

2q 2020 2q 2019

28.9 22.3 19.9

27.4 30.7

34.9 30.4

38.9

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

15-24 25-49 50-64 65+

Muškarci Žene

76

Analizom neaktivnih lica (starosne grupe 15-74) koja nijesu tražila posao ali bi voljeli da ga nađu i bili bi u mogućnosti da počnu posao u periodu od 2 nedjelje, njih 17,2 hiljade ili 32,7% su naveli kao razlog ne traženja posla donesene mjere usljed COVID-19.

Analizirajući lica čije je poslednje zaposlenje bilo u 2020. godini u periodu od marta do juna (7,2 hiljade), 5,0 hiljada ili 69,8% kao razlog za napuštanje poslednjeg posla su naveli - otkaz ili prekid rada zbog COVID-a.

Grafik 7. Glavni razlog za napuštanje poslednjeg posla

Izvor: MONSTAT

Ekonomska aktivnost mladih u Crnoj Gori (15-24), ukazuje da ih je u drugom kvartalu 2020. godine 17,6 hiljada mladih bilo zaposleno. Broj zaposlenih mladih u odnosu na prethodni kvartal je smanjen za 12,0%, i u odnosu na isti kvartal prethodne godine bilježi pad od 34,3%.

Broj nezaposlenih mladih je bio 7,6 hiljada što je u odnosu na prethodni kvartal manje za 20,0%, a u odnosu na isti kvartal prethodne godine više za 8,7%.

Neaktivno stanovništvo starosne grupe 15-24 u drugom kvartalu čini 59,7 hiljada lica. Broj neaktivnih mladih je u odnosu na prethodni kvartal je povećan za 8,3%, i u odnosu na isti kvartal prethodne godine bilježi rast od 14,6%.

Grafik 8. Mladi (15-24 starosna grupa), u hiljadama

Izvor: MONSTAT

69.8%

19.3%

10.9%

Otkaz ili prekid rada zbog COVID-a

Bio je privremen ili sezonski posaokoji se završio

Drugi razlozi

26.8 20.0 17.6

7.0 9.5 7.6

52.1 55.1 59.7

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

2q2019 1q2020 2q2020Zaposleni Nezaposleni Neaktivno stanovništvo

77

Stopa nezaposlenosti za lica starosti 15-24 je bila 30,2% u drugom kvartalu, što je za 2,0 procentna poena manje u odnosu na prethodni kvartal i 9,5 procentnih poena više u odnosu na isti kvartal prošle godine.

U istom kvartalu stopa neaktivnosti mladih je bila 70,3%, što je za 5,2 procentna poena više u odnosu na prethodni kvartal i 9,7 procentnih poena više u odnosu na isti kvartal prošle godine.

Grafik 9. Stope aktivnosti mladih po polu, II kvartal

Izvor: MONSTAT

Kao i na ukupnom nivou pad zaposlenosti mladih u drugom kvartalu 2020. godine praćen je većim porastom neaktivnosti nego nezaposlenosti odnosno pad zaposlenosti doveo je do značajnog povećanja neaktivnosti, dok su promjene u nezaposlenosti manje. Od 17,6 hiljada zaposlenih mladih, njih 8,9 hiljada ili 50,3% je radilo u sektorima čija je aktivnost bila zabranjena ili smanjena u toku epidemije korona virusom (trgovina, usluge smještaja i ishrane, umjetničke zabavne i rekreativne djelatnosti, ostale uslužne djelatnosti).

Učešće dugoročne nezaposlenosti mladih u ukupnoj nezaposlenosti predstavlja 62,4% dok je stopa dugoročne nezaposlenosti mladih kao procenat nezaposlenih 12 mjeseci ili više u ukupnom broju aktivnih stanovnika 15-24 starosne grupe iznosila 18,8%.

Grafik 10. Nezaposlena lica prema dužini traženja posla, starosne dobi 15-24 II kvartal 2020. godine

Izvor: MONSTAT

23 33

65

18 26

76

00

20

40

60

80

Stopa zaposlenosti Stopa nezaposlenosti Stopa neaktivnosti

Muškarci Žene

18.7%

18.9%62.4%

manje od 6 mjeseci

6 - 11 mjeseci

12 do 23 mjeseca

78

Prikazivanje podataka na nedjeljnom nivou

Kako bi što preciznije izmjerili uticaj COVID-19 na kretanja na tržištu rada, kvartalna dinamika prikazivanja podataka transformisana je u nedjeljnu prateći preporuke EUROSTAT-a za proračun demografskih indikatora,42 na način da smo podatke koji se odnose na 2020. godinu prikazali nedjeljno (prva dva kvartala odnosno 26 nedjelja) i upoređivali sa prosjekom za period 2015 – 2019. Na ovaj način je omogućeno da se izmjeri statistička značajanost između COVID-19 i prethodnog perioda.

“Višak” se javlja onda kada podaci za određenu nedjelju odstupaju u odnosu na prosjek pomenutog petogodišta, odnosno od „normale“.

Grafik 11. Stopa zaposlenosti po nedjeljama (1 - 26. nedjelja 2020)

Izvor: MONSTAT - istraživanje o radnoj snazi, kalkulacije autora Iz priloženog grafikona možemo zaključiti da je u odnosu na prosjek za pet godina, u 13. nedjelji došlo do značajnog pada stope zaposlenosti, za oko 8,5 procentnih poena (p.p), a u 14. nedjelji za oko 7 procentnih poena. Značajniji „oporavak“ je evidentiran u 23 nedjelji (porast stope za oko 6 procentnih poena), nakon koje je uslijedio pad stope zaposlenosti za oko 7 procentnih poena (24. nedjelja).

Grafik 12. Stopa nezaposlenosti po nedjeljama (1 - 26. nedjelja 2020)

Izvor: MONSTAT - istraživanje o radnoj snazi, kalkulacije autora

42 https://ec.europa.eu/eurostat/cache/metadata/en/demomwk_esms.htm

30.00

35.00

40.00

45.00

50.00

55.00

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

2015-2019 2020

0.00

10.00

20.00

30.00

40.00

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

2015-2019 2020

79

Kada je u pitanju stopa nezaposlenosti, grafikon nam pokazuje da je do značajnog odstupanja, u odnosu na prosjek za period 2015 - 2019, došlo u 13. nedjelji, odnosno u sedmici kada su uvedene mjere na nivou Crne Gore. Naime, u toj sedmici je došlo do povećanja stope nezaposlenosti za 12 procentnih poena, od kada se nalazi u konstatntom padu u odnosu na period 2015 – 2019. godina, zaključno sa 21. nedjeljom, kada su ukinute restrikcije uvedene zbog epidemije.

Primjetno je da je u doba epidemije i uvođenja restriktivnih mjera koje su podrazumijevale totalnu odnosno djelimičnu obustavu određenih djelatnosti, došlo do pada stope nezaposlenosti (u 14. nedjelji za 4 procentna poena, u 15. nedjelji za 12,6 procentnih poena, itd.) u odnosu na „normalni“ period. Međutim kada pogledamo podatke o neaktivnosti, vidjećemo da se zapravo broj nezaposlenih „prelio“ u neaktivne.

Grafik 13. Stopa neaktivnosti po nedjeljama (1 - 26. nedjelja 2020)


Kao što se može vidjeti iz grafikona, gotovo da nije bilo razlike u stopi neaktivnosti u 13. nedjelji 2020. godine i prosjeka za period od pet godina (2015-2019). Međutim, u 14. nedjelji 2020. godine zabilježen je rast stope neaktivnosti za skoro 11 procentnih poena, u 15.nedjelji za 7 procentnih poena, i nastavlja konstantan rast sve do 22 nedjelje, kada dolazi do pada za oko 1,5 procentnih poena, u 23. nedjelji za 6, a u 24. nedjelji do pada za oko 5 procentnih poena.

Važan indikator za kvantifikovanja uticaja COVID-a na tržište rada u Crnoj Gori odnosi se na odsutnost sa posla zaposlenih lica, a na čiji rad su uticale mjere koje su se odnosile na obustavu rada nekih djelatnosti.

30.00

35.00

40.00

45.00

50.00

55.00

60.00

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Od 2015 do 2019 2020

80

Grafik 14. Zaposleni koji imaju posao ali su bili odsutni u referentnoj nedjelji


Podaci iz grafikona pokazuju da već od 12. nedjelje 2020. godine (u odnosu na prosjek za period 2015 - 2019. godina) počinje da raste procenat lica koji su zaposleni, ali su bili odsutni s posla. Neke od grupa klasifikacije djelatnosti u kojima ova lica rade ali bila su odsutna u posmatranom periodu su: trgovina (trgovina automobilima i lakim motornim vozilima, trgovina odjećom i obućom, trgovina na veliko namještajem, kompjuterima itd.), saobraćaj (taksi prevoz, željeznički i vazdušni prevoz putnika itd.), usluge smještaja i ishrane (kafići, restorani), obrazovanje (predškolsko obrazovanje, sportsko i rekreativno obrazovanje, djelatnost škola za vozače), zdravstvo (stomatološke ordinacije), umjetničke, zabavne i rekreativne djelatnosti (izvođačka umjetnost, rad umjetničkih ustanova, djelatnost biblioteka, muzeja, kockanje i klađenje, djelatnost sportskih objekata, klubova, fitnes centara) i ostale uslužne djelatnosti (frizerski i kozmetički saloni). U periodu od 14. do 17. nedjelje procenat građana koji su bili odsutni sa posla je bio u prosjeku za 12% veći u odnosu na isti period u toku 2015-2019.godine. Vidimo da sa popuštanjem mjera (21. nedjelja) počinje i da opada procenat građana koji su bili odsutni sa posla.

Hi kvadrat testom testirali smo i da li postoji statistička značajnost između dva posmatrana perioda u pogledu odustnosti s posla. Rezultati koje smo dobili potvrđuju pretpostavku da je u doba COVID-19 virusa značajno više zaposlenih odsustvovalo s posla u poređenu sa „norlmalnim“ periodom. (χ2 =55.121, df=1, p ≤ 0.05).

Broj sati koje je zaposleni proveo na radu predstavlja takođe jedan od važnih pokazatelja dešavanja na tržištu rada, u svijetlu uticaja COVID-19 virusa. Za potrebe ovog projekta, analizirali smo prosječan broj sati po nedjeljama za period 2015 - 2019. i broj sati po nedjeljama u 2020. godini.

0.0%

5.0%

10.0%

15.0%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

2015-2019 2020

81

Grafik 15. Nedjeljni broj sati koje je zaposleni proveo na radu

Izvor: MONSTAT

Kao i kod prethodnih indikatora, tako i u pogledu kretanja broja sati provedenih na polsu 13. sedmica 2020. godine izdvaja kao „prekretnica“ u oblasti tršišta rada. Naime, tada dolazi do značajnijeg pada broja radnih sati (5 sati) u odnosu na „normalni“ period, i nastavlja se pad (14. sedmica za 7 sati, 15. sedmica za 6 sati itd.) sve do 20 sedmice, kada dolazi do normalizacije broja radnih sati u odnosu na period 2015 - 2019. godina.

Pored indikatora tržišta rada dobijenih istraživanjem o radnoj snazi, analizirani su i indikatori iz administrativnih izvora o registrovanoj zaposlenosti. 43

Grafik 16. Broj zaposlenih u hiljadama januar – jul 2019 - 2020. godine

Izvor: Poreska uprava Crne Gore

43 Podaci o godišnjem i mjesečnom broju zaposlenih dobijaju se na osnovu evidencija koje su regulisane Zakonom o evidencijama u oblasti rada i zapošljavanja (''Sl.list CG'' br 45/12), a vode se u Centralnom registru obveznika i osiguranika (CROO), Sluzbeni list CG (45/08;80/08;15/09;43/09;32/10), koje Uprava za statistiku redovno preuzima od Poreske uprave. Ovim evidencijama obuhvaćeni su zaposleni u preduzećima, ustanovama i organizacijama svih oblika svojine kao i strani državljani zaposleni u našoj zemlji. Ne smatraju se zaposlenima lica koja rade po ugovoru o djelu ili po ugovoru o obavljanju privremenih i povremenih poslova.

25

30

35

40

45

50

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Od 2015 do 2019 2020

195 195 198 201 205 213 215

193 190 187 185 181 178 174

-2 -5 -11 -16-24 -35 -41-50

0

50

100

150

200

250

Janu

ar

Fe

brua

r

Ma

rt

Ap

ril

Maj

Jun

Jul

2019 2020 2020/2019

82

Podaci iz grafikona pokazuju da je od početka godine (i prije pojave COVID-19 virusa) primjetan pad registrovane zaposlenosti, ali značajniji dešava se od marta mjeseca, kada je u Crnoj Gori proglašena epidemija COVID-19. Stoga, ukoliko poredimo mjesečne podatke 2020. godine sa 2019. godinom, oni pokazuju da je u januaru 2020. godine bilo dvije hiljade manje zaposlenih u odnosu na isti mjesec 2019. godine, u februaru za pet hiljada, dok je u julu bilo manje za 41 hiljadu zaposlenih u odnosu na isti mjesec u 2019. godini, što je uslovljeno prije svega manjim angažmanom stranih lica tokom turističke sezone.

Kako bi detaljnije analizirali sektore djelatnosti koji su najviše bili „pogođeni“ COVID-19 virusom, u sledećoj tabeli su prikazani podaci o prosječnom broju zaposlenih za period mart – jul 2020. godine u odnosu na isti period 2019. godine.

Tabela 1. Prosječan broj zaposlenih

2020/2019

mart april maj jun jul razlika

Ukupno -10 343 -15 988 -24 134 -35 310 -41 011 -25 357

Poljoprivreda šumarstvo i ribarstvo -258 -299 -430 -506 -576 -414

Vađenje ruda i kamena -18 -90 -104 -91 -113 -83

Prerađivačka industrija -801 -1 394 -1 651 -2 021 -2 248 -1 623

Snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija

-65 -92 -102 -141 -129 -106

Snabdijevanje vodom,upravljanje otpadnim vodama, kontrolisanje procesa uklanjanja otpada i slične aktivnosti

-80 -162 -286 -347 -369 -249

Građevinarstvo -1 399 -2 143 -2 638 -3 051 -3 449 -2 536

Trgovina na veliko i trgovina na malo, popravka motornih vozila i motocikala

-1 762 -2 492 -3 843 -6 374 -7 785 -4 451

Saobraćaj i skladištenje -497 -657 -1 149 -1 691 -2 083 -1 215

Usluge smještaja i ishrane -1 441 -2 780 -5 424 -10 498 -12 254 -6 479

Informisanje i komunikacije 42 -91 -161 -233 -307 -150

Finanansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja

-264 -200 -194 -241 -281 -236

Poslovanje sa nekretninama 52 -8 -113 -244 -317 -126

Stručne, naučne i tehničke djelatnosti

-58 -249 -539 -874 -1 085 -561

Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti

-3 043 -3 714 -4 621 -5 791 -6 462 -4 726

Državna uprava i odbrana, obavezno socijalno osiguranje

-392 -589 -1 058 -956 -1 193 -838

Obrazovanje -444 -471 -526 -336 -53 -366

Zdravstvena i socijalna zaštita -174 -328 -486 -601 -708 -459

Umjetnost, zabava i rekreacija 256 42 -216 -497 -674 -218

Ostale uslužne djelatnosti 3 -271 -593 -817 -925 -521

83

Prema sektorima djelatnosti najveći pad u periodu mart - jul 2020. godine, u odnosu na isti period prethodne godine, zabilježen je u sektoru Usluge smještaja i ishrane, u prosjeku za 6 480 zaposlenih, potom u sektoru Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti za 4 726, Trgovina na veliko i trgovina na malo za 4 451, Građevinarstvo za 2 536 itd. Iz analize, zaključuje se da su najvećim dijelom pogođene djelatnosti koje su direktno ili indiretkno povezane sa turizmom. Naime, usljed “zaključavanja”, došlo je do značajnog pada u broju dolazaka i noćenja turista, a time i do potrebe angažovanja radne snage kako sa domaćeg tako i sa regionalnog tržišta koja se dominantno angažuje u djelatnosti pružanja usluga smještaja i hrane, trgovini i ostalim pomoćnim uslugama. Djelatnost građevinarstva, iako nije bila zabranjena djelatnost tokom COVID-a, bilježi pad zaposlenosti, upravo zbog nemogućnosti angažovanja stranih lica.

Prosječne zarade, ostale su na istom nivou 2020. godine ili zabilježile blagi rast u zavisnosti od sektora djelatnosti u poređenju sa 2019. godinom.44 Pretpostavka je da su kriza izazvana virusom COVID-19, kao i određene mjere Nacionalnog koordinacionog tijela i odluke Vlade Crne Gore o dodijeli subvencija za zarade uticale i na kretanje zarada u toku 2020. godine.

Grafik 17. Prosječne zarade januar - jul 2019 - 2020. godine

Izvor: MONSTAT

Prosječna zarada u martu 2020. godine iznosila je 524 eura i u odnosu na februar 2020. godine zabilježila je rast od 0,2%.

Prosječna zarada u aprilu iznosila je 521 euro i u odnosu na mart zabilježila je pad od 0,6%.

Prosječna zarada u maju iznosila je 518 eura i u odnosu na april zabilježila je pad od 0,6%.

44 Uprava za statistiku podatke o prosječnim zaradama prikuplja putem mjesečnog anketnog istraživanja na obuhvatu od oko 3 000 pravnih subjekata sa 10 i više zaposlenih, i podaci su raspoloživi po opštinama i po sektorima djelatnosti u skladu sa međunarodnom klasifikacijom NACE rev2.

513 514510 511 513 516

511

524 523 524 521 518

527521

490

500

510

520

530

540

550

Januar Februar Mart April Maj Jun Jul

2019 2020

84

Prosječna zarada u junu znosila je 527 eura i bila je veća za 1,7% u odnosu na maj mjesec. Međutim, važno je napomenuti da je povećanje prosječne zarade uslovio jednokratan povraćaj odnosno isplata iznosa za koji je zarada bila umanjena u 2018. godini, a shodno članu 48a stav 1 Zakona o zaradama zaposlenih u javnom sektoru.

U julu mjesecu, prosječna zarada iznosila je 521 euro, u odnosu na maj je bila manja za 1,1%, ali u odnosu na april je došlo do rasta od 0,6%.

Dakle, ukoliko posmatramo zarade za period od prije pojave korona virusa u Crnoj Gori (februar), do jula mjeseca, može se zaključiti da je došlo do pada prosječne zarade za 0,4%, ne računajući jun mjesec, u kojem je zbog gore navedenih razloga došlo do kratkotrajnog povećanja prosječne zarade u određenim sektorima djelatnosti.

Kako bi detaljnije testirali pretpostavku da je korona virus uticao na kretanje zarada u Crnoj Gori, neophodno je prikazati podatke o prosječnim zaradama na nivou sektora (pogledati Prilog 1).

Po sektorima djelatnosti, prosječne zarade u martu 2020. godine u odnosu na prethodni mjesec zabilježile su rast u sljedećim sektorima djelatnosti: Poslovanje sa nekretninama (12,0%), Zdravstena i socijalna zaštita (10,9%), Finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja (2,3%), Prerađivačka industrija (0,5%).

Pad prosječne zarade za isti period zabilježen je u sljedećim sektorima djelatnosti: Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (2,7%), Usluge smještaja i ishrane (2,5%), Umjetnost zabava i rekreacija (2,3%), Građevinarstvo (2,2%), Državna uprava i odbrana (1,8%), Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo (1,8%), Saobraćaj i skladištenje (1,3%), Vađenje ruda i kamena (1,2%), Trgovina na veliko i trgovina na malo (1,0%), Obrazovanje (0,6%), Ostale uslužne djelatnosti (0,4%), Snabdijevanje vodom, upravljanje otpadom (0,4%), Snabdijevanje električnom energijom (0,3%) i Informisanje i komunikacije (0,1%)

U aprilu su prosječne zarade, u odnosu na na prethodni mjesec zabilježile rast u sljedećim sektorima djelatnosti: Zdravstvena i socijalna zaštita (4,1%), Vađenje ruda i kamena (2,9%), Snabdijevanje električnom energijom (1,0%), Trgovina na veliko i trgovina na malo (0,5%).

Pad prosječne zarade u aprilu 2020. godine u odnosu na prethodni mjesec zabilježen je u sljedećim sektorima djelatnosti: Usluge smještaja i ishrane (13,7%), Poslovanje sa nekretninama (6,9%), Građevinarstvo (3,0%), Finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja (2,7%), Umjetnost zabava i rekreacija (2,3%), Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (2,2%), Stručne, naučne i tehničke djelatnosti (2,1%), Ostale uslužne djelatnosti (1,9%), Prerađivačka industrija (1,4%), Informisanje i komunikacije (1,4%), Snabdijevanje vodom, upravljanje otpadom (1,2%), Državna uprava i odbrana (1,2%), Saobraćaj i skladištenje (0,6%) i Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo (0,4%).

U maju su prosječne zarade, u odnosu na na prethodni mjesec zabilježile rast u sljedećim sektorima djelatnosti: Građevinarstvo (4,3%), Informisanje i komunikacije (4,3%), Snabdijevanje vodom, upravljanje otpadom (4,0%), Finansijske djelatnosti i

85

djelatnosti osiguranja (4,0%), Snabdijevanje električnom energijom (3,4%), Ostale uslužne djelatnosti (2,4%), Vađenje ruda i kamena (0,7%), Obrazovanje (0,6%).

Pad prosječne zarade u maju 2020. godine u odnosu na prethodni mjesec zabilježen je u sljedećim sektorima djelatnosti: Poslovanje sa nekretninama (15,5%), Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo (12,3%), Usluge smještaja i ishrane (5,7%), Saobraćaj i skladištenje (5,6%), Umjetnost zabava i rekreacija (3,8%), Trgovina na veliko i trgovina na malo (2,6%), Prerađivačka industrija (2,2%), Stručne, naučne i tehničke djelatnosti (2,2%), Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (2,2%), Zdravstvena i socijalna zaštita (1,1%) i Državna uprava i odbrana (0,5%).

U junu su prosječne zarade, u odnosu na prethodni mjesec zabilježile rast u sljedećim sektorima djelatnosti: Državna uprava i odbrana (6,1%), Obrazovanje (4,9%), Građevinarstvo (2,3%), Umjetnost zabava i rekreacija (2,0%), Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo (1,6%), Saobraćaj i skladištenje (1,0%), Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (0,9%), Stručne, naučne i tehničke djelatnosti (0,9%), Usluge smještaja i ishrane (0,9%), Trgovina na veliko i trgovina na malo (0,8%), Poslovanje sa nekretninama (0,6%), Vađenje ruda i kamena (0,3%).

Pad prosječne zarade zabilježen je u sljedećim sektorima djelatnosti: ostale uslužne djelatnosti (4,2%), Finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja (3,9%) Snabdijevanje električnom energijom (2,2%), Informisanje i komunikacije (1,1%), Snabdijevanje vodom, upravljanje otpadom (1,0%), Zdravstena i socijalna zaštita (0,3%) i Prerađivačka industrija (0,2%)

U julu su prosječne zarade u odnosu na prethodni mjesec zabilježile rast u sljedećim sektorima djelatnosti: Usluge smještaja i ishrane (11,2%), Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo (10,1%), Poslovanje sa nekretninama (6,3%), Saobraćaj i skladištenje (4,5%), Snabdijevanje električnom energijom (3,5%), Stručne, naučne i tehničke djelatnosti (3,3%), Snabdijevanje vodom, upravljanje otpadom (1,0%), Umjetnost zabava i rekreacija (0,7%), Informisanje i komunikacije (0,1%).

Pad prosječne zarade u odnosu na prethodni mjesec zabilježen je u sljedećim sektorima djelatnosti: Obrazovanje (4,8%), Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (4,5%), Ostale uslužne djelatnosti (3,9%), Državna uprava i odbrana (3,5%), Prerađivačka industrija (2,9%), Građevinarstvo (0,7%), Trgovina na veliko i trgovina na malo (0,5%), Vađenje ruda i kamena (0,4%) i Zdravstena i socijalna zaštita (0,2%).

Zaključak

Kada je u pitanju tržište rada, očekivano je došlo do usporavanja aktivnosti u ovoj oblasti, što je rezultairalo smanjenjem broja zaposlenih (posebno u sektorima koji su povezani sa turizmom i više su sezonski orijentisane), smanjenjem stope zaposlenosti, povećanjem stope neaktivnosti, smanjenju broja radnih sati i povećanju odsustva sa posla. Sve navedeno je posledica donošenja mjera NKT o zabrani obavljanja određenih djelatnosti, a o čemu je više bilo riječi u samoj analizi.

86

Demografski indikatori Broj umrlih na nedjeljnom nivou – za analizu uticaja COVID-a na mortalitet, koristili smo preporuke EUROSTATa45, koje podrazumijevaju da se broj umrlih obračunava na nedjeljnom nivou, kako bi se broj umrlih po sedmicama iz 2020. godine uporedio sa prosjekom sedmica za period od 5 godina (2015 - 2019. godina). Na taj način u mogućnosti smo da izračunamo „ekces“ odnosno podatak koji nam ukazuje da postoji značajna razlika između prosjeka petogodišta i podataka za 2020. godinu, i u konkretnom slučaju bi pokazivao uticaj COVID-a na mortalitet građana Crne Gore.

Grafik 1. Broj umrlih po nedjeljama

Izvor: MONSTAT – statistika umrlih, kalkulacije autora

Kao što se može zaključiti iz podataka prezentovanih u grafikonu, ne postoje pokazetelji koji ukazuju da je COVID-19 doprinio povećanju mortaliteta u Crnoj Gori. Posmatrano po nedjeljama, od 13. nedjelje, kada su registrovani prvi slučajevi korona virusa, do 23. nedjelje kada je Crna Gora proglašena korona free destinacijom, nije bilo značajnih odstupanja koji bi mogli da ukazaju na uticaj COVID-a na mortalitet građana Crne Gore. Najveća razlika u broju umrlih bila je u 17. nedjelji, kada je umrlo 3 lica manje u odnosu na prosjek 17. nedjelje za period 2015 - 2019. godini, i u 22. nedjelji, kada je umrlo 3 lica više u odnosu na prosjek 22. nedjelje za period 2015 - 2019. godina.

Unutrašnje migracije – pokazuju da je u periodu trajanja prvog talasa korona virusa (mart, april i maj), broj unutrašnjih migranata bio značajno niži u odnosu na iste mjesece 2019. godine. Razlog ovakvim podacima leži u činjenici da je od 23. marta do 15. maja 2020. godine na snazi bila odluka NKT-a o obustavi međugradskog saobraćaja u Crnoj Gori, što je direktno uticala na statistiku migracija u Crnoj Gori.

45 https://ec.europa.eu/eurostat/cache/metadata/en/demomwk_esms.htm

0

5

10

15

20

25

30

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

2015-2019 2020

87

Grafik 2. Unutrašnje migracije

Izvor: MONSTAT

U martu 2020. godine broj preseljenja je bio manji za 127%, (254 u 2020. godini u odnosu na 578 u 2019. godini). U aprilu mjesecu ove godine, registrovana je unutrašnja migracija 20 osoba, dok je u istom mjesecu 2019. godine evidentirano preseljenje 654 lica. U maju mjesto prebivališta je promijenilo 151 lice, a u istom periodu prethodne godine je to učinilo 470 lica. U toku juna 2020. godine dolazi do velikog rasta unutrašnjih migracija, kako u odnosu na maj, tako i u odnosu na isti mjesec prethodne godine. Naime, u junu je mjesto prebivališta promijenilo 732 lica, dok je u istom mjesecu 2019. godine to učinilo 469 lica.

Broj sklopljenih brakova - pokazuje da je pandemija izazvana COVID-19 virusom imala značajan uticaj. Uzrok smanjenju broja sklopljenih brakova je odluka Nacionalnog koordinacionog tijela da od 16. marta 2020. do 15. maja 2020. godine je bio obustavljen rad ugostiteljskih objekata, u kojima se tradicionalno održavaju proslave vjenčanja.

Grafik 3. Broj sklopljenih brakova

Izvor: MONSTAT

413448

578654

470 469

617

423543

254

20

151

732

511

0

200

400

600

800


2019 2020

137 140

208 226

351318

286

148 152128

1943

173 188

0

100

200

300

400


2019 2020

88

U martu tekuće godine registrovano je 128 sklopljenih brakova, što je za 62,5% manje nego u odnosu na isti mjesec prethodne godine. U aprilu i maju je razlika još izraženija, jer je u aprilu sklopljeno 19 brakova, dok je prethodne godine u tom mjesecu sklopljeno 226 brakova. U maju je sklopljeno 43 braka, a u istom mjesecu 2019. godine je bračnu zajednicu oformio 351 par.

U junu i julu je takođe primjetan manji broj sklopljenih brakova iako u tom periodu nije bilo zabrane okupljanja niti rada ugostiteljskih objekata. Za uzroke ove pojave neophodno je realizovati dodatna istraživanja.

Grafik 4. Broj razvedenih brakova

Izvor: MONSTAT

Broj razvedenih brakova - posmatrajući podatke po mjesecima, može se pretpostaviti da je situacija sa COVID-19 uticala i na pad broja razvedenih brakova.

Naime, u toku trajanja mjera NKT-a (polovina marta, april i polovina maja), razlika u broju razvedenih brakova je još izraženija, odnosno statistika bilježi značajan pad ove pojave u odnosu na prethodnu godinu. U aprilu mjesecu broj razvedenih brakova je 18 (75 u 2019. godini), a u maju 21 (72 u 2019. godini). U junu i julu mjesecu dolazi do povećanja broja razvedenih brakova, ali je taj broj i dalje manji u odnosu na iste mjesece prethodne godine.

Zaključak

Kada je u pitanju statistika mortaliteta za period januar - jun 2020. godine, vidjeli smo da COVID-19 nije uticao na povećanje broja umrlih od 13. do 26. nedjelje 2020. godine, već je taj broj na nivou prosjeka u prethodnih pet godina (2015 – 2019. godina). Takođe, evidentiran je značajan uticaj COVID-19 na unutrašnje migracije, posebno u aprilu i maju tekuće godine, kada je broj preseljenja unutar Crne Gore bio višestruko manji u odnosu na 2019. godinu. Identična situacija je i sa statisitkom sklopljenih i razvedenih brakova, koja bilježi značajan pad obje pojave, posebno u aprilu i maju. Razlog za smanjeni broj migracija, kao i sklopljenih i razvedenih brakova može se naći u mjerama NKT-a koje su se odnosile na zabranu kretanja unutar Crne Gore, ali i na zabranu okupljanja i organizovanja proslava i sl.

75 74 73 75 72 73 70

51

6655

18 21

46 50

0

20

40

60

80


2019 2020

89

1.2.5 Epidemiološki indikatori46 Projektom kreiranja podsistema zvanične statistike za potrebe istraživanja epidemije COVID-19, jedan od predviđenih segmenata se odnosi na zdravlje i zdravstvene pokazatelje, kao i na zdravstveni sistem, kako bi javno-zdravstveni odgovor na ovu pandemijsku prijetnju bio što adekvatniji.

Zdravlje i COVID-19 - pregled Novi virus korona, koji uzrokuje respiratorno oboljenje tipa atipične pneumonije izazvao je infekciju pandemijskih razmjera (Svjetska Zdravstvena Organizacija, mart 2020.) Pandemija COVID-19 izazvana korona virusom SARS-CoV-2 pojavila se prvo u Vuhanu, u Kini decembra 2019. godine, a nakon toga se proširila na veliki dio zemalja. Ovo je tek sedmi tip korona virusa za koji je pouzdano dokazano da izaziva bolest kod ljudi. Iako se na početku vjerovalo da će se strogim mjerama bolest suzbiti, desilo se prvo sporadično, a zatim i masovnije širenje virusa svijetom. U periodu od početka epidemije pa do kraja oktobra registrovano je preko 44 miliona pozitivnih slučajeva i preko milion umrlih, dok ih je oporavljeno skoro 32,5 miliona. Iako se situacija mijenja iz dana u dan, podaci pokazuju tendenciju rasta epidemije i umiranja u svijetu (grafikoni 1 i 2). Grafikoni 1. i 2. Novoevidentirani slučajevi i umiranje od COVID-19 po danima u svijetu,

2020. godina

Izvor: https://www.worldometers.info/coronavirus/

Praćenje situacije u ostalim državama, pogotovu susjednim, je značajno za predviđanje toka epidemije i predlaganje mjera u odnosu na granice i ostale uslove koje putnici moraju da ispune pri ulasku u zemlju. Trenutna situacija pokazuje rast broja zaraženih u svim susjednim državama, što ukazuje na dodatni oprez u

46 Autori:

prof. dr Boban Mugoša - Institut za javno zdravlje Crne Gore mr Nataša Terzić - Institut za javno zdravlje Crne Gore

90

prekograničnom saobraćaju. Crna Gora, kao relativno mala država, koja je najkasnije „odoljela“ prvom talasu epidemije i najranije ga završila, sada uveliko zavisi od lokalnog pridržavanja mjera, ali i trenda epidemije u ostalim zemljama. Sve susjedne zemlje bilježe rast novoevidentiranih slučajeva i umrlih na dnevnom nivou i u većini njih se mjere pooštravaju. Stopa kumulativne incidencije u poslednjih 14 dana bilježi trenutno najveće vrijednosti u Sloveniji, zatim Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini pa onda i u našoj zemlji, dok se vrijednosti povećavaju i u ostalim državama koje su do skoro bilježile značajno manje obolijevanje (tabela 1). Tabela 1. Obolijevanje i umiranje od COVID-19 i kumulativna incidencija u poslednjih 14

dana u susjednim i državama regiona, 31. 10. 2020.

Susjedne i države regiona

Prijavljeni slučajevi Ukupno umrli Stopa potvrđenih slučajeva

u poslednjih 14 dana

Albanija 20 634 502 143,27

Bosna i Hercegovina 48 153 1 212 503,8

Hrvatska 46 547 546 602,3

Kosovo 19 328 690 171,7

Crna Gora 18 066 294 468,3

Sjeverna Makedonija 30 448 982 403

Srbija 45 137 814 158

Slovenija 32 510 225 1 008,7

Izvor:https://www.ecdc.europa.eu/en/covid- 19/situation-updates

COVID-19 u Crnoj Gori

Epidemiološki parametri

Prema evidencijama Instituta za javno zdravlje, prvi slučajevi obolijevanja od COVID-19 u Crnoj Gori su registrovani u martu 2020. godine, kada je i proglašena epidemija ove bolesti, pri čemu je ukupan broj inficiranih u tzv. prvom talasu, u periodu od marta do 27. maja iznosio 324, dok je umrlo 9 oboljelih. Od oboljelih 27 slučajeva su „importovani“, dok su ostali najvećim dijelom posledica zaražavanja iz kontakata. Najveći broj oboljelih u danu registrovan je početkom, a ukupno oboljelih polovinom aprila (Grafikon 3).

Grafikon 3. Oboljeli i oporavljeni u „prvom talasu“ epidemije COVID-19 u Crnoj Gori

050

100150200250300350

Oporavljeno Trenutno oboljelih

91

Najveća stopa kumulativne incidencije u prvom talasu registrovana je u nekoliko manjih opština i u Podgorici (većinom posledica importovanih slučajeva i njihovih kontakata, kao i socijalnih događaja), dok veliki dio opština nije imao potvrđenih oboljelih (Grafikon 4). Stope su opredjeljivale propisane mjere u opštinama u odnosu na kretanje i ponašanje stanovništva i u relativno kratkom vremenom dale očekivane rezultate.

Grafikon 4. Stope oboljelih po opštinama u prvom talasu epidemije

Izvor: Institut za javno zdravlje, Monstat za procjene stanovništva sredinom 2019. godine

Najveći broj oboljelih pripadao je srednjoj životnoj dobi, čime je s obzirom na vulnerabilnost, velikim dijelom sačuvano starije stanovništvo, a muškarci su nešto više obolijevali od žena (56%) (Grafikon 5).

Grafikon 5. Uzrast oboljelih od COVID-19 u prvom talasu epidemije

299.

1

152.

7

118.

9

86.1

84.1

75.0

52.2

49.1

31.7

19.9

19.6

16.6

16.4

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

050

100150200250300350

stope na 100.000 stanovnika

92

Drugi talas, koji je počeo već u junu još uvijek traje i nastaviće se praćenje i analiza višestrukih zdravstvenih pokazatelja i u narednom periodu, pri čemu će konačni rezultati biti poznati tek nakon njegovog završetka. Epidemiološka situacija se prati na dnevnom nivou i krajem oktobra (27. oktobra) je ukupno registrovano 17 091 oboljelih, pri čemu je 3 565 trenutno oboljelih, 13 251 oporavljenih, a broj hospitalizovanih 231 (Tabela 2).

Tabela 2. Epidemiološka situacija u Crnoj Gori u drugom talasu na dan 27. 10. 2020.

Ukupno registrovanih oboljelih od početka epidemije

17 091 100%

„Aktivnih“ slučajeva 3 565 20,85

Umrlih 275 1,60

Oporavljenih 13 251 77,53

Hospitalizovanih 231 1,35

Tokom drugog talasa epidemije, situacija je značajno drugačija u odnosu na širenje infekcije i tok epidemije, zahvaćena područja, umiranje i hospitalizacije (Grafikon 6). Nakon otvaranja granica i početne importacije slučajeva, dolazi i do lokalne transmisije i brzog širenja infekcije. U cilju suzbijanja epidemije, određene mjere su pratile ovaj period, i dok pojedine opštine bilježe pad oboljelih, na nivou Crne Gore još uvijek su visoke stope obolijevanja. Nepoštovanje propisanih mjera u tom periodu i okupljanja građana na političkim i vjerskim skupovima, ali i na drugim ličnim i društvenim događajima doprinijeli su širenju infekcije i porastu broja novooboljelih, koji se teško kontrolisao.

Grafikon 6. Oboljeli i hospitalizovani u Crnoj Gori od početka epidemije COVID-19 u Crnoj Gori (18. 03. - 27. 10. 2020.)

Tokom dnevnog praćenja inficiranih korona virusom u drugom talasu epidemije, trenutni presjek po opštinama pokazuje veće incidencije u sjevernom i centralnom regionu Crne Gore (napomena: dnevni presjek se često značajno mijenja, zavisno od otkrivenih novooboljelih). U trenutnom presjeku, stopa aktivnih slučajeva kretala se i do 1800/100.000 stanovnika (Grafikon 7).

93

Grafikon 7. Stope aktivnih slučajeva oboljelih od COVID-19 u Crnoj Gori, 27. 10. 2020.

Prema poslednjim procjenama za Crnu Goru, zavisno od obima testiranja, zatim broja slučajeva, vremena testiranja, mijenja se i tzv. efektivni reprodukcioni broj (reproduction number Rt), koji pokazuje tok epidemije i još uvijek nije stabilan (0.8 - 1.6.), što predstavlja značajnu informaciju za planiranje i preduzimaju mjere na suzbijanju i kontroli epidemije (Grafikon 8).

Grafikon 8. Efektivni broj reprodukcije, očekivane promjene po danu i predviđanje toka epidemije (medijana i 90%, 50%, 20% intervali povjerenja)

Izvor: https://epiforecasts.io/covid/posts/national/montenegro/

94

1.2.6 Zdravstveni sistem i zdravstvena zaštita47 Kako u svijetu, tako i u Crnoj Gori, gotovo da nema sfere života i sistema da nisu pogođeni epidemijom korona virusa. Kako bi se spriječilo širenje infekcije u populaciji, preduzete su mnoge restriktivne mjere, koje su na jednoj strani imale pozitivan efekat na samu transmisiju infekcije COVID-19, a na drugoj i nepovoljan uticaj na ekonomiju, privredu, ali i na pokazatelje zdravstvene zaštite uopšte.

U cilju spremnosti zdravstvenog sistema da na vrijeme odgovori na epidemiju, planiranje i predviđanje uticaja epidemije na zdravstveni sistem je od posebne važnosti za donosioce odluka. Zdravstvene ustanove imaju važnu ulogu u nacionalnom i lokalnom odgovoru na hitne situacije, kao što je epidemija zarazne bolesti, u pogledu resursa, kapaciteta, pruženih usluga, kao i same organizacije rada. Neki od važnih pokazatelja stanja i promjene u sistemu zdravstvene zaštite odnose se na: rad i funkcionisanje sistema primarne zdravstvene zaštite u nastalim okolnostima, u domenu obavljenih posjeta ljekaru, pregleda, propisanih recepata za određene vrste ljekova, registrovanog morbiditeta od respiratornih zaraznih bolesti. Kako epidemija korona virusa utiče na različite segmente zdravstvene zaštite, prikazani su neki od pokazatelja čije su vrijednosti promijenjene u ovom periodu, što je važna informacija za buduće planiranje i organizovanje cjelokupnog zdravstvenog sistema.

Neki od značajnih pokazatelja tokom prvog talasa pokazuju i pozitivne rezultate (obim preventivnih pregleda kod djece), ali i posljedice COVID-19 po zdravstvenu zaštitu (obim ukupnih posjeta i pregleda), dok dosadašnji preliminarni podaci drugog talasa, koji je još uvijek u toku, ukazuju više na tekuće opterećenje ovom infekcijom. U okviru nadležnosti Instituta u praćenju zdravstvenih pokazatelja koji se odnose na zdravlje i korišćenje zdravstvene zaštite u mreži zdravstvenih ustanova, uporedna analiza odabranih pokazatelja, u odnosu na prethodni period, pokazala je različite rezultate.

U odnosu na broj oboljelih i rizike od lokalne transmisije utvrđivani su kritrerijumi i preporuke u Institutu za javno zdravlje, što je uticalo na niz restriktivnih mjera za sprječavanje i suzbijanje širenja epidemije COVID-19. Mjere su uticale i na pokazatelje u zdravstvenom sistemu, obzirom na manji ili ograničen broj kontakata i posjeta zdravstvenim ustanovama, a uzimajući u obzir i podatke koji se u oblasti zdravstvene statistike u saradnji sa Upravom za statistiku objavljuju na godišnjem nivou. 47 Autori:

prof. dr Boban Mugoša - Institut za javno zdravlje Crne Gore mr Nataša Terzić - Institut za javno zdravlje Crne Gore

95

Posjete i pregledi u primarnoj zdravstvenoj zaštiti Posmatrajući kvartalne promjene u broju posjeta izabranim ljekarima za odrasle u primarnoj zdravstvenoj zaštiti uočava se njihov značajan pad, posebno u drugom kvartalu 2020. godine u odnosu na isti kvartal prethodne godine, što se može povezati sa prvim talasom epidemije COVID-19 (Grafikon 8).

Grafikon 8. Primarna zdravstvena zaštita odraslih posjete po kvartalima 2019/20 godine

Dok su ukupne posjete djece izabranim pedijatrima smanjenje i do 30% u drugom kvartalu u odnosu na isti period prethodne godine (Grafikon 9), preventivni pregledi su obavljani gotovo u punom kapacitetu, što je značajan pokazatelj kvaliteta zdravstvene zaštite djece. Grafikon 9. Primarna zdravstvena zaštita djece - posjete po kvartalima 2019/20 godine

Dok su se svi pregledi odraslih kod izabranih ljekara smanjivali, naročito preventivni (Grafikoni 10 i 11), broj preventivnih pregleda djece je ostao na približnom nivou (Graf 12 i 13).

372 607

231 984

345 491

164 054

0

100000

200000

300000

400000

I kvartal 2019 II kvartal 2019 I kvartal 2020 II kvartal 2020

89 731

72 983

85 648

22 8650

20000

40000

60000

80000

100000

I kvartal 2019 II kvartal 2019 I kvartal 2020 II kvartal 2020

96

Grafikon 10 i 11. Pregledi u primarnoj zdravstvenoj zaštiti odraslih, prvi i drugi kvartal 2019/20

Grafikon 12 i 13. Pregledi u primarnoj zdravstvenoj zaštiti djece, prvi i drugi kvartal 2019/20

Tokom trajanja epidemije, još u prvom talasu, otvorene su i Covid ambulante, za sve građane koji imaju simptome ili potvrđenu infekciju, ali i uvedeni dodatni elektronski zdravstveni servisi za sve osiguranike, u slučaju kada nije neophodna posjeta kod ljekara.

0

5000

10000

15000

20000

25000

I kvartal2019

II kvartal2019

I kvartal2020

II kvartal2020

20

26

1

15

97

4

15

67

6

7 1

99

Broj preventivnih pregleda

0

200000

400000

600000

800000

1000000

Ikvartal2019

IIkvartal2019

Ikvartal2020

IIkvartal2020

79

3 3

12

74

5 4

71

77

5 8

76

65

0 1

12

Broj kurativnih pregleda

05000

10000150002000025000300003500040000

I kvartal2019

II kvartal2019

I kvartal2020

II kvartal2020

32

33

2

26

22

2

22

31

7

24

97

9

Broj preventivnih pregleda

0

40000

80000

120000

160000

200000

I kvartal2019

II kvartal2019

I kvartal2020

II kvartal2020

16

7 0

80

13

7 4

91

15

3 5

75

58

82

4

Broj kurativnih pregleda

97

Propisani ljekovi na recept u primarnoj zdravstvenoj zaštiti Sa aspekta sagledavanja racionalnosti upotrebe ljekova i procjene zdravlja, kao i praćenja troškova, važan segment predstavlja propisivanje ljekova. Prema izvještajima o propisanim receptima u primarnoj zdravstvenoj zaštiti u prvih devet mjeseci 2020. godine evidentiran je nešto veći ukupan broj propisanih recepata nego u 2019. godini (3,9%), posebno u martu (do 20%), a zatim u junu, kao i u narednim mjesecima. Simptomi respiratornih infekcija, u koje spada i akutni respiratorni sindrom COVID-19, zavisno od težine kliničke slike, često su indikacija za propisivanje antibiotske terapije. S obzirom na preporuke za antibiotsku terapiju u liječenju COVID-19 infekcija, posebno su analizirani propisani recepti za podgrupu ljekova Antibakterijski ljekovi za sistemsku primjenu (J01). Ukupan broj propisanih recepata za ljekove iz ove podgrupe se nije povećao u 2020. godini u odnosu na prethodnu godinu, već je čak i manji (77%), što potencijalno može biti posledica manjeg obima posjeta u primarnoj zdravstvenoj zaštiti zbog drugih oboljenja u navedenom periodu. Posmatrano po mjesecima, značajno manje propisanih ljekova bilježi se u aprilu i maju 2020., kada su bile na snazi restriktivnije mjere, dok taj broj u septembru skoro dostiže nivo iz 2019. godine.

Grafikon 14. Propisani recepti za ljekove podgrupe J01 Antibakterijski ljekovi za sistemsku primjenu u prvih devet mjeseci 2019. i 2020.

U okviru navedene grupe ljekova J01, posebno je analiziran antibakterijski lijek pod generičkim nazivom „Azitromicin“, koji se češće propisuje u slučaju simptoma ili potvrđene infekcije virusom korona i četvrti je najčešći propisivani antibiotik po generičkom nazivu lijeka. Isti lijek u 2019. godini nije bio u prvih deset najčešće propisivanih antibiotika (po generičkom nazivu lijeka), niti u najčešće propisivane ljekove svih generika. Posmatrajući period od početka 2020. godine, propisivanje prati kretanje krive obolijevanja od COVID-19, tako da se bilježi porast propisanih recepata za ovaj lijek u martu, kada je i počela epidemija, a zatim što je atipično, povećava se u ljetnjim mjesecima, kada je počeo tzv. drugi talas epidemije COVID-19 i u septembru, što nije bio slučaj u prethodnoj godini (grafikon 15).

46

56

9

49

93

7

43

42

7

38

15

0

35

70

7

31

66

8

29

74

8

29

34

3

35

23

5

40

25

1

48

34

9

42

09

9

14

86

9

14

93

7

21

40

4

23

82

3

21

36

6 33

00

6 0

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

Broj recepata u 2019 Broj recepata u 2020

98

Grafikon 15. Broj propisanih recepata za lijek Azitromicin J01FA10 u prvih devet mjeseci 2019. i 2020.

Respiratorne zarazne bolesti Epidemija novog virusa korona uticala je i na prijavljivanje i kretanje respiratornih zaraznih bolesti. Od početka epidemije posebno su praćene respiratorne infekcije, s obzirom da novi virus korona pripada ovoj grupi zaraznih bolesti. Udio COVID-19 u prijavljenim respiratornim zaraznim bolestima kreće se od 47% u martu, raste u aprilu na 80%, dok u drugom talasu taj udio gotovo dostiže ukupan broj prijavljenih respiratornih infekcija (99,7%) (Grafikon 16).

Grafikon 16. Broj i odnos oboljelih od COVID-19 i respiratornih zaraznih bolesti u 2019/20. godini

5 92

3

6 80

7

4 66

4

3 58

7

3 58

5

2 95

6

2 50

1

2 54

5

3 13

44 87

8

6 37

7

7 22

9

1 67

5

1 15

6

1 87

8 4 15

7

3 19

7

8 74

0

0100020003000400050006000700080009000

10000

Broj recepata u 2019 Broj recepata u 2020

120 202 2 230

2630

1723

6548

251 252 39 265

2663

1743

6576

47.81

80.16

5.13

86.79

98.76 98.85 99.57

0.00

10.00

20.00

30.00

40.00

50.00

60.00

70.00

80.00

90.00

100.00

0

1500

3000

4500

6000

7500

mart 2020 april 2020 maj 2020 jun 2020 jul 2020 avgust 2020 septembar2020

COVID 19 Respiratorne infekcije %Covid

99

Obolijevanje od influence

Udružena respiratorna infekcija izazvana virusom SARS-CoV-2 u periodu pojave sezonskog gripa (influence) može da ima značajan uticaj na zdravlje ljudi i na sistem zdravstvene zaštite. Podaci iz sezone 2018/19. pokazuju da je broj prijavljenih slučajeva obolijevanja od gripa iznosio 3 500 i to najviše u Podgorici i sjevernom regionu (Grafikon 17), što je uz podatke o komplikacijama influence od značaja za praćenje, planiranje i pravovremenu reakciju na zaštiti, posebno, vulnerabilnih populacionih grupa.

Grafikon 17. Broj prijavljenih slučajeva obolijevanja od gripa, u sezoni 2018/19.

Planirana istraživanja o epidemiji COVID-19 Dosadašnja laboratorijska testiranja u Crnoj Gori sprovedena prema epidemiološkim indikacijama ipak nisu dovoljna da bi se utvrdila i proučila stvarna raširenost infekcije u opštoj populaciji, način širenja, kao i asimptomatski i slučajevi sa blažim simptomima. Preporuka je sprovođenje seroloških ispitivanja na populacionom nivou, što će u konačnom uticati na zaključke o prenosu infekcije izazvane novim virusom SARS-Cov-2, realnijoj kumulativnoj incidenciji u populaciji i stopi smrtnih ishoda.

Slijedeći preporuke SZO i ECDC, u Crnoj Gori se planira ispitivanje raširenosti infekcije putem sero-pozitivnosti antitijela na SARS-CoV-2 virus u populaciji i određenim ciljanim grupama i na taj način omogućiće se relativno brza procjena tzv. kolektivnog imuniteta populacije po tipu studije presjeka. Prema dosadašnjim istraživanjima još uvijek nije poznato koliko će imuni odgovor trajati, tako da će se u skladu sa praćenjem epidemiološke situacije na lokalnom i globalnom nivou procjenjivati i potreba za longitudinalnim serološkim studijama.

Planirano seroepidemiološko istraživanje u Crnoj Gori obuhvatiće nekoliko serija ispitivanja, kako bi se odredila proporcija inficirane populacije, proučila lokalna transmisija, kao i pogođenost pojedinih populacionih grupa u odnosu na izloženost infekciji. Institut je u saradnji sa Upravom za statistiku radio na pripremi okvira za dizajn reprezentativnog populacionog uzorka. Rezultati ovih istraživanja pružiće podršku javno-zdravstvenom odgovoru i adekvatnim odlukama zdravstvene politike u borbi protiv infekcije virusom korona.

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

And

rije

vica Bar

Ber

ane

Bije

lo P

olje

Bud

va

Dan

ilovg

rad

Gu

sin

je

Ža

blja

k

Kot

or

Ko

laši

n

Moj

kova

c

Nik

šic

Pod

goric

a

Pet

njic

a

Plje

vlja

Pla

v

Plu

žine

Rož

aje

Tiv

at

Ulc

inj

H.N

ovi

Ša

vnik

Cet

inje

Bro

j obo

ljelih

100

1.2.7 Pregled hospitalno liječenih pacijenata od Sars-Cov2 infekcije u Kliničkom centru Crne Gore u prvom talasu COVID-19 virusa, period mart – jun 2020. godine48

U Kliničkom centru Crne Gore od COVID-19 infekcije ukupno su liječena 43 pacijenta, od čega u Klinici za infektivne bolesti (KIB) - 35, Internoj klinici - 15 (Odjeljenje za pulmologiju - 10 i Intenzivna jedinica - pet), Institut za bolesti djece (IBD) - jedan.

Mortalitet

U Crnoj Gori ukupno je umrlo devet pacijenata od posljedica virusa COVID-19 zaključno sa junom 2020. godine. U Opštoj bolnici Berane preminuo je jedan pacijent, dok je osam pacijenata preminulo u Kliničkom centru (tri pacijenta tretirana na Odjeljenju pulmologije Interne klinike - Covid centar, tri pacijenta tretirana u Intezivnoj jedinici Interne klinike, jedan pacijent tretiran je u Klinici za infektivne bolesti i jedan pacijent koji je upućen iz Kliničkog centra na dalje liječenje na Univerzitetsku kliniku u Gracu, Austrija). Svi preminuli pacijenti bili su uglavnom starije životne dobi i sa brojnim komorbiditetima, ranijim hroničnim bolestima, koje su značajno uticale na odgovor na tretman. Od ukupnog broja registrovanih oboljelih od COVID-19, u Intenzivnu jedinicu primljeno je 1,5% (svjetska statistika 5%). Prema objavljenim podacima o rezultima liječenja oboljelih od COVID-19 infekcije, stopa smrtnosti liječenih u Intenzivnim jedinicama je bila visoka, od 35 do 80%, dok je u Kliničkom centru Crne Gore iznosila 60%.

Prikazi rada organizacionih jedinica Kliničkog centra Crne Gore tokom pandemije Covid-19

Urgentni centar

Zbog epidemiološke situacije dio Urgentnog centra (UC) je bio izmješten u poliklinički dio Kliničkog centra. Pacijenti kojima je bio neophodan pregled u Urgentnom centru javljali su se u trijažni šator, koji je bio postavljen u dvorišnom dijelu Kliničkog centra. Za vrijeme trajanja epidemije, u trijažnom šatoru 24h ordinirali su ljekar i medicinska sestra.

Procedura u trijažnom šatoru je obuhvatala uzimanje epidemiološke ankete, mjerenje vitalnih parametara i uzorkovanje pacijenata na COVID-19. Nakon procjene trijažnog tima, pacijent se upućivao na dalju obradu u Urgentni centar KCCG.

48 Autori:

dr Jevto Eraković - Klinički centar Crne Gore mr Aleksandar Čampar - Klinički centar Crne Gore

101

Na samom početku epidemije, pacijenti koji su bili pozitivni na epidemiološku anketu i imali neki od respiratornih simptoma, a nijesu bili respiratorno ugroženi, upućivani su na Kliniku za infektivne bolesti KCCG. Nakon nekog vremena, svi pacijenti koji su bili indikovani za uzorkovanje na COVID-19, kompletnu dijagnostičko - terapijsku proceduru predviđenu za tu patologiju obavljali su u UC, u za to posebno određenoj prostoriji.

Pacijenti koji su imali teške respiratorne smetnje, a koji nijesu zahtijevali respiratornu potporu, smještali su se u sobu za reanimaciju UC-a. U ovom slučaju su ljekar i dvije medicinske sestre koristile ličnu zaštitnu opremu. Medicinska sestra je uzorkovala pacijenta i, po unaprijed predviđenoj proceduri, biološki materijal transportovala u Institut za javno zdravlje Crne Gore.

Pacijenti koji su bili visoko suspektni na COVID-19, nakon uzorkovanja, smještani su na dalju opservaciju u prostorijama Interne klinike do pristizanja rezultata. Pacijent koji je bio respiratorno ugrožen i kome je bila neophodna mehanička ventilacija, primao se u sobu reanimacije, gdje su ljekari i dvije medicinske sestre u prisustvu anesteziološkog tima uzorkovli pacijenta i po zbrinjavanju disajnog puta, pacijenta smještali u jedinicu Intenzivne njege Interne klinike KCCG. Klinika za infektivne bolesti

U Klinici za infektivne bolesti tokom epidemije bolnički je zbrinuto 35 pacijenta, ambulantno 41 potvrđen slučaj, kao i 115 sumnji na COVID-19. Pacijenti koji su zahtjevali bolničko liječenje su liječeni u dnevnoj bolnici do prispjeća negativnog testa, a zatim usmjeravani prema KCCG, u zavisnosti od osnovne patologije.

Poseban napor zahtjevali su upravo ovi pacijenti čije liječenje je bilo u domenu interniste ili hirurga. Bolnički su zbrinjavani pacijenti sa komplikacijama i komorbiditetima i često im je bila potrebna kiseonička potpora i internistička terapija. Konsultacije su se obavljale (osim anesteziološke i radiološke direktnim pregledom) isključivo telefonskim putem ili na sastancima Medicinskog kolegijuma u sastavu infektolog, anesteziolog i internista. Lakše oboljeli su praćeni ambulantno.

Kolegijum klinike je napravio Protokol za liječenja oboljelih na osnovu, do tada datih preporuka i smjernica SZO i zemalja koje su imale iskustvo sa COVID-19, koji se revidirao vremenom u skladu sa novim saznanjima o uticaju na virus COVID-19. Takođe, ljekari Infektivne klinike strogo su se pridržavali mjera iz Akcionog plana KCCG i protokola transporta pacijenta sa klinike u jedinicu intenzivnog liječenje Interne klinke zbog respiratorne insuficijencije i potrebe za vještačkom ventilacijom. S obzirom na iskustvo, trenutno u ovim uslovima je neophodan značajno veći broj monitora (otežana auskultacija preko LZO) i kiseoničkih boca sa manometrima (nema centralnog dotoka kiseonika). Otpust pacijenata je sproveden prema protokolu o otpustu KCCG, kao i smjernicama Instituta za javno zdravlje, nakon dva negativna testa na Sars Cov-2, uz preporuku nadzora epidemiologa u samoizolaciji još 14 dana.

102

Istovremeno su zbrinjavani i hronični pacijenti Infektivne klinike (HIV, Hepatitis C i B) i to uglavnom telefonskim putem davanjem uputstava i savjeta (ovo se odnosi i na ostale infektivne pacijente), izdavanjem recepata (pišu ih isključivo infektolozi za antiretrovirusnu terapiju), konzilijumima za nastavak terapije bez prisustva pacijenta. Terapija i konzilijumi za pacijente izvan Podgorice su slati poštom, uz pomoć medicinskog osoblja Klinike i NVO Montenegro HIV asocijacija.

Kompletno osoblje, koje je radilo prije epidemije nastavilo je redovan rad, uz angažman infektologa iz Opšte bolnice „Danilo I“ Cetinje i dva specijalizanta (povučeni sa specijalizacije iz Beograda) zbog povećanog obima posla, te su obavljana u početku trojna, a zatim dvojna dežurstva doktora, kao i povećan broj smjenskih sestara/tehničara (3).

Klinika je imala dva odvojena bolnička bloka sa posebnim ulazom, gdje su se primali i liječili oboljeli, kao i posebnu dnevnu bolnicu takođe s odvojenim ulazom (observacija) gdje su se primali sumnjivi slučajevi. Jedan blok je imao kupatilo za bolesnike. Osoblje je stalno moralo biti prisutno, jer ne postoji centralni monitoring, niti mogućnost praćenja kroz staklene odvojene prostore, jer su bolesnici boravili u klasičnim bolničkim sobama. Obroci su stizali iz centralne kuhinje u jednokratnoj ambalaži za oboljele i osoblje. Onemogućena je bila nabavka druge hrane, osim bolničke za pacijente i osoblje, što je predstavljalo problem posebno za osoblje i pacijente na oporavku. Medicinsko osoblje je prošlo edukaciju za korišćenje lične zaštitne opreme (LZO) i striktno se pridržavalo uputstava, u prilog čemu govori i činjenica da niko od zaposlenih u Infektivnoj klinici nije inficiran Sars COV-2.

U toku rada na Infektivnoj klinici u vrijeme epidemije poštovanesu sve preporuke epidemiološke službe, koje su inače dio našeg svakodnevnog rada i van epidemije, tako da nije bilo intrahospitalnih infekcija. Pojačane su svakodnevne mjere dezinfekcije kako prostora, tako i osoblja. Interna klinika

Na Internoj klinici KCCG liječili su se najteži pacijenti sa infekcijom SARS-COV2 virusom. Svi pacijenti su primljeni u teškom opštem stanju, s upalom pluća i bili su smješteni u poluintenzivnoj i intenzivnoj jednici Interne klinike. Imajući u vidu činjenicu da smo se, kao i svuda u svijetu, po prvi put susreli sa ovim potpuno nepoznatim virusom, svi zaposleni na Internoj klinici, kao i u cijelom KCCG, ponašali su se krajnje oprezno, sistematično i disciplinovano. To je podrazumijevalo strogu organizaciju i podjelu zadataka, preciznost u radu, kao i danonoćnu posvećenost najtežim bolesnicima.

Najčešći simptomi bolesti oboljelih od COVID-19 bili su, u prvom redu, povišena temperatura, opšta slabost, malaksalost, uporan kašalj, uglavnom suv u napadima, osjećaj gušenja i nedostatak vazduha. Pacijenti su se često žalili i na glavobolju, mučninu, osjećaj nedostatka čula ukusa i mirisa, osjećaj peckanja i svraba očiju. Svi

103

pacijenti su kontinuirano monitorizovani i praćeni, kako oni u poluintenzivnoj jedinici, tako i u intenzivnoj jedinici.

Kompletna ekipa ljekara i medicinskih sestara uključenih u liječenje pacijenata sa infekcijom korona virusa trudila se u svakom trenutku da pruži svoj maksimum, bez zadrške, 24h dnevno. U prvim danima, moramo priznati nije bilo jednostavno, ni lako u potpunosti ukloniti postojeći strah za sopstveno zdravlje i još više za zdravlje svojih porodica. Posebno imajući u vidu sve one informacije koje smo dobijali svakodnevno od svojih kolega iz regiona i čitavog svijeta. Znali smo da u svakom trenutku postoji mogućnost da i mi budemo zaraženi, ali bez obzira na tu dozu straha, nastojali smo se da o tome i ne razmišljamo, rukovodeći se načelom da smo tu da liječimo i njegujemo naše pacijente, da je to naša ne samo profesionalna, već i moralna dužnost, i da tako jedino mora i može da bude, bez izuzetka. Ponašali smo se solidarno, trezveno, trudeći se da jedni drugima maksimalno pomognemo, da se jedni na druge oslanjamo i da ni u jednom trenutku ne odustajemo od našeg jedinog cilja - izliječenja pacijenta. Ovdje je maksimalno došao do izražaja taj naglašeni i neraskidivi spoj izmedju ljekara, sestara i tehničara, koji je neophodan da bi sve funkcionisalo kako treba. Sestre i tehničari su sa svoje strane pružili ogroman doprinos i iznijeli na svojim plećima veliki dio posla, ono što je za pacijenta gotovo jednako važno koliko i liječenje, a to je neprestana pažnja i njega. Upotrebljavana je odlična zaštitna oprema i strogo su se poštovala pravila higijene. Shvatili smo odmah na početku koliko je to važno za sve nas.

Crna Gora je imala sreću da bude poslednja zemlja u regionu koja je verifikovala postojanje pozitivnih pacijenata. Zahvaljujući tome, kao i blagovremenom praćenju i reagovanju na epidemiološku situaciju u svijetu, spremno smo dočekali epidemiju. Klinički centar je na vrijeme sagledao cjelokupnu epidemiološku situaciju i blagovremeno donio mjere i protokole u skladu sa svojom organizacijom po kojima smo svi postupali. U tom smislu je i Interna klinika na vrijeme preuređena u COVID-19 kliniku, a ostali bolesnici adekvatno su premješteni i dalje liječeni na Očnoj klinici. Hematologija je sve vrijeme funkcionisala u punom radnom obimu i punim kapacitetom, kao i prije epidemije. Trebalo je organizovati postojanje praktično paralelne službe na više nivoa, što nije bilo jednostavno, ali zahvaljujući strpljenju i razumijevanju i ljekara i sestara, Interna klinika je obezbijedila potpuno adekvatan odgovor i rad. Svi pacijenti kojima je bila neophodna biološka terapija, kao i konzilijarna mišljenja, rješavani su bez zastoja i čekanja. Bili smo spremni i za veći obim posla i veći priliv pacijenata sa korona virusom od onoga koji su zbrinuti.

Imajući u vidu da su se na Internoj klinici liječili najteži pacijenti, uključujući i one na mehaničkoj ventilaciji, odnosno respiratoru, jasno je da je u njihovo liječenje bio uključen multidisciplinarni tim ljekara. Naravno, najteži pacijenti su starije životne dobi sa prethodnim hroničnim oboljenjima, ali među najtežim bolesnicima su i pacijenti srednje životne dobi, kao i oni koji prethodno nijesu imali komorbiditete. Izuzetno komplikovane upale pluća, kakve ranije nijesmo imali prilike da vidimo, udružene sa

104

multiorganskim sindromom u kojem su i ostali vitalni organi atakovani virusom. Imajući u vidu da kauzalni lijek ne postoji, svi pacijenti liječeni su već postojećim protokolom preporučenim od strane SZO, kao i suportivnom terapijom neophodnom u liječenju svih postojećih komplikacija, kako nalaže do sada poznata medicinka doktrina. Klinika za anesteziju, intenzivnu terapiju i terapiju bola

Medicinski timovi Klinike za anesteziju, intenzivnu terapiju i terapiju bola, u sklopu pripreme i aktivnosti vezanih za pandemiju COVID-19, od 11. marta 2020. godine, prije svega, su sve pacijente iz metaboličke jedinice premjestili u CIT i opremili punktove u sklopu pripreme za liječenje pacijenata oboljelih od COVID-19.

Na Klinici za ORL: kolica za terapiju sa kompletnom terapijom, jedan komplet za aktivnu sukciju, jedan defbrilator; Klinika za infektivne bolesti: jedan portabilni ventilator, jedan defbrilator, jedan aparat za acido bazni status, jedan kompletan laringoskop i svu terapiju i opremu neophodnu za anesteziju; Urgentni blok: jedna kolica za terapiju sa kompletnim lijekovima, jedan transportni ventilator; Metabolička jedinica: potrošni materijal za zatvoreni sistem za sukciju, respiratorna crijeva za ventilator Hamilton; Interna klinika; dvije špric pumpe, dva kompleta laringoskopa;

Zbog rizične epidemiološke situacije u Opštoj bolnici Bar, od 28. marta do 09. aprila sa Klinike su upućene dvije ekipe (po dva anesteziologa i anestetičara), a u navedenom periodu sprovođene su redovne konsultacije, reanimacije, trahospitalni transport u dijagnostičke svrhe COVID-19 pozitivnih pacijenata, prema metaboličkoj jedinici, pulmologiji i Urgentnom bloku; organizovana je pratnja COV pozitivnog pacijenta iz Bara u Podgoricu, kao i pratnja pacijenta iz metaboličike jedinice u Grac. Takođe, 25. aprila sproveden je transport pacijenta reanimobilom sa Neurohiruške klinike do naše granice sa Srbijom.

U navedenom periodu je obavljeno blizu 400 konsultacija za COV pozitivne pacijente u KCCG. Ukupno je u navedenom periodu urađeno oko 550 konsultacija, urađene su 252 hitne hirurške operacije i intervencije, dok je 14. aprila 2020. godine urađena traheotomija na COV pozitivnom pacijentu.

Od 16. marta 2020. godine je u CIT preko Urgentnog bloka primljeno 17 pacijenata, iz operacionih sala 32 pacijenata, sa drugih odjeljenja, u cilju intenzivnog tretmana premješteno je 11 pacijenata i šest pacijenata iz IMJ. Ljekari Klinike za anesteziju, intenzivnu terapiju i terapiju bola, cijelo vrijeme su bili u svakodnevnoj intezivnoj komunikaciji sa kolegama iz svih bolnica, sa ciljem pružanja pune podrške u liječenju COV pozitivnih i ostalih pacijenata, kao i slanja potrebnog potrošnog materijala respiratornim centrima, uz sporadične obilaske i neposrednu podršku svim bolnicama u Crnoj Gori.

105

Institut za bolesti djece

Preduzete aktivnosti za suzbijanje epidemije COVID-19:

Formiran krizni tim (9. mart 2020. godine): za donošenje akcionog plana za upravljanje ljudskim i materijalnim resursima, kao i za hitna postupanja;

Izmijenjen rad svog osoblja po principu „toplog” i „hladnog” lanca; Formiran epidemiološki punkt na jednom mjestu sa dva odvojena ulaza po tipu

„toplog” i „hladnog” lanca; elektivni hirurški program je odložen, ambulantni pacijenti i godišnje kontrole

odloženi; hitni hirurški, ortopedski, ORL I oftalmološki pacijenti redovno zbrinjavani; nastavljene hitne endoskopske procedure, EEG, kardiološki ultrazvuk; biološka, hormonska i hemioterapija nastavljene u kontinuitetu; za „COVID-19 dječju bolnicu” prenamijenjen je prostor Pedijatrije A sa posebnim

ulazom, 11 velikih i 22 mala kreveta, za djecu i majku pratilju, sobom za intervenciju i prijem pacijenta, sobom za reanimaciju sa kompletnom opremom, u sobama bez kiseoničnog mjesta obezbijeđene boce sa O2;

pacijenti sa potvrđenom infekcijom hospitalizovani u namijenjenom prostoru u pratnji majke;

sumnjivi na COVID-19 premješteni iz regiona sa prethodnog liječenja i ostali sumnjivi hospitalizovani, testirani redovno;

urađeni protokoli praćenja i terapije COVID-19 infekcije na osnovu literaturnih i on-line podataka, trebovane potrebne količine ljekova i drugih medicinskih sredstava, briseva za PCR, pokretni RTG aparat, defibrillator, potrošni materijal i lična zaštitna oprema;

prenamijenjen prostor Odjeljenja anestezije, intenzivne njege i terapije bola u odjeljenje „ COVID-19 intenzivne njege”, napravljen protokol liječenja vitalno ugroženog pacijenta;

definisan put dolaska pacijenta sa potvrđenom dijagnozom, sa sumnjom na dijagnozu COVID-19 i vitalno ugroženog pacijenta;

napravljene građevinske izmjene na četiri nivoa prostora Instituta za bolesti djece, kojima se omogućilo potpuno razdvajanje kontaminiranog od čistog puta kretanja pacijenta, osoblja, medicinskog materijala i biološkog otpada;

prostor pedijatrije B prenamijenjen za prijem svih afebrilnih i hitnih pacijenata; poliklinika Instituta za bolesti djece - od 26. marta 2020. godine bila je dostupna

putem telefona. Tokom trajanja epidemije bio je omogućen kontakt sa medicinskom sestrom i subspecijalistom u kontinuitetu;

obavljen kontakt i definisana saradnja sa regionalnim ustanovama sekundarnog i svim ustanovama primarnog nivoa pedijatrijske zaštite, kao i Jedinice Zavoda za hitnu medicinsku pomoć Podgorica.

106

U periodu od 26. marta 2020. godine do 02. aprila 2020. godine obavljeno 1 760 usluga na odjeljenju pedijatrije i dječje hirurgije. U COVID-19 izolaciju primljeno je sedam pacijenata.

Ginekološko akušerske klinike

Rad na klinici, obzirom na preporuke Nacionalnog koordinacionog tijela za zarazne bolesti, je bio organizovan tako što su dežurna tri ljekara specijalista ginekologije i akušerstva, jedan specijalista pedijatar, jedan specijalizant ginekologije i akušerstva. Jedan specijalista ginekologije i akušerstva je raspoređen u urgentnoj ginekološkoj ambulanti, nije boravio u hospitalnom dijelu i na taj način putevi su bili potpuno odvojeni. Dvoje ljekara specijalista i specijalizant obavljali su poslove u porodilištu i na odjeljenjima GAK-a. Navedeni plan dežurstava važio je do 15. 05. 2020. godine.

Subspecijalistička ginekološka ambulanta je bila predviđena za pregled pacijentkinja sumnjivih na infekciju COVID-19. Ambulanta je opremljena po svim standardima u smislu adekvatne zaštite osoblja i pacijentkinja. Organizovan je nesmetan rad u porodilištu, sa tim što je određena jedna porođajna sala za izolaciju, takođe sa svom neophodnom medicinskom opremom.

S obzirom da je akušersko odjeljenje bilo u fazi renoviranja, u skladu sa mogućnostima na svim odjeljenjima, sobe za izolaciju su bile adekvatno opremljene. Operativni program po odluci kriznog štaba obustavljen je, izuzev za hitne slučajeve i maligne bolesnike.

U toku vanredne situacije obavljena su 332 porođjaja, rođeno je sedam pari blizanaca, jedne trojke, a odrađeno je još i 85 carskih rezova, 17 hitnih operacija, 2033 pregleda i 114 intervencija.

Na GAK-u je 27 osoba iz osoblja bilo u izolaciji zbog aktuelnog dešavanja u smislu infekcije jedne zaposlene na klinici i karantina Opštine Tuzi.

Tokom pandemije rad na klinici odvijao se nesmetano, nije bilo pacijentkinja zaraženih virusom COVID-19. Klinike za onkologiju i radioterapiju

Na osnovu smjernica SZO i zaključaka Kriznog medicinskog tima KCCG, zaposlenima na Klinici za onkologiju i radioterapiju date su preporuke u liječenju bolesnika sa kancerom, te reorganizaciji rada Klinike za onkologiju i radioterapiju, koja je centralizovano organizovana institucija onkološke zaštite u Crnoj Gori.

Na Klinici za onkologiju i radioterapiju se dnevno primijenjivalo oko 80 hemioterapija, dok se zračenje sprovodilo kod oko 90 bolesnika, u stacionarnom dijelu dnevno je u prosjeku bilo oko 40 bolesnika, sve ukupno 200 bolesnika svakodnevno prima neki vid onkološke terapije - što je sličan broj kao i prije pandemije.

107

Na ulazu na Kliniku za onkologiju i radioterapiju je rađena detaljna epidemiološka anketa i svakom bolesniku je mjerena tjelesna temperatura, postavljen je šator ispred klinike, radi ove svrhe i vojnici VCG pomagali su na ulazu.

U Poliklinički dio i dnevnu bolnicu ulazio je limitiran broj bolesnika, radi održavanja zadoljavajuće socijalne distance i sigurnosti bolesnika.

Bolesnici koji su ulazi na kliniku radi primjene hemioterapije ili zračne terapije, izlazili su na najbližem izlazu, koji je bio otvoren za te namjene, radi što manjeg zadržavanja u zgradi i boljeg puta bolesnika kroz zgradu.

Svi zaposleni imali su zaštitnu opremu - maske i rukavice, koja u zavisnosti od frekvencije pregleda i radnog mjesta (dnevna bolnica i bunker radioterapije) koristili su i povećan obim zaštite koji je uključivao (mantil, maske, naočare ili vizir).

Organizovano je bilo i liječenje bolesnika sa kancerom u Tuzima, u vremenu totalnog karantina sa odlaskom onkologa i dvije medicinske sestre. Terapije su se sprovodile jednom nedjeljno, 4-5 hemioterapija i imunoterapija. Bolesnici su testirani na COVID-19 i svi su bili negativni.

Higijena prostorija na Klinici za onkologiju i radioterapiju podignuta je na najviši nivo.

Smanjen je obim kontrolnih pregleda ili se obavljali putem telefona i interneta.

Rad ljekara i medicinskog osoblja je bio organizovan u timovima.

U skladu sa smjernicama SZO i zaključcima Kriznog medinckog tima KCCG svi pacijenti u dnevnoj bolnici koristili su zaštitnu opremu tokom terapije.

Pacijenti sa povišenom temperaturom po preporuci epidemiologa tretirali su se kao COVID-19 pozitivni do dolaska rezultata testa.

Multidisciplinarni konzilijumi su smanjili sastav, radi distanciranja i ljekari određenih specijalnosti su se pozivali telefonskim putem, a po potrebi su se organizovali i konzilijumi putem telemedicine.

Konzilijumi su donosili odluke na osnovu relevantne dokumentacije bez prisustva pacijenta, osim kada su ljekari to smatrali neophodnim.

Sve hemioterapije koje su mogle da se primjenjuju oralnim putem, prebačene su na taj vid terapije, umjesto intravenskih.

Terapije bisfosfonatima i određene subkutane hormonske terapije, prepisane su u izvještajima onkologa da se primenjuju u Opštim bolnicama, kao što dozvoljava lista ljekova (obavljena konsultacija sa OB Nikšić).

Zbog nemogućnosti transporta izotopa iz Turske, nije bilo moguće raditi scintigrafske preglede na Nuklearnoj medicini, pa su ljekari u određenim slučajevima to zamjenili sa pregledima CT i MR.

108

Nekoliko ljekara i medicinskih sestara sa klinike je bilo u samoizolaciji, zbog sekundarnih kontakata Ili su bili iz Opštine Tuzi, koja je bila pod totalnim karantinom.

Organizovana je i međunarodna telekonferencija sa različitim iskustvima u liječenju bolesnika sa kancerom tokom COVID-19 pandemije, uz učešće eminentnih stručnjaka i to: prof. dr Joseph Gligorov (Pariz, Francuska), doc. dr Natalija Plavetić (Zagreb, Hrvatska), prof. dr Lazar Popović (Sremska Kamenica, Srbija) i prof. dr Vladimir Todorović (Podgorica, Crna Gora) sa učešćem velikog broja povezanih učesnika u radu ove telekonferencije.

Bolesnici koji su bili planirani za smještaj u stacionar Klinike, kontaktirani su putem telefona, radi epidemiološke ankete i zahtijevano je testiranje na COVID-19, kako bi bili primljeni na kliniku. Centar sudske medicine

Po nalogu direktora Interne klinike, specijalisti sudske medicine su sastavili instrukcije o načinu postupanja u slučaju smrti osobe za koju je dokazano da je pozitivna na SARS-Cov2 (COVID-19) u kom je navedeno sljedeće:

Nakon prvog smrtnog ishoda osobe za koju je dokazano da je bila pozitivna na SARS-Cov-2 (COVID-19), u Kliničkom centru Crne Gore je dana 23. 03. 2020. godine obavljena patoanatomska obdukcija. Prilikom rada te obdukcije, konstatovan je težak stepen akutnog distres sindroma pluća, uz obdukcioni nalaz koji je išao u prilog prethodnog oboljenja pluća - bronihiektazija i priraslica pleure (zbog ranijeg spontanog pneumotoraksa koji je nastupio oko godinu dana ranije); utvrđen je i srednji stepen ateroskeleroze krvnih sudova srca, bez znakova hronične ishemijske bolesti srca; a takođe i dijarealni sindrom. Mikrobiološke analize su djelimično završene i ustanovljeno da osoba nije imala bakterijsku superinfekciju (sve kulture su ostale sterilne).

Radi se o pionirskoj obdukciji umrlih od COVID-19 infekcije, jer je na svjetskom nivou urađeno vrlo malo takvih obdukcija (u Kini i Italiji), a sada već većina stručnih preporuka govori u prilog da se ove osobe ne obdukuju zbog velikog rizika od postmortalnog prenosa, pa tako, između ostalih, udruženje američkih patologa nastrožije preporučuje da se ove obdukcije ne rade.

Naše iskustvo govori u prilog da se prilikom obdukcije troši velika količina zaštitne opreme (skafander, FFP3 maska, naočare i sl, u okviru „Biosafety Level 3“), što u tadašnjim okolnostima nedovoljnih količina ove opreme u našem zdravstvenom sistemu, je bio svakako bitan ograničavajući faktor za rad ovih obdukcija, jer osim obducenta i pomoćnika obducenta, opremu troše i radnici na dezinfekciji sale i transportnih puteva, kao i radnici pri manipulaciji s uzrokovanim materijalom. Sa tim u vezi, apsolutni prioritet je bila upotreba zaštitne opreme od strane medicinskih radnika koji su se bavili liječenjem ovih pacijenata.

109

Sa tim u vezi, u okolnosti kada nastupi smrt osobe pozitivne na COVID-19 za koju je zaživotno ustanovljeno da se razvilo zapaljenje pluća ili ARDS, preporuke ljekara Centra za sudsku medicinu su bile da se ne radi patoanatomska obdukcija jer je uzrok smrti poznat. U potvrdi o smrti, ljekar koji je konstatovao smrt, kao neposredni uzrok smrti treba da navede Syndroma distress respiratoria ad adultum (J80), a kao osnovnu bolest Infectio coronaviralis COVID-19 (B34.2 ili U07.1). Preporuke su bile i da se termin Insufficientio cardiorespiratoria kao uzrok smrti, jer isti ništa ne znači - svakoj osobi koja umre od bilo kog uzroka smrti prestane da radi srce i da diše, kao i da se ukoliko postoje drugi zakonski preduslovi za rad bilo patoanatomske ili sudskomedicinske obdukcije, čl. 162, 163 i 164 Zakona o zdravstvenoj zaštiti, (npr. sumnja na nesavjesno liječenje i sl.), prije popunjavanja Propratnice mrtvaca, prethodno obavi konsultacija sa ljekarima iz Centra za sudsku medicinu.

Nakon nastupanja smrti, obavještavana je mrtvačnica, čiji radnici su preuzimali tijelo na način što su mu pristupali zaštićeno (FFP2 ili FFP3 maska, naočare, kecelja ili skafander, kapa i kaljače), postavljana je plastična kesu na glavu pokojnika i leš je stavljan u plastičnu vreću. Vreća je spolja dezinfikovana alkoholom ili preparatom na bazi hlora, nakon čega se odnosila u posebni dio Mrtvačnice, predviđen za ove leševe. Ponovni pregled od strane ljekara se nije preporučivao, jer bi isti predstavljao dodatni rizik za generisanje aerosola i transmisiju na osoblje. Leš se izdavao familiji nakon najmanje tri sata provedenih u mrtvačnici. Za osobe koje su preminule u toku procesa dokazivanja COVID-19 infekcije, procedura manipulacije sa lešom slijedila je postupanje kao da se radi o pozitivnoj osobi. Klinike za nefrologiju

Klinika za nefrologiju se pripremala za COVID-19 pandemiju i svim svojim aktivnostima aktivno učestvovala u radu KCCG tokom pandemije.

Prije izbijanja pandemije fizički je pregrađeno Odjeljenje hemodijalize od stacionarnog odjeljenja nefrologije.

Svi kapaciteti Odjeljenja nefrologije bili su predviđeni da budu dio COVID-19 centra za tretman oboljelih od novog Corona Sars CoV2 virusa.

Nabavljena je dodatna medicinska oprema, kao što su respiratori, aparati za monitoring, invazivni monitoring, defibrilatori, zaštitna oprema.

Pacijenti u hroničnom programu hemodijalize dijalizirani su u svom ustaljenom redovnom programu u Centru za dijalizu.

Nefrološka struka je usaglasila i donijela protokole za rad u dijaliznim centrima tokom COVID-19 pandemije, protokol za liječenje i rad sa pacijentima na peritoneumskoj dijalizi, kao i protokol liječenja za rad sa bolesnicima sa transplantiranim bubregom u slučaju COVID-19 infekcije. Svi protokoli donešeni su temeljem iskustava iz područja prethodno zahvaćenih pandemijom, kao što su Kina, Italija, Španija, kao i temeljem

110

preporuka vodećih međunarodnih nefroloških udruženja naučnih tijela, kao i regionalnih. Protokoli su, takođe, prilagođeni lokalnim zakonima i lokalnim specifičnostima, te opštim odredbama koje su donijeli epidemiološka služba i NKT.

Odjeljenje „čiste“ nefrologije bilo je smještno u prostoru očne klinike i sve vrijeme trajanja pandemije svi nefrološki bolesnici prema indikacijama za prijem i bolnički tretaman bili su hospitalizovani i tretirani prema uobičajenoj nefrološkoj praksi.

U Centru za hemodijalizu svakodnevno je vršena predtrijaža, kako bi se eventualno pacijenti sa sumnjivim epidemiološkim kontaktom i pozitivnom epidemiološkom anamnezom ili prisutnim simptomima Sars CoV 2 infekcije, blagovremeno odvojili i izolovali i da ne bi bili dijalizirani u salama zajedno sa drugim bolesnicima bez simptoma.

Svi pacijenti su na ulazu dobijali zaštitne maske, rukavice i bili su u obavezi da pri ulasku i odlasku sa dijalize koriste dezinfekciona sredstva.

Kada je opština Tuzi stavljena pod poseban epidemiološki nadzor i karantin, svi pacijenti iz opštine Tuzi na hroničnom programu dijalize, njih ukupno šest, dijalizirani su u posebnoj sali i nijesu dolazili u kontakt sa drugim pacijentima, dok su aparati na kojima su dijalizirani i cjelokupna sala nakon obavljenih dijaliza sterilisani i posebno praćeni. Medicinsko osoblje, kako doktori, tako i medicinske sestre, koji su radili sa ovim pacijentima, koristili su opremu najvišeg nivoa zaštite, prema preporukama i ni kod jednog od ovih pacijenta nije došlo do razvoja COVID-19 infekcije.

S obzirom da su pacijenti sa hroničnog programa hemodijalize spadali u grupu visokorizičnih bolesnika sa multiplim komorbiditetima, sprovođena je edukacija o značaju prevencije, koja je rezultirala u tome da ni kod jednog bolesnika na hroničnom programu hemodijalzie u Podgrici nije došlo do razvoja COVID-19 infekcije, kao ni kod medicinskog osoblja koje je radilo sa njima.

Svi pacijenti sa hroničnog programa dijalize koji su usljed različitih indikacija morali biti hospitalizovani na čista odjeljenja ili jedinice intezivnog liječenja, prema opštim preporukama prethodno su testirani na Sars CoV2, pa su po pristizanju negativnog nalaza bili hospitalizovani na čiste klinike. Nefrolozi su sve vrijeme trajanja COVID-19 pandemije bili dio medicinskog tima ukljčenog u liječenje oboljelih, s obzirom da novi corona Sars CoV2 virus dokazano pogađa i bubrege kao ciljni organ preko specifičnih receptora.

Kod tri kritično oboljela pacijenta tretirana u intezivnoj jedinici Interne klinike, odnosno u intezivnoj jediinici COVID-19 centra, u okviru razvoja multiorganske disfunkcije došlo je do razvoja i bubrežne insuficijenicije, te su pacijenti tretirani, kako simptomatski, tako i metodama CRRT - kontinuranim dijaliznim metodama, koje su se prliagođavale hemodinamici i svim osobitostima pacijenata, a koje su provođene u skladu sa preporukama za odabir i način metoda dijalze u oboljelih od COVID-19 infekcije, donešenih od strane evropskih i američkih strukovnih nefroloških udruženja.

111

Za ove metode korišćeni su posebni aparati, koji su nakon upotrebe prolazili poseban tretman sterilizacije, a medicinsko osoblje sa Klinike za nefrologiju, koje je sprovodilo pomenute metode, striktno se pridržavalo svih mjera zaštite u radu sa oboljelima od COVID-19 infekcije, pa ni u jednog nije došlo do razvoja infekcije.

Medicinski tehničari sa Klinike za nefrologiju takođe su bili uključeni u smjenski rad u Covid centru Interne klinike.

Tokom trajanja pandemije nefrolozi i medicinske sestre bili su uključeni u rad call centra, te je svim pacijentima u udaljenim opštinama koji nijesu dolazili na zakazane preglede ukazana pomoć u smislu savjeta oko terapije i načina na koji treba da sprovode svoje liječenje.

Sve vrijeme tokom trajanja pandemije, Klinika za nefrologiju obavljala je svoje svakodnevne radne zadatke prema ustaljenoj praksi.

Na odjejlenju za hemodijalizu Nefrološke klinike u periodu od 15. marta 2020. godine do 09. maja 2020. godine obavljeno je 1958 hemodijaliznih tretmana. Prikaz rada Call centra za psihološku podršku 1555

Klinički centar u saradnji sa Crnogorskim Telekomom, 30. marta otvorio je telefonsku liniju na besplatan broj 1555 za psihološku podršku građanima Crne Gore, u cilju lakšeg prevazilaženja perioda samoizolacije i ostalih rigoroznih mjera tokom pandemije COVID-19.

Stručni tim KCCG, koji su činili psiholozi, psihijatri i specijalizanti psihijatrije, u periodu od 30. marta do 11. maja 2020. godine obradili su 731 poziva. „Izuzetno smo zadovoljni radom svih kolega iz tima, a stičemo utisak da su i građani zadovoljni i zahvalni zbog ovog vida pomoći, što su nam svakodnevno u neposrednoj komunikaciji i saopštavali. Evidentno je da smo potrebu za psihosocijalnom podrškom adekvatno procijenili, te pravovremeno i kvalitetno anticipirali kakve mogu biti posljedice po mentalno zdravlje u aktuelnim pandemijskim dešavanjima. U skladu sa ovim pripremama i očekivanjima ciljano smo obučavali savjetnike za rad sa građanima u ovom smislu, pravili smjernice i vodiče za postupanje i rad sa različitim populacijama i raznovrsnom psihosocijalnom problematikom“.

Najveći broj poziva primljen je od građana iz centralne Crne Gore (67,5%), dok su južni (20,6%) i sjeverni (11,9%) region bili manje zastupljeni. Većina poziva upućenih savjetnicima na liniji 1555 završila se uspješnom intervencijom psihološke podrške, koja je dovela do redukcije tegoba zbog kojih se osoba obratila za podršku (59%), dok je manji broj pozivalaca, nakon procjene savjetnika o težini i ozbiljnosti problematike, upućen psihijatru (12,1%). Određeni broj poziva nije se odnosio isključivo na potrebe za psihološkom podrškom, već su građani pozivali žaleći se na bojazan da su inficirani novim korona virusom, zabrinutost zbog tuđeg kršenja mjera ograničenog okupljanja i kretanja, loše materijalno stanje, nemogućnost da dođu do svog ordinarijusa ukoliko žive sa hroničnim somatskim stanjima i oboljenjima i druge

112

probleme, kada su ih članovi našeg tima upućivali na relevantne institucije i NVO, kako bi im se tamo pružila odgovarajuća podrška.

Gotovo 2/3 pozivalaca (63,5%) činile su osobe koje prije toga u životu nijesu bile psihijatrijski i/ili psihoterapjski tretirane zbog problema u domenu mentalnog zdravlja, a saopštavali su da se njihova potreba za psihološkom podrškom javlja kao posljedica okolnosti koje aktuelna pandemija podrazumijeva, poput samoizolacije, produženog boravka u kući, bilo da su sami ili sa članovima familije, fizičkog distanciranja od drugih ljudi, gubitka dnevne rutine, kontakata, izvora finansija, dostupnosti dosadašnje zdravstvene njege.

Više od polovine građana koji su se javljali radi podrške čine žene (63,8%). Zanimljivo je istaći i da su među mlađim osobama, do 40 godina starosti, oba roda bila ravnomjerno zastupljena, dok su se u dobi iznad 40 godina muškarci gotovo dvostruko rjeđe javljali. Gotovo polovina poziva upućena je od osoba dobi 41-65 godina (44,6%), dok su u drugoj polovini gotovo ravnopravno zastupljene punoljetne osobe do 40 godina starosti (28,7%) i oni stariji od 65 godina (26,7%).

Što se dominantne problematike zbog koje su se građani obraćali za podršku savjetnicima na broj 1555 tiče, većina tegoba koje su saopštavali može se svrstati u domen anksioznosti (39,6%) i depresivnosti (21,5%), ili su se pak odnosile na poteškoće u međuljudskim odnosima (14,9%), osjećaj usamljenosti (9,9%), povremene proboje panike (9,9%). Takođe, kod mlađe populacije, do 40 godina, dominirale su tegobe iz domena anksioznosti i panike, koje se javljaju kod više od polovine pozivalaca, dok je broj onih koji su se obraćali zbog depresivno polarisanog poremećaja raspoloženja višestruko manji i samo malobrojni su se žalili na osjećaj usamljenosti. Kod najstarijih se, pak, depresivnost javljala i do dva puta češće, a osjećaj usamljenosti i pet puta češće nego kod mlađih od 40 godina.

Tabela 1. Statistika poziva ka liniji 1555

Poziv prvi ponovljeni

72,3% 27,7%

Ishod poziva završena

intervencija upućen psihijatru upućen NVO

upućen drugoj instituciji

59,0% 12,1% 5,7% 23,2%

Datum poziva 30. 03 - 05. 04. 06. 04 - 12. 04. 13. 04 - 19. 04. 20. 04 - 26. 04. 27. 04 - 01. 05.

171 145 102 116 69 Ukupno odgovorenih poziva

603

113

Tabela 2. Demografski podaci

Regija centralna južna sjeverna

67,5% 20,6% 11,9%

Dob 18-40 god. 41-65 god. >66 god.

28,7% 44,6% 26,7%

Pol/rod M 36,2% M Ž M Ž M Ž Ž 63,8% 49,2% 50,8% 33,3% 66,7% 35,6% 64,4%

Prethodno psihijatrijsko/psihoterapijsko liječenje

DA psihijatrijsko 31,7%

psihoterapijsko 4,8%

NE 64,5%

Tabela 3. Razlozi potraživanja psihološke podrške

Dob / Problematika

18-40 godina 41-65 godina >65 godina ukupno

Anksioznost 55,2% 34,1% 32,1% 39,6%

Panika 19,5% 5,2% 7,4% 9,9%

Depresivnost 12,6% 22,2% 29,6% 21,5%

Međuljudski odnosi 18,4% 11,9% 16% 14,9%

Usamljenost 3,4% 9,6% 17,3% 9,9%

Dosada 9,2% 5,2% 3,8% 5,9%

Psihotičnost 6,8% 6,7% 3,7% 5,9%

Problemi sa snom 10,3% 6,7% 9,9% 8,6%

Problemi sa ishranom 2% <1% 4,9% 2,5%

Materijalni problemi 4,8% 14% 13,6% 7,9%

Ostalo 18,4% 28,9% 24,7% 24,7%

Tim za pružanje psihološke podrške građanima za vrijeme pandemije COVID-19 čine (abecednim redom, po ustanovama): Prikaz rada Call centra za hronične pacijente 1622 U saradnji sa kompanijama M-tel i Logate, od 21. aprila 2020. godine, u KCCG je kreiran call centar - 1622, za direktnu savjetodavnu asistenciju hroničnim pacijentima kojima zbog epidemije nije bio omogućen neposredni ambulatni pregled na Poliklinici, uz napomenu da su svi hitni pacijenti i oni koji su na tome izričito insistirali bivali pregledani u ranije zakazanim terminima. Call-centar je pokrio devet najangažovanijih specijalnosti: endokrinologija, kardiologija, gastroenterologija, reumatologija, hematologija, urologija, neurologija, ORL i oftalmologija, gdje su ljekari specijalisti i

114

uži specijalisti Kliničkog centra tri sata tokom svakog radnog dana davili usmene savjete pacijentima u vezi sa njihovim oboljenjima. Tokom tronedjeljnog rada call centra obavljeno je preko 1289 poziva i u pisanim obliku o ishodima poziva su obaviješteni izabrani ljekari nadležnih domova zdravlja. Call centar je sve vrijeme nesmetano radio i u periodu od 21. aprila do 7. maja 2020. godine.

U sljedećoj tabeli je prikaz bilansa poziva.

Tabela 4. Bilans upućenih poziva za konsultacije povodom specijalističkih pregleda

endokrinologija 0 0 18 12 21 20 24 14 15 15 11

gastroenterologija 0 0 16 7 26 20 9 10 13 9 7

hematologija 12 14 11 12 16 15 12 10 15 5 11

reumatologija 29 22 22 15 20 24 28 18 13 17 13

urologija 0 9 6 5 10 3 7 4 4 3 3

neurologija 16 11 10 18 25 14 15 15 15 5 6

ORL 8 10 9 4 4 4 7 3 1 3 1

oftalmologija 20 14 1 10 16 16 13 11 18 6 11

kardiologija 41 59 7 21 25 22 26 19 26 17 11

Dom zdravlja PG 69 96 59 60 95 92 76 72 79 58 46

Dom zdravlja NK 19 15 11 14 14 14 24 7 11 6 3

Dom zdravlja PV 7 2 4 7 8 6 4 3 1 4 2

Dom zdravlja TV 0 0 3 0 4 1 0 0 1 0 0

Dom zdravlja RO 2 2 0 0 3 1 1 1 0 0 1

Dom zdravlja BP 4 4 2 2 2 1 6 1 3 2 2

Dom zdravlja BR 3 2 6 5 7 6 6 3 9 2 7

Dom zdravlja KO 2 3 1 0 2 1 2 3 1 1 3

Dom zdravlja UL 1 3 0 0 0 1 2 3 0 0 1

Dom zdravlja AN 0 0 0 1 0 0 2 0 0 1 0

Dom zdravlja KL 1 0 1 0 2 0 1 0 0 1 1

Dom zdravlja MO 0 0 0 2 2 0 1 1 0 0 0

Dom zdravlja BA 8 1 3 3 3 3 2 1 5 1 2

Dom zdravlja HN 2 3 2 2 4 3 1 1 4 1 2

Dom zdravlja CT 0 2 3 0 1 1 0 2 1 0 1

Dom zdravlja DG 4 4 2 3 12 4 7 2 1 0 3

Dom zdravlja BD 4 2 3 4 4 3 5 3 2 3 0

Dom zdravlja PL 0 0 0 1 0 1 1 1 1 0 0 UKUPNO 126 139 100 104 163 138 141 104 120 80 74

115

1.2.8 Indikatori e-zdravstva49

Normalan život i svakodnevicu prekinuo je „crni labud“ – virus COVID-19. Dok se usporava sa uobičajenim aktivnostima i navikama, polako se nameće nova normalnost – distanca. A ta distanca, u smislu fizičke udaljenosti, kreira jedan novi trend tražnje za digitalnim dijalogom i tehnološkim olakšavanjima načina rada. U tom pravcu informaciono-komunikacione tehnologije imaju značajnu ulogu u smislu smanjivanja osjećaja fizičke distance. Njihova upotrebna vrijednost je, čini se, danas više nego ikada dobila na značaju.

Mada je kriza riječ koja prvo asocira na gubitak, to pak nije slučaj upravo za tehnološke preduzetnike. Ako se pogleda Bloomberg-ov indeks 500 najbogatijih u svijetu i onih koji su od početka ove godine najviše profitirali, da se zaključiti da je tehnologija oblast za koju je interesovanje tokom ove krize neupitno. Evidentno je da bogatstvo milijardera u tehnologiji i zdravstvenoj zaštiti raste usred pandemije. Čak 7 od 10 najvećih neto profitera od početka 2020. godine do početka oktobra je iz oblasti tehnologije, a njihov ukupni neto prihod (7 tehnoloških kompanija) je u istom periodu porastao za oko 250 milijardi dolara. Amazon je na primjer svoje bogatstvo za prvih 10 mjeseci, uprkos krizi, povećao za oko 75 milijardi dolara, tako da njegovo ukupno neto bogatstvo kompanije sada vrijedi oko 190 milijardi.

Istraživanje UBS-a i PwC „Billionaires insights report 2020“ bliže analizira period april - jul 2020. godine i evidentira da nastaje velika polarizacija u svijetu, budući da milijarderi u tehnologiji, zdravstvu i industriji napreduju:

Grafik 1. Razvoj bogatstva milijardera podijeljen po djelatnostima u periodu april - jul 2020

Izvor: UBS i PwC – Billionaires insights report 2020

49 Autor:

mr Slađana Pavlović - Univerzitet Donja Gorica, doktorand

168.

6

159.

1

203.

5

222.

3

237.

7

303.

1

261.

3 402.

3

400.

9

204.

1

206.

1

229.

1

268.

1

300.

1

342.

5

376.

9

548

565.

7

Zabava imediji

Materijali Finansijskeusluge

Ostalo Potrošači imaloprodaja

Nekretnine Industrija Zdravstvenaindustrija

Tehnologija

April 2020 (07.04.2020)

+20,7% +29,6%

+12,8%

+20,7%

+26,0%

+12,9%+44,4%

+36,3%+41,1%

116

Posebno značajan generator rasta u okviru zdravstvene industrije i tehnologije je eZdravstvo, pri čemu analitičari Forrester Research-a ocjenjuju da je upotreba pojedinih rješenja (telemedicina) prešla na „hiper pogon tokom proteklih mjeseci, te da se virtualne interakcije u zdravstvu ubrzano kreću ka milijardi do kraja godine“.

Upotreba ICT-a u zdravstvu može doprinijeti postizanju univerzalne zdravstvene pokrivenosti poboljšanjem pristupa pacijenata kvalitetnim, ekonomičnim i zdravstvenim uslugama ma gdje se nalazili. Posebno su dragocjene za one u udaljenim oblastima, ranjive grupe i staro stanovništvo. Stoga se čini, da je COVID-19 bio pogodno i plodno tle za dalji razvoj ovih usluga, koje doživljavaju ekspanziju u svim državama svijeta.

Kako bi COVID-19 mogao biti samo „proba“ za civilizaciju, imajući u vidu sve veće dokaze o vezi između klimatskih promjena i zdravstvenih problema (uključujući zarazne bolesti), to se dalji brzi razvoj servisa za pružanje usluga na daljinu može očekivati i u budućnosti.

Zdravstveni ICT u Crnoj Gori

Crna Gora je kao svoj strateški cilj razvoja postavila razvoj informacionog društva još 2004. godine kada je Vlada Crne Gore usvojila Strategiju razvoja informacionog društva – put u društvo znanja. Na taj način, započete su aktivnosti na razvoju širokog spektra elektronskih servisa koju upotrebvlja javni sistem, ali i servisa koji će umnogome olakšati dvosmjernu komunikaciju sa građanima i privatnim sektorom. Aktuelni strateški okvir (Strategija razvoja informacionog društva Crne Gore do 2020. godine) usmjeren je na stvaranje Digitalne Crne Gore kao zemlja „koja je prepoznala ekonomski i društveni potencijal ICT-a“. Kao poseban strateški pravac u funkciji povećanja društvenog blagostanja prepoznato je uključivanje ICT-a u obrazovanje i unapređenje zdravstvenih usluga.

Iako je i Master planom razvoja zdravstva Crne Gore 2015 - 2020. kao jedna od prioritetnih strateških oblasti u okviru funkcionisanja i organizacije zdravstvenog sistema na nacionalnom nivou definisan razvoj i unapređenje integralnog zdravstvenog informacionog sistema i e-zdravlja, ovi ciljevi su ponovo posebno mjesto dobili u novoj Strategiji razvoja integralnog zdravstvenog informacionog sistema i e-zdravlja (2018 - 2023. godina).

Mada su evidentna značajna unapređenja u pravcu razvoja digitalne Crne Gore od 2004. godine, na značajne stvari se čekalo godinama. Ali, čini se da je COVID-19 uspio da za par mjeseci uspostavi ili stavi u upotrebu mnoga tehnološka rješenja koja su, ponajviše zbog nevoljne želje za promjenom rutine rada, čekala na jednu ovakvu situaciju.

COVID-19 kriza je i u Crnoj Gori, kao i u ostalim državama svijeta, uslovila potrebe za novim digitalnim uslugama javne uprave i veću potražnju za postojećim uslugama.

117

Značajno je ubrzala digitalizaciju, pa je tako do oktobra mjeseca, oko 20 novih elektronskih usluga javne uprave omogućeno prema građanima i privredi. Imajući u vidu karakter krize, uspostavljen je i značajan broj elektronskih usluga i aplikativnih rješenja u zdravstvenom sistemu Crne Gore.

Kako ključne zdravstvene vlasti, poput Centra za zarazne bolesti i Svjetske zdravstvene organizacije u kontinuitetu ukazuju na potrebu minimiziranja fizičkih kontakata, a posebno između pacijenata i pružalaca zdravstvenih usluga (tzv. medicinsko distanciranje), upotreba ICT-a i e-Zdravstva postali su glavna snaga i nezamjenljiv alat u nastojanjima da se smanji prenos COVID-19.

e-Zdravstvo u COVID Crnoj Gori

Aktuelnim Master planom razvoja zdravstva Crne Gore (2015-2020. godine) definiše se „obezbjeđivanje dostupne i sveobuhvatne zdravstvene zaštite prioritetni je cilj zdravstvene politike u Crnoj Gori, polazeći od stava da je zdravlje stanovništva od opšteg društvenog interesa i najznačajniji resurs za razvoj“. U tom pravcu, obezbijediti funkcionalan, stabilan i održiv zdravstveni sistem, odnosno osigurati blagovremenu i kvalitetnu zdravstvenu zaštitu, a naročito za vrijeme trajanja kriznih situacija, predstavlja veliki, socijalni i organizacioni, a samim tim i ekonomski izazov za Crnu Goru, kao i za svaku državu. Naime, pristup zdravstvenoj zaštiti u uslovima ekstremnih kriznih situacija kao što je npr. epidemiološka kriza postaje daleko složeniji, a naročito za pripadnike rizičnih grupa populacije. Nemogućnost pristupa zdravstvenim uslugama posebno, implicira negativne posledice i na pacijente koji su COVID-19 oboljeli, ali i na one koji nijesu oboljeli od COVID-19.

Uzimajući u obzir veliku zastupljenost hroničnih nezaraznih bolesti, kao i glavna obilježja demografske situacije u našoj državi (koju karakterišu tendencije postepenog starenja stanovništva, pad stopa nataliteta, fertiliteta, prirodnog priraštaja, povećanje stope mortaliteta), epidemija korona virusom Crnu Goru čini naročito osjetljivom (ranjivom).

Stoga, upotreba digitalnih rješenja, kao inovativnog pristupa u pružanju zdravstvenih usluga osigurava bolju dostupnost istih, uz veći komfor pacijenata i ljekara i manji rizik za obolijevanje od COVID-19. Jednostavni alati za e-zdravlje mogu pružiti COVID-19 pacijentima mogućnost međusobne komunikacije i lako dobijanje relevantnih zdravstvenih informacija, što će umnogome uticati na njihov oporavak, a posebno mentalno zdravlje.

118

E-servisi u zdravstvenom sistemu

U postojećem zdravstvenom informacionom sistemu razvijeni su servisi E-zdravlja u skladu sa prepoznatim potrebama zdravstvenog sistema za građane i zdravstvene radnike. Danas, građani Crne Gore mogu dobiti informacije o elektronskim servisima u zdravstvenom sistemu putem portala eUprave, posebnog portala eZdravlje kao i mobilne aplikacije eZdravlje.me.

Zdravstvenim osiguranicama je na raspolaganju više servisa koje je razvio Fond za zdravstveno osiguranje:

eZakazivanje – za online zakazivanje posjeta kod izabranih doktora u u domovima zdravlja;

eRecept – za uvid u propisane i realizovane recepte

eNalaz – za uvid u rezultate biohemijskih laboratorijskih analiza

eApoteka – u cilju pružanja informacija o dostupnosti lijekova u svim apotekama na teritoriji Crne Gore, koje sa Fondom za zdravstveno osiguranje imaju zaključene ugovore o snabdijevaju osiguranih lica ljekovima.

eOsiguranje – osiguranicima pruža uvid u status njihovog zdravstvenog osiguranja, kao osnov za ostvarivanje prava iz zdravstvene zaštite u zdravstvenim ustanovama u Crnoj Gori, a na teret sredstava Fonda za zdravstveno osiguranje, a na raspolaganju su i informacije o njihovom Obvezniku uplate doprinosa.

eNaručivanje – omogućava usluge elektronskog naručivanja: elektronskih recepata (terapije) za određene hronične bolesnike; izvještaja za obračun naknade zarade (doznaka) za vrijeme privremene spriječenosti za rad (bolovanja) – isključivo za bolovanja koja odobravaju Prvostepene ljekarske komisije Fonda; potvrda koje izdaju izabrani doktori (trenutno 2 vrste potvrda koje izdaje izabrani doktor za djecu: Opravdanje izostanka iz vrtića i Dokazivanje sposobnosti za nastavu fizičkog vaspitanja). Posebna mogućnost koja je razvijena i važila tokom COVID-19 pandemije u Crnoj Gori je bila i usluga elektronskog naručivanja bolovanja (produženja otvorenog bolovanja)

eOstvarivanjePrava – za uvid u dokumenta o ostvarenom pravu iz zdravstvenog osiguranja.

eCOVID-19 – namijenjen osiguranicima testiranim na prisustvo novog virusa korona, a u svrhu dobijanja povratne informacije o rezultatima testiranja.

eEK – elektronski ekonomski karton - omogućava uvid osiguranicima u troškove ostvarivanja njihovih prava iz zdravstvenog osiguranja (koji se prvenstveno ostvaruju u Fondu za zdravstveno osiguranje), troškove ostvarivanja prava na zdravstvenu zaštitu (koja se ostvaruje u javnim i privatnim zdravstvenim ustanovama), kao i troškove ostvarivanja drugih prava, a za koje postoje elektronske evidencije u Integralnom informacionom sistemu zdravstva.

119

Sa druge strane, za zdravstvene radnike su razvijeni servisi koji se odnose na eRecept, eUput, eOtpusna lista, eZakazivanje, ePrijava, eFaktura.

Ono što je posebno važno napomenuti jeste da elektronske usluge razvijene u okviru platforme eZdravlje ne isključuju mogućnost vođenja i klasičnih postupaka i direktnog fizičkog kontakta pacijenta sa medicinskim radnicima. Dakle, ove usluge samo nude još jednu mogućnost pružanja zdravstvenih usluga (elektronskim putem), a timezdravstvenu zaštitu značajno približavaju, odnosno čine dostupnijom građanima.

Mada su mnogi od ovih servisa postojali i prije epidemije, njihova upotrebna vrijednost je tokom COVID-19 naglo porasla. Virus je jednostavno prisilio eZdravlje u živote mnogih. Povećan je i broj korisnika i broj pruženih usluga. Tako je recimo sam pristup portalu eZdravlje.me za nepunih 8 mjeseci od proglašenja epidemije dostigao broj pristupa ostvarenih za 2 i po godine (od njegovog uspostavljanja do dana proglašenja epidemije u Crnoj Gori).

Grafik 1. Pristup portalu eZdravlje.me od njegovog uspostavljanja do proglašenja epidemije virusa korona u Crnoj Gori i od proglašenja epidemije

do 6. oktobra 2020. godine

Izvor: podaci dostavljeni od Fonda za zdravstveno osiguranje Crne Gore

Imajući u vidu tendenciju rasta upotrebe portala ezdravlje.me, odnosno povećano interesovanje građana za elektronskim uslugama, i sam pristup osjetljivim podacima je olakšan (omogućeno je elektronsko izdavanje pristupnih kodova za portal - PIN-ova). I grubi statistički pokazatelji u vezi sa korišćenjem ove usluge ukazuje na korisnost i potrebu daljeg razvoja elektronskih servisa u zdravstvu. Početkom oktobra ukupan broj dodijeljenih kodova dosegao 100 733 (što predstavlja značajan broj ako se posmatra u odnosu na broj stanovnika Crne Gore). Na taj način, dodatnih 30% građana/osiguranika Crne Gore je određena zdravstvena prava i usluge počelo da ostvaruje korišćenjem ICT-a. Kao što je i ranije naglašeno, COVID-19 je prisilio i građane i donosioce odluka da mijenjaju način rada i funkcionisanja.

1876582

1644078

Od 01.09.2017. do 27.02.2020. Od 28.02.2020. do 06.10.2020.

120

Tabela 1. Pristup portalu eZdravlje i preuzimanja mobilne aplikacije od dana kreiranja aplikacije do 27. 02. 2020. (proglašenja epidemije) i nakon proglašenja

epidemije.

SERVIS Od 01. 09. 2017.do 27. 02. 2020.

Od 28. 02. 2020. do 06. 10. 2020

Dodijeljenih PIN kodova: 67 278 33 455

Preuzetih aplikacija za Android: 23 017 7 405

Preuzetih aplikacija za iTunes: 2 899 2 080

Pristup portalu eZdravlje: 1 876 582 1 644 078


Ukoliko se posmatraju i pojedinačni e-servisi u okviru portala, evidentno je da su građani osjetili benefite od upotrebe elektronskih usluga – u smislu uštede svog vremena, vremena zaposlenih u zdravstvenom sektoru, ali i onog posebno važnog za period epidemiološke krize – ostali su na distanci i time spriječili potencijalno širenje virusa.

Tako je tokom epidemiološke krize najčešće korišćen servis eZakazivanje. Blizu 50% zakazivanja pregleda kod izabranog doktora se za 8 mjeseci epidemije obavilo upravo preko ovog servisa, u odnosu na ukupni broj elektronskih zakazivanja od kada je uveden ovaj servis (početkom septembra 2017. godine). Podaci Fonda za zdravstveno osiguranje iz perioda prvog talasa epidemije ukazuju i na značajan pad „tradicionalnog“ načina zakazivanja (putem telefona ili odlaskom na šalter). Međutim, ostaje da vidi da li će zaista korisnost ovog servisa ostati na ovom nivou i nakon prolaska epidemije. Navedeno iz razloga koji su evidentirani tokom istraživanja IPSOS-a sprovedenog tokom 2019. godine50 da građani Crne Gore radije biraju tradicionalni pristup uslugama javne uprave (putem šaltera) nego korišćenje elektronskih usluga. Čak više od 60% ispitanika je izjavilo da je „odlazak na šalter“ za njih primarni izbor, bez obzira da li e-usluge koštaju jednako ili su jeftinije. U okviru istog istraživanja, kao jedan od prepoznatljivih servisa u okviru zdravstva je prepoznato upravo eZakazivanje. Svega 1% ispitanika je izjavilo da je koristilo uslugu eZakazivanje, što ide u prilog ciframa o korišćenju ovog servisa od njegovog uspostavljanja do proglašenja epidemije.

50 Istraživanje o korišćenju e-usluga među građanima i preduzećima, koje je sprovela agencija IPSOS u okviru projekta koji finansira Evropska unija, a sprovodi Ministarstvo javne uprave u partnerstvu sa Programom Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP)

121

Grafik 2. Pregled korišćenja servisa na portalu eZdravlje prije i nakon proglašenja epidemije


Još jedan značajan servis koji je dobio svoju upotrebnu vrijednost tokom epidemije jeste eRecept, budući da su građani uvide u svoje propisane terapije sve češće vršili elektronskim putem. Evidentno je maksimalno korišćenje ove e-usluge u nedjelji proglašenja epidemije i uvođenja posebnog stanja i mjera, a minimalno korišćenje je bilo u prvoj nedjelji maja kada je epidemija počela da stagnira. Jedan od razloga može biti i novo-uspostavljena usluga eNaručivanja, prema kojoj hronični pacijenti kao najugroženija kategorija mogu naručiti redovnu terapiju od kuće (eNaručivanje terapije) i podići je direktno u apoteci, bez odlaska ljekaru. Uporedo, bilježi se rast pristupa servisima za preuzimanje elektronskih biohemijskih laboratorijskih nalaza i provjeru dostupnosti ljekova u apotekama.

Sa druge strane, potrebno je naglasiti da je, osluškujući potrebe građana, a u cilju sprječavanja širenja epidemije, nadograđena platforma uslugama elektronskog naručivanja bolovanja, odnosno produženja otvorenog bolovanja i uslugom uvida u rezultate testova na infekciju COVID-19, neposredno u vrijeme rezultata dobijenih u laboratoriji Instituta za javno zdravlje. Ova usluga je zabilježila 126 250 posjeta od trenutka primjene do 6. 10. 2020. godine.

050,000

100,000150,000200,000250,000300,000350,000400,000450,000500,000

Od 01.09.2017. do 27.02.2020. Od 28.02.2020. do 06.10.2020.

122

Tabela 2. Korišćenje usluga do i nakon proglašenja pandemije (28. 02. 2020)

SERVIS Od 01. 09. 2017.do 27. 02. 2020.

Od 28. 02. 2020. do 06. 10. 2020

Pristup servisu ezakazivanje: 441 563 348 876

Pristup servisu erecept: 79 333 131 556

Pristup servisu enalaz: 124 599 119 270

Pristup servisu eapoteka: 12 930 25 310

Pristup servisu eosiguranje: 4 855 20 721

Pristup servisu enaručivanje: 6 830 93 950

Pristup servisu eostvarivanjeprava Kasnije uveden 15 610

Pristup servisu eCOVID-19: Kasnije uveden 126 250

Eek Kasnije uveden Uveden 6.10.

Izvor: Podaci dostavljeni od strane Fonda za zdravstveno osiguranje

Podaci o korišćenju usluga eZdravlja tokom COVID-19 epidemije, prema analizama Fonda za zdravstveno osiguranje, pokazuju da je njihovom upotrebom izbjegnuto najmanje 600.000 kontakata između ljekara i pacijenata. Na taj način, potvrđuje se stav da upotreba ICT rješenja ima značajnu ulogu u sprječavanju širenja infekcija, očuvanju zdravlja i života ljudi.

Mada su benefiti razvoja e-servisa evidentni i bili pretpostavljeni, njihova upotreba je otvorila i određene izazove i potrebu daljeg unapređenja sistema u cilju njihove efikasnije upotrebe:

o Potreba unapređenja digitalne pismenosti stanovništva – što je povezano sa demografskim i obrazovnim karakteristikama pacijenta, budući da su obično manje digitalno pismeni stariji ljudi, koji su ujedno i najugroženiji, čime će očekivana korist od elektronskih rješenja u odnosu na tradicionalne pristupe biti značajno manja.

o Pitanje privatnosti i povjerljivosti podataka dostupnih putem elektronskih servisa – Iako korisne elektronske usluge, način prikupljanja i arhiviranja zdravstvenih podataka može uticati na (ne)povjerenje tokom njihove upotrebe što može biti barijera za njihov dalji razvoj, odnosno uopšte njihovu upotrebu

o Predrasude i neinformisanost građana o podacima i izvorima podataka koji su na raspolaganju.

123

Telemedicina

Termin „Telemedicina“, doslovno prevedeno predstavlja „zarastanje na daljinu“, te u tom pravcu i predstavlja praktičnu zdravstvenu zaštitu baziranu na upotrebi ICT-a. Imajući u vidu trenutnu krizu, mogućnost pružanja praktičnih medicinskih usluga na daljinu pacijentima postaje još važnija,, posebno kod osjetljivih (rizičnih) grupa stanovništva, a kako bi se smanjila njihova izloženost dodatnim zdravstvenim rizicima.

Telemedicina stvara mogućnost pružanja kvalitetnih i brzih zdravstvenih usluga pacijentima bez vremenskih i prostornih ograničenja. Stoga, telemedicina smanjuje ili eliminiše vrijeme i troškove prevoza pacijenta do ljekara, ili ljekara do pacijenta, i često eliminiše neposredan kontakt što je posebno važno u slučajevima pandemija, omogućavajući pružanje zdravstvene zaštite izvan prostornih i vremenskih barijera.

Strategijom razvoja integralnog zdravstvenog informacionog sistema i eZdravlja i drugim strateškim dokumentima u oblasti zdravstvene zaštite, telemedicina je prepoznata kao jedan od prioriteta u cilju sigurne i efikasne razmjene podataka u određenim oblastima medicine (kardiologija, radiologija, hitna medicinska pomoć, patologija itd), a sve u cilju povećanja dostupnosti i poboljšanja kvaliteta zdravstvene zaštite.

U Crnoj Gori su do sada osnovana tri pilot telemedicinska centra u opštim bolnicama u Baru, Beranama i Pljevljima, zajedno sa centralnom jedinicom u Kliničkom centru Crne Gore. Korišćenjem usluga telemedicine u Crnoj Gori tokom COVID-19 epidemije omogućava se kontinuitet pružanja zdravstvene zaštite oboljelima od COVID-19, ali i ne-COVID pacijentima, uz niži rizik kako po pacijenta tako i po zdravstvene radnike.

Dalje širenje mreže telemedicinskih centara bilo bi od posebnog značaja u određenim djelovima Crne Gore, gdje je brzo i efikasno pružanje zdravstvenih usluga ograničeno zbog nedostatka osoblja, opreme, konfiguracije terena, itd. Takođe, korišćenjem usluga telemedicine značajno se utiče na smanjivanje listi čekanja i prave uštede u novcu u smislu manjih putnih troškova, kao i vremenu, te se novčana sredstva mogu usmjeriti na druga ulaganja i investicije u zdravstvu.

Kao i kod prethodno pomenutih elektronskih servisa, izazov u smislu načina prikupljanja i arhiviranja podataka prilikom korišćenja telemedicine, može uticati na (ne)povjerenje ka sistemu i uopšte servisu, čime se može i obesmisliti njihova upotreba.

124

Zaključak

Iako su kreativnost i inovativnost potrebne u svim vremenima i u svim oblastima, u kriznim situacijama, kakve je donijela epidemija COVID-19, oni se svakako još više cijene. Ono što je posebno naglasila ova kriza jeste značaj inovativnih tehnoloških rješenja i benefiti koje oni pružaju kako državi, tako i kompanijama i građanima.

Tehnološka rješenja u oblasti zdravstvene zaštite (e-zdravstvo) zasigurno nijesu pogodni za sve probleme koji se pojave i zasigurno nijesu potpuna zamjena tradicionalne njege. Međutim, nužda mijenja zakon, te tako i vanredne situacije nalažu nekada i potpune promjene obrazaca ponašanja i navika. To je i dokazala COVID-19 epidemija i u Crnoj Gori, budući da je upotreba dostupnih digitalnih rješenja postala sve češća, a što, vjeruje se, utiče i na smanjenje psihološkog tereta pandemije (nema klasične obustave pružanja određenih zdravstvenih usluga).

126

1.3 Identifikovanje najefikasnijih metoda prikupljanja podataka primjenjivih za krizne situacije51

Razvoj savremene tehnologije u mnogo čemu je promijenio postojeću paradigmu organizacije i načina tradicionalnog poslovanja. Njen brzi i nagli razvoj uticao je prije svega na promjenu potreba i zahtjeva kako ekonomije tako i društva, uslovljavajući i forsirajući izmjenu postojećih platformi i načina rada. Savremena tehnologija sa sobom je donijela moderne alate, informaciono-tehnološke instrumenate, nove tehnološke procese ali je ujedno i otvorila nove platforme na kojima se vrše razmjene podataka i koje se danas tretiraju kao novi izvori podataka, tj. otvoreni izvori podataka.

Za zvaničnu statistiku prilagođavanje modernim tehnologijama svakako je bio veliki izazov posebno uzimajući u obzir da se statistika već i sa metodološke strane brzo mijenja i neprestano unapređuje. Unapređenje metodologija uslovilo je poboljšanje kvaliteta podatka, dok su moderne tehnologije uticale na bržu i pravovremeniju dostupnost podataka. Spojem ova dva faktora zvanična statistika uspjeva da ispuni svoju misiju a to je da obezbijedi adekvatne, relevantne, pouzdane i pravovremene rezultate zvanične statistike, kako bi se olakšalo planiranje i donošenje odluka Vlade Crne Gore i zajednica, kao i da obezbijedi proizvodnju i diseminaciju zvanične statistike u skladu sa naučnim principima, profesionalnom etikom i međunarodnim standardima52.

Obaveza svakog statističkog instituta u svijetu je organizacija i sprovođenje statističkih istraživanja koja se sprovode primjenom sljedećih procesa: prikupljanja, obrade/uređivanja, statističke analize i objavljivanja statističkih podataka. Svi su se ti procesi tokom vremena mijenjali i poboljšavali, ali najveća promjena je došla sa nastankom savremene tehnologije. Savremena tehnologija nudi nove alate koji utiču na promjenu svih procesa za proizvodnju zvanične statistike. Danas savremena tehnologija nudi različite alate koji se mogu koristiti za poboljšanje, ubrzanje i povećanje kvaliteta zvanične statistike. Savremena tehnologija nam sa druge strane otvara i jedna druga vrata a to su neizmjerne količine podataka u digitalno čitljivom formatu. Ovo more podataka koje je nastalo korišćenjem savremene tehnologije još uvijek nije u potpunosti istraženo posebno sa strane organizovanih, metodološko usklađenih, adekvatno zaštićenih ali takođe ono predstavlja najveći izazov za statistiku posebno uvažavajući njen neizmjeran potencijal.

51 Autori:

mr Vuk Čađenović - Uprava za statistiku - MONSTAT mr Branka Šušić Radovanović - Uprava za statistiku - MONSTAT mr Majda Savićević - Uprava za statistiku - MONSTAT Miroslav Pejović - Uprava za statistiku - MONSTAT 52 Strategija razvoja zvanične statistike 2019 - 2023. godine

127

Glavni zaključak je da je važnost podataka danas neosporna. O važnosti podataka, otvaranju pristupa svim informacijama, o novim platformama kao i o savremenoj tehnologiji danas se puno govori. Prepoznat je njihov benefit za društvo ali moramo biti svjesni i potencijalnih prijetnji koje nose sa sobom, posebno na relevantnost zvanične statistike kao pouzdanog izvora informacija za društvo. Na ovu temu Evropa je pripremila sveobuhvatan dokument: Evropska strategija podataka 53 , objavljena u februaru 2020. godine, koja stavlja fokus na vrijednost podataka i njihovu važnost za ekonomiju i društvo. Cilj ove strategije je stvaranje jedinstvenog evropskog prostora podataka - istinskog jedinstvenog tržišta podataka, otvorenog za podatke iz cijelog svijeta - na kojem su lični i ne-lični podaci, uključujući osjetljive poslovne podatke, sigurni, a preduzeća imaju jednostavan pristup gotovo beskonačnoj količini visokokvalitetnih industrijskih podataka, potstičući rast i stvarajući vrijednost.

Otvaranjem ideje da bi svi podaci mogli da se nađu na jedno mjesto odakle bi bili dostupni svim korisnicima pod jednakim uslovima za korišćenje otvara nevjerovatan broj mogućnosti, ali i prijetnji. Počevši od mogućnosti moramo navesti da ovakav pristup podacima može omogućiti sveobuhvatnu analitiku svake željene grupe podataka (imajući u vidu da bi se na ovom mjestu slivali podaci iz najrazličitijih izvora podataka: privatnog i javnog sektora, kao i pojedinaca) na vrlo brz i pravovremen način (imajući u vidu da alati koji bi se koristili za obradu takođe pripadali savremenoj tehnologiji). Benefit je očigledan ali potrebno je sagledati rizike i prijetnje. Ovo more podataka bi trebalo biti ukroćeno: sistematizovano, razvrstano, zaštićeno i obezbijeđeno po određenim pravilima kako ne bi došlo do zloupotrebe ili pogrešne analitike. Upravo da bi se umanjio rizik i prijetnja koji bi za posledicu mogli imati i velike reperkusije kako na ekonomiju tako i na cjelokupno društvo smatramo da bi ovo more podataka moralo biti uređivano od strane iskusnih poznavalaca rada i obrada podataka.

Statistički instituti širom svijeta do sada su imali ulogu proizvodnje zvanične statistike, ali smo svjesni da se u zadnje vrijeme njihova uloga mijenja jer se sve češće pod uticajem različitih potreba i kriza globalnih (migrantska kriza, COVID-19) razmjena traži da odgovori na brz i pravovremen način kako bi se umanjile posledice kriza. Za sada to i nije bilo moguće imajući u vidu da zvanična statistika ima vrlo jasan protokol proizvodnje, obračuna i obrade podataka koji zahtjevaju posebnu pažnju a i vrijeme. Upravo iz ovih razloga nacionalni statistički instituti širom svijeta počeli su da se transformišu i prilagođavaju potrebama društva.

Jedan od najvećih izazova za statističke institute jeste pristup velikim bazama podataka, otvorenim izvorima podataka i korišćenje moderne tehnologije. Ukoliko svijet želi da potrebe društva i krize budu analitički sagledavane od stručnih lica na brz i pravovremen način smatramo da uređenje ovakvog prostora gdje bi se slilo more podataka mora biti dato u nadležnost stručnoj instituciji kao što je Uprava za

53 Communication from the Commission to The European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, A European strategy for data

128

statistike. Na ovaj način uređivanje zakonskih odredbi, razvrstavanja i organizacija podataka, analitika i naučne metode obrada bi bila date na odgovonost struci, a ujedno bi otvorila mogućnost da se odgovori na tražnju društva i države na pravovremen, brz, adekvatan i naučan način.

Viziju razvoja digitalizacije Crne Gore vidimo u pravcu stvaranja digitalne platforme i jedinstvenog Centra podataka (u uređivačkoj politici Uprave za statistiku) koji bi bio otvorenog tipa i služio za potrebe informisanosti ili analitičkih potreba, kako privatnog tako i javnog sektora Crne Gore i šire.

Takođe, Crna Gora prati inicijative po pitanju uvođenja modernih tehnologija u svakodnevno poslovanje. Poseban fokus stavljen je na digitalnu transformaciju Crne Gore kroz reformu javne uprave. U cilju podrške ovih inicijativa, Uprava za satistiku predlaže aktivno učešće u aktivnostima Strategije digitalne transformacije Crne Gore, Strategije Rerforme javne uprave, i implementaciju Strategije razvoja zvanične statistike 2019 - 2023. (Službeni list Crne Gore 54/19, 23. septembar 2019.), kojim je posebno predviđen jedan od sedam operativnih ciljeva: Razvoj integrisanog informatičkog sistema za prikupljanje, obradu, objavljivanje i dokumentovanje rezultata zvanične statistike. Takođe, kao odgovor na COVID-19 pandemiju Uprava za statistiku je pripremila još jedan dokument: Prioritetni ciljevi razvoja MONSTAT-a 2020 - 2021. (odgovor na pandemiju COVID-19) u kome je naglasila koji su ključni prioriteti u narednom periodu, od kojih izdvajamo: Transformisati IT sistem prikupljanja podataka zbog nemogućnosti pristupa izvještajnim jedinicama (preduzećima i domaćinstvima).

Uprava za statistiku smatra da je digitalizacija procesa zvanične statistike, kao i uvođene savremene tehnologije u sve procese proizvodnje zvanične statstike od ključnog značaja za poizvodnju kvalitetnih i pravovremenih podataka, a sve u cilju donošenja adekvatnih odluka na mikro i makro nivou po pitanju ekonomije i društva. Posebno bi se trebalo osvrnuti i na jedan preduslov koji je neophodno ispuniti kada govorimo o razmjeni podataka korišćenjem savremene tehnologije a to je proširenje linije prenosa podataka na nacionalnom i institucionalnom nivou koje svakako mora biti uzeto u obzir u imlementacionom periodu ove Strategije o digitalnoj transformaciji Crne Gore. Ovaj preduslov predstavlja početni korak koji je neophodno preduzeti, tj. implementirati u cilju uspostavljanja razmjene podataka u digitalno čitljivom formatu.

Strategije digitalne transformacije Crne Gore otvara nam mogućnost da se posvetimo ovim inovacijama, ne pojedinačno kao institucija, već sektorski kao država i da u saradnji sa ostalim relevantnim institucijama pronađemo najadekvatniji model digitalne transformacije poslovanja. Za Upravu za statistiku ovo predstavlja priliku da se posveti i u saradnji sa ostalim institucijama otvori ključna pitanja po pitanju digitalizacije procesa:

1. Razmjena i upotreba podataka privatnog i javnog sektora; 2. Razmjena podataka između institucija javnog sektora; 3. Razvoj savremene tehnologije unutar Uprave za statistiku.

129

1. Razmjena i upotreba podataka privatnog i javnog sektora

Imajući u vidu značaj zvanične statistike i činjenice da se njeni podaci koriste isključivo za proizvodnju agregiranih podataka, gdje je Zakonom definisana zaštita ličnih podataka, smatramo da je od ključnog značaja za brzi razvoj i unapređenje procesa rada saradnja sa privatnim preduzećima. Ova saradnja se na prvom mjestu ogleda u razmjeni podataka.

2. Razmjena podataka između institucija javnog sektora

Statistički podaci koje zvanična statistika proizvodi prije svega moraju biti relevantni, pravovremeni i tačni kako bi zadovoljili potrebe korisnika, i kako bi se na osnovu njih mogle donositi odluke o smjeru politike i zaključci o društveno-ekonomskim kretanjima društva. Imajući u vidu da su resursi nacionalnih statističkih instituta ograničeni, a na drugoj strani od njih se očekuje da će proizvoditi visoko kvalitetne podatke, jedino rješenje je dobiti veliku količinu statističkih podataka iz administrativnih izvora. Nacionalni statistički instituti bi trebali imati mandat da utiču na stvaranje i održavanje administrativnih izvora. U cilju dobijanja kvalitetnih podataka iz administrativnih izvora, neophodno je da institucije od kojih Uprava za statistiku preuzima podatke imaju popunjene, ažurirane i kvalitetne registre. Jedino u slučaju postojanja kvalitetnog podatka iz administrativnog izvora koji se mogu koristiti za potrebe korisnika, ne sprovodi se statističko istraživanje.

Uprava za statistiku prepoznaje, kao jednu od ključnih komponenata razvoja, kreiranje novih i usklađivanje postojećih administrativnih izvora sa standardima i metodologijama Evropske unije. Posvećenost ovoj aktivnosti zahtjeva definisanje jasnih strateških ciljeva, kao i formiranje neophodnih instrumenata za postizanje jedinstvenog cilja: stvaranje kvalitetnih administrativnih izvora koji će služiti kao osnovni input za proizvodnju zvanične statistike.

Incijative koje će MONSTAT dalje razraditi:

Povećano korišćenje registara za prikupljanje podataka o stanovništvu (registarski Popis stanovništva).

130

3. Razvoj savremene tehnologije unutar Uprave za statistiku

Sadašnji sistem Uprave za statistiku – MONSTAT za prikupljanje podataka od domaćinstava uglavnom je baziran na dva metoda prikupljanja: PAPI - istraživanje putem papira i olovke i CAPI - istraživanje podržano komjuterom uz direktan intervju “licem u lice”. Za poslovne subjekte, primjenjuje se PAPI i CAWI metod (samopopunjavanje papirnog ili elektronskog upitnika od strane poslovnog subjekta uz telefonsku asistenciju zaposlenih MONSTAT-a). Dostavljanje popunjenih upitnika, poslovni subjekti vrše direktnim dolaskom, elektronskom ili tradicionalnom poštom. Primjena PAPI metoda, zahtjeva i organizaciju unosa podataka u Upravi za statistiku. Trenutno, CAWI metod primjenuje se u određenom broju istraživanja (turizam, trgovina i naftni derivati), dok su rezultati primjene CAWI metode u poljoprivredi pokazali nisku stopu odaziva, zbog čega metod nije doživio potpunu implementaciju odnosno zadržan je u kombinaciji sa PAPI metodom. CATI metod (kompjuterski podržano telefonsko istraživanje) nije razvijen u MONSTAT-u zbog tehničkih pretpostavki, koje nijesu omogućile povezanost uzoračkog okvira sa adresnim registrom i telefonskim imenicima. Međutim, imajući u vidu, da je novonastala situacija sa COVID-19 značajno uticala na povećano korišćenje IT-a kako u poslovanju poslovnih subjekata, tako i u svakodnevnim aktivnostima domaćinstava, smatramo da trenutno okruženje povoljno za brzu transformaciju IT sistema za prikupljanje podataka MONSTAT-a. Takođe, primjetan je trend otvaranja online prodavnica, što otvara mogućnost primjene i drugih metoda prikupljanja koje do sada nijesu korišćene u MONSTAT-u.

Incijative koje će MONSTAT dalje razraditi:

1. Razvoj višedomenske CAWI metode za poslovne subjekte; 2. Razvoj CATI metode za domaćinstva; 3. Razvoj «web scraping» i «scanner data» za poslovne subjekte i

domaćinstva.

132

1.4 Pripremljeni okviri za uzorkovanje i prenos statističkog znanja u sprovođenju anketa za potrebe zdravstvenog sistema Crne Gore54

Pojava novog virusa znači da će razumijevanje načina prenosa, težine, kliničkih karakteristika i faktora rizika od infekcije biti ograničeno na početku izbijanja. Da bi se pozabavila ovim nepoznanicama, SZO je pokrenula četiri rana protokola za sero-epidemiološka istraživanja pod zajedničkim imenom Ujedinjene studije SZO (WHO Unity Studies). Takođe je pokrenuta i jedna dodatna studija kojom će se pratiti procjena uticaja COVID-19 na zagađenje okoline.

Ovi protokoli za sprovođenje istraživanja su dizajnirani za brzo i sistematsko prikupljanje i razmjenu podataka u formatu koji olakšava agregiranje, tabelarno prikazivanje i analizu u različitim postavkama globalno.

Podaci prikupljeni korišćenjem ovih protokola za sprovođenje istraživanja biće presudni za preciziranje preporuka za definicije slučajeva i njihovo praćenje, karakterizaciju ključnih epidemioloških karakteristika COVID-19, pomoć u razumijevanju širenja, težine, spektra bolesti i uticaja na zajednicu i pripremu smjernica za primenu protivmjera, kao što su izolacija slučaja i praćenje kontakata.

Na osnovu preporuka SZO, Institut za javno zdravlje je planirao sprovođenje Seroepidemiološkog ispitivanja populacije sa infekcijom korona virusom 2019 (COVID-19). U pitanju je populaciono istraživanje koje treba da bude zasnovano na stratifikovanom uzorku. Cilj istraživanja je dobijanje rezultata na nivou Crne Gore o:

1. Seroprevalenciji (očekivanoj vrijednosti) antitijela na COVID-19; 2. Kumulativnoj učestalosti infekcije; 3. Stopi infekcije; 4. Frakciji (procenatu, učešću, stopi) asimptomatske infekcije; 5. Stopi smrtnosti usljed infekcije.

Dizajn uzorka

Opis uzorka Praćenje ocijenjenog broja stanovnika na osnovu uzoračkog istraživanja zahtijeva da uzorak reprezentuje ukupnu populaciju. Najbolji rezultati se postižu probabilističkim uzorkovanjem, pri čemu svaka jedinica izbora (domaćinstvo, lice) ima poznatu ne nultu vjerovatnoću izbora. Metod koji se koristio za izbor uzorka je višestepeno uzorkovanje, pri čemu se prvo biraju popisni krugovi (teritorijalna statistička jedinica u kojima se nalaze domaćinstva), a zatim se vrši izbor domaćinstva unutar popisnih krugova. U svakom domaćinstvu anketiraće se sva lica.

Dizajn uzorka, odnosno metod izbora uzorka koji se primjenjuje diktira način na koji će vršiti ocjena podataka, kako bi se procijenile populacione vrijednosti i statističke greške. 54 Autor:

Milica Pavlović - Uprava za statistiku - MONSTAT

133

Okvir za izbor uzorka

Uprava za statistiku je 2011. godine sprovela Popis stanovništva, domaćinstava i stanova (u daljem tekstu Popis 2011). Dostupnost podataka iz Popisa 2011 će osigurati da se razvije efikasan okvir za izbor uzorka za istraživanje. Distribucija stanovništva prema Popisu 2011 po regionima i tipu naselja (gradsko - ostalo) prikazana je u Tabeli 1. U tabeli se vidi da je stanovništvo više koncentrisano u Centru (sa 47,3% stanovnistva) i da 64,5% stanovništva živi u područjima koja su klasifikovana kao gradska.

Tabela 1. Distribucija stanovništva po regionima i tipu naselja, Popis 2011

Region

Ukupno Gradsko Ostalo

Broj stnovnika

Struktura % Broj stanovnika

% stanovnistva u gradskom

naselju u regionu

Broj stanovnika

Jug 147 881 23,9 85 882 58,1 61 999

Centar 292 285 47,3 233 438 79,9 58 847

Sjever 177 702 28,8 78 949 44,4 98 753

Ukupno 617 868 100,0 398 269 64,5 219 599

Crna Gora je geografski podijeljena na opštine i naselja. U cilju sprovođenja Popisa 2011, naselja su podijeljena na male operativne segmente, odnosno popisne krugove. Jedan anketar je odgovoran za prikupljanje podataka o domaćinstvima, licima i stanovima u jednom popisnom krugu. U Crnoj Gori postoji 3 651 popisni krug, koji se mogu koristiti kao primarne jedinice uzorka. Tabela 2. prikazuje distribuciju popisnih krugova i domaćinstava u Popisu 2011 po regionima i tipu naselja.

Tabela 3. prikazuje prosječan broj domaćinstava po popisnom krugu i prosječan broj osoba u domaćinstvu po regionima i tipu naselja.

Tabela 2. Distribucija popisnih krugova i domaćinstava po regionima i tipu naselja,

Popis 2011

Region


Broj popisnih krugova

Broj domaćinst

ava

% domaćinst

ava


Broj domaćinsta

va

% domaćinstava

u gradskim naseljima


Broj domaćinstava

Jug 935 49 928 25,9 466 30 090 60,3 469 19 838

Centar 1 463 89 866 46,6 875 72 362 80,5 588 17 504

Sjever 1 253 53 117 27,5 314 24 098 45,4 939 29 019

Ukupno 3 651 192 911 100,0 1 655 126 550 65,6 1 996 66 361

134

Tabela 3. Prosječan broj domaćinstava po popisnom krugu i prosječan broj lica u domaćinstvu prema regionu i tipu naselja, Popis 2011

Region


Prosječan broj domaćinstava po popisnom

krugu

Prosječan broj članova

po domaćinstvu

Prosječan broj domaćinstava po popisnom krugu

Prosječan broj članova po

domaćinstvu

Prosječan broj domaćinstava po popisnom

krugu

Prosječan broj članova

po domaćinstvu

Jug 53 3,0 65 2,9 42 3,1

Centar 61 3,3 83 3,2 30 3,4

Sjever 42 3,3 77 3,3 31 3,4

Ukupno 53 3,2 76 3,1 33 3,3

U Tabeli 3 se vidi da je prosječan broj domaćinstava u popisnom krugu 53, a prosječan broj domaćinstava u gradskim popisnim krugovima (76 domaćinstava) je više nego dvostruko veći nego u ostalim popisnim krugovima (33 domaćinstva).

Jedinice istraživanja su stanovnici/rezidenti u Crnoj Gori, koji žive u privatnim domaćinstvima. Ciljana populacija su samo privatna domaćinstva. Veličina uzorka Prilikom određivanja veličine uzorka vodilo se računa o preciznosti koja se zahtijeva za ocijenjene vrijednosti za različite nivoe na kojima se podaci analiziraju, kao i o raspoloživosti resursa i operativnim ograničenjima. Preciznost rezultata istraživanja zavisi od: uzoračke greške (koja se može mjeriti procjenom varijanse) i neuzoračkih grešaka koje su uzrokovane drugim razlozima, kao što su neodaziv, načini mjerenja, greške prilikom šifriranja i unosa podataka i sl. Uzoračka greška je obrnuto proporcionalna kvadratnom korjenu veličine uzorka. Sa druge strane, neuzoračka greška se može zapravo povećati sa povećanjem veličine uzorka, s obzirom da je teže kontrolisati kvalitet veće operacije. Zbog toga je veoma važno da uzorak bude definisan i sa stanovištva kvaliteta i operativnosti. Veličina uzorka takođe zavisi od troškova i logističkih pitanja vezanih za organizaciju anketara, kao i opterećenosti izvještajnih jedinica.

Veličina uzorka je kritičan faktor u smislu preciznosti ocijenjenih podataka koje dobijamo nakon sprovođenja istraživanja. To je takođe kritičan faktor u troškovima istraživanja.

Prilikom određivanja veličine uzorka uzeta je u obzir i očekivana stopa neodaziva. Zbog specificnosti istraživanja, očekivana stopa neodaziva će se kretati od 30 do 50 posto. Dakle, minimalna veličina uzorka zapravo treba da predstavlja minimalan broj anketiranih domaćinstava, odnosno lica. Izabran je uzorak od 1 500 domaćinstava.

135

Stratifikacija i alokacija Izabran je dvoetapni stratifikovani prost slučajan uzorak. Ciljna populacija su lica, stalni stanovnici u privatnim domaćinstvima. Populacija je grupisana u 6 stratuma prema nezvaničnim regionima i tipu naselja:

1) Sjever (urban/rural) 2) Centar (urban/rural) 3) Jug (urban/rural)

Prvi nivo stratifikacije odgovara geografskim domenima, tj. regionima. Unutar svakog regiona, uzorak popisnih krugova je alociran na naselja gradskog i ostalog tipa. Jedinice prve etape, odnosno popisni krugovi su izabrani metodom vjerovatnoće proporcionalne broju domaćinstava (PPS Probability Proporcional to Size); jedinice druge etape, domaćinstva su izabrano prostim slučajnim uzorkom (SRS Simple Random Sample). Na osnovu očekivanih stopa prevalencije i prihvaćene marginalne greške, odlučeno je da će istraživanje biti sprovedeno na minimalnom broju ispitanika od 3 000 ispitanika. Izbor uzorka

Jedinice prve etape, odnosno popisni krugovi su izabrani metodom vjerovatnoće proporcionalne broju domaćinstava. Izboru uzorka u prvoj etapi prethodilo je sistematsko sortiranje popisnih krugova unutar svakog stratuma, u obliku serpentine, sa ciljem da se obezbijedi implicitna stratifikacija, odnosno izabere uzorak koji bi bio geografski reprezentativan na nivou svakog regiona. Jedinice druge etape, domaćinstva su izabrana prostim slučajnim uzorkom (SRS Simple Random Sample). Za izbor uzorka korišćen je SAS (Statistical Analysis System), procedura PROC SURVEYSELECT.

Tabela 4. Distribucija uzorka po regionima i tipu naselja/stratumima

Region

Domaćinstva popisni krugovi

Tip naselja Tip naselja

Tip naselja Uzorak popisnih krugova Gradsko Gradsko Gradsko Ostalo

Sjever 190 230 420 56 14 70

Centar 560 140 700 19 23 42

Jug 230 150 380 23 15 38

Ukupno 980 520 1 500 98 52 150

136

Računanje pondera i ocjena

Ponderi se koriste da bi se nadomjestile nejednake šanse (vjerovatnoće) različitih lica koje treba uključiti u uzorak. Izračunavanje pondera se vrši u nekoliko uzastopnih koraka. Prvo se računaju tzv. dizajn ponderi. Pošto se izbor uzoraka popisnih krugova vrši sa vjerovatnoćama poporcionalnim broju domaćinstava, vjerovatnoću izbora popisnog kruga dobijamo u prvoj etapi izbora.

S obzirom da se popisni krugovi biraju sa vjerovatnoćom proporcionalnom broju

domaćinstava, vjerovatnoća izbora )1(

kh popisnih krugova k iz stratum h je jednaka:

h

khhkh

N

Ng~

~)1( ,

gdje su: -

hg je broj popisnih krugova iz stratuma h,

- khN~

je broj domaćnstava u popisnom krugu k iz stratuma h (prema

Popisu stanovništva, domaćinstava i stanova 2011),

- k

khh NN~~

je ukupan broj domaćinstava u stratumuh.

U drugoj fazi izbora unutar svakog izabranog popisnog kruga, izabrano je po 10

domaćinstava prosto slučajno. Prema tome vjerovatnoća izbora )2(

ikh domaćinstva

i u drugom koraku je :

kh

khikh

N

nˆ

)2( ,

gdje su

- khn je veličina uzorka (broj domaćinstava) za svaki izabrani popisni krug k

u stratumu h ,

- khN̂ je broj domaćinstava u popisnom krugu k u stratumuh, (prema pravilu

khkh NN~ˆ ).

Prema tome, vjerovatnoća izbora ikh domaćinstva i (iz popisnog kruga k i

stratuma h ) u uzorku nakon dvije etape je :

h

khh

khh

khkhhikhkhikh

N

ng

NN

nNg~ˆ~

~)2()1( .

137

Dizajn ponder ikhw domaćinstva predstavlja inverziju vjerovatnoće izbora:

ikhikhw

1

.

Korekcija za neodaziv će se raditi uzimajući u obzir broj izabranih domaćinstava i broj onih koji su anketirani u svakom popisnom krugu, odnosno stratumu. Posle korekcije za neodaziv, u zavisnosti od distribucije lica po polu i starosnim grupama, može se uraditi kalibracija, pri čemu će se kao granične vrijednosti koristiti podaci o broju stanovnika, po polu i starosnim grupama na osnovu procjena stanovništva za 2020. godinu.

140

1.5 Razmijenjene stručne i IT vještine u obradi podataka u zdravstvenom sektoru sa ciljem analize uzroka i posledica COVID-19

Uprava za statistiku je u cilju razmjene stručnih i IT vještina u obradi podataka, u saradnji sa partnerima organizovala 2 obuke za zaposlene Uprave za statistiku, Instituta za javno zdravlje, Kliničkog centra i Ministarstva zdravlja Crne Gore.

Organizovane su:

• Obuka za SPSS - organizovana za 20 učesnika predstavnika svih partnerskihinstitucija sa ciljem poboljšanja statističkog znanja u obradi podataka koristećimoderne alate koje nudi SPSS program. Obuka je organizovana na način da sekroz konkretne baze podataka Instituta za javno zdravlje, Ministarstva zdravlja,Monstata, učesnici obuče kako da na brži i efikasniji način obrađuju podatke čimese unapređuje proces objave podataka i ljudski kapaciteti izgrađuju u pravcukorišćenja modernih statističkih alata.

• Obuka za analize pogrešnih interpretacija i zloupotrebu zvanične statistike u kontekstu COVID-19 pandemije - za 30 učesnika predstavnika svih partnerskih institucija kako za menadžment tako i na načelničkom nivou. Cilj organizovanja ove obuke bio je da se izgrade kapaciteti svih institucija u pravcu prezentovanja zvaničnih podataka na prijemčiv način za različite grupe korisnika, kako bi se povećalo povjerenje u zvaničnu statistiku i ujedno smanjio stepen pogrešne interpretacije zvaničnih statističkih podataka. Kroz prezentovanje globalnih metodoloških trendova, primjera iz prakse na globalnom i nacionalnom nivou, učesnici obuka stekli su potrebne vještine koje mogu primijeniti u svakodnevnom radu. Učesnici su tokom obuka razmijenili i svoja iskustva kroz različite medijske natpise na koje je bila potrebna reakcija u smislu pojašnjenja ili demantovanja navoda.

Realizovane obuke doprinijele su izgradnji kapaciteta zaposlenih Uprave za statistiku, Instituta za javno zdravlje, Kliničkog centra i Ministarstva zdravlja, na način da su unaprijeđene komunikcione, stručne i naučne, IT vještine za oko 50 zaposlenih u svim partnerskim institucijama.

142

II ANALIZA INTERKORELACIJA IZMEĐU PARTNERSKIH INSTITUCIJA I DEFINISANJE UTICAJA COVID-19 NA BUDUĆA ISTRAŽIVANJA

Imajući u vidu povećanu tražnju i očekivanja od zdravstvenog sektora, sljedeća istraživanja prepoznata su kao ključna u cilju povećanja kvaliteta i efikasnosti zdravstvene politike: 1. Izrada nacionalnih računa u zdravstvu Crne Gore (National System of Health Accounts (NHA)) – koja podrazumjeva uspostavljanje konherentnog sistema koji obuhvata sve finansijske tokove u zdravstvenom sistemu jedne države (u javnom ili privatnom zdravstvenom sistemu). Ovaj sistem omogućava kreatorima politika da prate strukturu troškova zdravstvene zaštite u prethodnom periodu i planiraju zdravstvenu politiku na bazi dokaza, kreiraju politiku prevencije, kao i prate rezultate reforme. Nacionalne zdravstvene račune potrebno je izraditi na međunarodnim konceptima, definicijama i klasifikacijama obračuna Sistema zdravstvenih računa u cilju postizanja međunarodne uporedivosti i strukture troškova zdravstvene zaštite. Prema SZO-u nacionalni računi i zdravstvu su od suštinske važnosti jer omogućavaju državama da poboljšaju svoje zdravstvene sisteme i politike, kako bi ih učinili pravednijim i kvalitetnijim. Zdravstveni računi smatraju se bitnim korakom u stvaranju univerzalnog sistema zdravstvenog osiguranja. 2. Seroepidemiološko istraživanje - Dosadašnja laboratorijska testiranja u Crnoj Gori sprovedena prema epidemiološkim indikacijama ipak nisu dovoljna da bi se utvrdila i proučila stvarna raširenost infekcije u opštoj populaciji, način širenja, kao i asimptomatski i slučajevi sa blažim simptomima. Preporuka je sprovođenje seroloških ispitivanja na populacionom nivou, što će u konačnom uticati na zaključke o prenosu infekcije izazvane novim virusom SARS-Cov-2, realnijoj kumulativnoj incidenciji u populaciji i stopi smrtnih ishoda.

Slijedeći preporuke SZO i ECDC, u Crnoj Gori se planira ispitivanje raširenosti infekcije putem sero-pozitivnosti antitijela na SARS-CoV-2 virus u populaciji i određenim ciljanim grupama i na taj način omogućiće se relativno brza procjena tzv. kolektivnog imuniteta populacije po tipu studije presjeka. Prema dosadašnjim istraživanjima još uvijek nije poznato koliko će imuni odgovor trajati, tako da će se u skladu sa praćenjem epidemiološke situacije na lokalnom i globalnom nivou procjenjivati i potreba za longitudinalnim serološkim studijama.

Planirano seroepidemiološko istraživanje u Crnoj Gori obuhvatiće nekoliko serija ispitivanja, kako bi se odredila proporcija inficirane populacije, proučila lokalna transmisija, kao i pogođenost pojedinih populacionih grupa u odnosu na izloženost

143

infekciji. Rezultati ovih istraživanja pružiće podršku javno-zdravstvenom odgovoru i adekvatnim odlukama zdravstvene politike u borbi protiv infekcije korona virusom. 3. Izrada registra u realnom vremenu - u narednom periodu neophodno je unaprijediti statističke podsisteme u pravcu kreiranja:

Postojanja real-time registra ljudskih resursa u zdravstvu (privatni i javni sektor) – lakše su i brže se odvijaju migracije među ustanova;

Postojanja real-time registra opreme u zdravstvu Crne Gore (privatni i javni sektor);

Uspostavljanje e-magacina lične zaštitne opreme u svim zdravstvenim ustanovama;

Uspostavljanje jedinstvenog otvorenog sistema zdravstvenih podataka – kako bi se mogla vršiti prije svega medicinska naučna istraživanja – validna u smislu značajnog broja podataka za obradu;

Uspostavljenje elektronskog zdravstvenog kartona – koji će obuhvatiti sve medicinske podatke iz zdravstvenih kartona i učiniti ih dostupnim pacijentima i ljekarima putem portala i mobilnih aplikacija.

4. Izrada demografskih računa – nizak rast ukupne populacije Crne Gore, uz negativan uticaj epidemije na slobodno kretanje sigurno će uticati na formiranje kontigenta radne snage, kao i na druge populacione aspekte. Stoga, posebno imajući u vidu izostanak populacione politike u Crnoj Gori, nužnim se javlja potreba za izradu sveobuhvatnog istraživanja o fertilitetu u Crnoj Gori, spoljnim migracijama i drugim demografskim problemima koji u dugom roku mogu dovesti do depopulacije u Crnoj Gori. Takođe, istraživanja o uticaju COVID-a na buduća kretanja stanovništva Crne Gore čine se izuzetno važnim sa ekonomskog aspekta. Problemi strukture stanovništva, posebno u pogledu starosti su pristutni, pa dalja istraživanja u cilju primjene koncepta aktivnog starenja stanovništva čini se jako važnim sa stanovišta stabilnosti tržišta rada. 5. Integracija ekonomskih nacionalnih računa (stvaranje BDP-a) sa zdravstvenim, demografskim i ekološkim računima – doprinijela bi kreiranju makroekonomskih politika kroz više dimenzija, prije svega dimeziju održivog razvoja.

146

PRILOG 155

ZABRANJENE DJELATNOSTI56

Trgovina automobilima i lakim motornim vozilima 4511 Trgovina ostalim motornim vozilima 4519 Trgovina na veliko djelovima i opremom za motorna vozila 4531 Trgovina na malo djelovima i opremom za motorna vozila 4532 Trgovina motociklima, djelovima i priborom, održavanje i popravka motocikala 4540 Trgovina na veliko sirovom, nedovršenom i dovršenom kožom 4624 Trgovina na veliko tekstilom 4641 Trgovina na veliko odjećom i obućom 4642 Trgovina na veliko električnim aparatima za domaćinstvo 4643 Trgovina na veliko porculanom, staklenom robom i sredstvima za čišcenje 4644 Trgovina na veliko namještajem, tepisima i opremom za osvetljenje 4647 Trgovina na veliko satovima i nakitom 4648 Trgovina na veliko ostalim proizvodima za domacinstvo 4649 Trgovina na veliko kompjuterima, kompjuterskom opremom i softverima 4651 Trgovina na veliko elektronskim i telekomunikacionim djelovima i opremom 4652 Trgovina na veliko kancelarijskim namještajem 4665 Trgovina na veliko ostalim kancelarijskim mašinama i opremom 4666 Ostala trgovina na malo u nespecijalizovanim prodavnicama 4719 Trgovina na malo proizvodima od duvana u specijalizovanim prodavnicama 4726 Trgovina na malo kompjuterima, perifernim jedinicama i softverom u specijalizovanim prodavnicama

4741

Trgovina na malo telekomunikacionom opremom u specijalizovanim prodavnicama 4742 Trgovina na malo audio i video opremom u specijalizovanim prodavnicama 4743 Trgovina na malo tekstilom u specijalizovanim prodavnicama 4751 Trgovina na malo tepisima, zidnim i podnim oblogama u specijalizovanim prodavnicama

4753

Trgovina na malo električnim aparatima za domaćinstvo u specijalizovanim prodavnicama

4754

Trgovina na malo namještajem, opremom za osvetljenje i ostalim predmetima za domaćinstvo u specijalizovanim prodavnicama

4759

Trgovina na malo knjigama u specijalizovanim prodavnicama 4761 Trgovina na malo muzičkim i video zapisima u specijalizovanim prodavnicama 4763 Trgovina na malo sportskom opremom u specijalizovanim prodavnicama 4764 Trgovina na malo igrama i igračkama u specijalizovanim prodavnicama 4765 Trgovina na malo odjećom u specijalizovanim prodavnicama 4771 Trgovina na malo obućom i predmetima od kože u specijalizovanim prodavnicama 4772 Trgovina na malo kozmetičkim i toaletnim proizvodima u specijalizovanim prodavnicama

4775

Trgovina na malo satovima i nakitom u specijalizovanim prodavnicama 4777 Ostala trgovina na malo novim proizvodima u specijalizovanim prodavnicama 4778 Trgovina na malo polovnom robom u prodavnicama 4779

55 Na osnovu člana 17 Uredbe o Vladi Crne Gore ("Službeni list CG", broj 80/08, 14/17 i 28/18), a u vezi sa članom 19a stav 1 Zakona o regionalnom razvoju ("Sl. list CG", br. 20/11, 26/11, 20/15 i 47/19), a u vezi sa članom 7 stav 2 tačka 1 Zakona o kontroli državne pomoci (“Sl. list CG”, broj 12/18), u cilju umanjenja negativnih posljedica nastalih ozbiljnim poremećajem u poslovanju privrednih društava u Crnoj Gori usljed pojave epidemije korona virusa (COVID-19), Vlada Crne Gore donosi Program pružanja podrške privredi i zaposlenima, u cilju ublažavanja negativnih efekata epidemije novog korona virusa COVID-19. 56 Privredni subjekti (preduzetnik i privredno društvo) čiji je rad zabranjen naredbama Ministarstva zdravlja u cilju suzbijanja epidemije.

147

Trgovina na malo tekstilom, odjećom i obućom na tezgama i pijacama 4782 Trgovina na malo ostalom robom na tezgama i pijacama 4789 Ostala trgovina na malo izvan prodavnica, tezgi i pijaca 4799 Željeznicki prevoz putnika, međumjesni 4910 Gradski i prigradski kopneni prevoz putnika 4931 Taksi prevoz 4932 Ostali prevoz putnika u kopnenom saobraćaju 4939 Pomorski i priobalni prevoz putnika 5010 Prevoz putnika unutrašnjim plovnim putevima 5030 Vazdušni prevoz putnika 5110 Barovi 5540 Ostali smještaj 5590 Djelatnosti restorana i pokretnih ugostiteljskih objekta 5610 Ostale usluge pripremanja i posluživanja hrane 5629 Usluge pripremanja i posluživanja pića 5630 Djelatnost prikazivanja filmova 5914 Organizovanje sastanaka i sajmova 8230 Predškolsko obrazovanje 8510 Djelatnost škola za vozače 8553 Ostalo obrazovanje 8559 Pomoćne obrazovne djelatnosti 8560 Stomatološka praksa 8623 Djelatnost dnevne brige o djeci 8891 Izvođačka umjetnost 9001 Pomoćne djelatnosti u okviru izvodacke umjetnosti 9002 Umjetničko stvaralaštvo 9003 Rad umjetničkih ustanova 9004 Djelatnosti biblioteka i arhiva 9101 Djelatnost muzeja 9102 Djelatnost botaničkih i zooloških vrtova i nacionalnih parkova 9104 Kockanje i klađenje 9200 Djelatnost sportskih objekata 9311 Djelatnost sportskih klubova 9312 Djelatnost fitnes klubova 9313 Ostale sportske djelatnosti 9319 Djelatnost zabavnih i tematskih parkova 9321 Ostale zabavne i rekreativne djelatnosti 9329 Djelatnost frizerskih i kozmetičkih salona 9602 Djelatnost njege i održavanja tijela 9604 Trgovina na malo namještajem 52440

TURISTIČKI SEKTOR57

Hoteli i sličan smještaj 5510 Odmarališta i slični objekti za kraći boravak 5520 Djelatnost kampova, auto-kampova i kampova za turističke prikolice 5530 Djelatnost putničkih agencija 7911 Djelatnost tur-operatora 7912 Ostale usluge rezervacije i djelatnosti povezane s njima 7990 Hoteli i moteli, s restoranom 55110

57 Privredni subjekti iz oblasti turističke privrede, čiji rad nije zabranjen, ali je u značajnoj mjeri smanjen obim aktivnosti kao posljedica naredbi Ministarstva zdravlja u cilju suzbijanja epidemije korona virusa.

148

DJELATNOSTI KOJE NISU BILE ZABRANJENE58

Gajenje žita (osim pirinča), leguminoza i uljarica 111 Gajenje pirinča 112 Gajenje povrća, bostana, korjenastih i krtolastih biljaka 113 Gajenje šećerne trske 114 Gajenje duvana 115 Gajenje biljaka za proizvodnju vlakana 116 Gajenje ostalih jednogodišnjih i dvogodišnjih biljaka 119 Gajenje grožda 121 Gajenje tropskog i suptropskog voća 122 Gajenje agruma 123 Gajenje jabučastog i koštičavog voća 124 Gajenje ostalog drvenastog, žbunastog i jezgrastog voća 125 Gajenje uljnih plodova 126 Gajenje biljaka za pripremanje napitaka 127 Gajenje začinskog, aromatičnog i ljekovitog bilja 128 Gajenje ostalih višegodišnjih biljaka 129 Gajenje sadnog materijala 130 Uzgoj muznih krava 141 Uzgoj i drugih goveda i bivola 142 Uzgoj konja i drugih kopitara 143 Uzgoj kamila i lama 144 Uzgoj ovaca i koza 145 Uzgoj svinja 146 Uzgoj živine 147 Uzgoj ostalih životinja 149 Mješovita poljoprivredna proizvodnja 150 Uslužne djelatnosti za gajenje usjeva i zasada 161 Pomoćne djelatnosti za uzgoj životinja 162 Aktivnosti posle žetve 163 Dorada sjemena 164 Lov, traperstvo i odgovarajuće uslužne djelatnosti 170 Gajenje šuma i ostale šumarske djelatnosti 210 Sječa drveća 220 Sakupljanje šumskih plodova, osim drveta 230 Uslužne djelatnosti u vezi sa šumarstvom 240 Morski ribolov 311 Slatkovodni ribolov 312 Morske akvakulture 321 Slatkovodne akvakulture 322 Vađenje kamenog uglja 510 Vađenje mrkog uglja i lignita 520 Vađenje sirove nafte 610 Vađenje prirodnog gasa 620 Vađenje ruda gvožda 710 Vađenje ruda uranijuma i torijuma 721 Vađenje ostalih ruda obojenih metala 729 Vađenje građevinskog i ukrasnog kamena, krečnjaka, sirovog gipsa, krede i škriljca 811 Vađenje šljunka, pijeska, gline i kaolina 812 Vađenje minerala za proizvodnju mineralnih dubriva i hemikalija 891

58 Preduzetnici, mikro, mala i srednja privredna društva u djelatnostima čiji rad nije zabranjen, ali je u značajnoj mjeri smanjen obim aktivnosti kao posljedica naredbi Ministarstva zdravlja u cilju suzbijanja epidemije.

149

Vađenje treseta 892 Vađenje soli 893 Ostalo vadenje ruda i kamena 899 Uslužne djelatnosti u vezi s vađenjem nafte i prirodnog gasa 910 Uslužne djelatnosti u vezi s vađenjem ostalih ruda i kamena 990 Proizvodnja električne energije 3511 Prenos električne energije 3512 Distribucija električne energije 3513 Trgovina električnom energijom 3514 Proizvodnja gasa 3521 Distribucija gasovitih goriva gasovodom 3522 Trgovina gasovitim gorivima preko gasovodne mreže 3523 Snabdijevanje parom i klimatizacija 3530 Skupljanje, prečišćavanje i distribucija vode 3600 Uklanjanje otpadnih voda 3700 Skupljanje bezopasnog otpada 3811 Skupljanje opasnog otpada 3812 Obrada i odstranjivanje bezopasnog otpada 3821 Obrada i odstranjivanje opasnog otpada 3822 Demontaža olupina 3831 Recikliranje sortiranog otpada 3832 Čišcenje životne sredine i druge aktivnosti u vezi sa upravljanjem otpadom 3900 Razrada građevinskih projekata 4110 Izgradnja stambenih i nestambenih zgrada 4120 Izgradnja puteva i autoputeva 4211 Izgradnja željezničkih pruga i podzemnih željeznica 4212 Izgradnja mostova i tunela 4213 Izgradnja cjevovoda 4221 Izgradnja električnih i telekomunikacionih vodova 4222 Izgradnja hidroobjekata 4291 Izgradnja ostalih građevina, na drugom mjestu nepomenutih 4299 Rušenje objekata 4311 Pripremna gradilišta 4312 Trgovina na veliko voćem i povrćem 4631 Trgovina na veliko mesom i proizvodima od mesa 4632 Trgovina na veliko mliječnim proizvodima, jajima i jestivim uljima i mastima 4633 Trgovina na veliko pićima 4634 Trgovina na veliko duvanskim proizvodima 4635 Trgovina na veliko šecerom,čokoladom i slatkišima 4636 Trgovina na veliko kafom, čajevima, kakaoom i začinima 4637 Trgovina na veliko ostalom hranom, uključujuci ribe, ljuskare i mekušce 4638 Nespecijalizovana trgovina na veliko hranom, pićima i duvanom 4639 Trgovina na veliko farmaceutskim proizvodima 4646 Trgovina na veliko poljoprivrednim mašinama, opremom i priborom 4661 Trgovina na veliko rudarskim i gradevinskim mašinama 4663 Trgovina na veliko mašinama za tekstilnu industriju i mašinama za šivenje i pletenje 4664 Trgovina na veliko čvrstim, tečnim i gasovitim gorivima i sličnim proizvodima 4671 Trgovina na veliko metalima i metalnim rudama 4672 Trgovina na veliko drvetom, građevinskim materijalom i sanitarnom opremom 4673 Trgovina na veliko hemijskim proizvodima 4675 Trgovina na malo u nespecijalizovanim prodavnicama, pretežno hranom, pićem i duvanom

4711

Trgovina na malo voćem i povrćem u specijalizovanim prodavnicama 4721 Trgovina na malo mesom i proizvodima od mesa u specijalizovanim prodavnicama 4722

150

Trgovina na malo ribom, ljuskarima i mjekušcima u specijalizovanim prodavnicam 4723 Trgovina na malo hlebom, tjesteninama, kolačima i slatkišima u specijalizovanim prodavnicama

4724

Trgovina na malo pićima u specijalizovanim prodavnicama 4725 Ostala trgovina na malo hranom u specijalizovanim prodavnicama 4729 Trgovina na malo farmaceutskim proizvodima u specijalizovanim prodavnicama – apotekama

4773

Trgovina na malo medicinskim i ortopedskim pomagalima u specijalizovanim prodavnicama

4774

Trgovina na malo hranom, pićima i duvanskim proizvodima na tezgama i pijacama 4781 Trgovina na malo posredstvom pošte ili preko interneta 4791 Željeznicki prevoz tereta 4920 Drumski prevoz tereta 4941 Cijevovodni transport 4950 Pomorski i priobalni prevoz tereta 5020 Prevoz tereta unutrašnjim plovnim putevima 5040 Vazdušni prevoz tereta 5121 Vasionski saobraćaj 5122 Poštanske aktivnosti 5310 Ostale poštanske i kurirske aktivnosti 5320 Kablovske telekomunikacije 6110 Bežične telekomunikacije 6120 Satelitska telekomunikacija 6130 Ostale telekomunikacione djelatnosti 6190 Centralna banka 6411 Ostalo monetarno posredovanje 6419 Djelatnost holding kompanija 6420 Povjerenički fondovi (trastovi), investicioni fondovi i slični finansijski entiteti 6430 Finansijski lizing 6491 Ostale usluge kreditiranja 6492 Ostale nepomenute finansijske usluge, osim osiguranja i penzijskih fondova 6499 Životno osiguranje 6511 Neživotno osiguranje 6512 Reosiguranje 6520 Penzijski fondovi 6530 Finansijske i robne berze 6611 Brokerski poslovi s hartijama od vrijednosti i berzanskom robom 6612 Ostale pomoćne djelatnosti u pružanju finansijskih usluga, osim osiguranja i penzijskih fondova

6619

Obrada odštetnih zahtjeva i procjenjivanje rizika i šteta 6621 Djelatnost zastupnika i posrednika u osiguranju 6622 Ostale pomoćne djelatnosti u osiguranju i penzijskim fondovima 6629 Upravljanje fondovima 6630 Upravljanje ekonomskim subjektom 7010 Veterinarska djelatnost 7500 Usluge održavanja objekata 8110 Djelatnost pozivnih centara 8220 Djelatnost državnih organa 8411 Uređivanje djelatnosti subjekata koji pružaju zdravstvenu zaštitu, usluge u obrazovanju i kulturi i druge društvene usluge, osim obave

8412

Uređenje poslovanja i doprinos uspješnijem poslovanju u oblasti ekonomije 8413 Spoljni poslovi 8421 Poslovi odbrane 8422 Sudske i pravosudne djelatnosti 8423

151

Obezbjeđivanje javnog reda i bezbjednosti 8424 Djelatnost vatrogasnih jedinica 8425 Obavezno socijalno osiguranje 8430 Osnovno obrazovanje 8520 Srednje opšte obrazovanje 8531 Srednje stručno i tehničko obrazovanje 8532 Visoko obrazovanje 8542 Sportsko i rekreativno obrazovanje 8551 Umjetničko obrazovanje 8552 Djelatnost bolnica 8610 Opšta medicinska praksa 8621 Specijalistička medicinska praksa 8622 Ostala zdravstvena zaštita 8690 Djelatnosti smještajnih ustanova s medicinskom njegom 8710 Socijalno staranje u smeštajnim ustanovama za lica s teškoćama u razvoju, duševno obolele osobe i

8720

Rad ustanova za stara lica i lica s posebnim potrebama 8730 Ostali oblici socijalne zaštite sa smještajem 8790 Socijalna zaštita bez smještaja za stara lica i lica s posebnim potrebama 8810 Ostala socijalna zaštita bez smještaja, na drugom mjestu nepomenuta 8899 Održavanje istorijskih lokacija, zgrada i sličnih turističkih spomenika 9103 Djelatnosti poslovnih udruženja i udruženja poslodavaca 9411 Djelatnosti strukovnih udruženja 9412 Djelatnost sindikata 9420 Djelatnost vjerskih organizacija 9491 Djelatnost političkih organizacija 9492 Djelatnost ostalih organizacija na bazi učlanjenja 9499 Djelatnost domaćinstava koja proizvode robu za sopstvene potrebe 9810 Djelatnost domaćinstava koja obezbjeđuju usluge za sopstvene potrebe 9820 Djelatnost eksteritorijalnih organizacija i tijela 9900 Bankarske organizacije 65121 Delatnost ost. org. na bazi učlanjenja 91330

Documents

Kreiranje podsistema zvanicne statistike 1