KULTURNO-ISTORIJSKI SPOMENICI BRANKOVINE – · PDF fileDragana Lazarevi}-Ili} Narodni muzej – Vaqevo KULTURNO-ISTORIJSKI SPOMENICI BRANKOVINE – ZA[TITA I PREZENTACIJA Apstrakt:

Dragana Lazarevi}-Ili}

Narodni muzej – Vaqevo

KULTURNO-ISTORIJSKI SPOMENICI

BRANKOVINE – ZA[TITA I PREZENTACIJA

Apstrakt: U selu Brankovini nedaleko od Vaqeva, postojbini znameni-tih knezova, svetiteqa i spisateqa iz porodice Nenadovi}, kao i drugih is-torijskih li~nosti, mestu odakle je prva pesni~ka nadahnu}a ponela DesankaMaksimovi}, nalazi se jedinstvena spomeni~ka celina. Kulturno-istorij-skoj celini pripadaju objekti koji su, uglavnom, poreklom iz prve polovine19. veka, a tematski su zastupqena tri sadràja: sakralni, folklorni idràvno-institucionalni.

Spomeni~ka celina u Brankovini, zbog svoje osobene kulturno-is-torijske vrednosti progla{ena je znamenitim mestom od velikog zna-~aja za kulturu Republike Srbije 1979. godine1. Visoki rang izvojeva-li su spomenici kulture grupisani na jednom prostoru kao svedociprelomnih istorijskih doga|aja, po~ev od crkve Svetih Arhan|ela uo-kvirene grobnim belezima, preko primera narodnog neimarstva iprvih bastiona {kolstva, {to je odredilo nivo prezentacije, a sveukupno uvrstilo Brankovinu u red najslojevitijih i najzanimqivijihmemorijalnih celina u nas.

Iako se, terminolo{ki posmatrano, ambijentalne celine ovog ti-pa vremenom razli~ito ozna~avaju po~ev od onog op{teg pojma „spo-meni~ki kompleks“, a normativno vrednovanog kao „kulturno dobro“,odnosno „znamenito mesto od velikog zna~aja za republiku“ (premaposledwem Zakonu o za{titi kulturnih dobara Republike Srbije,Brankovina tako|e pripada kategoriji „znamenitog mesta“)2 u stru~nom

147

UDK = 719:069.53 (497.11 Brankovina)

1 Odluka o utvr|ivawu nepokretnih kulturnih dobara od izuzetnog zna~aja, Slu`be-ni glasnik SR Srbije br. 14/79.

2 Zakon o kulturnim dobrima, Slu`beni glasnik Republike Srbije, br. 71/94.

pogledu one su uvek imale isti tretman. U tom pravcu se kretala pro-gramska orijentacija u sferi za{tite i revitalizacije kulturno-is-torijske celine u Brankovini.

Prvi koraci su otpo~eli saradwom Narodnog muzeja iz Vaqevanajpre sa Zavodom za za{titu spomenika kulture iz Kragujevca, koji je1978. godine izradio Elaborat za konzervatorsko restauratorske ra-dove, da bi se po~ev od 1979. pristuplo obradi nepokretnih objekata ukompleksu spomenika u Brankovini3. Narodni muzej u Vaqevu uradioje, 1982. godine, Pretpostavke za globalnu projekciju muzeolo{ke pre-zentacije celog kompleksa, {to je 1983. verifikovano od strane Zaje-dnice muzeja Srbije i relevantnih republi~kih muzeja (Istorijskimuzej, Etnografski muzej, Pedago{ki muzej, Narodni muzej)4.

Od 1986. godine brigu o nepokretnim kulturnim dobrima u Bran-kovini preuzeo je Zavod za za{titu spomenika kulture iz Vaqeva. Akove} analiziramo poteze na poqu za{tite i prezentacije spomenikakulture treba naglasiti, uvaàvaju}i wihov istorijat, zte~eno stawe,kao i ono {to je ostvareno do sada. Tako|e, izne}emo i neka razmi-{awa i predloge okrenute budu}nosti.

Kulturno-istorijska celina u Brankovini, sme{tena je u podno`juProtinog brda na severu i [abatovca na jugu, u prelepom prirodnomambijentu crkvene porte i {kolskog dvori{ta izme|u kojih proti~evijugavi [kolski potok. Spomenici kulture ispuwavali su ovajprostor postepeno, decenijama, nastaju}i u vremenu dramati~nih is-torijskih zbivawa i nose}i pe~at znamenitih li~nosti ovoga kraja.Tako je nastao skup istorijskih, kulturnih, prosvetnih i memorijal-nih spomenika koji se odlikuju sloèno{}u sadràja i oblika, a is-tovremeno se dopuwuju.

U tekstu koji sledi ukaza}emo na osobenosti spomeni~kih objekata,na wihove istorijske, umetni~ke i kulturne vrednosti, uzajamnu pove-zanost ali i na zahteve savremene muzeolo{ke prezentacije.

Kao najstarija od svih u spomeni~kom kompleksu crkva Svetih Ar-

han|ela zasluùje posebnu pa`wu i bri`qivo ~uvawe, tim pre {toona ni u budu}e ne}e mewati svoju sakralnu ulogu. Kontinuitet duhov-nog hrama u Brankovini moèmo pratiti od sredine 18. veka kada jepodignuta najstarija crkva, koja se nalazila iznad seoskog puta u pod-


148

3 Kompleks spomenika u Brankovini, elaborat za konzervatorske-restauratorskeradove, Zavod za za{titu spomeika kulture Kragujevac 1978, Stru~ni arhiv Na-rodnog muzeja Vaqevo, 385/s

4 Pretpostavke za muzeolo{ku prezentaciju spomeni~kog kompleksa Brankovina,Stru~ni arhiv Narodnog muzeja Vaqevo, 317/s.

arhitektonskih ostataka crkve kneza Alekse Nenadovi}a, oni danasne postoje, jer su naru{eni prilikom radova na izgradwi nove crkve,koji su zavr{eni 1830. godine. To je sada{wa crkva Sv. Arhan|ela, za-du`bina Prote Mateje, nastala kao ostvarewe wegovih zamisli o una-pre|ewu ‘ivota u rodnom mestu, duhovni hram Brankovine oko koga suvremenom nicali i drugi tako|e vredni kulturno-istorijski spome-nici.

Crkva Sv. Arhan|ela bila je veoma dobro arhitektonski o~uvana,posebno posle konzervatorskih i sanacionih radova koje je na wojizvr{io Zavod za za{titu spomenika kulture iz Kragujevca 1979-80.godine. Zna~ajno je da su uporedo sa ovim radovima vr{ena istraì-vawa koja su obogatila na{a saznawa o hronologiji izgradwe i vre-dnostima ovog objekta. Tom prilikom je prona|en natpis, uklesan ugorwem delu jugoisto~nog pilastra na ju`noj fasadi crkve, a odnosise na smrt kneza Nikole Simeunovi}a 20. septembra 1830. godine. Dru-gi, jo{ dragoceniji nalaz je stara ~ituqa Prote Mateje Nenadovi}a,prona|ena u potkrovqu crkve, 1831. godine, koja sadrì mu{ka i ‘en-ska imena porodice Nenadovi} umrlih do te godine, a zna~ajna je zaprou~avawe istorijata ove porodice. Obzirom na stepen o~uvanosti,crkva u Brankovini nije traìla posebne zahvate u domenu prezenta-cije, niti je bilo potrebe da se wena osnovna sakralna namena mewa.Kao spomeni~ki objekat ona je bila, a i danas je dostupna razgledawuposetilaca.

Neposredno uz crkvu, sa wene severne i isto~ne strane, nalazi seposebna skupina nadgrobnih spomenika iz 19. veka, wih oko dvadesetakpodignutih istaknutim li~nostima Brankovine, koji predstavqajujednu od izuzetnih i po mnogo ~emu osobenih vrednosti ovog prostora.Hronolo{ki su najstarija dva, s po~etka 19. veka, i to: nadgrobni spo-menik knezu Aleksi i spomenik u obliku piramide, podignut nad po-rodi~nom grobnicom Nenadovi}a, na kome je uklesan natpis o pore-klu i putevima doseqavawa ove porodice u Brankovinu. Ostali spo-menici su nastali kasnije, ve}ina posle izgradwe crkve, odnosno po-sle 1830. godine. Ovde su sahraweni i vojvoda Sima, koji je poginuo uboju na Dubqu 1815, zograf Petar i wegova supruga Ikonija, vojvodaJakov, Protin sin Aleksandar i najstariji brat Nikola. Tu jesahrawen, 1854. godine, i Prota Mateja, uz velike narodne po~asti.Wegov nadgrobni spomenik je veoma jednostavan i sastoji se od hori-zontalne plo~e i vertikalnog spomenika sa krstom i natpisom kojisadrì biografske podatke. Uz svoga oca sahrawen je i kwièvnikQuba Nenadovi}, a wegov obelisk je ukra{en ovalnim reqefnim por-


150

tretom. Odmah pored je i spomenik vojvodi Jevremu. Osim Nenadovi-}a, ovde su sahrawene li~nosti iz porodice Simeunovi} i Pavi}. Po-red crkve nalazi se i spomenik palim ratnicima Brankovine u oslo-bodila~kim ratovima 1912-1919. godine.

Skupina nadgrobnih spomenika iz 19. veka daje posebnu vrednostovoj kulturno-istorijskoj celini, a ve}ina je zate~ena u dobromstawu. Ono {to bi bilo potrebno je osveàvawe, odnosno kalkirawenatpisa radi wihove ~itqivosti, s obzirom na to da su pisani starimpismom i da su ne~itki, kao i redovno odràvawe. U ciqu boqeg sna-laèwa posetilaca, na samom terenu mogla bi se postaviti mawa in-formaciona plo~a sa shemom poloàja svakog groba i imenima li-~nosti koje su u wima sahrawene. Ovo se pre svega odnosi na posete bezvodi~a, koje podrazumevaju odre|eno predznawe.

U neposrednoj blizini crkve, sa wene jugoisto~ne strane, mogu}e jeprezentirati ostatke nekropole kao arheolo{ki lokalitet sa pojedi-nim o~uvanim i konzervisanim nadgrobnim spomenicima i plo~ama(me|u wima je npr. mawi nadgrobni kamen iz 1804. podignut nad gro-bom nekog Lazara). Istovremeno ovaj prostor bi bio prostorni i hro-nolo{ki pandan mla|oj skupini nadgrobnih spomenika iz 19. veka,~ine}i izvestan hronolo{ki i prostorno likovni kontinuitet. (Is-traìvawa bi vodili arheolog i arheolog konzervator. Oni bi dalisopstveni predlog o mogu}oj realizaciji navedenih ideja).

U na{e vreme, ne{to daqe od crkve, na jednom uzvi{ewu prema{kolskom dvori{tu, ali i daqe u prostoru porte, sahrawena je 1993.godine Desanka Maksimovi}, a ubrzo su ovde iz Beograda preneti i os-taci wenog supruga Sergeja. Izgled groba je jednostavan. îne ga krstsa horizontalno postavqenom mermernom nadgrobnom plo~om koja sa-drì osnovne hronolo{ke podatke. Pored krsta je maketa ruske crkvekoja simboli{e Sergejevo poreklo.

Pri crkvi i u novom parohijskom domu, ~uva se dragocena crkvena

riznica, a sadrì bogat fond umetni~kih predmeta, starih i retkihkwiga i vrednih ikona. Ovu svojevrsnu muzejsku zbirku ~ine crkvenipredmeti specifi~ne umetni~ke izrade, bogoslu`bene kwige i isto-rijska dokumenta koja datiraju od sredine 18. do kraja 19. veka. Pri-loìle su ih istaknute li~nosti ovog kraja Haxi Ruvim, knez Aleksa,Prota Mateja, knegiwa Persida Kara|or|evi}, kwièvnik Quba Ne-nadovi} i mnogi drugi. Me|u brojnim predmetima treba izdvojiti na-prsni krst relikvijar iz 10 – 11. veka, Haxi Ruvimov duborezni krstnastao izme|u 1777. i 1784. godine, kandilo od bronze s po~etka 19. ve-ka za koje se smatra da je pripadalo Haxi Ruvimu, Veliko jevan|eqe


152

brankovinske crkve koje je Prota Mateja doneo iz Rusije 1804/5. sa os-talim predmetima kao poklon od ruskog cara, Malo jevan|eqe ProteMateje, ru~ni krst Prote Mateje i mnogi drugi bogato ukra{eni pre-dmeti kao {to su kadionica i kandilo knegiwe Perside itd. Veoma suvredne ikone Sv. Arhan|ela Mihaila, Sv. Nikole, Sv. Jovana, Sv.kraqa Stefana De~anskog, kao i retke stare kwige istorijske sadrì-ne Antologion, Psaltir, Trebnik, Prolog, Minej, Irmologija ...{tampane uglavnom u Moskvi u 18, a neke druge kwige po~etkom 19.veka.

Crkvenoj riznici pripadaju i istorijska dokumenta zna~ajna zaprou~avawe istorije Brankovine i wene crkve kao {to su retke bogo-slovske sveske sa bele{kama prote Danila Petrovi}a iz 1826-1839,popis parohijana u Brankovini i Jo{evi, koji je sa~inio prota Sime-on Petrovi} 1831, dragocena ~ituqa Prote Mateje iz 1831. godine kaoi drugi spisi i dokumenta koji su pripadali poznatim li~nostima5.Kao {to smo istakli crkvena riznica sadrì predmete muzejske vre-dnosti, te oni zavre|uju da se bar jednim delom predstave javnosti. Ri-znicu je katalo{ki obradio istori~ar umetnosti dr Branko Vujovi}.U ciqu muzeolo{ke obrade i za{tite Brankovine uspostavqena je sa-radwa sa ovim uglednim stru~wakom, {to je rezultiralo monografi-jom „Brankovina“ 1983. godine6. Najve}a vrednost ove izvanrednekwige je, izme|u ostalog, katalo{ki obra|en spomeni~ki fond, ~imeje pruèna fundamentalna osnova za maksimalno ~uvawe autenti~nos-ti prilikom prezentacije.

Ovom prilikom, u najkra}em, jo{ jednom ukazujemo na pomenutispisak predmeta sa potrebnim podacima (naziv predmeta i istorijat,vrsta materijala, dimenzije ), koje je znala~ki obradio prof. dr Bran-ko Vujovi}.

Popis najvrednijih predmeta iz crkvene riznice u Brankovini

1. Naprsni krst 10-11. vek (visok 9,5 cm).

2. Haxi Ruvimov duborezni krst sa kraja 18. veka sa srebrnim oko-vom iz 1852. (visina 52 cm, a pre~nik stope 17 cm).

3. Kandilo od bronze s po~etka 19. veka (visina 11 cm, pre~nik dna5 cm).

4. Veliko jevan|eqe brankovinske crkve sa srebrnim okovom iz1796, poklon ruskog cara Proti Mateji 1804. (37,5 h 55 cm).

Kulturno-istorijski spomenici Brankovine...

153

5 B. Vujovi}, Brankovina, Beograd 1983, 55-63.6 Isto, 183.

5. Malo jevan|eqe Prote Mateje koje je 14. decembra 1804. dobio napoklon od V. Karamazina, {tampano u Moskvi krajem 18. veka

6. Ru~ni krst Prote Mateje, donesen iz Rusije ( 25 h 14 cm).7. Diptih, sa predstavama Bogorodice, Sv. Kirijaka Ot{elnika i

Sv. Dimitrija, rad nepoznatog ikonopsica iz prve polovine 19. vekasa dva krila (38 h 54 cm i 36,2 h 51 cm).

8. Srebrni diskos, zvezdice i ka{ika za pri~e{}e, 1831 (pre~nik16,5 cm).

9. Ikona Sv. Arhan|ela Mihaila, rad nepoznatog zografa 1839. (61h 45,5 cm).

10. Drveni nalow iz prve polovine 19. veka (visina 90 cm, dimenzi-je plo~e 42 h 34 cm).

11. Darohranilnica, sredina 19. veka (43 h 16 cm).12. Ikona Sv. Nikole, rad slikara Dimitrija Posnikovi}a iz

1860, uqe na plehu (31 h 40 cm).13. Ikona Sv. Jovana Krstiteqa, rad Dimitrija Posnikovi}a iz

1860, uqe na plehu (32 h 40 cm).14. Ikona Sv. kraqa Stefana De~anskog, rad nepoznatog slikara s

kraja 19. veka, uqe na platnu (65 h 68,5 cm).15. Ru~ni krst od mahagonija (10 h 6 h 2 cm).16. Ru~ni rezbareni krst, iz prve polovine 19. veka (17,5 h 8 h 1,5

cm).17. Ru~ni krst (15 h 7,5 h 1,3 cm.)18. Limeni krst (26 h 19 cm).19. Prestoni krst iz druge polovine 19. veka (35 cm, pre~nika 14,5 cm.20. Kutija za miro, druga polovina 19. veka (visina 17 cm, a osnova

8,5 h 4,5 cm).21. Par sve}waka, sredina 19. veka (visina 38 cm).22. Par velikih sve}waka, sredina 19. veka (visine 130 cm).23. Dva velika sve}waka, 19. vek (visina 138 cm).24. Sve}waci od kovanog gvo`|a iz 19. veka (visina 140 cm).25. Putir, diskos i zvezdice iz 19. veka, 1925.Predmeti br. 15, 16, 17, 18, pripadali su staroj crkvi brvnari.Crkva u Brankovini poseduje veliki broj starih i {tampanih

kwiga i bogatu crkvenu arhivu koju treba detaqno prou~iti. Poredjevan|eqa Prote Mateje tu se ~uvaju i slede}e kwige:

26. Antologion, {tampan u Moskvi 1760. (19 h 30,5 cm).27. Psaltir, {tampan u Be~u 1770. (10,5 h 16,5 cm).28. Trebnik, Moskva 1780. (19,5 h 31 cm).29. Triod posni, Moskva 1780. (19,5 h 32 cm).


154

Istorijska dokumenta

51. Sin|elija popa Sime Petrovi}a iz 1816. (24 h 35,5 cm).52. Kwiìca propovedi Danila Petrovi}a iz 1826. (19,5 h 25 cm)53. Pravila Sv. Apostola iz 1826. (20,5 h 25 cm).54. Upra`wenije Danila Petrovi}a, 1836. (20 h 24,5 cm).55. Istorija cerkovnaja, 1838. (20 h 24 cm ).56. Svja{~enaja istorija, 1838. (19,5 h 23 cm).57. Dogmatika, 1838. (20 h 24 cm).58. Evangelije perve nedeqe posta (20 h 25 cm).59. Ritorika cerkovnaja, 1839. (19,5 h 24 cm).

Dokumenta od broja 52 do 59 predstavqaju bele{ke Danila Petrovi}a.

60. Popis parohijana iz 1831. godine (24 h 38 cm).61. Spisak du{a u ku}i sve{tenika Danila Petrovi}a, 1866.62. Svidetelstvo 1866. (22 h 31 cm).63. Svedoxba iz 1866. (22 h 32 cm).64. Sin|elija jereja Marka Petrovi}a, 1867 (40 h 30 cm).65. Diploma o odlikovawu jereja Marka Petrovi}a (21 h 30 cm).66. Govor Svetozara Petrovi}a na sahrani kwièvnika Qube Ne-

nadovi}a, 1895. (21 h 35 cm).67 i 68. Pisma prote Marka Petrovi}a Svetozaru Petrovi}u, 12.

februara 1895. g. u Brankovini (21 h 35 cm) i 12. januara 1903. u Beo-gradu (21 h 34,5 cm).

69. Kwiga posetilaca groba kwièvnika Qube Nenadovi}a (23,5 h29,5 cm).

70. Objava o sprovo|ewu zarobqenog mar{ala Makenzena 1919. (22h 31 cm).

Najvredniji predmeti iz crkvene riznice izloèni su u pripraticrkve Sv. Arhan|ela, u za tu priliku dizajniranim, dobro obezbe|e-nim vitrinama. Ovaj materijal dostupan je posetiocima od 9. oktobra2004. godine. Nagla{avamo da je konzervaciju ikonostasa i ikona izriznice vr{ilo konzervatorsko dru{rvo Reantika iz Beograda podrukovodstvom mr Jovana Panti}a. Za{titu ostalog pokretnog mate-rijala radila je Svetislava Milo{evi}, preparator Narodnog muzejau Vaqevu.

U blizini crkve je stari crkveni bunar, prema predawu zadu`bina~uvenog junaka Damjana Kuti{anca, koji je poginuo na ôke{ini1804. godine. Ozidan je od kamena, krajem 18. veka. Iako je bilo predvi-|eno ~i{}ewe i restauracija prvobitnog izgleda bunara, s tim da muse vrati pre|a{wa funkcija, on je i danas van upotrebe. Stari bunar


156

se nalazi u neposrednoj blizini crkve, u podno`ju {umovitog [aba-tovca. Istraìvawem treba utvrditi da li ga je mogu}e rekonstruisa-ti i eventualno aktivirati, jer postoji bojazan da je potpuno zatrpan.

U severozapadnom delu porte, sa~uvano je pet (od nekada ve}eg bro-ja) tzv. sobra{ica, za ovaj kraj karakteristi~nih spomenika narodnogneimarstva iz 19. veka. To su drvene poluotvorene ili sasvim otvore-ne ku}ice, nalik na nastre{nice ili trem. Sluìle su u svoje vreme, aostvarivo je i danas, za okupqawe okolnog stanovni{tva pri raznimpovodima. Izvr{ena je demontaà krovnog pokriva~a, ure|ewe unu-tra{wosti kao za vreme wihovog nastanka, kao i konzervacija svihdrvenih delova. Sobra{ice spadaju u etnolo{ke znamenitosti, apredstavqaju specifi~nost spomeni~kog kompleksa. Pored pet sobra-{ica sa krovom, u porti postoje i jednostavniji oblici – drveni sto(trpeza) sa ~etiri klupe oko wega. Svakako je potrebno konzervirawedrvenih delova i pregled krovnog pokriva~a. Pomenuti primeri na-rodnog neimarstva 19. veka daju toplinu prostoru porte i mogu}nostda se u wima, kao nekada, okupqa narod koji dolazi u crkvu povodomraznih obreda i svetkovina. îwenica da one danas predstavqaju ek-sponate, u suprotnosti je sa predhodnom idejom koja vi{e nema podlo-gu ni u masovnom okupqawu me{tana. Ipak, wih ~esto koriste decaprilikom brojnih ekskurzija.

Stari parohijski dom nalazi se severozapadno od crkve, uz glavnustazu. Postoji pretpostavka da je od nekada{we sobra{ice pre-pravqen u parohijski dom, dodavawem trema sa dekorativno obra|e-nom drvenarijom, koji je do 1967. sluìo svojoj osnovnoj nameni, a ka-snije kori{}en kao pomo}na zgrada crkvene parohije. Stari parohij-ski dom se koristi u na{e vreme kao stan jednog od sve{tenika. Pro-porcije i gabarit objekta, kao i neki drugi sekundarni elementi upu-}uju na pretpostavku da je on prvobitno bio sobra{ica i da je u 19. ve-ku prepravqen u parohijski dom. Daqa istraìvawa treba da odgovo-re i na niz drugih pitawa vezanih za nastanak ovog objekta. Ukolikose utvrdi da je bio sobra{ica, najispravnije bi bilo – da se objektuvrati prvobitni izgled, kao i da se temeqni kamenovi trema (koji supreneti sa temeqa stare crkve brvnare) prezentiraju u sklopu arhe-olo{kog lokaliteta, gde se i nalaze ostaci ove crkve. Me|utim i sasada{wim izgledom stari parohijski dom predstavqa vredan objekat,ali je pitawe wegove namene diskutabilno (iako Crkva na to ima ne-osporno pravo) upravo zbog pomenutog istorijata.

Pored staze koja vodi od crkve prema potoku, blizu drvenog mosti-}a koji povezuje portu sa {kolskim dvori{tem, nalazi se stara ~esma


157

Nenadovi}a koja je obnovqena 1932. godine o ~emu svedo~i tekst natpi-sa na mermernoj plo~i (veli~ine 45 h 29 cm) ugra|enoj na predwoj stra-ni ~esme slede}e sadrìne: „Centralni higijenski zavod – Beograd,Dom narodnog zdravqa – Vaqevo i gra|ani Crkvene op{tine Branko-vine podigo{e vodovod i ~esmu u spomen Nenadovi}a, 1932". êsma jeosnove 84 h 72 cm, visine 22 cm sa odgovaraju}e profilisanom gorwimdelom, a strane su joj obra|ene u ve{ta~kom kamenu. Zahteva redovnoodràvawe u smislu ~i{}ewa od {tetnog uticaja vode, iako odli~nofunkcioni{e i sada je u upotrebi.

Moèmo zakqu~iti da su u duhovnom delu kulturno-istorijske ce-line izvr{eni konzervatorsko restauratorski radovi na crkvi Sv.Arhan|ela i sobra{icama koje su ujedno i prezentovane prema prvo-bitnom izgledu, aktivirana ~esma Nenadovi}a, delimi~no za{ti}eninadgrobni spomenici, identifikovana je i katalo{ki obra|ena iprezentovana crkvena riznica. Intervencije u sferi za{tite nepo-kretnih objekata, kada je stru~nu nadle`nost nad wima preuzeo Zavodza za{titu spomenika kulture Vaqevo, u skladu su sa daqim odrà-vawem spomeni~kih objekata, a u najnovije vreme prusutni su neki po-duhvati kojima je ciq {irewe kompleksa.

Koncepcijsko re{ewe u domenu prezentacije, podrazumevalo je kaoosnovno polazi{te istorijsko i muzeolo{ko opredeqewe u tuma~ewuambijentalne celine i svakog objekta ponaosob, tj. sadràlo je hrono-lo{ki i tematski pristup. Kada je re~ o mogu}nostima prezentacijeone ni u ovom delu kompleksa nisu iscrpene.

Kada preko drvenog mosta stupimo u {kolsko dvori{te, u svetovnideo kulturno-istorijske celine, nailazimo na jo{ jedan spomenik na-rodnog neimarstva – vajat Nenadovi}a u kome je, 1826. godine, ro|enkwièvnik Quba Nenadovi}. Vajat li~i na jednodelnu brvnaru po-krivenu {indrom, a vi{e puta je preme{tan. Prvobitno se nalazio udvori{tu ku}e Prote Mateje na Popovom brdu, a zatim je kao etnogra-fska znamenitost izloèn pored Muselimovog konaka u Vaqevu, da bi1982. godine bio vra}en gde i pripada u Brankovinu, i postavqen po-red stare {kole. Istovremeno je izvr{ena i za{tita wegove drvenekonstrukcije. Vajat Nenadovi}a spada u objekte narodne arhitekture,a 2001. godine pristupilo se wegovom unutra{wem ure|ewu. Kao {toje uobi~ajeno za period iz kog poti~e sluìo je za spavawe supru`nikau zadru`nim porodicama, nije imao prozore i nije se grejao. Neki is-traìva~i objekte ovog tipa i namene nazivaju znamewima mladosti.Prezentovan je u skladu sa svojom autenti~nom namenom te od ekspona-ta sadrì: krevet, sanduk za spremu, razboj za tkawe, premetu i trono-


158

{ce. Enterijer je upotpuwen predmetima tradicionalne ‘enske radi-nosti, kao {to su odevni predmeti i ku}ni tekstil.

Ime|u vajata i stare {kole sagra|en je, po~etkom 19. veka, {kolski

bunar, zidan kamenom osnovom u dubini, i spoqnom drvenom kon-strukcijom, uobi~ajenom za objekte ovog tipa. Izvr{ena je konzerva-cija drvenih delova.

Dve {kolske zgrade svedo~e o razvoju prosvete u 19. veku i napori-ma kneèvine Srbije da na{ obrazovni sistem pribliì evropskimtokovima. To su Stara {kola, u tradicijiji poznatija kao Protina,zbog wegovih zasluga u {irewu pismenosti i obrazovawa, mada pri-dev Protina u stvari vi{e pristaje privatnoj {koli koju je u svom do-mu osnovao Prota Mateja, 1830. godine. Stara {kola, odnosno prvadràvna {kola u Brankovini, sazidana je prema podacima iz {kol-skog letopisa 1836. godine kao masivna prizemna gra|evina pravouga-one osnove, veli~ine 11,50 h 13, 65 metara, u skladu sa narodnim gradi-teqskim tradicijama, kao ne{to ve}a seoska ku}a, u kojoj je samo unu-tra{wi raspored bio prilago|en {kolskoj nameni. Kada je 1894. go-dine otvorena Nova {kola u istom dvori{tu, Stara je postala u~i-teqski stan.

Konzervatorsko-restauratorskih radova najvi{e je bilo na Sta-

roj {koli. Te intervencije odnosile su se mahom na unutra{wostobjekta, po~ev od demontaè dotrajalog poda, oja~avawe konstrukcijezidova i tavanice, pa do postizawa stati~ke stabilnosti krovne kon-strukcije, pretresawe krovnog pokriva~a do finalnih radova uspoqwoj obradi zidova i konzervacije prozora i vrata7. U najnovijevreme ponovne intervencije u tom smislu preduzeo je Zavod za za{tituspomenika kulture iz Vaqeva.

*

Prvi objekat koji je konzervatorski obra|en, a zatim ura|ena mu-zeolo{ka postavka je Stara {kola iz 1836. ~iju je izgradwu pomogaoProta Mateja Nenadovi}. Otvorena je za posetioce 4. jula 1984. godi-ne povodom obeleàvawa sto osamdesete godi{wice Prvog srpskog us-tanka (1804-1984). Najve}u vrednost ekspozicije predstavqa rekon-struisan enterijer jedne u~ionice s kraja XIX i po~etka XX veka. U os-talom prostoru su privremeno postavqene dve izlo`be tematskog ka-raktera, koje su predvi|ene dok se ne realizuje budu}a stalna postavke,za koju je tako|e do{lo vreme. Privremene izlo`be, koje su bile ade-


159

7 Elaborat Zavoda za za{titu spomenika kulture Kragujevac 1978, Stru~ni arhivNarodnog muzeja Vaqevo, 385/s.

kvatne datom trenutku, a istovremeno popunile preostali enterijersu „[kolstvo i prosveta u Srbiji za vreme Prvog srpskog ustanka “ i„Idejno re{ewe za spomenik Proti Mateji Nenadovi}u“8. U najnovijevreme konzervirana je pomenuta u~ionica, a u jednom od prostora za-mi{qen eksperimentalni deo kao novi vid edukativne prezentacije.

Do{li smo do trenutka kada nije samo vremenska distanca razlogda realizujemo nove ideje. Namera je da posetilac ne bude pasivni kon-zument koji se vodi kroz stalne postavke, ve} da podstakne svoje znawei produbi ga na razli~ite na~ine – iskustvene, prakti~ne i estetske.Svi budu}i potezi na prezentaciji znamenitog mesta Brankovina mo-rali bi da zadovoqe principe rada u za{ti}enim celinama, a to su :za{tita arhitekture, za{tita autenti~nosti i na kraju oìvqavawei stavqawe u funkciju. Pomenuta pravila su tu ne samo da bi se pokre-tna i nepokretna dobra sa~uvala ve} da se posetiocima, zavisno odwihovog uzrasta i intelektualnih sposobnosti, pruì doìvqaj„nostalgije i autenti~nosti“.9 Najboqa potvrda posledwoj konstata-ciji je ure|ewe enterijera vajata Nenadovi}a.

Sve ovo smo imali u vidu kada smo razmatrali mogu}nost budu}eprezentacije u Novoj, Desankinoj {koli.

Gradwom druge brankovinske {kole rukovodio je novoformirani{kolski odbor, ~iji je blagajnik bio Svetozar Petrovi}, sve{tenik uBrankovini, ina~e Desankin deda po majci. U prole}e 1894. godine no-vi {kolski objekat je bio zavr{en i u wemu je po~ela da se izvodi re-dovna nastava. Sa prostranim i dobro osvetqenim prostorijama zgra-da je u arhitektonskom pogledu potpuno odgovarala novoprihva}enomtipu {kolskih objekata i ispuwavala uslove za pedago{ki rad, pre-dvi|ene Zakonom o osnovnim {kolama iz 1884. godine. Za vreme iz-gradwe ove {kole weni u~iteqi su bili Dimitrije Sokolovi} i Mi-hailo Sretenovi}, a sa zavr{etkom radova za u~iteqa dolazi Nedeq-ko Savi}. Jula 1898. godine u~iteqsku du`nost preuzima MihailoMaksimovi}, otac Desanke Maksimovi}. Svestrano obrazovan i ve-oma aktivan Mihailo Maksimovi} je dao veliki doprinos razvojuobrazovawa i kulture u vaqevskom kraju. Bio je {kolski nadzornik zavaqevski i podgorski srez, predsednik U~iteqskog dru{tva u Vaqe-vu, ~lan Glavnog odbora u~iteqskog udruèwa, Sekretar narodne od-


160

8 Spomenik Proti Mateji Nenadovi}u otkriven je 1984. godine na prostoru izme-|u Op{tinskog, Privrednog i Okru`nog suda u centru Vaqeva, a rad je vajaraMilomira Jevti}a.

9 G. Markovi}, Znamenito mesto Brankovina - stvarawe uslova za formiraweskansena, Stru~ni arhiv Narodnog muzeja Vaqevo, 90/2002.

brane za vaqevski okrug, ~lan Srpskog kwièvnog odbora, blagajnikCrvenog krsta...10

U toku 1985. godine, na {koli Desanke Maksimovi} su izvr{enirestauratorsko-konzervatorski radovi kojima je ona vra}ena u prvo-bitni izgled i trajno za{ti}ena, a potom zapo~eta realizacija wenenamene. Sve~ano otvarawe ove {kole obavqeno je 15. septembra 1985.godine. Za tu priliku, u dve prostorije koje su ranije sluìle kao„stan u~iteqa“, postavqena je tematska izlo`ba koja prikazuje ‘ivo-tni put i plodno stvarala{tvo poznate pesnikiwe, ali je i tada napo-menuto da ona nije kona~nog karaktera. U osnovi ove ideje bila je‘eqa vaqevskog Muzeja da obeleì i trajno sa~uva neraskidivu vezupesnikiwe sa zavi~ajem. Enterijer Nove, tzv. Desankine {kole prila-go|en je za multidisciplinarne programe, uskla|ivawem muzejskih ikulturno-prosvetnih sadràja kroz stalnu izlo`bu, salu za programei biblioteku ~iji se rad pokazao uspe{nim. U ekspozicionom deluprikazane su li~ne fotografije, odlikovawa, diplome i poveqe, je-dnom re~ju nagrade za stvarala{tvo; mawi broj |a~kih i studentskihradova posve}enih wenoj poeziji. Izloèn je i portret Desanke Mak-simovi}, uqe na platnu, rad Lize Kriàni}, nastao oko 1940. godine uvreme boravka pesnikiwe u Parizu i prijateqstva sa poznatim umet-ni~kim parom.

Pomenuta muzejska postavka je biografskog karaktera, pripremanajo{ za pesnikiwinog ‘ivota, a ona sama bila je jedan od wenih redak-tora, {to joj daje specifi~nu dimenziju. Dopune koje su preduzete1998. godine u tzv. sali za programe, tako|e se odnose na izlagawe pri-znawa u vidu zna~ajnih diploma dobijenih za vi{egodi{we stvarala-{tvo, a prilago|ene su enterijeru i wegovoj nameni uz adekvatno di-zajnersko re{ewe. U veoma interesantne muzeolo{ke inovacje u pome-nutoj sali spada prikazivawe pesme „ Traìm pomilovawe “ na pole-|ini {kolske table. Re~ je o svojevrsnom ru~nom radu, vezu na lanenomplatnu, formata 150 h 85 sm. koga je vaqevskom Muzeju darovala 19. fe-bruara 1996. godine, Skup{tina grada Beograda, uz saglasnost autoraMelanije Marinkovi}. Platno ima istorijsku vrednost, tj. tkano jedavne 1901. godine. Sam rad je nastao neposredno posle smrti DesankeMaksimovi}. Stihovi su veèni u tonovima od belog ka crnom i sim-bolizuju decenije pesnikiwinog ‘ivota, a uokvireni su vencem crnihruà. Ovaj neobi~ni rad je umetni~ki in memoriam Desanki Maksimo-vi}. Izlo`bu prati publikacija: „Zavi~aj pesniku“ koja je imala dva


162

10 M. Peri{i}, Zavi~aj pesniku, Narodni muzej Vaqevo, Vaqevo 1987, 10

izdawa 1985. i 1987. godine. Publikacija „Znamenitosti Brankovine“iz 1998. godine predstavqa sve spomenike kulture u Brankovini i za-dovoqava zate~eno stawe, ukqu~uju}i i Novu {kolu.

Sa trenutkom smrti Desanke Maksimovi}, 1993. godine promeniose odnos prema wenoj li~nosti, koja postaje istorijska, te je i trebastaviti u memorijalne okvire. Za razliku od postoje}e izlo`be repor-ta`nog tipa (upravo iz razloga {to je nastala u vreme Desankinog ‘i-vota) budu}a izlo`ba bila bi osvrt na wen ukupni, ‘ivotni i pe-sni~ki put ( 1898-1993). Ona bi zadràla biografsku dimenziju ali bimemorijalni aspekt bio jasniji i izraàjniji. Smatramo da bi treba-lo prikazati ro|ewe i detiwstvo, {kolovawe, prve pesni~ke korake,uspe{nu karijeru, brojne susrete sa poznatim li~nostima naro~ito usferi kwièvnosti, posledwe godine ‘ivota, period posle smrti, jerse}awe na Desanku Maksimovi} i daqe ‘ivi.

Mi{qewa smo da bi se novom izlo`bom izbeglo neprikladno do-davawe novopristiglih predmeta kao {to su portret D. Maksimovi},autora Mi}e \oki}a, posthumna odli~ja dodeqena od pokrajine Puqai mnogih drugih, koji }e tek biti prikupqeni, a pre svega onih li~neprirode. Izlo`ba bila bi pro{irena na salu za programe gde bi se za-dràla dosada{wa postavka u zidnom delu, ali bi se u vitrinama is-pod diploma mogla prezentovati posthumna odli~ja ili pak najzna-~ajnija dela Desanke Maksimovi} na na{em i drugim jezicima, timpre {to je ovaj deo u direktnoj vezi sa bibliotekom. Postoje}a postav-ka trebalo bi da se osveì izvesnim brojem li~nih predmeta koji biomogu}ili prezentaciju u vidu enterijera. Tako je npr. period ro-|ewa, detiwstva i devoja{tva mogu}e dopuniti etnolo{kim elemen-tima kako bi naglasili odre|eno vreme, a period kwièvnog usponabio bi skoncentrisan oko radne sobe sa prate}im elementima, tj. de-taqima posebne ‘ivotnosti i topline karakteristi~ne za enterijal-ni pristup u prezentaciji. Namerno nismo upotrebili termin „radnikabinet“ jer se, kada je re~ o Desanki Maksimovi} o wemu ne moè go-voriti u klasi~nom smislu, pre svega zbog odsustva radnog stola ilibar onakvog kakav bi o~ekivali.11

Nagla{avamo da bi nova koncepcija po{tovala raniju redaktor-sku ulogu Desanke Maksimovi}, ali je neophodno da prelomni momen-ti wenog ‘ivota i stvarala{tva budu predstavqeni u vidu muzeolo-{kih zakqu~aka u okviru enterijera izuzetne topline i ‘ivotnosti.U tehni~kom pogledu mogu}nosti prezentacije su napredovale od 1985.


163

11 D. Lazarevi}-Ili}, Osnove za muzeolo{ku prezentaciju Desankine {kole u Branko-

vini, Desankini majski razgovori 18, Beograd 2003, str. 88-98

godine, {to se posebno odnosi na izradu fotografija, izgled i po-kretqivost panoa i vitrina. Bilo bi dobro da se na jednom mestu pri-kupe audio i video zapisi o pesnikiwi (govori, kazivawe poezije, in-tervjui, susreti sa zna~ajnim li~nostima, posete zavi~aju) koji bi se uovom prostoru arhivirali i predstavqali bazu za neka nova istraì-vawa wenog ‘ivota i rada, a posetiocima pruìli mogu}nost za jo{jedan neposredniji susret sa wom, Da bi se ovakva gra|a prikupila ne-ophodno je uspostaviti saradwu sa RTS, Muzejom kinoteke, Narodnombibliotekom Srbije i dobiti wihovu saglasnost za presnimavawa ikori{}ewe. U svemu ovom bi svoj doprinos trebalao da pruì i Za-du`bina Desanke Maksimovi}. Nagla{avamo da je prostor sale zaprograme mogu}e upotrebiti i za tematske izlo`be o ‘ivotu i radupesnikiwinih savremenika, pre svega kwièvnika, pa bi se i na tajna~in posetiocima pruào uvek novi sadràj.12

Budu}a izlo`ba o Desanki Maksimovi}, koja se planira nakon otva-rawa centralne postavke u vaqevskom Muzeju zahteva multidiscipli-narna istraìvawa u koja bi se ukqu~ili najboqi poznavaoci wenog‘ivota, a posebno kompleksnog kwièvnog dela, po~ev od kwièvnihkriti~ara, istori~ara, etnologa, istori~ara umetnosti, fotografa,arhitekte, dizajnera uz konsultovawe sa porodicom, a sve to bi se muze-olo{ki uobli~ilo i prilagodilo enterijeru Nove {kole. Naravno, dabi ovu novu ili znatno modifikovanu izlo`bu pratio odgovaraju}ikatalog ili neka druga publikacija, uz nagla{enu neraskidivu i uvekprisutnu duhovnu vezu Desanke Maksimovi} sa Brankovinom.

*

Iza Nove {kole, u dubini {kolskog dvori{ta, nalazi se pomo}na{kolska zgrada, verovatno podignuta sredinom 19. veka, tako|e vre-dan primerak narodnog neimarstva, a sluìlaje kao {kolska pisarni-

ca. Ovaj objekat sadrì dve prostorije od kojih jedna i daqe treba dazadrì slu`benu namenu dok bi druga mogla da se osmisli u duhu sav-remene muzeolo{ke prezentacije.

Na prostoru do ove spomeni~ke celine zavr{eni su delom gra|evin-ski radovi na izgradwi replike ku}e Nenadovi}a, sa {est prostorijakoje pruàju mogu}nost za koppleksnu muzeolo{ku prezentaciju gde bise preplitali etnografski i istorijski pristup. Sa istoijskog aspektane}e se odstupati {ire od prikazivawa genealo{kog stabla porodice


164

12 G. Markovi}, Znamenito mesto Brankovina-stvarawe uslova za formirawe skan-sena, Stru~ni arhiv Narodnog muzeja Vaqevo, br. 90/2002

Nenadovi}, uz pomo} odgovaraju}ih eksponata koji bi omogu}ili jedando sada ne eksploatisan muzeolo{ki prikaz pomenute teme.

Kao {to moèmo primetiti u tzv. dràvno istitucionalnom deluprezentovane su Stara i Nova {kola adekvatnim izlo`bama koje suopravdale svoju koncepciju, tim pre {to su do dana{wih dana privu-kle veliki broj posetilaca. Sama ~iwenica da je od tada proteklomnogo vremena, a da i same zamisli nisu kona~na re{ewa (vremenom ihprevazilaze, ako ne u celini, onda sigurno bar delimi~no nova is-traìvawa) ukazuje na potrebu za novim muzeolo{kim razmi{qa-wima, te smo bili slobodni da ideje o novim mogu}nostima prezenta-cije, op{irnije razmotrimo.

Dosada{wa prezentacija kulturno istorijske celine u Brankovi-ni zasnivala se na principu objediwenih istorijskih, etnolo{kih iumetni~kih vrednosti, a da je pri tom svaki deo zadrào sopstvene ka-rakteristike i neocewiv zna~aj. Mi{qewa smo da od ovog stava netreba ni u budu}e odstupati. Me|utim, kompleksnost ovog znamenitogmesta zahtevala je i zahteva multidisciplinarni nau~ni pristup ipredstavqa i daqe istraìva~ki izazov. Tako|e, smatramo da angaò-vawem relevantnih stru~waka i odgovaraju}ih ustanova u sferi za-{tite kulturno-istorijskih dobara moèmo doprineti budu}em izgle-du ove po mnogo ~emu znamenite spomeni~ke celine.

Nagla{avamo, da se pored pomenutih, tako|e u Brankovini iliwenoj najbliòj okolini, nalaze i druge znamenitosti koje treba po-menuti. To su ku}a porodice Nenadovi} iz sredine 19. veka u branko-vinskom zaseoku Lazarevi}i, brdo Posovo – mesto zbega iz Prvog srp-skog ustanka, temeqi Haxi Ruvimove crkve u Babinoj Luci, sredwove-kovna crkva sa ste}kom kraj we u Dokmiru i Reqino poqe u Kr{nojGlavi, mesto odràvawa narodnih skup{tina, a na jednoj od wih, maja1804. godine postavqeni su temeqi pravosu|a.

Slojevitost istorijskih, kulturnih i umetni~kih sadràja kojeposeduje Brankovina, na jednom vremenski uobli~enom prostoru, kon-centracija spomeni~kih objekata na jednom mestu, wihova uzajamnapovezanost i srazmerni visok stepen o~uvanosti uz razvijenu mesnutradiciju i postojawe dobrih komunikacija – sve su to povoqni uslo-vi za savremenu muzeolo{ku prezentaciju prostorne kulturno-isto-rijske celine. Osnovni stru~ni zadatak koji se postavqa pred muzej-ske stru~wake je istraìvawe i muzeolo{ka obrada spomeni~kih obje-kata i zate~enog pokretnog materijala koji se nalazi u wima, ponovnikonzervatorski tretman pojedinih objekata, savremena prezentacija imuzejska postavka {kolske zbirke, kao i izlo`ba posve}ena porodici


165

Nenadovi} i novi, memorijalni osvrt na ‘ivotni i pesni~ki put De-sanke Maksimovi}.

Napomiwemo da je stepen za{tite svih nepokretnih objekata u spo-meni~kom kompleksu u nadle`nosti Zavoda za za{titu spomenika kul-ture Vaqevo. Tek posle wihove intervencije mogu}e je pristupiti vi-dovima muzeolo{ke prezentacije. Iako je ve}ina spomenika kulture uprili~no dobrom stawu, ~emu su izme|u ostalog doprineli i povreme-ni potezi ove ustanove, ~ini se da }e biti svakao potrebni i naknadnipoduhvati, {to se posebno odnosi na one objekte ~ija je konstrukcijadrvena.

Rezime

Spomenici kulture, grupisani na jednom prostoru kao svedoci prelom-nih istorijskih doga|aja, uvrstili su Brankovinu u red znamenitih mesta.Tamo gde se filozofska i umetni~ka Haxi-Ruvimova misao prepli}e sa te-olo{kim i dràvnim naporima Nenadovi}a i kwièvnim porukama ~ikaQube i Desanke Maksimovi}, tu je oaza za najvi{e potrebe qudskog duha.

Istorijski spomenici, po~ev od crkve Svetih Arhan|ela uokvirene gro-bnim belezima, preko primera narodnog neimarstva i prvih bastiona {kol-stva, obavijeni velom neprolaznosti, ~ine Brankovinu jednom od najslojevi-tijih i najzanimqivijih memorijalnih celina u nas.

Preduzeti napori od strane pregalaca kulture, kao i oni poduhvati kojinam predstoje, kre}u se u smeru povezanosti unutar same celine i wenogukqu~ewa u savremene tokove i sfere turizma. Predvi|eni izlo`beni podu-hvati u nekima od pomenutih objekata poku{aji su wihove {to uspe{nijeprezentacije i valorizacije uz u~e{}e relevantnih stru~waka iz razli~itihoblasti. Usled izrazite slojevitosti spomen celina u Brankovini pred-stavqa stalni nau~no-istraìva~ki i muzeolo{ki izazov sa {irokim spek-trom idejnih re{ewa. Iako je jedan deo tih zamisli ostvaren, izneli smo inova vi|ewa u smislu wenog sve kvalitetnijeg postojawa. Ostali prate}i sa-dràji, prisutni kroz susrete pesnika, kwièvne ve~eri, i u najnovije vremeDesankine majske razgovore, tako|e doprinose da ovo mesto ‘ivi.

Iako je kulturno istorijska celina u Brankovini u mnogo ~emu osobena,ona u istorijskom pogledu, zajedno sa Muselimovim konakom i kulom Nena-dovi}a u Vaqevu, ~ini neraskidiv deo kulturnog nasle|a vaqevskog kraja ipersonifikuje te`wu ovog podnebqa ka prosve}enosti i kulturi.

Spomeni~ke vrednosti Brankovine imaju ne samo kulturno-istorijskive} i nacionalni zna~aj, ~ega su posebno svesni stru~waci u oblasti za{ti-te i prezentacije kulturnih dobara. Stoga svi potezi koji }e biti u~iweniimaju za ciq da ovo znamenito mesto i danas, kao nekada, u~ini kulturnoprosvetnim centrom i duhovnim ishodi{tem za sve po{tovaoce tradicije ikulture.


166

Summary

The monuments of culture, grouped at one place as witnesses of historicalevents, defined Brankovina as a memorable site.

Historical monuments, beginning with the church of St. Archangels, examples ofpopular building and all the way to Prota’s and Desanka’s school, asserted Brankovi-na as one of the most laminar and interesting memorable complexes here.

Certain efforts are taken in order to adequately represent Brankovina and its cul-tural-historical contents as a tourist spot. In order to achieve the most successful pre-sentation, the exhibition enterprises in some objects have been planned. Also, valori-zation of the objects was planned and it would be done by relevant experts from dif-ferent fields of expertise. Impressive laminar quality of memorable complex inBrankovina represents constant scientific-research and museological challenge withwide range of notional solutions. Although fine part of these ideas has been realized,we displayed new concepts of better protection and conservation. Extra attention hasbeen paid to concomitant contents, such as gatherings of poets, literary evenings andrecently, Desanka’s May’s conversations. All of this would contribute to the qualityand the quantity of cultural life in Brankovina.

Not only do the values of monuments in Brankovina have cultural-historical sig-nificance, but they are of national significance as well. For the time being, onlyexperts from the field of conservation and presentation of cultural properties areaware of the fact above mentioned, which is insufficient. Therefore, all actions donein the future will have the objective of restoration this memorable place into a cultu-ral-educational center, as it once was and to make it a spiritual source for all admir-ers of tradition and culture.


167

Documents

KULTURNO-ISTORIJSKI SPOMENICI BRANKOVINE – · PDF fileDragana Lazarevi}-Ili} Narodni muzej – Vaqevo KULTURNO-ISTORIJSKI SPOMENICI BRANKOVINE – ZA[TITA I PREZENTACIJA Apstrakt: