TÜRK EĞİTİM TARİHİ - osmansezgin.com · Uygurlar Türk Eğitim Tarihi ’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri İslâmiyetten Önce Karahanlılar İslâmiyetten Sonra A B B.1

MARMARA ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK EĞİTİM FAKÜLTESİEĞİTİM BİLİMLERİ BÖLÜMÜ

PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK ABDOSMAN SEZGİN

TÜRK EĞİTİM TARİHİ

www.osmansezgin.com

Herhangi bir alanda en başarılı, orijinal olabilmek için:

Alanın kelime, kavram, (concept)

mefhumlarını(Notion) iyi bilmek.

Kuram ve kanunları çok iyi bilmek. Felsefesini iyi bilmek. Metodolojisini iyi bilmek.

2

Kelimeden Kavrama Türk Eğitim Tarihiü Kelimelerin etimolojisini (kök bilgisini, kökenini, orjinini, menşeini) bilmenin bilimsel ve psikolojik

açıdan faydaları.ü Türk kelimesinin etimolojisi

ü Aile ü Sop: Ongunları aynı birbirileri ile evlenmeleri yasak, fakat aralarında mal ortaklığı bulunan kişi ve ailelerden

meydana gelmiş topluluk. (klan)ü Soy:

- Şiirsel anlatımlı, coşkulu söz; şiir; manzume; destansı hikâyelerde yer alan manzum parçalar.- Birbirine kan bağı ile bağlı olan geçmiş, mevcut ve gelecek nesillerin tümü; birbirinin devamı olacak biçimde aynı kökene

bağlanabilen varlıklar zinciri. (sülâle, zürriyet, kalıtım, verâset, soyaçekim)- Temel niteliğinde olan; asal; esâsî- Taşlık, kayalık- İz sürmede, avda hayvanın aldığı koku

ü Kabîle: Ebe; aynı bölgede ortak bir toplumsal düzen içinde yaşayan ve aynı soydan gelen ailelerin oluşturduğu sosyal topluluk. Boy; uruk; oymak

ü Kavim: Aralarında dil, kültür ve töre bakımından ortaklık bulunan soyca birbirine bağlı insan topluluğu; budun; hısım-akraba

ü Milletü Irk: Kök; asıl; damar; kalıtımsal olarak belli ortak, fiziksel ve fizyolojik özelliklere sahip topluluk; zürriyet.ü Ümmet

3

Kelimeden Kavrama Türk Eğitim Tarihi

ü Devlet, İl, State kelimelerinin etimolojisiüEğitim kelimesinin etimolojisi

üEğitim, Terbiye, Education, TrainingÖğretim; Öğrenim; Tâlim; Temrin

4

Tarih ve Eğitim Tarihini Bilmenin Psikolojik ve Eğitimsel ve Felsefî Açıdan Önemi

Kavram olarak tarihüTarih nedir? üTarih şuuru nedir? üMillî Tarih Şuuru nedir?üTarih Biliminin psikolojik Açıdan Kişiliğe Kazandırdıkları

Tarih kelimesinin etimolojisiTarihHistory

5

Hunlar

Göktürkler

Uygurlar

Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri

İslâmiyetten Önce

Karahanlılar

İslâmiyetten SonraA B

B.1. İç Asya B.2. Ön Asya

Selçuklular

Osmanlılar

6

İslâmiyetten ÖnceA

Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan BölümleriHUNLAR

HUNLAR

7

Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri İslâmiyetten Önce HUNLAR

HUNLAR

ü M.Ö. 1000 yılları, Altay Dağları, Büyük Hun Devleti, En ünlü iki hükümdarı Teoman ve Oğlu Mete’dir.

8


İslâmiyetten Önce HUNLAR

HUNLAR

üM.S. 50 yılları, Çin Baskıları, Parçalanma, Ural Dağlarından Batı Avrupa’ya kadar uzanan Avrupa Hun Devleti, En önemli Hükümdarı ATTİLA, ATTİLA’nın ölümüyle bağımsızlıklarını kaybettiler.

9

HUNLAR’da EĞİTİM

üHunların eğitimini yaşayış biçimleri şekillendirmiştir.

üSürü besleyen Atlı Göçebe Kabileler

üGöçebe bir yaşantı

üSavaşçılık, yöneticilik, bazı el zanaatları ile dini inanışlar ve çocuk yetiştirmeye ilişkin değerler eğitime damgasını vurmuştur.



10

HUNLAR’da EĞİTİM ve ÖZELLİKLERİ – SAVAŞ EĞİTİMİ

üSavaşçı bir teşkilat ve eğitim geliştirmişlerdir.

üAsırlardan beri devam eden ve olgunlaşan TÖRE ve toplumun köklü an’anesi askerlik hazırlığını düzenlerdi.

üBüyük ordu, Çin Seddi, Roma ve Bizans

üHunlar çok iyi bir askerlik ve savaş eğitimi görürlerdi.



11

HUNLAR’da EĞİTİM ve ÖZELLİKLERİ – SAVAŞ EĞİTİMİ

üTöre gereğince, çocukların güçlü ve iyi bir asker olarak yetişmelerine çok önem verilirdi.

üDoğum, ad verme ve at binmeleri törenlerle kutlanırdı.

üErkek çocuğun yetişmesinde ve savaş sanatını öğrenmesinde babasının çok önemli öğretici ve eğitici görevi vardı.



12

BAĞIMSIZ YAŞAMA AZMİ

üHunlar ve bütün eski Türklerin en

belirgin özelliklerinden biri siyasi

anlamda bağımsız devletler hâlinde

yaşama azimleridir.

üBu fikir, töre içinde insanların

ruhuna işlenirdi.

üCihan devleti kurma isteği

üBütün insanlar Türk devletinin

halkı, Türk hakanı ise dünyanın

hükümdarı

üAttila kendisini Tanrı’nın kırbacı

sayıyordu.



13

BAĞIMSIZ YAŞAMA AZMİ

üAtlı-göçebe Altay-Ural toplumları, üstün devletler kurma ve örgütlenme yeteneği

üBüyük hayvan sürüleri beslemek, geniş alanlarda dolaşmak, sürülerin idaresi, mera çatışmaları, yabancılarla temas gibi konularda bilgi ve tecrübe birikimi

üBu toplumların fertleri son derece cesaret sahibi olurlar. Pratik düşünürler,ufukları geniştir, özgüvenleri gelişmiştir v.d.

üMete’nin devlet yönetimi



14

MESLEKİ EĞİTİM

üSürü besleyen atlı-göçebe ve savaşçı bir toplumda hayvan ürünlerinin (et, süt, deri, yün…) değerlendirilmesi, çeşitli araç gereç yapımı ile ilgili, usta-çırak ilişkisi içinde bazı beceriler gelişmiştir.

üKürk, halı, madeni eşya ve silah yapımı

üDevlet bu işlerin en iyi biçimde yapılabilmesi için mesleki eğitimle ilgilenmiştir.



15

DİNİ İNANIŞLAR

üDin de kısmen bir eğitim aracı idi.ü“Halk Dini” ve “Devlet Dini”(!!!)üBu da yanlış halkın ve devlet adamlarının

ayrı ayrı tarikatları vardı.üHalk Dini-Şamanizm(!), Aracı ŞamanüDevlet Dini-Baş Rahip-HükümdarüŞaman ya da kâhin, sihirbaz, saz şairi, yazı

yazan katip, öğretmen anlamlarına da gelmekte ve o, beden ve ruh doktorluğu (!PDR.,Psk.,Pskyt gibi) dâhil çok çeşitli konularda halka önderlik yapmakta, onun sorunlarını çözmeye çalışmakta idi. Onu bir çeşit yaygın eğitimci olarak görmek gerekir.

üNot: Doğru olan Türkler Gök Tanrı dinine sahipti. Şaman diye bir din görevlisi ve din yok.



16

ÇOCUK SEVGİSİ

üHunlarda ve eski Türklerde çocuk sahibi olmak çok arzulanırdı.

üErkek ve kızlar arasında genellikle fark gözetilmezdi.

üÇocuksuz ailelerin itibarı düşüktü.üOğul babasına, kız anasına çekmeli

idi.üİyi oğlana “ataç” iyi kıza “anaç”

denirdi.üOğlanı yetiştirmek babanın, kızı

yetiştirmek de annenin görevi idi.

Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri İslâmiyetten Önce HUNLAR

17


Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan BölümleriGÖKTÜRKLER

GÖKTÜRKLER

18

GÖKTÜRKLER

üM.S. 552’de Bumin Kağan’ın önderliğinde Göktürk Devleti kuruldu.

üÜlkenin batısı kardeşi İstemi Kağan, doğusunu da torunu Bukan yönetti.

üUygurlar ve Çinlilerin baskıları sonucu Çin egemenliğine girildi.

üDoğu Göktürkler 50 yıl aradan sonra Kutluk (İlteriş Kağan) önderliğinde tekrar bağımsızlıklarını kazandı.


İslâmiyetten Önce GÖKTÜRKLER

19

GÖKTÜRKLERüKutluk Kağan’ın ölümünden sonra

kardeşi Kapağan, sonra da Kutluk Kağan’ın çocukları Bilge Kağan ve Kültegin yönetimi aldı.

üVezirleri Tonyukuk idi.üEn parlak dönemüİç siyasi çekişmeler, Uygurlar ve

başka toplumların isyanı, Çin’in izlediği bölücü politika sonunda, Göktürkler 745’te bağımsızlıklarını kaybettiler.

Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri İslâmiyetten Önce GÖKTÜRKLER

20

GÖKTÜRKLERDE EĞİTİMüİlk kez TÜRK adını bu devlet taşımış

ve tarihi bilinen en eski Türkçe yazılı belgeleri (Orhun Anıtları) Göktürkler bırakmıştır.

üGöktürklerde eğitim Hunlarınkine benzemekteydi.

üEğitim töre içinde ve töre kanalıyla veriliyordu.


21

üGöktürklerin 38 harfli gelişmiş bir alfabe ile işlenmiş bir dile sahip olmaları, yazılı eserler bırakmış olmaları, yazı ve dil konusunda örgün, planlı bir eğitim yapmış olduklarını düşündürüyor.

üGöktürklerde sözlü töre bilgisi yazı ile de genişlemiş, bilgiler artmış ve yaygınlaşmıştır.


GÖKTÜRKLERDE EĞİTİM

22

üÜnlü vezir Tonyukuk’un Göktürk töresinin korunmasında yeri büyüktür.

üÇin propagandası-Budizm-eski gelenek ve inanışlar

üToplumun sosyal düzenini ayakta tutan eğitimci bir devlet adamı

üUzun ve zor mücadeleler ve savaşlar sonucu bağımsızlıklarını kazanan Göktürklerde ALP insan tipine büyük önem verilirdi. Bu, Hunlar ve Uygurlarda da böyledir.



23

üOrhun Anıtları, 732’de dikilen Kültegin, 735’te dikilen Bilge Kağan ve Tonyukuk anıtlarıdır.

üBu anıtlarda 6000 kadar kelime vardır.

üGöktürk hükümdarları 6. yy’da Çin İmparatorlarına Türkçe mektuplar yazardı.

üYenisey mezar taşları ise daha da eski tarihlere dayanır.




24

üOrhun anıtları ilk kez Danimarkalı bilgin Thomsen tarafından okunmuştur.

üAnıtlar “On İki Hayvanlı Takvim”e göre tarihlenmiştir.

üOrhun Anıtlarının Türk Eğitim Tarihinde büyük önemi vardır.




25

üAnıtlarda; bilgelik, alplık, iyi ve başarılı hükümdarların özellikleri olarak belirtiliyor.

üTürk milletinin, geçmişteki felaket ve yıkımlarından ders alması, bağımsız yaşamanın değerini bilmesi, bazı olumsuz davranış ve alışkanlıklarını bırakması gerektiği üzerinde durularak bir özeleştiride yapılıyor.



26

üÖzetle, Anıtlarda, daha sonra gelecek Türk hükümdarlarına ve sonsuza kadar Türk milletine bağımsız ve mutlu yaşama ile ilgili bir tarih dersi veriliyor.

üMilletin bunları öğrenip “bilmesi” isteniyor.

üBu bilgilerin kalıcı olmaları için taş üzerine yazıldığı belirtiliyor.

üBöylece, Bilge Kağan’ın, Türk milletinin ilk siyasal eğitimcilerinden biri olarak değerlendirilmesi gerekir.



27

üSon yıllarda yapılan araştırmalar, Göktürklerin Orhun Anıtları dışında, mezar taşları, dağlardaki sabit kayalar, ağaç ve kemikler, madeni ve toprak ev araç gereçleri, silahlar, süs eşyaları vs. üzerine pek çok yazı yazdıklarını ortaya koymuştur.

üBunlar bize, Göktürklerin yazıyı toplum hayatının her alanında kullandıklarını, okuryazarlığın yaygın olduğunu göstermektedir.



28


Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan BölümleriUYGURLAR

UYGURLAR

29

UYGURLAR

ü745’te Göktürk Devleti yıkılınca, Uygurlar hakimiyeti ele geçirdi. Onlar zaten Göktürk Devleti içinde daha eski tarihlerden beri güçlenmekte idiler.

üİç siyasi çekişmeler, Çin’in izlediği bölücü politika, Maniheizm dininin olumsuz etkileri ve doğal afetler sonunda Uygurlar, 840’ta bağımsızlıklarını kaybettiler.


İslâmiyetten Önce UYGURLAR

30

üUygurların hayat biçimleri Göktürklerden başlıca iki biçimde farklıdır:ü1. Kentlerde yerleşik hayat önem

kazanmıştır.ü2. Uygurlar öteki kültürlere geniş

ölçüde açılmışlar, eski inanışlarını bırakıp Maniheizm dinini benimsemişlerdir.



UYGURLAR

31

BİLGİNİN GENİŞLEMESİ

ü14 harfli Soğd alfabesi

üBu yazı ile kütüphaneler dolduran edebiyat, sanat, din konularında kitaplar yazdılar.

üKalıp baskı yolu ile kitapları çoğalttılar.

üOkuryazarlık çok arttı ve toplumun bilgi düzeyi yükseldi.



32

üYerleşik hayat nedeniyle, planlı ve örgün eğitim-öğretimin var olması söz konusudur.

üBilginin yazı ve yerleşik hayat kanalıyla genişlemesiyle sözlü töre bilgisi çok aşıldı.

üBilginin önemine ilişkin geleneksel değerler gelişerek sürdü.

Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri İslâmiyetten Önce UYGURLAR

BİLGİNİN GENİŞLEMESİ

33

UYGURLARDA BİLGİNİN DEĞERİ

Bilgi bilin ey beyimBilgi sana eş olurBilgi bilen insanaBir gün devlet yar olur

Bilgili insan belineTaş kuşansa kaş olurBilgisizin yanınaAltın konsa taş olur


34

UYGURLARDA BİLİMİN, EĞİTİLMİŞ, BİLGİLİ İNSANIN DEĞERİNE İLİŞKİN BİR ÇOK ATA SÖZÜ VARDIR

üAlim olsan âlem senin olur.üAltın çürümez akıl yaşlanmaz.üBilen bilgisine, bilmeyen nesine

inanır?üBildiğini halktan saklama.üBileği güçlü, bir kişiyi; bilimi güçlü,

bin kişiyi yener.üBilmeyene iş, işsize de aş yoktur.üBilmediğini sorup öğrenen âlim,

utanıp sormayan kendine zâlim.üCanlı bilgisiz ölü, ölü âlim diridir.



35

ÇOCUĞUN BABADAN ve ANNEDEN NE TÜR BİLGİ ve BECERİ ALACAĞI DA;

“Baba gören ok yontar, ana gören elbise biçer”

Atasözüyle belirtilir.


36

UYGURLARDA KÂTİPLİK, BÜROKRATLIK, DANIŞMANLIK

üUygurlar, bilgi ve kültür düzeyleri yükseldiği için, yüzyıllarca çeşitli Türk ve yabancı devletlerin saraylarında katiplik, bürokratlık, danışmanlık, tercümanlık, öğretmenlik, kültür elçiliği yapmışlardır.

ü“Çocuğunu öğretmene ver, ondan alıp saraya ver.”

üEğitimin hem kişinin sosyal statüsünü yükseltmedeki rolü, hem de bu yükselmenin en ileri hedefinin ne olması gerektiği vurgulanmaktadır.



37

Eski Türklerin eğitimi başka kültürlerden etkilenmiş midir?

üBir milletin eğitim, görüş ve uygulamaları, her zaman dışarıdan etkilenebilir. Tarih boyunca benimsedikleri çeşitli dini inanışlar, içinde yaşadıkları çok geniş fizikî, siyasî, kültürel çevre Türklerin eğitimine de dışarıdan bazı unsurların girmesine yol açmıştır.

Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri – İslâmiyetten Önce

38

ESKİ TÜRKLERDE ÖĞRETİM ARAÇ GEREÇLERİ NELERDİ?

üTürkler kaya, taş, kiremit, tabak, maşrapa, tahta, bez, ipek parçaları ve kağıt gibi o dönemlerde günlük hayatta kullandıkları birçok araç gerecin üzerine yazı yazmıştır.

üYazının özelliğine göre sert veya yumuşak zemin üzerine yazılan yazılarda renkli mürekkepler kullanılırdı.

üKalem, uç denen ve dağlarda yetişen bir ağaçtan yapılırdı. Sığır boynuzundan yapılan ve “şütük” denilen divitler de kullanılırdı.

üBaşlangıçta tomar şeklinde olan kitaplar, zamanla bugünkü şeklini aldı.


39


üGöktürk yazısı, kalem ve fırça ile kağıda yazmaktan çok, sert satıhlar üzerine bıçakla kazımaya uygun idi.

üUygurlar ise daha çok kalem ve fırça kullanmışlardır.

üKalem, uç denen ve dağlarda yetişen bir ağaçtan yapılırdı.

üSığır boynuzundan yapılan ve şütükdenen divitlerde kullanılırdı.


40


üSiyah, kırmızı vb. renkli mürekkepler kullanılırdı.

üBaşlangıçta tomar biçiminde olan kitaplar zamanla bugünkü şeklini aldı.

üKitaplara deriden ve san’atdeğeri yüksek ciltler yapılırdı.


41

MATBAA BİLİNİYOR MUYDU?


üArkeoloji profesörü Bossert’e göre bir ülkede matbaanın icadı ve geliştirilebilmesi için üç şartın birlikte bulunması gereklidir.

ü Harf sayısı az bir alfabe kullanılmakta olmasıü Okuma arzusunun artmış ve kitapların çok

aranmakta olmasıü Kağıdın bilinip kullanılıyor olması

üBossert iddiasına göre matbaanın önce Çinliler tarafından bulunduğu söylentisi doğru değildir. Kağıdı biliyorlardı ama binlerce harften oluşan Çin yazısı basım bakımından çok büyük teknik zorluklar taşıyordu. Onlar, tahta vs. ile kalıp baskıyı kullanmışlardır, ama bu matbaa tekniği değildir.

42



üÇinlilere komşu olan Uygurlar da kalıp baskıyı, kağıdı kullanıyorlardı. Okuma, yazma ve kültür düzeyleri çok yüksekti. Hatta başka devletlere kâtip, bürokrat, çevirmen, danışman, öğretmen olarak hizmet verecek kadar bilgili, kültürlü yetişiyorlardı. Sade bir alfabeleri vardı. Böylece ayrı ayrı kesilmiş harflerle basım tekniğinin ortaya çıkması için bütün şartlar hazırdı. Bu uygun ortam içinde, onların matbaa tekniğini bulduklarını gösteren somut veriler vardır. Kan-su bölgesinde Tun Huang’da bir mağarada tahtadan bazı Uygur matbaa harfleri ve Uygurca kitaplar ele geçirilmiştir. Bu bulguların M.S. 700-900 yıllarına çıktığı anlaşılmıştır. Böylece, Profesör Bossert’e göre, matbaayı Uygurların bulduğunu kabul etmek gerekiyor.

43



üÇinliler bu tekniği 11. yüzyılda onlardan alıp demirden harfler yaparak geliştirmişlerdir. 1241’de de Altın Ordu Devleti kuvvetleri, Almanya’ya yaptıkları akınlarında bu tekniği oralara getirdiler. 1440-1450’lerde Gutenberg matbaayı geliştirdi.

Gutenberg44

Documents

TÜRK EĞİTİM TARİHİ - osmansezgin.com · Uygurlar Türk Eğitim Tarihi ’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri İslâmiyetten Önce Karahanlılar İslâmiyetten Sonra A B B.1