KRONOLOJİK İSLAM MİMARİSİ 3

FATIMİLER-GAZNELİLER

Fatımiler Hz. Muhammed’in kızı Fatma’nın soyundan geldiklerine inanılan

dini bir hanedanlıktır.Tarihsel olarak Fatımiler İspanya Emevileri ile

Bağdat’taki Abbasi Halifesine rakip olmuş, aşırı uçta yer alan Şii İsmaili

cemaatine bağlıdır. Fatımilerin ilk başarısı Kuzey Afrika’daki Bedevi

aşiretlerine kendilerini lider olarak benimsetmiş olmalarıdır.

Fatımiler’in mimarisi 909-969 arasındaki Kuzey Afrika

Dönemi ve 969-1171 arasındaki Mısır Dönemi olarak

ikiye ayrılabilir.

Kuzey Afrika Dönemi dini aşırılığın yayıldığı bir dönemdir

ve çoğunlukla cami mimarisiyle kendisini gösterir. Erken

Fatımi Dönemi camileri Libya’daki Ecdabiye ve Tunus’taki

Mehdiye camileridir.

Mehdiye Cami (916) iki kare formlu köşe kuleleri olan ve tek anıtsal

girişe sahip kale gibi bir yapıdır. Yapı dikdörtgene benzeyen büyük

düzensiz bir formda, 85 m.x 55 m. boyutlarında ve minaresizdir.

Kuzey duvarın orta noktasında bulunan giriş, iki ana taşıyıcı üzerinde yer alan büyük bir tonozdan oluşur, taç şeklindeki ikinci kademe sahte kolonlarla nişlerin bulunduğu, at nalı kemerlerin dikkat çektiği bir bölümdür.

El-Azhar Cami (970) Fatımiler tarafından kurulmuş olan Kahire kentindeki Şii cemaatine ait bir ibadethanedir. Bu camideki ilk hutbe 972 yılında okunmuş ve 988’de bünyesinde bir üniversite oluşturulmuştur.

«Bin Minareli Şehir» olarak bilinen Kahire’deki ilk cami bu yapıdır.

Orijinal plan şeması hipostil mekan organizasyonunda

olan cami avlusunda üç yönde üç kademeli bir revakla

çevrilidir. Mihraba giden aks yükseltilmiş transept

formundadır .

Osmanlılar zamanında El-Azhar Camisine çeşitli ilaveler yapılmış, yapının hacmi yaklaşık iki katına çıkarılmıştır.

Üç yeni kapı ve yeni revaklar da Osmanlı döneminde yapıya ilave edilmiştir.

Güney yönünde de genişletilen yapıya yeni mihraplar eklenerek namaz kılınan kapalı bölüm genişletilmiştir.

Eklenen mihrabın üzerinde Kuran-ı Kerim’den

iki ayet yazılmıştır.

Nasr Kapısı (Kahire / Mısır)

Fatımi döneminin veziri Bedr El Cemali zamanında (1074-1094) kent, onu çevreleyen kerpiç surların dışına doğru genişlemiş ve bu durum kenti o zamanki saldırganlara karşı savunmasız hale getirmiştir. Bu nedenle surun kapladığı alan genişletilmiş ve üç yeni kapı ilave edilmiştir.

Nasr Kapısı ve Fütuh Kapısı 1087’de, Züveyla

Kapısı 1092’de inşa edilmiştir.

Her üç kapı iki yüksek kule arasına yerleştirilmiştir. Nasr

Kapısında bu kuleler kare formundayken, Fütuh ve Züveyla

Kapılarında daire formundadır. Kuleler korunaklı bir giriş

imkanı sağlarken kapıların üzeri tonozlarla kapatılmıştır.

Fütuh Kapısı

Züveyla Kapısı

Züveyla Kapısı Kahire’nin

eski surunun güneyinde

olup günümüze ulaşmış

tek kapısıdır. Adını

batıdaki çöllerde yaşayan

Berber kabilesinin

askerleri kapıyı korumakla

görevli oldukları için bu

kabileden alır.

El Hakim Cami (990-1013)

Cami tuğladan inşa edilmiş,

cephesi ve minaresi taşla

kaplanmıştır. Hipostil salon

dikdörtgen avlunun bir

kenarında yer alır, mihraba

giden yol yükseltilerek ve

mihrabın üzerine kubbe

yerleştirilerek

belirginleştirilmiştir.

GAZNELİLER (977-1186)

Gazneliler Türk kökenli Memlüklerin soyundan gelen ancak Türkten çok İranlı olarak

bilinen bir hanedanlıktır, zira dilleri, kültürleri, edebiyatları ve alışkanlıkları İran

kültürüyle aynıdır.

İran Selçuklularıyla girdikleri rekabet sonucunda Gaznelilerin son dönem

ürünlerini Selçuklularınkinden ayırmak zordur. Günümüze az sayıda yapıları

ulaşmış olan Gazneliler üstün teknik kabiliyetleri, sofistike zevkleri ve

kullandıkları malzemelerin kalitesi ile kendisi gösterir.

Gazneli Sultan Mahmud’un sağ kolu

olan Arslan Cehib’in mezarı büyük

bir kompleksin parçası iken

günümüze sadece türbesi ve

minaresi ulaşmıştır.

Türbenin asimetrik formdaki

kütlesinde kare bir kütle sekizgen

bir bölümle kubbeye ulaştırılmıştır.

Minaresi türbeden ayrı olan yapının

özgün halinde nasıl olduğuna dair

kesin bilgi bulunmamaktadır.

Dış mekanda süslemesi bulunmayan

yapı iç mekanda yüksek bir dado ile

çevrelenmiş, sekizgen bölümde sivri

kemerlerle pencereler açılmış,

kubbenin sekizgene ulaştığı noktada

kufi yazılar işlenmiştir.

Gazneli Sultan 3. Mesut (1099-1114) ve oğlu Behram Şah (1117-

1157) için birbirinden 600 metre mesafede başkent Gazne’nin

doğusundaki ovada, 3. Mesut’un sarayının yanında iki kule inşa

edilmiştir. İki kule de özgün halinde 44 metre yüksekliğindedir,

silindirik külahları yıkılmış sadece ana gövdeleri kalmıştır. Arkeolojik

araştırmalar bu yapıların ne amaçla inşa edildiğini tam olarak

belirleyememiştir, zafer kuleleri olabileceği gibi kerpiçten inşa edilmiş

camilerin minareleri olarak da düşünülebilir.

3. Mesut Kulesi

Gazne / Afganistan

Behram Şah Kulesi

Gazne / Afganistan

Lashkar-i Bazar

Güney Afganistan’daki antik Bust kenti 7. yüzyılda

kurulmuş olmasına rağmen altın dönemini 976 yılında

Gaznelilerin kışlık başkenti olarak kabul edilmesiyle

yaşamıştır.

Arapçada «asker» ve «çarşı» kelimelerinin birleşmesiyle

oluşan bu isim kentin güney kapısından girişte yer alan

uzun çarşı sokağından almaktadır (Farsçada Askerin Yeri).

1150-1151 yıllarında saldırılar sonucunda yıkılan kent

hemen ardından onarılmış olmasına rağmen günümüze

sağlam bir şekilde ulaşamamıştır. Bunun ana nedeni

kullanılan kerpiç malzemedir.

L

Doğudaki İslam Devletlerinden günümüze ulaşan nadir saraylardan birisi Lashkari Bazar (Bust)

kentinin kuzeyindedir. Nehir kenarında 4 km. boyunca uzanan bu yapı erken dönem Emevi ve

Abbasi saraylarından etkilenerek inşa edilmiştir ve hac formlu mekanlar barındırmaktadır.