3

Spis treści

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KRĘGOWCE

1 RYBY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Karp i jego przystosowanie do życia w wodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Różnorodność ryb oraz ich znaczenie w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

2 PŁAZY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Żaba i jej przystosowanie do wodno-lądowego trybu życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Poznajemy wybrane płazy oraz ich znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

3 GADY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Jaszczurka zwinka i jej przystosowanie do życia na lądzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Gady żyjące w różnych środowiskach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

4 PTAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Gołąb domowy i jego przystosowanie do lotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Wpływ trybu życia na zewnętrzną budowę ptaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 O życiu i wędrówkach ptaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Znaczenie ptaków w przyrodzie i dla człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

5 SSAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Królik domowy i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Ssaki domowe i dziko żyjące oraz ich znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Zestawienie wiadomości o kręgowcach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Sprawdzian. Powtarzamy wiadomości o pierwotniakach i zwierzętach . . . . . . . . . . 98

ORGANIZM I JEGO ŚRODOWISKO

6 EWOLUCJA ŻYCIA NA ZIEMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

7 CZEGO NAS UCZY EKOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Co to jest ekologia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Środowiska życia organizmów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Zależności pokarmowe między organizmami a środowiskiem . . . . . . . . . . . . . . . 110 Oddziaływania między gatunkami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

8 OCHRONA ŚRODOWISKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

O tym musimy zawsze pamiętać! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

24

Wśród płazów wyróżniamy płazy bezogonowe, ogoniaste i beznogie. Typowymi przed-stawicielami płazów są żaby.

Płazy to zmiennocieplne kręgowce, które część życia spędzają w  wodzie, a  część na lądzie. Większość płazów dobrze pływa i skacze. Do poruszania się służą im cztery kończyny.

Ciało płazów jest pokryte cienką, dobrze ukrwioną skórą. Produkuje ona śluz, który stale nawilża powierzchnię całego ciała i umożliwia wymianę gazową. W skórze niektó-rych płazów znajdują się gruczoły jadowe, których wydzielina chroni zwierzęta przed drapieżnikami, oraz komórki barwnikowe, od których zależy ich ubarwienie.

Dorosłe płazy do oddychania pobierają tlen z powietrza atmosferycznego. Wymiana gazowa odbywa się w specjalnych narządach – płucach – oraz całą powierzchnią skóry.

Płazy mają dobrze rozwinięte niektóre narządy zmysłów, zwłaszcza narządy wzroku, słuchu i węchu. Narządem wzroku są oczy, umieszczone na głowie, narządem słuchu – ucho, a narząd węchu znajduje się w jamie gębowej. Ze środowiskiem zewnętrznym płazy mają też kontakt przez otwory nosowe.

Płazy są drapieżnikami. Zdobywają pokarm, polując na mniejsze zwierzęta, np. owa-dy, skorupiaki, ślimaki lub małe ryby.

Płazy są rozdzielnopłciowe i jajorodne i rozmnażają się w wodzie. Samice składają komórki jajowe otoczone galaretowatą osłonką, tzw. skrzek, a samce polewają je nasie-niem z plemnikami. Zapłodnienie jaj i ich dalszy rozwój następuje w wodzie.

W rozwoju płazów występuje postać larwy – kijanki, która jest przystosowana do życia w wodzie. Kijanka we wczesnym stadium rozwoju nie ma kończyn, pobiera tlen z wody za pomocą skrzeli i odżywia się organizmami planktonowymi, a także szczątka-mi roślinnymi i zwierzęcymi unoszącymi się w wodzie. Po przeobrażeniu się w dorosłą żabę wychodzi na ląd i prowadzi wodno-lądowy tryb życia.

2 Płazy

25

Żaba i jej przystosowanie do wodno-lądowego trybu życia

Żaby to płazy bezogonowe żyjące wyłącznie w pobliżu wód słodkich. Dorosłe żaby pro-wadzą wodno-lądowy tryb życia. Rozmnażanie i rozwój żaby następuje tylko w wodzie.

W związku z trybem życia, w budowie żab możemy zaobserwować liczne przystoso-wania do życia w wodzie i na lądzie. Życie w wodzie ułatwiają żabom:• wydłużony i  opływowy kształt ciała, trójkątna głowa oraz skóra pokryta śluzem

zmniejszające opór wody podczas pływania;• otwory nosowe, prowadzące do płuc i narządu węchu, które są przykryte ruchomy-

mi klapkami zamykającymi się podczas nurkowania;• błony pławne między palcami ułatwiające pływanie;• zapłodnienie jaj i ich dalszy rozwój przebiegający w wodzie, aż do czasu wyjścia mło-

dych żab na ląd.

Żaba – budowa zewnętrzna

głowa

tułów

otwór gębowy

oczy z powiekami

otwory nosowe z ruchomymi klapkami

kończyny przednie

kończyny tylne

błona pławna między palcami

26

Życie na lądzie ułatwiają żabom:• ubarwienie upodabniające je do środowiska życia;• silnie umięśnione kończyny tylne przystosowane do skakania;• płuca, za pomocą których pobierają do oddychania tlen z powietrza;• pokrywająca ciało cienka skóra, będąca narządem dotyku, przez którą jednocześnie

zachodzi wymiana gazowa;• śluz, wydzielany przez gruczoły śluzowe znajdujące się w  skórze, zapewniający jej

wilgotność i umożliwiający wymianę gazową; • gruczoły jadowe w skórze, wydzielające jad chroniący przed drapieżnikami, które po-

lują na żaby;• gruczoł łzowy, produkujący łzy stale zwilżające oczy, oraz powieki chroniące je przed

wysychaniem;

Rozwój żaby

młoda żaba z zanikającym ogonem

kijanka z kończynami tylnymi

kijanka z dwoma parami kończyn

Kijanki przeobrażają się i nabierają cech przystosowujących je do lądowego trybu życia

kijanka ze skrzelami wewnętrznymi

Z zapłodnionych jaj rozwijają się larwy – kijanki – przystosowane do życia w wodzie

plemniki

rozwój zarodka w jaju

zapłodnienie komórki jajowej

W okresie rozmnażania się samica składa do wody komórki jajowe – skrzek, a samiec polewa je nasieniem z plemnikami

kijanka ze skrzelami zewnętrznymi

samicasamiec

komórki jajowe w galaretowatej osłonce

– skrzek

2

27

• ucho do odbierania dźwięków;• szeroka jama gębowa, w której znajduje się wysuwany język, długi i lepki na końcu,

służący do chwytania owadów i ich larw.

Żaby spędzają zimę w stanie odrętwie-nia, zagrzebane w mule na dnie zbiornika wodnego lub w ziemi pod warstwą zbu-twiałych liści.

Można też je spotkać zamarznięte pod  lodem i  pozornie martwe. Zamar-znięte żaby nie wykazują żadnych oznak życia. Gdy temperatura powietrza pod-niesie się, a lód się stopi, stan odrętwie-nia mija i żaby zaczynają prowadzić ak-tywne życie.

Żaba z głową nad powierzchnią wody pobiera do oddychania tlen z powietrza atmosferycznego

Rzekotka podczas żerowania łapie owady lepkim językiem

To ciekaweSamice żab i ropuch wydają dźwieki. Umożliwiają im to struny głosowe. Dźwięk jest wzmac-niany przez skórzaste worki umieszczone po bokach głowy. Worki te u niektórych gatun-ków żab wydymają się na zewnątrz podczas rechotania.

Żaba zamarznięta w lodzie

Ćw

icze

nia

28

Ułóż wyrazy z rozsypanek sylabowych, a następnie uzupełnij nimi zdanie.

NE ZMIEN

CIEPL NO

JAROD

JO NE

NO WE ROZ

PŁCIODZIEL

Żaby to zwierzęta ,

i  .

Dokończ zdania.

Główne części ciała żaby to .

Żaba prowadzi tryb życia .

Dorosła żaba w wodzie e , a na lądzie

.

Połącz strzałkami pola w taki sposób, aby przedstawiały cykl rozwojowy żaby.

młoda żaba

dorosła żaba

kijanki

zapłodnione jaja

1

2

3

29

Obwiedź jedną linią pola przedstawiające cechy żaby, które ułatwiają jej życie w wodzie, a dwoma – ułatwiające jej życie na lądzie.

kończyny tylne przystosowane do skakania

skóra pokryta śluzem, przez którą może zachodzić wymiana gazowa

wydłużony i opływowy kształt ciała

ubarwienie ciała upodabniające ją do środowiska naturalnego

powieki chroniące oczy przed wysychaniem

pobieranie tlenu do oddychania za pomocą płuc

otwory nosowe przykryte klapkami

błony między palcami

Porównaj larwę (kijankę) żaby z jej dorosłą postacią. Wpisz do tabelki ich wybrane cechy.

Kijanka Dorosła żaba

środowisko życia

poruszanie się

rodzaj pokarmu

narząd wymiany gazowej

4

5

30

2Poznajemy wybrane płazy oraz ich znaczenie

W naszym kraju powszechnie są spotykane płazy bezogonowe, takie jak żaby, rzekotki, ropuchy i kumaki, oraz płazy ogoniaste – traszki i salamandry.

Najpospolitszymi płazami bezogonowymi są żaby, których w Polsce żyje kilka gatun-ków. Mają one podobną budowę i prowadzą podobny tryb życia, ale różnią się od siebie wielkością i barwą.

Na lądzie, na liściach drzew i krzewów żyje niewielka, zielona rzekotka drzewna. Rze-kotka może poruszać się nawet po pionowych, gładkich płaszczyznach, ponieważ na końcach palców ma okrągłe przylgi, których gruczoły wydzielają kleistą ciecz.

Ropuchy żyją przede wszystkim na lądzie, a do wody wchodzą głównie w  okre-sie godowym. Są zwierzętami aktywnymi wieczorem – na żer wychodzą wieczorem lub w nocy. Ciało ropuch pokrywa skóra z brodawkami, w których znajdują się gru-

Ropucha szaraRzekotka drzewna

Żaba trawna Samiec żaby moczarowej w okresie godowym

Płazy bezogonowe

31

czoły jadowe. Wydzielają one ciecz służącą zwierzęciu do obrony przed drapieżnikami.

Niemal w  całym kraju jest spotykany kumak nizinny, natomiast w Karpatach kumak górski.

Najpospolitszymi płazami ogoniasty-mi w Polsce są traszki i salamandry.

Płazy żyją głównie w  krajach o  ciepłym i  wilgotnym klimacie. W Ameryce Połu-dniowej występuje duża i kolorowa żaba rogata, mająca długość około 20 cm. W tropi-kalnych lasach można spotkać drzewołazy, np. drzewołaza niebieskiego. W skórze tego płaza znajdują się liczne gruczoły jadowe produkujące wydzielinę, która zawiera silnie trujące substancje, wykorzystywane przez Indian do zatruwania strzał.

Żaba rogata Drzewołaz niebieski

Kumak nizinny

Salamandra plamista żyje w lasach lub w jamach pod kamieniami, w miejscach cienistych i wilgotnych

Traszka grzebieniasta żyje w małych zbiornikach wodnych

Płazy ogoniaste

32

2

Płazy to bardzo pożyteczne zwierzęta. Są wielkimi sprzymierzeńcami człowieka w ochronie roślin uprawnych, ponieważ zjadają żerujące na roślinach owady i ich larwy.

Płazy są pokarmem dla innych zwie-rząt, np. niektórych ptaków czy ssaków.

W skórze płazów znajdują się sub-stancje działające przeciwko bakteriom chorobotwórczym, wirusom i grzybom. Substancje te są wykorzystywane do pro-dukcji leków.

Płazy mogą też wywierać niekorzystny wpływ na gospodarkę człowieka. Dzieje się tak, kiedy zjadają znaczną część na-rybku w zbiornikach wodnych.

Wszystkie płazy w  Polsce są objęte prawną ochroną gatunkową. Ochronie podlegają nie tylko osobniki dorosłe, ale również ich jaja i  larwy – kijanki. Należy dbać o środowisko naturalne, w którym przebywają i rozmnażają się te zwierzęta.

Tunel pod jezdnią – przejście dla żab umożliwiające im bezpieczne dojście do zbiorników wodnych położonych w pobliżu dróg szybkiego ruchu

Marszczelec

To ciekaweW  lasach tropikalnych występuje beznogi płaz – marszczelec. Marsz-czelec nie ma kończyn. Żyje w gle-bie, gdzie drąży korytarze.

36

Pokoloruj pola z cechami zwierząt, które są właściwe dla płazów.

Płazy to zwierzęta:

1

Sprawdzian

stałocieplne

jajorodne

żyjące tylko na lądzie

obupłciowe

wodno-lądowe

powodujące szkody w uprawach roślin

zmiennocieplne

rozdzielnopłciowewodne

chroniące uprawy roślin przed owadami

37

Uzupełnij schemat.

np. żaby

ogoniaste

np.

PŁAZY

Uzupełnij zdania.

Życie w wodzie ułatwia żabom:

Życie na lądzie ułatwia żabom:

Płazy to bardzo pożyteczne zwierzęta, ponieważ

Płazy podlegają ochronie gatunkowej i dlatego należy chronić wszystkie postacie

tych zwierząt, czyli

2

3

Sprawdzian