Nru. 85 Jannar - Marzu 2017

L-ANZJANI LLUM

KUNSILLNAZZJONALITAL-ANZJANI

NEWSPAPER POST

Jannar - Marzu 2017

SER TINÛAMM IS-SIBT 18 TA’ MARZU 2017L-ISTITUT KATTOLIKU, IL-FURJANA

FID-9:00 am

L-ANZJANI HUMA MISTIEDNA JATTENDU

KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI

LAQGÓA ÌENERALI ANNWALI

Il-Kunsill Nazzjonali

tal-Anzjani

jawgura lill-Anzjani u

l-familjari tag˙kom kollha

Sena l-Ìdida mimlija risq,

hena, sa˙˙a, paçi u prosperità

L-Anzjani Llum2

ÓATRA TA’ KUMMISSARJU GÓALL-ANZJANI

F’çerimonja qasira li saret nhar l-Erbg˙a, 30 ta’ Novembru 2016, is-Segretarju Parlamentari g˙ad-Drittijiet ta’ Persuni b’Disabilità u Anzjanità Attiva, l-Onor. Dr Justyne Caruana, ippreΩentat l-ewwel Kummissarju g˙all-Anzjani li jwie©eb lejn l-og˙la istituzzjoni tal-pajjiΩ, ji©ifieri, il-Parlament. Bi pjaçir ng˙idu li l-ewwel persuna li qed tokkupa din il-kariga hija s-Sinjorina Helen Mallia li, kienet membru attiv tal-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani.

Skont l-Att Numru X tal-2016, il-Kummissarju g˙all-Anzjani g˙andu jinkora©©ixxi l-a˙jar prattiçi fit-trattament tal-anzjani u jΩomm ta˙t reviΩjoni l-adegwatezza u l-effettività ta’ kwalunkwe le©islazzjoni o˙ra li g˙andha x’taqsam jew taffettwa l-interessi tal-anzjani. Skont din il-li©i, il-Kummissarju g˙all-Anzjani g˙andu d-dmir li jippromwovi u jissalvagwardja l-interessi tal-anzjani kif ukoll li jinvestiga kwalunkwe allegat ksur, jew ksur potenzjali, tad-drittijiet tal-anzjani.

Il-President u l-Membri tal-Kunsill Nazzjonali g˙all-Anzjani jifir˙u lis-Sinjorina Helen Mallia g˙al din il-˙atra tag˙ha u jawgurawlha ˙afna xog˙ol fejjiedi b’risq l-anzjani kollha Maltin u G˙awdxin.

Jannar - Marzu 2017 3

KUNSILLNAZZJONALITAL-ANZJANI

‘L-ANZJANI LLUM’ huwa le˙en il-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani li jo˙ro© bla ˙las kull tliet xhur biex iΩomm lill-Anzjani kollha infurmati b’dak li qed ji©ri dwarhom u g˙alihom, u biex jaqsam mag˙hom il-veduti, ideat u su©©erimenti tag˙hom.

IL-BORD EDITORJLI

Editur:Vincent Piccinino

Membri:Anthony Mulè StagnoCharles Micallef

Proof Reader:Charles Micallef

Typing u Distribuzzjoni:Marica Attard Cassar

IL-KUNSILL

President:Anton Cremona

Viçi President:Andrew Caruana

Segretarju:Anthony Mulè Stagno

TeΩorier:Saviour Attard

Ass. TeΩorier:Doris Cassar

Segretarju Internazzjonaliu PRO:Charles Micallef

Ass. Segretarju:Anthony Deguara

Membri:Louis CiliaRenee LaivieraMary Anne Mizzi

ÓINIJIET TAL-UFFIÇÇJUGÓALL-PUBBLIKU

Çemplu g˙all-appuntamentmit-Tnejn sal-Ìimg˙a

09:00 - 12:00

INDIRIZZ POSTALI‘ L-Anzjani Llum’

Kunsill Nazzjonali tal-AnzjaniTriq Dom Mawru Inguanez,

Birkirkara - BKR 4811Tel: 21 243860, 27 350271

E-mail: kna@onvol.netwww.kna.org.mt

Issettjat u Stampat: Bonnici’s Press 36, Triq San Pawl, Valletta

Dan l-a˙˙ar, ©ie f’idejja ktieb jismu AGING with a Laugh and a Prayer miktub minn Bernadette Mccarver Snyder. Ta’ dan, irrid nirringrazzja lis-Sinjura Edith Rizzo li silfithu u ˙e©©et lill-mara tieg˙i biex taqrah. Il-mara qaltli li hu tajjeb. Jien ˙sibt li lili mhux ser jog˙©obni imma, fil-fatt, bdejt naqrah u ma tlaqthux minn idejja qabel spiççajthu. Huwa ktieb miktub b’IngliΩ ˙afif,

qasir (136 pa©na kollox) imma interessanti mhux ftit. Jikkonsisti 40 artikoletti qosra li, bi tbissima, jirrakkontaw modi differenti kif anzjani tad-demm u l-la˙am b˙ali u b˙alek jiffaççjaw sitwazzjonijiet u problemi li huma komuni g˙al min, b˙alna, g˙andu x-xorti jil˙aq it-terza età. Kull storjella hija mΩejna b’aneddoti u rakkonti ˙elwin dwar nies sempliçi (u mhumiex) u tintemm b’talba çkejkna ta’ radd il-˙ajr lil Alla talli dejjem jipprovdilna dak kollu li jkollna bΩonn biex inkunu kapaçi nikkumbattu mal-kurrent tal-˙ajja. Mhux ser ng˙id wisq iΩjed; min irid, jaqra l-ktieb u nassigurakom li ma jiddejjaqx Ωgur. Biss, se ndewwaqkom ftit minnu biex tie˙du idea Ωg˙ira ta’ x’jista’ jistenna min jaqra dan il-ktieb mhux tas-soltu. Fuq Get well card xi ˙add kiteb hekk: “Id-da˙q huwa l-aqwa mediçina. G˙al ˙las çkejken, jiena lest ni©i g˙andek u noqg˙od nag˙rxek ftit. Nawguralek fejqan ta’ malajr!” Agatha Christie, il-kittieba famuΩa ta’ tant detective stories, darba qalet: “Ir-ra©el tieg˙i huwa arkeolo©ista. G˙alhekk, iktar ma nixjie˙, iktar qed insir nog˙©bu!” Tfajla li kienet waslet biex tiΩΩewwe© staqsiet lil missierha x’inhi l-im˙abba. Missierha we©ibha u qal, “Sa fejn naf jien, l-im˙abba hija passjoni, ammirazzjoni u rispett. Jekk g˙andek tnejn minnhom, biΩΩejjed; jekk g˙andek it-tlieta, m’g˙andekx g˙alfejn tmut biex tmur il-©enna!” Kul˙add g˙andu d-dritt li jo˙lom xi ftit. Il-˙olm mhux xi ̇ a©a esklussiva g˙aΩ-Ωg˙aΩag˙; ma jqumx flus, tista’ tag˙mlu kullimkien, ikun xi jkun it-temp, u ma j˙axxinx! AGING with a Laugh and a Prayer huwa ktieb li ˙adt pjaçir naqrah g˙ax huwa tassew poΩittiv. Tajjeb kieku xi ˙add jit˙ajjar jaqilbu g˙all-Malti. Mhux se jsir sinjur minnu Ωgur imma, mamma mia, kemm jag˙mel ©id fostna l-anzjani kieku ja˙asra! B˙as-soltu, nixtieqilkom sa˙˙a u sliem.

EDITORJAL

Óbieb Anzjani, InsellmilkomJikteb Vincent Piccinino - Editur

Tal-KitarriPawlu Aquilina – Si©©iewi – 1929-2009

Fejn marru tal-kitarri? F’qamar kwintag˙addew flimkien idoqqu f’nofs ta’ lejlmit-toroq dojoq ta’ ra˙alna ˙iemed,iwennsu l-qlub u j˙allmu ’l-ma˙bubin...X’hena sawwabtu fija b’daqq il-kordi;kemm twieqi tbexxqu...kemm tneg˙id ˙anin...kemm ΩerΩaq jilma dmug˙ il-fer˙ fl-g˙ajnejn!

L-Anzjani Llum4

Il-Qaddisin: G˙ajnuna Kbira g˙all-Anzjani(l-ewwel parti)

kitba ta’ Patri Mario Attard OFM Cap.

Qatt kontu tafu li l-qaddisin huma ta’ sapport kbir g˙alina l-anzjani? Fil-fatt, Sant’Antnin ta’ Padova, San Ìwanni Pawlu II u qaddisin o˙ra huma mudelli g˙al dawk kollha li qeg˙din ibatu minn tbatijiet fiΩiçi u spiritwali. Fl-lttra tieg˙u tal-1999 lill-anzjani, San Ìwanni Pawlu II kiteb hekk: “Huwa naturali li, waqt li Ω-Ωmien jg˙addi, a˙na g˙andna nikkunsidraw l-g˙abex tag˙na. Jekk mhux g˙alxejn, a˙na mfakkrin fih mill-fatt stess li l-membri tal-familji tag˙na, ˙bieb u dawk li nafu, dejjem qeg˙din jitnaqqru.” Din l-ittra mill-Papa, qaddis Pollakk, kienet intenzjonata g˙al dawk li qeg˙din jg˙ixu fil-˙arifa ta’ ̇ ajjithom. Il-Papa nnota li l-isfidi tax-xju˙ija huma kbar. Dawn l-isfidi huma fiΩiçi u anki spiritwali. Tajjeb li ng˙idu li l-isfidi tal-ispirtu huma aktar iebsa mill-kundizzjonijiet u mill-mard li j˙abbat lill-©isem li qieg˙ed jixjie˙.

Wie˙ed mill-modi li l-Knisja tista’ toffri s-sapport spiritwali tag˙ha g˙all-anzjani huwa permezz tal-qaddisin. It-tradizzjoni Kattolika tag˙ti ©ie˙ lill-qaddis partikulari b˙ala l-patrun tal-anzjani

Sant’Antnin ta’ Padova. Madankollu, jeΩistu wkoll qaddisin u beati o˙rajn li jistg˙u jservu b˙ala qaddisin patruni u mudelli ideali g˙all-anzjani. Dawn jinkludu l-qaddisin Jeanne Jugan u TereΩa Ìesù Jornet e Ibars, Santa Monika u San Ìwanni Pawlu II. F’din il-litanija ta’ qaddisin li jie˙du ˙sieb l-anzjani nistg˙u ninkludu wkoll lil San Pietru.

Sant’Antnin ta’ Padova huwa wie˙ed mill-qaddisin il-kbar Fran©iskani. Min˙abba li miet f’età Ωag˙Ωug˙a, g˙all-ewwel ma tantx jidher li huwa kandidat tajjeb biex ikun wie˙ed mill-qaddisin patruni tal-anzjani. Fil-fatt, Sant’Antnin ˙alla dan il-wied ta’ dmug˙ fl-età ta’ 36 sena. Sant’Antnin kien predikatur brillanti u duttur tal-Knisja. Kien ukoll difensur qalbieni tal-fidi kontra l-ereΩija. Dan il-qaddis huwa wkoll mag˙ruf b˙ala dak li jg˙in lin-nies isibu l-˙wejje© mitlufin. L-istatus tieg˙u b˙ala patrun tal-anzjani ©ej mill-kompassjoni tieg˙u g˙al dawk li qeg˙din ibatu u g˙all-anzjani, speçjalment f’Padova. Dan biex ma nsemmux ukoll it-tbatijiet personali li kien ©arrab hu stess. Il-festa tieg˙u ti©i ççelebrata nhar it-13 ta’ Ìunju.

Il-qaddisin Jeanne Jugan u Tereza Jesus Jornet e Ibars, it-tnejn li huma, kienu fundaturi ta’ kongregazzjonijiet reli©juΩi hekk imsej˙a Little Sisters of the Poor. It-tnejn li huma kkonçentraw fuq il-kura tal-anzjani; aktar u aktar dawk li huma minsijin u abbandunati. G˙alhekk, huma l-˙bieb speçjali tal-anzjani, b’mod partikulari ta’ dawk li qeg˙din ibatu mill-iΩolament u s-solitudni.

San Jeanne twieldet fi Franza u bdiet dik li saret mag˙rufa b˙ala The Little Sisters of the Poor fl-1837. Kien f’din is-sena

meta Jeanne ©abret komunità Ωg˙ira ta’ ˙bieb biex jie˙du ˙sieb lil nisa anzjani abbandunati fi Franza. Jing˙ad li hija, sa˙ansitra, tat il-friex tag˙ha lill-ewwel mara anzjana li ©iet ta˙t il-kura tag˙ha. Fil-bidu, il-membri kienu j˙abbtu bieb bieb jitolbu l-ikel u l-flus biex jg˙inu lil nisa li kienu fil-bΩonn. Imma, saΩ-Ωmien tal-mewt ta’ San Jeanne, kien hemm eluf ta’ Little Sisters bil-kunventi tag˙hom imxerrda fl-Ewropa u fl-Amerika ta’ Fuq u dik ta’ Isfel. Jeanne Jugan ©iet ibbeatifikata f’Ruma minn San Ìwanni Pawlu II fit-3 ta’ Ottubru 1982 u kkanonizzata mill-Papa Emeritu Benedittu XVI. Il-motto mag˙ruf tag˙ha kien sempliçi iΩda li jisraq il-qlub: Li nag˙mlu lill-anzjani fer˙anin, dan hu li jg˙odd. Il-festa tag˙ha hija fit-30 ta’ Awwissu.

Santa Tereza Jesus twieldet fi Spanja fejn, hemmhekk, waqqfet il-Little Sisters of the Poor tal-anzjani abbandunati fl-1873. L-g˙an speçifiku ta’ din il-kongregazzjoni kien li jie˙du ˙sieb lill-anzjani iΩolati u minsija madwar ir-re©jun ta’ Barbastro fil-Grigal ta’ Spanja. Sakemm mietet mit-tbatijiet tag˙ha, kien hemm mal-50 dar g˙all-anzjani. Il-Papa Piju XII ibbeatifikaha fl-1958 u kienet ikkanonizzata mill-Beatu Pawlu VI fl-1974. Il-festa tag˙ha ta˙bat nhar is-26 ta’ Awwissu.

Dawn iΩ-Ωew© qaddisin ifakkruni f’dak li kien qal il-Papa Fran©isku fil-5 ta’ Marzu 2015: “L-abbandun hija l-aktar marda serja tal-anzjani u anki l-akbar in©ustizzja li qatt jistg˙u jbatu. Dawk li g˙enuna nikbru m’g˙andhomx ji©u abbandunati meta g˙andhom bΩonn l-g˙ajnuna, l-im˙abba u l-g˙oΩΩa tag˙na”. Tkunu mberkin.

Jannar - Marzu 2017 5

G˙al San Ìor© Preca, il-Milied hija festa speçjali. Fil-Milied, San Ìor© Preca kien jara l-meravilja tal-misteru ta’ Alla; il-mument proprju meta l-Iben ta’ Alla sar bniedem. Kien, appuntu, g˙alhekk li dan il-qaddis Malti Ωejjen lill-membri tal-G˙aqda li waqqaf hu, il-MUSEUM, bil-badge li ©©ib il-kelmiet: Verbum Dei Caro Factum Est, ji©ifieri, l-Iben ta’ Alla sar bniedem. Mhux hekk biss imma San Ìor© ˙e©©e© lil Maltin kollha biex ixerrdu dan il-kliem b’g˙oΩΩa. G˙alih, il-Milied ma kienx biss festa tat-tfal imma festa ta’ kul˙add; sa˙ansitra, anki ta’ dawk li j˙addnu reli©jonijiet differenti.

San Ìor© Preca beda u xerred hawn Malta t-tradizzjoni ta’ purçissjoni bil-Bambin lejlet il-Milied kif ukoll id-drawwa sabi˙a li lil kull tifel u tifla ting˙atalhom grotta bil-Bambin. L-ewwel purçissjoni bil-Bambin f’Malta kienet saret fl-1920 mis-soçji tal-MUSEUM tal-Óamrun, tal-Marsa u tal-Blata l-Bajda. G˙all-ewwel, din dehret qisha xi ˙a©a stramba imma, fil-fatt, San Fran©isk, qaddis kbir ie˙or, kien ˙are© bl-istess ideat fl-1223 meta g˙amel l-ewwel presepju bil-parteçipazzjoni ta’ pasturi ˙ajjin minn fost in-nies tar-ra˙al. Dawn it-tradizzjonijiet kibru maΩ-Ωmien; illum, purçissjonijiet bil-Bambin huma popolari u ˙afna familji Maltin g˙adhom sal-lum iΩejnu l-intrata jew xi tieqa tad-dar tag˙hom bil-

Bambin ©ol-maxtura mdawwar bil-©ulbiena u bil-qam˙, bil-fjuri u bid-dwal ta’ xemg˙at ikkuluriti. Dan l-ispirtu qaddis tal-Milied da˙al ukoll fl-iskejjel, fl-isptarijiet u f’postijiet o˙rajn ukoll.

Il-Milied i©ib mieg˙u fer˙ kbir b˙alma ©©ib mag˙ha tarbija ©dida fostna. “Minn dan tag˙rfu l-Ispirtu ta’ Alla, kull spirtu li jistqarr lil Ìesù Kristu.” Dan huwa l-qofol tat-twemmin tag˙na b˙ala Nsara; dan huwa dak li San Ìor© Preca ried iwassal fil-qalb ta’ kull familja; ambjent spiritwali u qaddis.

Ta’ min ifa˙˙ar lil kull min, f’dawn iΩ-Ωminijiet, iΩejjen it-toroq u postijiet pubbliçi bid-dwal ikkuluriti, Christmas trees u x’naf jien; ibda mid-Dipartimenti tal-Gvern, kaΩini tal-baned, djar, ˙wienet u stabbilimenti. Il-mixeg˙la u t-tiΩjin tat-toroq tag˙na huma affarijiet sbie˙ imma g˙andna dejjem inΩommu quddiem g˙ajnejna li l-qofol ta’ kollox f’dawn il-festi hija l-figura ta’ Ìesù Bambin. Dan g˙andu jkun rifless f’kollox, anki fil-Christmas cards li nibag˙tu lil xulxin, kemm dawk tradizzjonali li nibag˙tu bil-posta kif ukoll dawk elettroniçi.

Il-kumplament tal-festi t-tajba lil kul˙add.

San Ìor© Preca u l-Miliedkitba ta’ Ralph Micallef mill-Belt

Il-KewkbaVincent Piccinino

L-1 ta’ April 1963

Is-saltna minn tal-kwiekebtifrex ma’ kullimkien,x˙in jersaq illejl fuqna,idallam il-˙olqien.

Kull kewkba ssir re©inaissaltan fuq wiçç l-art;ma jag˙mlux biha s-s˙ana,ir-ri˙, lanqas il-bard.

Itteptep x˙in tivvja©©amatul is-sema skur,flimkien ma’ ˙utha l-o˙ra,bid-dija tkun trid tfur.

Titkellem mal-poeti,g˙alkemm m’g˙andhiex aççent;id-dlam xejn ma jtellifha,it-triq tafha bl-amment.

IΩda, x˙in tasal l-g˙odwau jibda jroxx id-dawl,tibda tintefa l-kewkbab˙all-˙aΩen f’qalb San Pawl.

Tibqa’ sa tg˙ib g˙al kollox,sakemm tmur min jaf fejn.Quddiem id-dawl tal-g˙odwa,ma tibqa’ tidher xejn.

Dak li ji©rilu l-˙aΩenquddiem id-dawl tas-sewwa;ma jdumx igawdi ˙afna,malajr tasal id-dnewwa.

G˙alhekk, dawk li jixeg˙lubil-˙tija u bid-dnubiet,ji©rilhom b˙alma ©ralhail-kewkba tas-smewwiet.

L-Anzjani Llum6

It-Tliet Slaten Ma©i – Il-festa tas-6 ta’ Jannar, jew tal-Epifanija, hija marbuta mal-adorazzjoni li jag˙tu t-tliet Slaten Ma©i lil Ìesù. San Mattew jitkellem dwar il-Ma©i li ©ew mil-Lvant ifittxu s-Sultan li twieled kif bdiet turihom il-kewkba: “Rajna l-kewkba tieg˙u tiela’ u ©ejna nadurawh.” (Mt. 2:2). Il-kelma ma©i ©ejja mill-kelma magu li tfisser wie˙ed li g˙andu r-rigali. Fil-bidu tal-Knisja, ˙afna storiçi jsostnu li dawn l-g˙orrief jew filosfi kienu mill-G˙arabja. O˙rajn isostnu li kienu ©ejjin mir-re©jun tan-Nabatej li huwa fil-Ìordan tal-lum. Fil-Bibbja niltaqg˙u ma’ dawn il-kwotazzjonijiet: “Is-slaten ta’ Tarsis u tal-gΩejjer jag˙tuh ir-rigali, is-slaten ta’ Seba u ta’ Saba g˙otjiet i©ibulhu. Iqimuh is-slaten kollha, il-©nus kollha lilu jaqdu. Jing˙ata lilu deheb ta’ Saba.” (Salm 72 :10-15) kif ukoll l-i©mla Ωg˙ar ta’ Midjan u Gefa, ilkoll minn Saba ji©u, mg˙obbijin bid-deheb u l-inçens u jxandru t-tif˙ir tal-Mulej.” (IΩaija 60:6). Skont Origine, dawn il-Ma©i kienu mnisslin mill-profeta Balaam u, g˙alhekk, kienu j˙addnu sewwa l-profeziji messijaniçi tieg˙u. Huwa jkompli jg˙id li kienu tlieta g˙ax tlieta kienu r-rigali li ng˙ataw lil Ìesù waqt li Tertuljanu jsostni li kienu tassew slaten. L-istoriku Grieg, Erodotu, jg˙id li kienu mill-familji saçerdotali li kienu jg˙ammru fil-Persja. Fl-2011, il-professur Brent Landau tal-Università ta’ Oklahoma kompla jag˙tina tag˙rif interessanti dwar il-Ma©i wara li ̇ adem fuq manuskritt antik Sirjan tat-tmien seklu bl-isem ta’ Ir-Rivelazzjoni tal-Ma©i fejn jg˙id li, wara l-adorazzjoni li taw lil Ìesù tarbija, marru jipprietkaw u ©ew mg˙ammda minn Tumas l-Appostlu. Huwa jg˙id li l-Ma©i kienu mnisslin minn Set, it-tielet tifel ta’ Adam u Eva. Skont tradizzjoni antika, l-ismijiet tat-tliet Ma©i huma Gaspar, Melkjor u Baldassar u r-relikwi tag˙hom huma meqjuma fil-katidral ta’ Kolonja fil-Ìermanja wara li ttie˙du hemm fl-1164 mill-knisja ta’ San Ewstor©ju f’Milan mill-Imperatur Federiku Barbarossa. Ir-rigali tag˙hom jinsabu fil-Monasteru ta’ San Pawl f’Mount Athos.Anki fil-van©eli apokrifi, b˙al il-Psewdo-Mattew, dawk Sirjani, Armeni u G˙arab, insibu rakkonti dettaljati dwar il-Ma©i g˙alkemm, xi kultant, dawn ir-rakkonti huma kkontaminati minn elementi ta’ esa©erazzjoni. L-iktar wie˙ed minn dawn il-kitbiet apokrifi li jag˙tina tag˙rif dwar il-Ma©i huwa l-Van©elu Armen li jispjega l-fatt kif it-tliet Ma©i telqu minn postijiet differenti tas-saltniet tag˙hom u l-kewkba laqqag˙thom flimkien u mbag˙ad skoprew li t-tlieta kienu qeg˙din ifittxu l-istess persuna, ir-Re tar-rejiet. Skont din it-tradizzjoni Armena, il-Ma©i kienu r-rejiet tal-Persja, tal-Indja u tal-G˙arabja u li kienu wkoll studjuΩi tal-kwiekeb. Wara s-seklu 14, il-Ma©i bdew ji©u kkonsidrati b˙ala r-rappreΩentanti tat-tliet kontinenti mag˙rufa f’dik l-epoka, Baldassar g˙all-Ewropa, Melkjor g˙all-Asja u Gaspar, ta’ kulur skur, g˙all-Afrika. G˙alhekk, il-Ma©i kienu ©ejjin minn ©nus li ma kinux jag˙mlu parti minn IΩrael imma li, bl-inteli©enza u bix-xjenza tag˙hom, irnexxielhom jag˙rfu l-veru Alla.It-tradizzjoni Etjopika tiççelebra l-mi©ja tal-Ma©i fl-4 ta’

IT-TLIET SLATEN MAÌIkitba ta’ Fr Charles Butti©ie©

Jannar u tg˙id li l-Ma©i ©abu r-rigali tag˙hom mill-muntanja tat-teΩori fejn jing˙ad li kien jg˙ix Adam u li liema rigali Adam kien ta lil Eva. Deheb, Inçens u Mirra – Il-profeta IΩaija j˙abbar di©à minn sekli qabel ir-rigali tal-Ma©i. Dawn it-tliet elementi kienu ji©u offruti lir-rejiet jew lill-allat; id-deheb b˙ala metall prezzjuΩ, l-inçens g˙all-fwie˙a tieg˙u u l-mirra b˙ala Ωejt mediçinali. Hekk g˙amel, pereΩempju, ir-re Seleucus Callinicus fis-sena 243 qabel Kristu lil alla Apollo ©ewwa Miletus. Minbarra l-metall prezzjuΩ tad-deheb, l-g˙arab kienu jsej˙u wkoll deheb dak ir-reΩin aromatiku, tip ta’ inçens, li kien jintuΩa g˙all-artal tal-fwie˙a. Infatti, fil-Malti, il-kelma debha tfisser offerta jew sagrifiçju. G˙alhekk, seta’ jfisser dak l-inçens li kien jin˙araq fuq l-artal tad-deheb kif naqraw f’San Luqa 1:11. Il-mirra, bil-Grieg muron jew smurna b’rabta mal-kelma Ebrajka mar li tfisser morr, kienet tip ta’ reΩin tal-lastiku li kien jo˙ro© miz-zkuk tas-si©ar li nsibu fl-G˙arabja u fil-Ìordan. Kienu jag˙mluh trab, b˙all-inçens, jew inkella juΩawh b˙ala likwidu g˙all-fwie˙a jew fl-imbalsamar, im˙allat maΩ-Ωejt. L-inçens kien jin©abar mill-pjanti li jinsabu fis-Sud tal-G˙arabja, fis-Somalja u fl-Abbisinja u kien jin˙araq biex jipproduçi l-fwie˙a, l-iktar fejn hemm is-sagru. Dawn it-tliet rigali tal-Ma©i g˙andhom, però, is-sinifikat tag˙hom.Id-deheb huwa simbolu ta’ regalità g˙ax Ìesù hu tassew mir-razza tas-Sultan David u huwa tassew is-Sultan tas-Slaten li jsalva lil kul˙add. L-inçens huwa simbolu tal-ministeru saçerdotali g˙ax Kristu hu tassew is-Saçerdot veru li joffri lilu nnifsu b˙ala offerta fuq is-salib filwaqt li l-mirra hija s-simbolu tal-misteru tal-inkarnazzjoni g˙ax Ìesù sar bniedem b˙alna f’kollox minbarra fid-dnub u bata tassew g˙alina u g˙all-fidwa tag˙na. G˙alhekk, tfakkarna fin-natura umana ta’ Sidna Ìesù Kristu. Il-Kewkba ta’ Betlehem – F’wie˙ed mid-dokumenti li nstabu f’Qumran, insibu mappa tal-kostellazzjonijiet li kellhom jidhru fiΩ-Ωmien tat-twelid tal-Messija. Dan id-dokument ikompli jsa˙˙a˙ il-verità tal-Ma©i fit-tfittxija tag˙hom tal-Messija g˙ax raw il-kewkba tieghu. Skont ix-xjenzat ÌermaniΩ tas-seklu 16, Johannes Kepler, din il-kewkba tal-Ma©i hija attribwita g˙all-fatt li, bejn is-snin 17 u 10 qabel Kristu, il-pjaneti Ìove u Saturnu, fil-kostellazzjoni ta’ Pisces, kienu tant qrib xulxin li, bejniethom, ˙olqu dawl kbir jiddi ˙afna. Kepler stess ikkalkula li dan il-fenomenu jse˙˙ darba kull 100 sena. Grant Mathews tal-università ta’ Notre Dame fl-Istati Uniti jfisser il-kewkba b˙ala konsegwenza tal-poΩizzjoni dritta tal-pjaneti li se˙˙et fis-7 ta’ April tas-6 sena qabel Kristu.It-teorija ta’ kewkba/kometa kienet imsa˙˙a fl-ewwel sekli minn Origene meta dan kiteb kontra

Jannar - Marzu 2017 7

Celsju: “Il-Kewkba tal-Ma©i kienet tal-istess g˙amla tal-kometi. Jiena qrajt kif il-kometi, xi drabi, dehru lejlet ©rajjiet ta’ fer˙. G˙alhekk, nistaqsi, hija ̇ a©a ta’ stag˙©ib li kewkba ©dida dehret fit-twelid ta’ persuna li kellha twassal g˙all-bidla hekk kbira fl-istorja tal-bnedmin?”. Infatti, xi w˙ud mill-istudjuΩi jassoçjaw il-kewkba tal-Ma©i mal-famuΩa kometa Halley li tidher darba kull 76 sena. Hemm min isostni wkoll li kienet xi supernova, ji©ifieri spluΩjoni ta’ kewkba kif setg˙u irrekordjaw xi ÇiniΩi antiki lejn ir-raba’ sena qabel Kristu. Tag˙rif astronomiku

ÇiniΩ jindika l-preΩenza ta’ 3 kometi li dehru f’dawk iΩ-Ωminijiet b’dik fil-kostellazjoni ta’ Kaprikornu tkun l-iktar wa˙da indikata b˙ala l-kewkba ta’ Betlehem li damet tiddi g˙al 70 jum fi Ωmien l-G˙id ta’ bejn it-13 u s-27 ta’ April tal-˙ames sena qabel Kristu. It-twemmin Assiro-BabilonjiΩ, fil-MeΩopotamja, kien i˙addan din ir-rabta tal-manifestazzjoni tal-kwiekeb b’rabta mal-©rajjiet terreni. Ûgur, però, li l-kewkba ta’ Betlehem kienet messa©© çar g˙all-Ma©i li twieled il-Messija u, g˙alhekk, fittxew li jadurawh.

Kelmtejn ma’ HelenMaΩ-Ûminijiet Helen Mallia

Kif a˙na ˙bieb? Er©ajna ltqajna biex ng˙addu ftit tal-˙in flimkien. G˙addew is-sajf u anki l-˙arifa, bis-sabi˙ u l-ikrah kollu tag˙hom, u nittama li kellkom Ωmien pjaçevoli u ta’ mistrie˙. Issa ninsabu fix-xitwa, bis-sabi˙ u l-ikrah kollu tag˙ha wkoll g˙ax, b˙alma jaf kul˙add, l-ebda perijodu tas-sena ma jkun kollu sabi˙ jew kollu ikrah.

G˙adna kemm g˙addejna miΩ-Ωmien sabi˙ tal-Milied u tal-Ewwel tas-Sena u donnu li dan iΩ-Ωmien i©ib mieg˙u fer˙ u hena mhux tas-soltu g˙al ˙afna nies. Imma, fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar, kull bidu g˙andu t-tmiem tieg˙u u, issa, ikollna ner©g˙u mmorru lura g˙ar-rutina tas-soltu. U hawn fejn ser nid˙ol g˙as-su©©ett li g˙aΩilt illum. Ser inkellimkom ftit dwar l-iΩviluppi kbar li se˙˙ew f’dawn l-a˙˙ar 60 jew 70 sena u li, forsi, lanqas biss tajna kashom.Nibda bil-famuΩ Rediffusion. Kemm hawn min jiftakar kif, meta beda die˙el fid-djar tag˙na, bdejna naddattaw ru˙na g˙alih? Tiftakru kif kul˙add kien idur mieg˙u meta kien jasal il-˙in tal-qari tar-rumanz jew ta’ stejjer o˙rajn sbie˙ li kienu jsemmg˙ulna?.Wara r-Rediffusion, ©ie r-radju u, meta sar moda, kont tilma˙ ˙afna nies mexjin fit-triq b’kull daqs u forma ta’ radjijiet f’idejhom, jisimg˙u d-diski ta’ dawk iΩ-Ωminijiet; kul˙add i©orr ir-radio personali tieg˙u kull fejn kienu jmorru.Kellna wkoll it-tape-recorders u, warajhom, ©ew is-CD players u l-walkman u min jaf sal-lum x’hawn fis-suq.Da˙al it-television li, dak iΩ-Ωmien, kien g˙adu black and white u konna naraw stazzjon wie˙ed biss, ir-RAI, mill-Italja. Is-settijiet tat-television ta’ dak iΩ-Ωmien kienu ja˙dmu bil-valvi tal-elettriku u kienu kbar u goffi. Imma, wara ftit tas-snin, kellna l-istazzjon tag˙na wkoll u bdejna naraw programmi bil-Malti u er©ajna kul˙add iççassat quddiem is-set tat-television biex naraw lil Wenzu u RoΩi jew F’Ba˙ar Wie˙ed jew Id-Dar tas-Soru jew Il-Madonna taç-Çoqqa u ˙afna programmi o˙rajn.Wasal il-computer u l-meravilji li tista’ tag˙mel bih, dejjem jekk tuΩah tajjeb; mhux hekk? G˙all-ewwel, anki l-computer kien goff imma, bil-mod il-mod, minflok dak il-kobor, çekknuh tant li tista’ ©©orru mieg˙ek fejn trid u bdew isej˙ulu laptop. U,

billi dan ma kienx biΩΩejjed, dan l-a˙˙ar komplew çekknuh u sar tablet.G˙andna wkoll it-telephone li, g˙all-ewwel, kien iswed u goff u alla˙ares jaqa’ fuq saqajk g˙ax jimmankak imma, maΩ-Ωmien, bdew jag˙mluhom iΩg˙ar u e˙fef u ta’ lewnijiet differenti wkoll sakemm ˙ar©u bil-mobile-phone li tista’ tie˙du mieg˙ek kullimkien. G˙all-bidu, anki l-mobile kien kbir u tqil imma, maΩ-Ωmien, sar e˙fef u içken. Imma lanqas dan ma kien biΩΩejjed g˙ax, issa, l-ismart-phone ˙a fuqu x-xog˙ol kwaΩi kollu li kienu jag˙mlu r-radjijiet, it-televisions, il-computers, l-arlo©©i, il-calculators, u x’naf jien. Anki Ω-Ωmien tg˙addi bih tgawdi l-log˙ob li fih.Kos hux, dawn l-affarijiet li semmejt hawn fuq, kollha bdew kbar u tqal u, biΩ-Ωmien, saru ˙fief u Ωg˙ar u aktar effiçjenti u tajbin! U a˙na l-bnedmin nibdew ˙ajjitna Ωg˙ar u ˙fief u, biΩ-Ωmien, insiru kbar u tqal u ninsew x’kilna lbiera˙! Mhux sew, hux? Óeqq, m’hemmx x’tag˙mel; dik il-˙ajja!Ng˙addu g˙aç-çajta tal-lum. An©ela stemb˙et mir-raqda li kienet fiha u nteb˙et li r-ra©el tag˙ha ma kienx fis-sodda. Óarset lejn l-arlo©© u rat li kienet g˙adha s-6:00 ta’ filg˙odu. Qamet mis-sodda, tefg˙et id-dressing gown fuqha u marret tfittxu. NiΩlet isfel u sabitu fis-salott bilqieg˙da fuq il-pultruna b’kikkra kafè ˙dejh; iççassat i˙ares lejn it-television mitfi.Marret ˙dejh u ratu mitluf fi ˙sibijiet li kienu qeg˙din itaqqluh ˙afna. Po©©iet ˙dejh u, bil-˙lewwa, staqsietu x’kien ©ralu u g˙aliex kien qieg˙ed hemm, wa˙du, fid-dlam. Ir-ra©el ˙ares lejha u, bil-mod, qalilha, ”Angela, tiftakar meta bdejna ninnamraw u int kien g˙ad g˙andek 17-il sena?”“DaΩgur li niftakar,” qaltlu.Ir-ra©el tnieg˙ed u kompla jistaqsiha. “Tiftakar meta missierek, li kien Spettur tal-Pulizija, qabadna nitbewsu u nin˙abbu fil-kamra tas-sodda tieg˙ek?”“U daΩgur li niftakar. Kif qatt nista’ ninsa? re©g˙et qaltlu.“U tiftakar kif kien ˙are© revolver, g˙amiluli ma’ rasi u g˙amilhieli çara li, jew niΩΩew©ek jew jitfag˙ni 20 sena ˙abs?”“Iva niftakar,” qaltlu. “Imma g˙alfejn din in-nostal©ija kollha, hekk, f’daqqa wa˙da?” staqsietu.Waqt li mesa˙ demg˙a li kienet qieg˙da ççarçar ma’ wiççu, qalilha, “G˙ax kieku llum jien ˙ri©t mill-˙abs!Sa˙˙a ˙bieb.

L-Anzjani Llum8

Meta jqanqlu tifkiriet tal-img˙oddi, xi ̇ a©a li forsi jag˙mlu spiss, ˙afna mill-anzjani tal-lum imorru lura g˙as-sittinijiet g˙ax, f’dak il-perijodu, huma kienu fiΩ-Ωg˙oΩija tag˙hom. Dak kien Ωmien li, matulu, se˙˙et taqliba soçjali s˙i˙a.L-ewwel avveniment f’dan il-perijodu, li forsi ta mbuttatura lil din il-bidla fl-im˙u˙ tan-nies, kien il-©uri tal-1960 fuq il-ktieb ta’ D.H.Lawrence, Lady Chatterley’s Lover. Dan il-©uri, intiΩ biex ma j˙allix lid-Dar tal-Pubblikazzjoni Penguin jo˙orgu dan il-ktieb fis-suq, kien l-ewwel eΩempju simboliku tal-battalja morali bejn il-forzi tat-tradizzjoni u l-forzi ta’ bidla li bdiet tin˙olom f’soçjetà fejn il-limitu g˙al-libertà tal-kelma g˙andu jkun is-sema. Il-prosekutur nissel tbissima fost l-udjenza fil-qorti meta dar lejn il-©urati u staqsiehom: “Ta˙sbu li dan hu ktieb li tixtiequ l-mara u s-sefturi tag˙kom jaqraw?” B’din il-mistoqsija, il-prosekutur wera li kien maqtug˙ mir-realtà ©dida dwar dak li g˙andu x’jaqsam ma’ klassi u ©eneru. Fis-sentenza tag˙ha, il-Qorti tat il-kunsens biex il-ktieb ikun jista’ ji©i ppublikat u jiççirkola fis-suq. Din is-sentenza tal-Qorti IngliΩa kienet meqjusa b˙ala messa©© li, anki fejn tid˙ol il-moralità, hemm ir-relativiΩmu.Din is-sentenza kienet forsi l-preludju ta’ mentalità ©dida li kienet qieg˙da tinbet u, fl-istess waqt, serviet ta’ theddida fil-bera˙ g˙all-valuri li fuqhom kienet imsejsa l-istabbilità tas-soçjetà tradizzjonali. Il-bidla bdiet tidher anki fl-ilbies u fid-divertiment. F’daqqa wa˙da, il-jeans u l-muΩika rock saru simbolu ta’ kultura fost iΩ-Ωg˙aΩag˙. Mil-lat spiritwali, da˙al çertu twemmin li, biex takkwista l-©enna, m’hemmx g˙alfejn tg˙addi minn turufnament u tibki u tolfoq f’wied ta’ dmug˙. Il-©enna tista’ tinkiseb f’din l-art. Mhux b’kumbinazzjoni li wie˙ed mill-gruppi muΩikali li bdew jinbtu f’dak iΩ-Ωmien kien jismu Nirvana. Il-Hippies bdew jesperimentaw bid-drogi biex jo˙olqu, jew iduqu, xi ftit minn dan is-sens ta’ Nirvana. M’g˙andniex xi ng˙idu, din il-kultura, li ma kinitx sempliçiment ©dida, imma rivoluzzjonarja, bdiet to˙loq diΩgwid mal-forzi tad-tradizzjoni jew, a˙jar, dawk li xtaqu jΩommu l-istatus quo. Dan id-diΩgwid beda ji˙rax meta din ir-rivoluzzjoni fl-im˙u˙ bdiet tie˙u xejra ta’ protesti fost iΩ-Ωg˙aΩag˙ li anki wasslu g˙all-konfronti fl-og˙la istituzzjonijiet tat-tag˙lim, speçjalment fl-Università tas-Sorbonne, f’Pari©i fi Franza. Dak li laqat l-g˙ajn f’dawn il-protesti kien kartellun li kien jg˙id, It is forbidden to forbid. Dan il-kartellun, forsi, kien is-simbolu tal-libertina©© li beda ja˙kem fl-im˙u˙ taΩ-Ωg˙aΩag˙ biex ixejnu l-forzi ta’ dak li jissejja˙ l-establishment li, g˙alihom, kien jidher ripressiv. Fl-Istati Uniti, dan is-sens ta’ ripressjoni kien qieg˙ed jin˙ass iktar peress li ̇ afna Ωg˙aΩag˙ Amerikani sabu ru˙hom, jew kienu sfurzati, ji©©ieldu l-gwerrra tal-Vietnam meta lanqas biss kien jafu x’kien l-iskop tag˙ha. Ta’ min jg˙id li din il-mentalità ©dida kienet aktar espressjoni ta’ Utopia milli xi moviment kontra l-ispiritwalità. L-g˙an kien li jinbet ordni soçjali

©did imsejjes fuq il-libertà, l-ugwaljanza, il-©ustizzja u l-espressjoni ̇ ielsa tal-kelma. Óafna mil-lyrics tal-kanzunetti ta’ dak iΩ-Ωmien kienu jesprimu dawn ix-xewqat. L-entuΩjaΩmu sfrenat waqt il-kunçerti tal-Beatles kien fenomenu li ta vuçi lil dawn l-ideat. Kif jg˙id Bob Dylan fil-kanzunetta tal-1963 Blowing in Wind, g˙andu mnejn li s-soluzzjonijiet qeg˙din fir-ri˙ li jonfo˙ madwarna u m’a˙niex nindunaw bihom, jew g˙ax qeg˙din nag˙lqu g˙ajnejna jew g˙ax ma rridux nift˙uhom. Il-mistoqsija li forsi wie˙ed jag˙mel hi x’effett kellha fuq l-individwu din ir-rivoluzzjoni fl-im˙u˙. It-twe©iba hi li g˙olliet l-aspettativi ta’ ˙afna individwi. Li ©ara hu li d-differenza bejn dak li tixtieq u dak Ii s-soçjetà tippermettilek takkwista jew til˙aq saret aktar wiesg˙a u kbira. Dan il-fenomenu ̇ oloq sens kbir ta’ diΩilluΩjoni fost ̇ afna individwi, speçjalment fost iΩ-Ωg˙aΩag˙. Wa˙da mill-kanzunetti popolari dawk iΩ-Ωminijiet kienet I Can’t Get No Satisfaction ta’ The Rolling Stones.Tajjeb li wie˙ed jinnota li din il-bidla bdiet tin˙ass ukoll fil-Knisja Kattolika. Il-Papa Gwanni XXIII sejja˙ Konçilju biex il-Knisja tinfeta˙ iktar g˙all-isfidi ta’ din is-soçjetà moderna. Il-bidliet prinçipali li ˙ar©u minn dan il-Konçilju kienu aktar djalogu mar-reli©jonijiet l-o˙rajn, l-uΩu tal-lingwa tal-post minflok il-Latin waqt il-quddies flimkien ma’ aktar parteçipazzjoni tal-lajçi fil-funzjonijiet litur©içi. Ma˙kum minn dan ir-ri˙ ta’ bidla, fl-Ençiklika tieg˙u Mater et Magistra, li kienet ippubblikata fl-1961, il-Papa Ìwanni XXIII stqarr li l-paga tal-˙addiem m’g˙andhiex tiddependi mill-esi©enzi jew mill-forzi tas-suq.Kif laqtet lil Malta din il-kultura u mentalità ©dida? Kuntrarju g˙al dak li se˙˙ fl-Ewropa, f’Malta ma kien hawn ebda protesta jew reazzjoni mill-istudenti tal-Università. Il-kwistjoni ta˙raq bejn il-Knisja f’Malta u l-Partit Laburista ̇ onqot kollox u donnha li ˙allietna ankrati f’dak is-sens ta’ insularità li, ©eneralment, issibu fi gΩira Ωg˙ira b˙al Malta. Madankollu, mew©a kontra din l-insularità fe©©et fil-kamp letterarju Malti fejn awturi b˙al Frans Sammut, Oliver Fri©©ieri, Oreste Calleja, Achille Mizzi, Mario Azzopardi, Joe Fenech, Daniel Massa u xi o˙rajn bdew dak li baqa’ jissejja˙ il-Qawmien Letterarju. Dawn l-awturi taw spinta qawwija biex anki l-letteratura Maltija tinfeta˙ g˙all-irwiefen tan-narrativa moderna li toffri spazju wiesg˙a biex il-qarrej jesplora u jirrifletti fuq il-monologu intern fil-konxju jew fis-sub-konxju li g˙andu kull individiwu.Óafna mill-anzjani tal-lum li, fis-sittinijiet, kienu Ωg˙aΩag˙, xi ftit jew wisq intlaqtu minn dawn il-bidliet. Jista’ jkun li anki ˙allew effett fil-˙sibijiet u fl-im©ieba tag˙hom ukoll. Infatti, hemm min isostni li l-anzjani tal-lum li g˙addew iΩ-Ωg˙oΩija tag˙hom fis-sittinijiet huma x’aktarx iktar tolleranti mill-©enerazzjoni tal-anzjani li ©iet qabilhom. Tista’ taqbel jew ma taqbilx ma’ dan ir-ra©unament imma li hu Ωgur hu li l-argument jista’ jkompli.

Bidliet Soçjali fis-Sittinijietosservazzjonijiet ta’ Saviour Rizzo minn San Ìwann

Jannar - Marzu 2017 9

La ser nikxef xi sigriet u lanqas ser nist˙i ng˙id imma, dan l-a˙˙ar, qed in˙ossni g˙ajjiena wisq! Il-fatt hu li m’g˙adnix nifla˙ nag˙mel ix-xog˙ol tad-dar bl-istess ˙e©©a li biha kont nag˙mlu qabel. Dal-lejl, ma stajtx norqod u l-˙sibijiet donnhom ˙alfu li ma j˙allunix bi kwieti. Bdejt nhewden u ng˙id: Kos hux; issa kieku ©ejt ra©el flok mara, ma kontx nieqaf na˙dem ta’ 61? A˙sbu ftit; meta ra©el jil˙aq l-età tal-pensjoni, jekk irid, jista’ jqum tard, jitla’ sal-pjazza tar-ra˙al, jintefa’ bilqieg˙da fuq bank ta˙t is-si©ar u joqg˙od hemm, jaqra l-gazzetta jew ipaçpaç ma’ s˙abu tampar tieg˙u. Jekk, ng˙idu a˙na, g˙andu d-delizzju tas-sajd, jista’ anki, jekk irid, jaqbad il-qasba u jmur f’xi post g˙all-kwiet, g˙all-arja tal-ba˙ar, u joqg˙od jistad g˙al xi g˙arusa jew gerwiela. U mhux is-sajd biss tafux g˙ax, fil-fatt, hemm ruxxmata attivitajiet o˙rajn li ra©el forsi ma jistax igawdi meta jkun g˙adu ja˙dem imma li jista’ jgawdi meta jirtira. PereΩempju, spiss insemmu l-anzjanità attiva u, jekk wie˙ed irid jag˙ti sehmu fil-volontarjat, isib xog˙ol kemm irid. Is-sabi˙a hi li dan jag˙mlu g˙ax irid, b’g˙aΩla ˙ielsa tieg˙u; mhux bilfors. U biex, b˙alma ng˙idu bil-Malti, inpo©©u ç-çirasa fuq il-kejk, kull erbat ©img˙at, jirçievi ç-çekk tal-pensjoni wkoll! Mhux tajjeb hekk, jewwilla? Imma l-mara? Issa kieku jien, dakinhar li nag˙laq il-61, ifettilli ng˙id lir-ra©el, “Sabi˙ tieg˙i, issa jien daqshekk façendi, daqshekk frixt sodod, daqshekk mort nixtri l-bΩonnijiet, daqshekk sajjart, daqshekk sbarazzajt u farfart u knist, daqshekk ˙silt artijiet. Mil-lum ’il quddiem, mhux ser nitla iktar fil-kamra tal-bejt u, xemx u xita, na˙sel il-˙wejje©, nonxorhom, naqlag˙hom, ng˙addihom, nitwihom u nerfag˙hom f’posthom. Daqshekk wa˙˙altlek buttuni u bdiltlek Ωippijiet. U, bil˙aqq, jekk tag˙mel ix-xita tal-˙amrija li

Bejnietna n-Nisa – Qatt Ósibtu?kitba ta’ Carmen Dimech minn ÓaΩ-Ûebbu©

x-Xlokk i˙obb i©ib mid-deΩert tal-Libja u l-˙©ie© tad-dar kollha ji©u kannella, hekk ser jibqg˙u, g˙ax jien g˙alaqt 61 u ser nirtira! A˙jar nieqaf hawn g˙ax, kieku nag˙ti nibqa’ sejra; g˙ax ix-xog˙ol tad-dar, g˙alkemm, ˙afna drabi, ma jidhirx, ma fihx fini. Mhux talli hekk, imma x-xog˙ol tal-mara lanqas g˙andu sig˙at fissi; mhux b˙al min ikun impjegat mis-7:30 ta’ filg˙odu sal-4:00

ta’ wara nofsinhar. Jekk nibqa’ sejra sa billejl, ukoll insib x’nag˙mel! U, kif jg˙id Freddie Portelli, il-kbir g˙adu ©ej g˙ax, biex tkompli tag˙qad, g˙al dan ix-xog˙ol kollu, il-mara m’g˙andha l-ebda paga. U, jekk hawn xi kiesa˙ jaqra din il-kitba u jg˙id li n-nisa jmorru l-coffee mornings, ng˙idlu li, meta nag˙mlu xi kapriçç b˙al dan, irridu jew inlestu x-xog˙ol tad-dar qabel bi lsienna barra jew inpattu g˙alih wara meta ni©u lura. Allura, ng˙id jien, din ©ustizzja? Iddeçidejt inxewwex in-nisa tad-dar kollha u nag˙mlu protesta. Anki nag˙mlu strajk tal-©u˙ quddiem Kastilja, jekk hemm bΩonn. No˙or©u nimmarçjaw fit-toroq ewlenin tal-Belt bil-placards f’idejna: “IRRIDU L-ISTESS GÓAÛLA BÓALL-IRÌIEL!” jew “IRRIDU NIRTIRAW BIL-PENSJONI BÓALHOM!” B’hekk, inkun nista’ nintefa’ fuq id-delizzju li tant in˙obb; naqra u nikteb. Jekk le, se nibqa’ sejra bl-istess rutina sakemm ma nkunx nifla˙ na˙dem iΩjed. Jekk ma nispiççax bid-dimenzja u lanqas nibqa’ niftakar kemm in˙obb naqra u nikteb! Qajmitni r-ri˙a taqsamlek qalbek tal-˙obΩ mixwi u tal-kafè. Ir-ra©el staqsieni, “Qomt sabi˙a tieg˙i? Tridni nag˙millek toast?” M’g˙idtlux le imma, f’qalbi, g˙idt li a˙jar inqum u nibda x-xog˙ol ta’ bla paga g˙ax, jekk ma nag˙mlux jien, ma jag˙mlu ˙add! M’hemmx x’tag˙mel, mhux hekk?

Staqsejt fejn toqg˙od il-©ustizzjau fittixt fejn tista’ tkun.Imkien, iΩda, ma sibtha,tlajja, inΩul, toroq watja,sibt tfixkil.Kul˙add iridha;ting˙o©ob minn kul˙add.Imma staqsi fejn,twe©iba xejn!”A˙na mieg˙ek, ilkoll irriduha!”Imma fejn?

Il-ÌustizzjaAnthony Borg

U, mag˙hom, intlift;Ilkoll f’dag˙dig˙a, ’l hemm imxejt.Kollu g˙alxejn.Ìemg˙a o˙ra, mill-©did,re©g˙et tlaqqg˙et,“G˙all-˙aqq, g˙all-˙aqq.”Jista’ jinstab il-˙aqq?D˙alt f’kappella,’il fuq mill-widien.Fiha dewa le˙en qawwi,“Hawn jien!”

L-Anzjani Llum10

Mill-ktieb tat-tifkiriet ‘Fjuri li ma Jinxfux’

Kitba tal-Prof. Oliver Friggieri

Dun Victor Grechfis-snin sittin feta˙ it-twieqi

Meta d˙alt is-Seminarju Ma©©uri, minkejja t-tibdil kbir li ©ieb mieg˙u l-Konçilju Vatikan it-Tieni, sibt li, hemm ukoll, l-ilsien tal-poplu ma kienx milqug˙. Kellna regolament li g˙andna nit˙addtu “in una lingua estera” bejnietna. Kont niksru dejjem u hekk ukoll s˙abi kwaΩi kollha. Kien regolament kontra s-sens komun u issa wkoll kontra l-ispirtu universali tal-Knisja. Kellna ktieb tar-regola miktub bit-Taljan u, xi drabi, konna, sa˙ansitra, nitolbu bit-Taljan jew bl-IngliΩ. Kont niddejjaq u nwe©©a’ nisma’ lil u˙ud minn s˙abi jit˙abtu biex ma jitkellmux bil-Malti bejniethom. Konna qeg˙din neg˙erqu f’tazza ilma; dan ma kienx ˙lief l-ilsien li bih kellna naqdu lill-Knisja fil-parroççi. MaΩ-Ωmien, beda jirba˙ ir-rispett lejn in-nies u kont nitg˙axxaq nisma’ lir-rettur il-©did, Dun Victor Grech, jitkellem b’Malti mill-a˙jar, b’konvinzjoni. Ming˙ajr tilwim Ωejjed mal-istorja, Dun Victor beda jimbotta l-minutieri tal-arlo©© rieqed ‘il quddiem. IΩ-Ωiffa tal-Konçilju II kienet riesqa lejna wkoll u kien Dun Victor li feta˙ it-twieqi.

L-g˙alliema tas-Seminarju Minuri kienu kollha qassisin ta’ g˙erf u sempliçità. Kien x’kien is-su©©ett tag˙hom, kienu jinqdew bil-Malti minn waqt g˙al ie˙or biex kollox jinftehem a˙jar. Kienu qassisin qrib il-poplu, twajbin, mid˙la tag˙na lkoll, jafu jiççajtaw u, fl-istess ˙in, jag˙tuna kulma kellhom. Dun Frans Camilleri, Dun Karm Zammit, Dun F.X. Schembri, Dun ÌuΩepp Abela, Dun ÌuΩepp Vella u bosta o˙rajn; ilkoll ˙allew fija, u fi s˙abi, tifkiriet sbie˙ u tag˙limiet isba˙. Kellhom livell g˙oli, dedikazzjoni s˙i˙a u rispett lejna lkoll.

Dun Frans Camilleri ma kien jeg˙ja qatt jirrakkonta. Filli jfisser il-Forom tal-Malti, jew l-irqaqat tal-grammatika u filli jpin©ilna kwadrett bi kliemu. Kien jimxi mal-klassi kollha, bil-mod il-mod, itaptpilna kemm kemm fuq daharna u jitbissem u donnu jg˙addi Ω-Ωmien bil-˙ajja. Il-letteratura kienet l-g˙axqa tieg˙u u l-aktar il-poeΩija. Kien fotografu wkoll u ©ieli wriena r-ritratti li jkun ̇ a u jag˙tina dettalji dwar kif l-a˙jar toqg˙od biex ikollok xbiha tajba, fid-dawl, fix-xemx, kontra x-xemx, fi nΩul ix-xemx u l-bqija. Kien fer˙an ˙afna bir-ritratti li ˙a lil Dun Karm Psaila, img˙allem u ˙abib tieg˙u: ir-ritratt mal-kanarin u l-ga©©a kbira li kellu - biex l-g˙asfur ma jiddejjaqx mag˙luq, jew ir-ritratt ta’ wiçç Dun Karm mill-qrib u l-poΩizzjoni li kien qieg˙du fiha.

M a Ω - Ω m i e n , bqajna ˙bieb kbar u sirt mid˙la tieg˙u dejjem aktar sa ma miet. Kien jedha jirrakkontali l-aneddoti letterarji u w˙ud minnhom niΩΩilthom f’xi kotba tieg˙i jew ktibthom f’artikli biex ma jintilfux. Kien jaqbeΩ minn su©©ett g˙al ie˙or u jien ma kont qatt niddejjaq nisimg˙u. Meta, maΩ-Ωmien, beda jimrad u naqsu d-dawl, id-diqa tieg˙u kienet tidher imma t-tbissima baqg˙et mieg˙u. Ma nesa qatt jg˙id çajta. Kellu fidi qawwija u kien jaf jg˙addiha bil-fatti lil ˙addie˙or.

Meta, fi tmiem is-snin sebg˙in, bdejt nirrevedi u nkabbar il-bijografija ta’ Dun Karm, kont immur sikwit g˙andu d-dar f’Santa Venera. Kont insibu jistennieni bi ftit xorb u ˙lewwiet lesti g˙alija. “G˙andi ̇ afna x’ng˙idlek. Minn fejn se nibdew? Staqsini u nwie©bek!” kien jg˙idli.

“L-aktar li nixtieq inkun naf hu g˙aliex Dun Karm ma baqax jg˙ix fis-Seminarju.”

“Se ng˙idlek, se ng˙idlek, ara, ˙alli ng˙idlek,” qalli, waqt li beda jpin©i l-argument b’idejh it-tnejn, qisu se jidderie©i orkestra. Hekk kien Dun Frans, poeta u fotografu. Kien tani r-ra©uni li konna nafu biha fil-qasam letterarju, imma ̇ are© bl-interpretazzjoni tieg˙u wkoll. L-aneddoti li tani da˙˙althom fl-edizzjoni tal-ktieb tieg˙i ‘Dun Karm - Il-Bniedem fil-Poeta’, ma˙ru© mill-Klabb Kotba Maltin fl-1980. Wie˙ed minn dawn l-aneddoti hu dan: “Dun Karm darba kien miexi fi Triq l-Arçisqof, il-Belt, qrib ˙afna tal-uffiççju tal-Kurja u ltaqa’ ma’ Dun Frans Camilleri. Dun Frans staqsieh, naturalment, jekk kienx sejjer il-Kurja. Dun Karm wie©bu: ‘Le, ibni; Fuge prelatum tamquam peccatum.” Ji©ifieri: A˙rab lill-prelati daqskemm ta˙rab id-dnub! Na˙seb li din il-virtù ta’ çiniΩmu quddiem il-poter Dun Frans kien kisibha mill-ambjent letterarju Malti, anki billi osserva nies b˙al Dun Karm, li ˙aduha kontra l-kurrent u kitbu bil-lingwa mkasbra tal-poplu, minflok bil-lingwa rispettata tal-istituzzjonijiet.

G˙al Dun Fran©isk Saverju Schembri l-Latin kien lingwa li wiritha fil-familja. Kien jifta˙ar b’qassis Latinista mag˙ruf qarib tieg˙u u hu ma kienx jafu b’inqas. Kien jara l-lo©ika tal-lingwa

Jannar - Marzu 2017 11

u kien jedha jqabbilha mal-lo©ika tal-Malti u jien kont nog˙xa nisimg˙u jag˙mel hekk. It-tog˙ma morra ta’ dik il-laqg˙a mal-Monsinjur Pantalleresco issa kienet marritli g˙al kollox. Kelli mitt mezz biex inne˙˙iha. Fis-Seminarju Minuri rajt qassisin li l-istudju ma qatag˙homx mill-poplu u mill-kultura tieg˙u, anzi, sikwit kont na˙seb li kienu jixtiequ jag˙tuha importanza wisq akbar mill-istess sillabu.

“Inti Friggieri?” staqsieni l-ewwel darba li skopra l-kunjom tag˙na l-istudenti. “Mela inti mill-Furjana. Ti©i miΩ-Ûib©a?”

Issummajt, imma, bla ma naf g˙aliex, ˙assejtni mkabbar. IΩ-Ûib©a qatt ma kont g˙adni smajt bih.

“Ma tafx min hu Ω-Ûib©a? U, kif jista’ jkun ma tafx? Óalli ng˙idlek,” issokta. Beda jirrakkonta siltiet mil-log˙biet tieg˙u, jiddeskrivihom b’idejh u qalli biex, la mmur lura d-dar, nistaqsi fuqu. Dakinhar, il-lezzjoni kollha kienet dwar Ru©©ieru Friggieri (1886-1925) imlaqqam iΩ-Ûib©a, il-plejer famuΩ tal-Furjana. Beda jilg˙ab mal-Furjana madwar l-1906, g˙adda xi snin jilg˙ab ma’ Messina u lag˙ab ukoll ma’ St. George’s u mas-Sliema. Niftakar xju˙ li kienu jitkellmu fuq il-˙ila tieg˙u fil-log˙ob u jiddeskrivuh b˙ala ra©el qasir ˙afna, ̇ afif immens u ta’ ̇ ila kbira, kemm b˙ala difensur kif ukoll f’poΩizzjonijiet o˙rajn tal-log˙ba. MaΩ-Ωmien, laqatni r-ritratt tieg˙u li hemm fil-kaΩin tal-futbol tal-Furjana: iΩ-Ûib©a bil-medalji kollha mdendlin fuq sidru. U jien kelli niskoprih f’lezzjoni tal-Latin!

APPELLNirringrazzjaw lil dawn is-Sinjuri li semg˙u l-appell tag˙na u g˙o©obhom jag˙mlu donazzjoni lill-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani biex jg˙inuna nkopru ftit l-ispejjeΩ u biex inkomplu mexjin ’il quddiem fuq dan il-pro©ett fejjiedi g˙all-anzjani tag˙na:

Is-Sinjura Mary Anne Demarco (Il-Birgu) - €10.00Is-Sinjura Carmen Dimech (ÓaΩ-Ûebbu©) - €5.00

L-Editur

Il-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani jippubblika din ir-rivista ‘L-Anzjani Llum’ kull 3 xhur. Din ir-rivista mill-anzjani g˙all-anzjani g˙andha çirkulazzjoni ta’ 2,500, titqassam ukoll lis-Segretarjat g˙ad-Dritijiet ta’ Persuni b’DiΩabilità u Anzjanità Attiva, Kunsilli Lokali kollha, G˙aqdiet Affiljati mal-Kunsill, Djar tal-Anzjani kollha (tal-Gvern, tal-Privat u tal-Knisja), kif ukoll anzjani individwali li huma abbonati.

Din ir-rivista hija ta’ interess u informazzjoni g˙all-anzjani fejn ninkura©©uhom ikunu aktar attivi, fiΩikament u mentalment.

G˙aldaqstant napprezzaw ̇ afna li tag˙tuna donazzjoni biex in©ibulkom messa©© promozzjonali f’din ir-rivista, biex dan l-iskop fejjiedi jkun jista’ jitkompla.

Grazzi bil-quddiem

Lista ta’ Donazzjonijiet g˙all-Promozzjoni

(Daqs A4 - kulur wie˙ed – iswed)Pa©na s˙i˙a €200, Nofs pa©na €125, u kwart ta’ pa©na €80

(Daqs A4 – Pa©na bil-kulur – f’pa©na 2, pa©na 19, jew il-pa©na ta’ wara pa©na 20)Pa©na s˙i˙a €250, Nofs pa©na €150, u kwart ta’ pa©na €100

Dawn il-prezzijiet huma g˙al pubblikazzjoni wa˙da, jekk tkun trid tirreklama aktar minn darba l-prezzijiet jiΩdidu skont g˙al kemm-il darba.

G˙al aktar informazzjoni kkuntatjawna fuq in-numru tat-telefown 2124 3860 jew e-mail: kna@onvol.net

L-Anzjani Llum12

Fl-a˙jar tieg˙u, missieri kien ja˙raq mal-50 sigarett kuljum. Kull ©urnata, kien ipejjep Ωew© pakketti tal-20, jifta˙ it-tielet wie˙ed u, sa ma ji©i biex jorqod, kien i˙ott nofsu. Kien Ωmien meta pakkett sigaretti tal-20 kien tmintax irbieg˙i. B’lira kont tista’ tixtri tmien pakketti. Imma, biex inkunu g˙idna kollox, lira kienet flus dak iΩ-Ωmien ukoll. Darba, niftakar, meta ©ie biex jinvistah min˙abba xi ˙a©a li kellu, it-tabib Briffa qallu, “Pawl, aqtag˙hom dawn is-sigaretti,” u missieri qallu, “Ippruvajt; ©ew qosra!” Id-dottore ma setax ma jitbissimx imma mbag˙ad kompla jwiddbu, “Iva, ˙udni biç-çajt! Ma tafx li dawk joqtluk bil-mod il-mod?” U missieri kien pront wie©bu, “Jien x’g˙a©©la’ g˙andi?”

Meta kont Ωg˙ir, kont nisma’ lil missieri jisg˙ol u kont determinat li ma n˙allix dal-vizzju ikrah jirkibni u, fil-fatt, sakemm kelli xi 23 sena, qatt ma pejjipt. Imma mbag˙ad ji©u l-˙bieb taΩ-Ωg˙oΩija u min ikun xalatur u avventuruΩ b˙ali mhux façli g˙alih jirreΩisti l-pressjoni li jeΩerçitaw fuqu s˙abu. Konna l-Kulle©© li kien i˙arre© l-g˙alliema; kors residenzjali ta’ sentejn. Konna nieklu flimkien fid-dining room; 8 imwejjed ta’ 8 studenti kull wa˙da. Niftakar li, meta kienet tkun xi festa, b˙al dik ta’ San Ìwann Battista De La Salle, l-ikla ta’ nofsinhar kienet tkun naqra differenti u speçjali mis-soltu. Barra minn hekk, fuq il-mejda kienu jag˙mlulna tazza bi 8 sigaretti ©o fiha biex, wara l-ikla, nie˙du wie˙ed kull wie˙ed. Dak iΩ-Ωmien tas-sittinijiet, konna g˙adna m’a˙niex konxji b˙al llum tal-˙sara kbira li jikkawΩaw is-sigaretti lis-sa˙˙a tal-bniedem. Ma kienx hawn kampanji kontra t-tipjip u r-reklamar tas-sigaretti kien fl-aqwa tieg˙u kuljum u kullimkien.

Mhux kul˙add kien jie˙u wie˙ed u, g˙alhekk, meta konna ni©u biex naqsmu, xi tlieta li kienu jpejpu di©a’ u xi Ωatat b˙ali konna nispiççaw nie˙du 2 kull wie˙ed; wie˙ed inpejpuh dak il-˙in u l-ie˙or nerfg˙uh g˙al filg˙axija. G˙ax, wara l-ikla ta’ filg˙axija, konna nin©abru fil-kamra tieg˙i nirrakkontaw iç-çajt imqarbin, nixwu l-˙obΩ, nag˙mlu t-te u npejpu sakemm il-kamra ta’ mhux iktar minn 4 metri tul u 3 metri wisa’ ssir da˙na wa˙da. U daqqa joffrilek wie˙ed dak u daqqa joffrilek wie˙ed l-ie˙or sa ma fl-a˙˙ar t˙ossok obbligat tixtri pakkett biex tirreçiproka u mhux dejjem tirkeb biss. Imbag˙ad sirt g˙alliem u, biex nikkalma ru˙i qabel niffaççja ©urnata quddiem çorma tfal imqarbin iktar miç-çajt li konna nirrakkontaw b˙ala studenti, kont immur l-iskola kmieni biex nil˙aq inpejjep dak is-sigarett li suppost jikkalma n-nervi qabel nid˙ol fil-klassi. U hekk, minbarra g˙alliem, bis-sa˙˙a tal-Kulle©©, sirt fumatur ukoll.

Qatt ma kont inpejjep ̇ afna; inqas minn pakkett kuljum. Imma xorta jag˙mlu l-˙sara; xorta malli

Ta˙raqnix Man!Novella ta’ Vincent Piccinino

tifta˙ ˙alqek tinxtamm; xort jnittnulek idejk u ˙wej©ek; xorta ssir qisek ir-Re Midas bid-differenza li, minflok li kull ˙a©a li tmiss issir tad-deheb, kulma tmiss tag˙mlu ri˙a ta’ sigaretti.

Darba kont il-Barrakka ta’ Fuq g˙all-kwiet u g˙all-frisk bilqeg˙da fuq bank g˙ad-dell bi ktieb u bis-sigarett ida˙˙an f’idi. Ódejja ©ie wie˙ed çakkar imda˙˙al daqsxejn fiΩ-Ωmien li, ming˙ajr ma kien jafni, qalli, “Iffavorini sigarett!” Ìieli sibt min jg˙addili kumment fis-sens li “Once a teacher, always a teacher!” Mid-dehra, dakinhar kelli aptit nag˙ti lezzjoni. Óarist lejh u g˙idtlu, “Taf kemm hu pakkett sigaretti? 4 ewro. Taf kemm ji©i sigarett wie˙ed? 20 çenteΩmu; ji©ifieri, 8 çenteΩmi ta’ qabel jew xelin u seba’ soldi tal-flus l-antiki,” komplejt nippontifika. Iç-çakkar baqa’ j˙ares lejja waqt li jien bqajt nibbumbardjah bil-mistoqsijiet. “Taf x’kont tixtri b’xelin u seba’ soldi meta kont Ωg˙ir jien? Ommi kienet tibg˙atni g˙and il-Galluwa n©ibilha xelin ˙axix g˙all-minestra. Biha kienu jieklu hi u missieri u titma familja ta’ 7 itfal. Jibqa’ 7 soldi. Kont nixtri biçça çikkulata Nestle, 4 soldi u, bit-3 soldi li jibqa’, kont nixtri pasta tal-lewΩ. Insomma, ng˙idulha tal-lewΩ imma, fil-fatt, tkun mimlija bil-karawett mid˙un; qoxra ta’ g˙a©ina ˙elwa, mimlija b’ta˙lita ta’ karawett, zokkor, abjad tal-bajd bl-ilma u ftit essenza tal-lewΩ morr.”

Iç-çakkar kien g˙adu j˙ares lejja donnu biex jg˙idli, “Dan kollu nafu jien. Issa se ttini sigarett?” Óri©t wie˙ed mill-pakkett, tajtulu, ̇ ri©t il-lighter u kont se nqabbadulu wkoll. “Le,” qalli; ma rridx inpejjep. Qed nipprova naqtag˙hom!”“Mela g˙alfejn tlabtuli?” er©ajt staqsejtu jien.“G˙ax li ma tpejjipx g˙ax m’g˙andekx sigaretti mhi l-ebda kapaçità” qalli x-xwejja˙. “Il-bravura hi li jkollok is-sigaretti u xorta wa˙da ma tpejjipx!” Issa kien imiss lili nibqa’ ççassat in˙ares lejh. “Çakkar intellettwali! Mur obsor, eh!” Qbadt il-pakkett li ma kontx ili li xtrajt, tajtulu u ˙allejtu biex infittex bank ie˙or g˙all-kwiet ̇ alli nkompli nissielet ma’ ˙sibijieti. Dan iç-çakkar, fl-g˙erf li

Jannar - Marzu 2017 13

kien xorob mill-università tal-˙ajja, kien sab il-formula u jien, li xrobt mill-Università tal-Qroqq, kont ili ntella’ u nniΩΩel jekk g˙andix naqtag˙hom imma qatt ma kien irnexxieli. St˙ajt minni nnifsi u, dak il-˙in stess, g˙amilt riΩoluzzjoni li ma nkomplix iΩjed nimla sidri bid-du˙˙an. Jekk xejn, g˙all-inqas biex ne˙les mill-garr kontinwu tal-mara.

Dakinhar ma pejjiptx iktar imma, naturalment, l-g˙ada filg˙odu, saqajja wa˙edhom ˙aduni quddiem il-gabbani tas-soltu, Fuq Putirjal. Niftakar fi kliem ix-xi˙, inda˙˙an u nist˙i. Ippruvajt innaqqas billi nillimita ru˙i g˙al wie˙ed mat-te. Imma mbag˙ad sibt li bdejt nie˙u ˙afna tejiet u kafejiet u t-tabib qalli li ˙afna tejiet u kafejiet ma jag˙mlux wisq inqas ˙sara milli jag˙mlu s-sigaretti, jekk mhux daqshom ukoll! Allura ddeçidejt fuq tlieta kuljum; wie˙ed filg˙odu mal-kafà; wie˙ed f’nofsinhar, wara l-ikel u l-ie˙or wara l-ikla ta’ filg˙axija flimkien ma’ drink quddiem it-television. Imma, meta tag˙mel hekk, tispiçça tg˙ix g˙al dawk it-tlett mumenti biss. Dejjem tistenna li jfittex jisba˙ u jasal filg˙odu; mhux biex tqum u tirringrazzja ’l Alla g˙al jum ie˙or imma biex tie˙u l-kafè u dak l-imbierek sigarett. Dejjem mo˙˙ok f’nofsinhar; mhux biex tie˙u pjaçir tiekol imma biex ta˙taf l-ikel ˙alli jfittex jasal dak il-mument ma©iku meta tag˙mlu bejn xofftejk. Il-˙in kollu t˙ares lejn l-arlo©© biex tara jekk qorobx filg˙axija; mhux biex tirrilaksja imma g˙al dik it-tielet doΩa ta’ nikotina.

Din mhix ˙ajja! Kemm jien iblah! Kulma trid huwa ftit kontroll fuqek innifsek; b˙al dak iç-çakkar. Wara ˙afna battalji mieg˙i innifsi, bil-mod il-mod, irnexxieli nirkibhom, l-aktar meta rrealiΩΩajt li, ladarba kont kapaçi nag˙mel numru ta’ sieg˙at ma npejjipx, allura kapaçi nieqaf g˙al

kollox ukoll. Ftit ftit, sidri re©a’ beda jissaffa; ˙alqi ma baqax ri˙a t’oqbra; idejja ma baqg˙ux jintnu seba’ pesti u l-˙wejje© fil-gwardarobba ma baqg˙ux iΩjed ri˙a t’ashtrays imbur©ati rmied wara lejl ta’ tbahrid.

Bl-g˙ajnuna ta’ Alla, u tal-boççi tal-mastika, g˙addiet aktar minn sena mill-a˙˙ar darba li kont pejjipt. Spiss kont niftakar fil-kliem g˙aref ta’ dak iç-çakkar li kien xprunani biex nag˙mel l-a˙˙ar sforz u naqta’ dak il-mis˙ut vizzju. Xi mkien, f’xi kexxun, g˙ad g˙andi l-a˙˙ar pakkett tas-sigaretti li kont xtrajt flimkien mal-lighter li kont nuΩa, g˙ax il-kapaçità hija meta jkollok is-sigaretti u ma tpejjipx.

Kont ili nixtieq ner©a’ narah lil dak ix-xwejja˙. Jekk xejn, biex nirringrazzjah tal-pjaçir kbir li kien g˙amilli, forsi ming˙ajr ma jaf, meta feta˙li g˙ajnejja. G˙odwa wa˙da, mort il-Barrakka, b˙as-soltu, bqajt sejjer fil-gallerija li tag˙ti g˙al fuq il-Port il-Kbir u rajtu bilqeg˙da fuq bank qieg˙ed ipejjep sigarett bil-kwiet. Inxt˙ett ma©embu. Óarist lejh u hu ˙ares lejja imma na˙seb li m’g˙arafnix. “Iffavorini sigarett!” g˙idtlu jien bi tbissima, iktar biex nibda l-kliem.“Mhux a˙jar le, ibni?” qalli ç-çakkar.“Jien mhux biex inpejpu tafx,” serra˙tlu rasu . “Kont inpejjep imma issa qtajthom.”“Mel’ g˙alfejn tridu?” re©a’ qalli.“Biex inΩommu fil-but,” g˙idtlu b’teg˙miΩa, “g˙ax li ma tpejjipx meta m’g˙andekx sigaretti mhix kapaçità. Il-bravura qieg˙da meta jkollok u ma tpejjipx.”“Eh, kemm hu façli tg˙id hekk ˙abib,” we©ibni. “Jien hekk kont ng˙id ukoll u kont kwaΩi qtajthom g˙al kollox. Imbag˙ad darba sibt wie˙ed, tlabtu sigarett, tani l-pakkett kollu u, minn dakinhar ‘l hawn, er©ajt bdejt inpejjep regolari!”

Ix-XitaPoeΩija ta’ An©elo Camilleri

Ix-xita nieΩla,ma waqfet xejn,mat-tieqa ttektekilha jumejn.

U n-nies mat-trejqabit-tajn mimlijag˙addejjin mg˙a©©lab’rashom mg˙ottija.

Issa qed joqtortal-g˙orfa l-bejt©ol-friskaturili fl-art po©©ejt.

U, meta ˙arstitmur tifli s-sema,ma nsibx ˙lief aktars˙ab qed jin©emg˙a.

Waqt li, ©ol-g˙alqataç-Çiçça x-xi˙,iΩ-Ωarg˙a ˙adratlebleb mar-ri˙

Il-©iebja faretu l-bjar imtlewu r-raba kolluissaqqa sew.

Ix-xita nieΩla,ma qatg˙et xejn.Hawn ©ew Ωammitnidawn il-jumejn.

L-Anzjani Llum14

Skiet f’dik il-kamra, g˙alkemm il-familja kollha mdawra mas-sodda. Skiet perfett ˙lief g˙al ˙oss tan-nifsijiet tqal li, bi tbatija, il-moribonda kienet tinsab tiggranfa bihom mal-˙ajja. Óin minnhom, refg˙et g˙ajnejha lejn Ωew©ha, qisha trid tag˙tih xi messa©© importanti, u, b’idha l-leminija, bdiet tissara biex to˙ro© minn idha l-o˙ra ç-çurkett tat-tie©. X˙in irnexxielha, refg˙et iç-çurkett qrib g˙ajnejha biex tag˙tih l-a˙˙ar ̇ arsa, ressqitu qrib xufftejha, bisitu u mbag˙ad fittxet idejn binha Ìovann, li kienu qribha sew, ˙allietlu ç-çurkett f’qieg˙ idejh waqt li, bi tbatija, lissnet: “Dan g˙alik, Ìovann ...”. Kienu l-a˙˙ar kelmiet. La Ωew©ha u lanqas ̇ add mill-˙ames uliedha l-o˙ra ma tniffes jew ilmenta dwar dak il-©est tal-omm. NiΩlu g˙arkubtejhom u bdew jitolbu. Il-familja kollha kienet tiftakarha sew il-©rajja li minnha g˙adda dak iç-çurkett. Kemm kien inqala’ nkwiet, ja˙asra; kemm suspetti inturtament waqg˙u fuq nies, kemm taqtig˙ ta’ qalb sa maç-çurkett re©a’ lura f’id Marta. Sa˙ansitra, kien hemm waqtiet meta l-istess Ωew©ha, li kien jaduraha, da˙allu suspett jekk setg˙etx martu bieg˙et jew marret tirhin iç-çurkett biex ikollha f’idha biΩΩejjed flus g˙all-˙obΩ. Kienu jiem ta’ g˙aks u ©u˙ kbir dawk tas-Snin Tletin! Mhux g˙alkemm titma’ 6 itfal, mhux g˙alkemm tibg˙athom kollha l-iskola jekk Ωraben g˙al kul˙add ma jkollokx; ja˙asra Bertu, il-missier, kien drabi jsib sold xog˙ol li ma jdumx ma jer©a’ jitlef. Imma tg˙id isiefru lejn l-Amerka? Marta bdiet tg˙in billi tag˙mel xi ̇ asla lill-©irien, xejn xejn, b’hekk tiddobba erba’ ˙axixiet g˙all-borma. Dik il-˙abta, Ìovann, it-tielet wild, kellu madwar 12-il sena. Imbierek li hu, xejn ma kien bil-g˙aqal. L-iskola jiskartaha kemm jifla˙ waqt li mhux l-ewwel darba li ommu semg˙et li binha midd idejh g˙al xi frotta jew ikel ie˙or minn xi ˙anut. U dan x’tistenna meta tifel ikun bil-©u˙! Imma l-iktar ˙a©a li kienet tinkwieta lil ommu kien il-fatt li ma baqax imur il-MuΩew u li bedan jo˙ro© ma’ tifel ie˙or, çertu Çensu, li daqsu kien gwapp g˙all-iskola. Il-familji kollha mimlijin tfal li, wara l-iskola u forsi xi sieg˙a l-MuΩew, kienu jaraw kif jittantaw ix-xemx g˙addejja. Tg˙idx x’kienu jivvintaw biex jg˙addu Ω-Ωmien! Wa˙da minn dawn il-log˙biet kienet li jtaqqbu sold b’musmar, jorbtuh ma’ xi spaga jew ˙ajta ˙oxna, jer˙ulu f’nofs it-triq waqt li x-xifer tal-ispaga tkun f’idejn tifel ftit ’il bog˙od. Malli xi ̇ add jara dak is-sold u jitbaxxa biex ji©bru, l-ispaga kienet dritt tin©ibed u Alla m’g˙amilu s-sold fost id-da˙k, iΩ-Ωufjett u ç-çaççrar ta’ dak li g˙amel iç-çajta. Aktarx li, min jaqra jew jisma’ l-istorja llum, ja˙seb li, kieku kellu jara mqar biçça tal-20 çenteΩmu mal-art bilkemm jit˙ajjar ji©borha, a˙seb u ara g˙al sold! Imma dak kien Ωmien

“Dan g˙alik, Ìovann!”kitba ta’ Lina Brockdroff

ie˙or g˙ax b’sold stajt tixtri Ωew© kisriet ˙obΩ b’tiΩli©a butir jew kunserva u xi biçça perΩut jew Ωew© Ωebbu©iet. Sold kien jiswa ˙afna aktar milli nimma©inaw illum. Ìovann u Çensu kien ilhom Ωmien twil im˙ajrin biex ikollhom sold imtaqqab, imma minn fejn is-sold? U, jekk jiddubbaw sold, min ser itaqqabulhom? Ma rnexxilhomx isibu s-sold li tant xtaqu imma idea li ©iet f’mo˙˙ Ìovann setg˙et tg˙inhom biex jirnexxi l-˙sieb tag˙hom. Meta Marta tmur ta˙sel g˙and in-nies, kienet t˙alli ç-çurkett id-dar, fuq kredenza Ωg˙ira li kellhom fil-kamra tas-sodda. Xi drabi, kienet tmur filg˙axijiet mill-4:00 sad-9:00. Issa, kieku kellu Ìovann jorbot iç-çurkett flok sold, tg˙id mhux xorta jservih g˙al dik iç-çajta? Çensu kompla mieg˙u u kellhom jibdew bl-esperiment, basta ç-çurkett jer©a’ jkun f’postu qabel ma tasal ommu lura d-dar u ˙add minn ˙utu ma jkollu xamma ta’ dak li qieg˙ed isir g˙ax mur oqg˙od bihom kieku! Infatti, ftit bibien ’l hinn minnhom, kien hemm meΩΩanin vojt. Jintasbu fuq dik il-g˙atba li, bosta drabi, kien ikun hemm quddiemha karozzin qadim mitluq u setg˙u ma jag˙tux wisq fil-g˙ajn. Il-pjan irnexxilhom u tg˙idx x’ors kellhom dawk iΩ-Ωew© subien imqarbin. Veru li ma kienu qeg˙din jag˙mlu l-ebda deni lil ˙add; insomma, kienu qeg˙din jg˙addu biΩ-Ωmien lil ̇ afna nies li, meta jindunaw biç-çurkett u jinΩlu ji©bruh, kien jg˙ib g˙al kollox minn ta˙t g˙ajnejhom. Sa ma darba ...... inzerta kien g˙addej minn hemm is-Sur Psaila, is-surmast tal-iskola ta’ dawk iΩ-Ωew© imqarbin u, b˙al ˙afna o˙rajn qablu, waqa’ vittma g˙al dik iç-çajta taç-çurkett li filli jidher u filli ma jidhirx. Kemm da˙ku Ìovann u Çensu! Fejn qatt stennewha li s-surmast kien ser jiblag˙ha! Sadattant, is-surmast fehem x’kienet l-storja u wa˙˙alha f’rasu li, b’xi mod jew ie˙or, jag˙ti lezzjoni lil dawk iΩ-zew© frieg˙en. Óalla ftit jiem jg˙addu u mar lest g˙all-battalja. Libes Ωarbun tqil minn dawk li jkollu biççiet tal-˙adid fil-qieg˙, li kienu jsej˙ulu “tas-suldati” mixtri minn Fuq il-Monti, u telaq g˙all-mixja tieg˙u tas-soltu. Malli qorob lejn il-post, beda jnaqqas mir-rata tal-mixi, b˙al qisu beda jg˙ejja u, b’g˙ajnejn ta’ seqer, kien mo˙˙u jara fejn ser imidd il-pass waqt li, fl-istess ˙in, ma jniΩΩilx wisq rasu ’l isfel. Fl-a˙˙ar, hemm f’nofs it-triq, jilma˙ iç-çurkett. Kien lest g˙alih g˙ax ta pass kbir b’sa˙˙tu kollha g˙al fuqu u ˙alla ri©lu hemm bla ma çaqlaqha

Jannar - Marzu 2017 15

sa ma ˙ass il-©ibda tal-ispaga li m’g˙amlet xejn mal-qawwa tas-sa˙˙a ta’ dik ir-ri©el u ta’ Ωarbun hekk tqil. L-ispaga rqiqa nqatg˙et u ç-çurkett baqa’ fejn kien. Kalm, kalm, is-surmast ©abru, mes˙u mit-trab u tefg˙u ©o butu. Nistg˙u nimma©inaw x’ru˙ baqa’ fihom dawk iΩ-Ωew© subien. Bilkemm setg˙u jemmnu dak li ©ara. Imma kif qatt ma ˙asbu li ç-çajta tag˙hom setg˙et tispiçça hekk! Waqt li nistg˙u nimma©inaw ukoll il-pandemonju li qam fid-dar ta’ Ìovann meta, l-g˙ada, Marta marret tilbes iç-çurkett qabel tmur sal-knisja. Ìovann baqa’ fis-sodda, b’u©ig˙ ta’ Ωaqq li dam m’g˙addielu 3 ijiem sa ma s-surmast bag˙at g˙al Marta. Sadattant, tg˙idx kemm waqg˙u suspetti fuq nies li setg˙u serqu ç-çurkett minn ©od-dar. Marta marret l-iskola u tbell˙et x˙in semg˙et l-istorja, bilkemm

titwemmen! Bdiet tibΩa’ l-aktar minn Ωew©ha li min jaf x’xebg˙a kien ser jag˙ti lil dak il-povru Ìovann u, fl-istess ̇ in, lanqas ma setg˙et ta˙bilu l-verità. Kien je˙tie© li Ìovann jie˙u lezzjoni li sservieh g˙al g˙omru kollu. Malli l-missier sema’ bl-istorja, dritt sejja˙ lil Ìovann, neΩa’ ç-çintorin tal-©ilda li kellu madwaru u beda biex, bil-bokkla b’kollox, jag˙ti daqqiet bla ˙niena fuq dahar dak it-tifel fost it-twerΩiq u l-biki. Wara ftit, l-omm ma fel˙itx aktar, ˙addnet lil binha mag˙ha u hemm id-daqqiet waqfu. Madwar is-sodda ta’ Marta, il-familja kollha kienet g˙adha ççassata t˙ares lejn dak iç-çurkett f’id Ìovann li, sa dakinhar, kien sar Patri Ìovann.

Henry Borg kien qieg˙ed i˙ares lejn il-faççata tal-MuΩew tal-Arti qabel qasam Triq Ferdinand Pinto li tag˙ti g˙al fejn is-suq. Kellu ˙sieb wie˙ed iberren ©o mo˙˙u; pittura li turi tifel fuq il-pont b`qasba f`idu bil-linja tax-xlief dritta, dritta sa ma tg˙ib ˙esrem qalb il-˙axix tal-ba˙ar u l-algi mwa˙˙al mal-blat.Da˙al fil-MuΩew u ra r-ringiela ta` kwadri li kien pitter çertu Santinu li kien jg˙ix in-Naxxar. L-ewwel pittura kienet Il-Mit˙na fuq l-G˙olja. Mexa Ωew© passi. Pittura o˙ra kienet In-Nanna Gerit u, ˙dejha, Henry ra dak li ried; It-Tifel fuq Il-Pont.“Iffirma mister jekk trid tid˙ol fil-MuΩew”. Henry n˙asad meta ra l-kustodju jipponta sebg˙u lejn Ωew© folji ta` pitazz mimlijin firem. Qabad il-pinna u g˙olla spalltu. Wara kollox, il-belt hemm xi tliet tuΩΩani nies jisimhom b˙alu.Henry ra l-fillieri ta` kwadri u, barra li rahom kollha, osserva wkoll il-post li ma kienx dritt imma kellu arkata li tikser g˙al fuq il-lemin. G˙ajnejh kienu qeg˙din jirre©istraw dak kollu li kien qieg˙ed jara. Inteba˙ ukoll li, fejn l-arkata, kien hemm ©arra kbira tal-fu˙˙ar imgeddsa f’rokna. Kienet vojta!Kien ser jo˙ro© ’il barra meta çorma studenti da˙lu l-MuΩew u Henry rega` da˙al mag˙hom. Wie˙ed mill-impjegati kien qieg˙ed jispjegalhom dwar it-teknika li uΩa l-pittur. Stedinhom jinnutaw il-kuluri jg˙ajtu, id-daqqiet sottili tal-pinzell, b˙alma kienu juΩaw pitturi kbar b˙al Monet u Cezanne. L-g˙alliem li kien qieg˙ed mag˙hom mill-iskola ta` San Ìor© kien jidher qieg˙ed jie˙u nteress iktar mit-tfal tal-klassi 3B. Kwarta wara, bdew ˙er©in ‘il barra mill-Muzew. Henry ˙ares lejn il-©arra u ra Ω-Ωew© impjegati mitlufin minn sensihom iççassati j˙arsu lejn il-monitor tal computer. Issa kien wa˙du. ˙ataf l-opportunità; g˙amel erba’ passi, tela’ fuq ©ebla li kien hemm qrib il-©arra u da˙al ©o fiha. ˙assu naqra skomdu, ikkrepat b`geddumu ma` rkoptu imma qag˙ad jistenna bil-paçenzja kollha. Ftakar fi kliem il-Baruni Vassalli. “Jekk i©©ibli l-pittura tat-Tifel fuq il-Pont, intik somma flus sew!” U l-Baruni tbissem. Ma kinitx l-ewwel darba li ˙are© bi proposta b˙al dik.Henry ˙ares lejn l-arlo©©. Il-˙in kien kwaΩi l-˙amsa. Sema’ vuçi ˙dejh tg˙id, “M`intix se ti©i mieg˙i, nie˙du kafè?”“Irrid niltaqa` mat-tfajla`. Tkun darba o˙ra.” Il-passi ntfew u spiççaw b`tisbita tal-bieb kbir ta’ barra. Il-MuΩew raqad u ma baqa’ jinstema’ ˙oss ta` xejn. Imma Henry stenna daqsxejn ie˙or imgeddes fil-©arra. Min jaf? Li ma jmurx, forsi, xi wie˙ed mill-impjegati nesa xi ˙a©a warajh u jerga` jigi lura! ˙alla kwarta qabel iddeçieda li jo˙ro© mill-©arra. Iddritta x-xewka ta` daru u mbag˙ad mexa lejn il-kwadru u kien di©à ser jaqalg˙u minn mal-grampun meta sema’ klikk, klikk. Xi ˙add kien qieg˙ed jifta˙ il-bieb b’çavetta. G˙at-tieni darba, Henry rega` da˙al lura fil-©arra.Mill-il˙na li sema’, induna li kienu tnejn li dahlu fil-post. Wie˙ed minnhom qal, “Din hi l-pittura.”“Kif irnexxielek i©©ib iç-çavetta?” staqsa l-ie˙or.“Wie˙ed mill-impjegati ˙alliha fuq il-bank u ˙adthielu,” wie©bu pront tal-ewwel.“Kemm g˙andek mo˙˙ok jil˙aqlek, qieg˙ed ing˙id!” ˙adu biss ftit minuti u t-tnejn li kienu g˙alqu l-bieb warajhom ming˙ajr ˙afna ˙sejjes Ωejda.Henry baqa’ jistenna u, ftit tal-˙in wara, ˙are© g˙al darba o˙ra minn ©ol-©arra. Issa kien kwaΩi dalam. Henry xeg˙el it-torç imma qalbu g˙amlet tikk. F`daqqa wa˙da, induna x`kien ©ara. Dawk iΩ-Ωew© ˙allelin serqu l-istess pittura li ried jisraq hu; dik tat-Tifel Fuq Il-Pont!

Il-Pitturastorjella ta’ Joseph Muscat mill-Fgura

L-Anzjani Llum16

Óbieb tieg˙i, bdejna sena ©dida u dan huwa l-ewwel artiklu tieg˙i g˙as-sena 2017. B˙alma nag˙mel kull sena, din id-darba wkoll nixtieq li nikteb dwar personalitajiet fil-qasam tal-muΩika li jkollhom xi anniversarju matul is-sena. Imma llum m’iniex ser nikteb fuq ˙afna (g˙alkemm hemm ˙afna anniversarji) imma dwar wie˙ed biss. Qatt m’g˙amilt hekk qabel. Ir-ra©uni hija li dan il-kompoΩitur g˙andu importanza kbira fil-qasam tal-muΩika u l-istorja tag˙ha. Barra minn hekk, dan il-kompoΩitur Taljan mhux anniversarju wie˙ed g˙andu marbut mieg˙u din is-sena imma aktar. Qed nirreferi g˙all-KompoΩitur Monteverdi jew, kif insibuh fil-kotba, Claudio Giovanni Antonio Monteverdi, li twieled 450 sena ilu fil-15 ta’ Mejju 1567. Minkejja li, minn fuqu, g˙addew mijiet ta’ snin, xorta wa˙da g˙adu popolari; anzi, naΩΩarda ng˙id li, jekk mhux l-aktar wie˙ed, Monteverdi huwa wie˙ed mill-kompoΩituri l-aktar antiki li l-muΩika tieg˙u hija popolari u g˙adha tassew popolari sal-©urnata tal-lum. U dan mhux fil-qasam tal-muΩika sagra biss imma fil-qasam tal-opra wkoll. Barra li kien kompoΩitur, Monteverdi kien mag˙ruf ukoll b˙ala virtuoso kbir tal-gambist, speçi ta’ viola da gamba, strument popolari ˙afna fi Ωmienu. Kien ukoll kantant u qassis Kattoliku. Sar qassis fl-1632 ta’ 65 sena, donnu b˙ala ringrazzjament g˙ax il-familja tieg˙u ˙elset mill-pesta. Huwa twieled fi Cremona u miet ta’ 76 sena fil-Belt ta’ Venezja. Missieru kien tabib u Claudio kien l-akbar fost ˙ames a˙wa.Monteverdi ΩΩewwe© fl-1599 lil Claudia Cattaneo li kienet kantanta u kellhom Ωew© ulied subien u tifla. Tifla o˙ra mietet kwaΩi fit-twelid. Anke martu mietet qasir il-g˙omor 8 snin wara Ω-Ωwie© tag˙hom. Fil-qasam tal-muΩika, Monteverdi huwa rivoluzzjonistà u ismu jimmarka t-tibdil enormi li sar minn muΩika ta’ stil Rinaxximentali g˙all-muΩika tal-perijodu Barokk. Ikkompona diversi xog˙lijiet muΩikali, l-aktar muΩika sagra. Huwa ©ie ma˙tur maestro di cappella ta’ San Mark ©ewwa Venezja fl-1613.Madrigali Fil-qasam tal-muΩika sagra, Monteverdi kkompona tliet quddisiet, vespri, magnificats u diversi xog˙lijiet ta’ dan it-tip. Imma huwa ˙adem ukoll fuq muΩika sekulari, fost affarijiet o˙ra, kotba ta’ madrigali. X’inhuma l-madrigali? Il-madrigal hija muΩika mibnija fuq poeΩiji f’diversi partijiet. Fi Ωmien Monteverdi, dawn il-madrigali kienu popolari ˙afna tant li huwa ˙are© 9 kotba minnhom. It-tielet ktieb tieg˙u ta’ madrigali g˙al ˙ames vuçijiet ˙are© fl-1592, ji©ifieri, 205 u 70 sena

Diversi Anniversarji marbutin mal-KompoΩitur Taljan Claudio Monteverdi

kitba ta’ Peter Paul Ciantar

ilu; anniversarju ie˙or! Insemmu wkoll li dan il-kompoΩitur Taljan ikkompona wkoll numru sabi˙ ta’ xog˙lijiet muΩikali g˙all-palk li, fosthom, nistg˙u insemmu balletti u opri li, sfortunatament, ˙afna minnhom, intilfu imma tlieta g˙adhom verament ˙ajjin f’dan ir-repertorju. Dawn huma Orfeo (1607) opra li timmarka sewwa post fl-istorja tal-opra u wa˙da mill-opri l-aktar antiki li tinkludi passa©©i korali fuq stil madrigal; Il Ritorno d’Ulisse in Patria (1641) u l-famuΩa L’Incoronazione di Poppea.

Din l-a˙˙ar opra dehret g˙all-ewwel darba fit-Teatru Santi Giovanni e Paolo ta’ Venezja fil-Karnival tal-1642, 475 sena ilu (anniversarju ie˙or) u hija opra li g˙adha ̇ ajja fir-repertorju operistiku. Hija wa˙da mill-ewwel opri li, fiha, il-librettistà Giovanni Francesco Busenello jag˙mel uΩu minn pa©ni storiçi u l-g˙ajta tal-poplu. L-opra tiddiskrivi kif Poppea, il-˙abiba tal-Imperatur Ruman Neruni, kellha l-˙ila til˙aq l-ambizzjonijiet tag˙ha u tkun inkurunata imperatriçi.9 snin wara, din l-opra dehret f’Napli iΩda wara ©iet abbandunata. Skoperta mill-©did fl-1888 minn studjuΩi importanti, kompliet g˙addejja fl-analaΩi tag˙ha u, fl-a˙˙ar tas-seklu dsatax u fis-seklu g˙oxrin, ingranat sewwa tant li, mill-1960 ’il quddiem, L’Incoronazione di Poppea ©iet esegwita kemm-il darba u sarulha diversi recordings.Nixtieq insemmi wkoll li din l-opra ta’ Monteverdi timmarka bidu g˙all-opra Naplitana. Tinawgura l-famuΩa fraΩi muΩikali bel canto u fiha wkoll il-kompoΩitur injetta l-istil buffo. Dan kollu huwa mgeΩwer b’orkestrazzjoni u drammatiçità; ingredjenti muΩikali li kienu ta’ ispirazzjoni g˙all-kompoΩituri li ©ew warajh. Monteverdi kkompona dan il-kapulavur operistiku tieg˙u L’Incoronazione di Poppea u l-opra ta’ qabilha Il ritorno d’Ulisse in Patria (kapulavur ie˙or miktub sena qabel) fl-a˙˙ar snin ta’ ˙ajtu, meta kien marid ˙afna. L-Opra I MartiriNaturalment, din is-sena, 2017, fiha diversi kompoΩituri o˙ra li g˙andhom xi anniversarju imma, dwarhom, nitkellem darba o˙ra. Ng˙idilkom ukoll li ser in˙alli g˙al aktar tard din is-sena anniversarju importanti marbut ma’ dik li, fl-opinjoni tieg˙i, hija l-aqwa opra b’su©©ett patrijottiku Malti. Qed nirreferi g˙all-opra ta’ Maestro Carmelo Pace b’versi tan-Nutar Vincenzo Maria Pellegrini, I Martiri. Din l-opra, bi sfond Malti, dehret g˙all-ewwel darba 50 sena ilu. Jien g˙andi ˙afna esperjenzi sbie˙ x’nirrakkonta marbutin mal-ewwel rappreΩentazzjoni ta’ din l-opra I Martiri li kienet saret fit-Teatru Manoel. Dakinhar jiena kont ˙adt sehem; g˙addew 50 sena u qisu lbiera˙!

Jannar - Marzu 2017 17

Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, il-©enituri, jien u ˙ija ÌuΩi konna refu©jati B’Kara. Sibna kenn fid-dar taz-ziju Naz, dar kbira li g˙andha mhux anqas minn 14-il kamra. Mhux a˙na biss morna hemm g˙ax mag˙na ©ew ukoll it-tfal taz-zija Pawla u z-zija Josephine; mag˙rufa a˙jar fi ̇ dan il-familja b˙ala z-zija Peppa. Aktar tard, il-©enituri tieg˙i u, mag˙hom, uliedhom morna noqog˙du f’dar fi Strada Kolle©©jata. Hawn, f’rokna tal-bejt, missieri g˙amel daqsxejn ta’ gallinar fejn ommi bdiet iΩΩomm dawk l-erba’ ti©i©iet. Kienet temmen li bajda friska mit-ti©ie© tag˙ha m’hemmx prezzha. Ftit xhur wara li morna f’dik id-dar, ˙ija ÌuΩi nqabad suldat bil-lieva. Billi kultant kien i˙obb ipejjep xi ftit il-pipa, l-army kienet tipprovdilu Ωew© bottijiet tabakk kull xahar. Niftakar kienu ta’ lewn isfar u kellhom 3 numri l-istess. Óija ma kienx xi fumatur kbir u mhux l-ewwel darba li warajh ˙alla xi nofs bott tabakk. Ta’ sikwit kien ji©i jara lil ommi z-ziju Toninu, ˙u z-ziju Naz. Toninu kien ra©el twil, ruxxan, sbejja˙; minkejja li kien qabeΩ is-60. Kien jie˙u pjaçir joqg˙od jitkellem ftit ma’ ommi. Meta ma kontx inkun l-iskola, kemm-il darba smajthom jit˙addtu. X’ra©uni kien hemm li kien ji©i jara lil ommi daqshekk ta’ spiss iz-ziju Tonin? Naf li kien dilettant tal-pipa daqs ˙uh Nazju imma, dik il-˙abta, mhux la kemm issib tixtri t-tabakk. Sparixxa dak it-tabakk tal-Maçedonja; tabakk qawwi li, kif kien jing˙ad, kien tant i˙obb ipejjep il-Gransinjur, is-Sultan tat-Torok. Bil-flus f’idejk u ma kontx issib tixtri mqar pipata wa˙da! Qabel itemm iΩ-Ωjara tieg˙u, ommi kienet tnewwillu dak in-nofs bott tabakk li kien i˙alli ˙ija. Tant g˙o©bitu din l-g˙otja li, kull ˙mistax, iz-ziju Toninu kien jitfaçça kollu tama li ommi kienet ser tnewwillu dak il-ftit tabakk fin. Inkun sinçier, meta sar jaf li ommi tant kienet tapprezza bajda friska, mhux darba jew tnejn li wasal b’dawk l-erba’ bajdiet mit-ti©ie© tieg˙u. Darba fost l-o˙rajn, smajtu jg˙id li l-©wieΩ tant skarsa li ser ikun kostrett ine˙˙i l-ftit ti©ie© li kellu. “Lukrez, il-©wieΩ tar-razzjon li nixtri kull ˙mistax jiekluh f’nifs. Emminni, ma nafx x’ser naqbad nag˙mel.”“Tridx nag˙mlu biçça negozju bejnitna? Biex tnaqqas mit-ti©ie© ©ibli wa˙da u, tag˙ha, nag˙tik 3 bottijiet tabakk.” Wie©bet ommi, bi tbissima fuq fommha.Toninu tbissem ukoll. Deher li qabel u ˙a pjaçir b’dak it-tpartit.“Il-©img˙a d-die˙la tarani hawn bit-ti©ie©a.”“Óalli mqar ˙mistax sakemm ÌuΩi jil˙aq i©ibli t-tabakk. Imma dan ma jfissirx li, jekk tkun tixtieq ti©i tarani, jien ser niç˙adlek xewqtek.”“Naf, naf x’mara int. Imma int taf daqsi x’mixja

IT-TIÌIEÌA TAZ-ZIJU TONINUnovella ta’ Paul J. Debono

g˙andi sakemm nasal minn Fleur de Lys!”“DaΩgur li naf, imma ftakar ukoll li dik il-mixja tag˙millek tajjeb g˙al sa˙˙tek.”G˙addew ˙mistax u z-zjiu Toninu tfaçça jwieΩen xkora li, g˙alkemm ma stajtx tara x’hemm fiha, miç-çaqliq tag˙ha stajt tinduna li jew kien hemm xi ti©ie©a jew xi fenek. Ommi tat ˙arsa fit-tul imma baqg˙et siekta. Lanqas la˙aq da˙al li ma feta˙x l-ixkora u ˙are© ti©ie©a l-©miel tag˙ha; lewn l-irmied, imnaqqxa bl-abjad. “Hawn Lukrez, g˙aΩiltlek l-isba˙ wa˙da li kelli; l-aktar wa˙da bajjada.” U, qabel telaq, ommi kienet pronta tnewwillu 3 bottijiet bit-tabakk. Din il-praspura u dan it-tpartit sar jaf bih iz-ziju Naz. Kif sirna nafu wara, da˙aq mhux ftit u fa˙˙ar lil ommi kemm

kienet taf tinnegozja tajjeb. G˙addiet xi ©img˙a jew tnejn meta, bla ˙sieb, tfaçça g˙andna z-ziju Naz. Ommi ma kinetx qieg˙da tistennih imma xorta laqg˙etu u tag˙tu l-mer˙ba li kien jixraqlu. Wara kollox, a˙na g˙amilna madwar sentejn rifu©jati ©ewwa daru. U z-ziju Naz lanqas ma ©ie b’idu f’idu. F’idejh kellu borΩa b’tuΩΩana larin© mill-©nien tieg˙u! “Lukrez, ©ibtlek xi ˙a©a li Ωgur g˙andha tog˙©bok.”

Meta feta˙ il-borΩa, tfaçça larin© il-©miel tieg˙u; qisu tal-inkwatri! “Smajt bil-biçça negozju li g˙amilt ma’ ˙ija Toninu. Mo˙˙ok jil˙aqlek int!”“Sewwa smajt; g˙ax hu qalli li mhux qieg˙ed isib ©wieΩ biΩΩejjed g˙at-ti©ie© li g˙andu. Il-bqija tafu,” wie©bet ommi.“Toninu qalli kollox; bl-g˙eruq u x-xniexel. Taf b˙ali li hu ra©el qalbu f’idejh perὸ kelma ma jafx iΩommha mistura.”Wara li ©abitlu kikkra kafè, ommi marret tifta˙ l-armarju u ˙ar©et bott tabakk mhux miftu˙.“Dan g˙alik zi; naf li tie˙u pjaçir bih. Int tpejjep il-pipa, dejjem idda˙˙an daqs vapur xejn anqas minn ˙uk Toninu.”Nazju tbissem u, malli t-tabakk ©ie f’idu, fet˙u, ˙are© il-pipa mill-but u beda jross it-tabakk ©o fiha. Ftit wara, id-du˙˙an beda ˙iere© imma, b’xorti tajba, it-tieqa fis-seta˙ kienet miftu˙a bera˙. Il-©img˙at u x-xhur baqg˙u g˙addejjin u t-ti©ie©a ma baqg˙etx tbid daqs qabel. Kien hemm Ωmien meta lanqas biedet Ωew© bajdiet f’©img˙a. Ommi xebg˙et minnha u, ftit qabel il-wasla tal-Konvoj ta’ Santa Marija, meta kul˙add kien im©ewwa˙, ilwietilha g˙onqha u g˙amlitha brodu. Sewwa jg˙id dak il-qawl mag˙ruf Taljan li ti©ie©a xi˙a tag˙mel daqsxejn brodu tassew tajjeb! Nota tal-awtur: L-ismijiet li jissemmew f’din in-novella eΩistew tassew u l-©rajja fiha nnifisha wkoll se˙˙et tassew. Xi ftit mit-ta˙dit imsemmi fiha smajtu jien stess. - PJD

L-Anzjani Llum18

TISLIBA Nru.85

Minn Albert Howard Madiona

Mimdudin:

1. BΩar a˙mar ja˙raq (6) 5. Hawn min jibla’ daqs din il-˙uta (6) 10. Nofs Falzon (3) 12. Sfaççat, rispostuΩ (5) 14. Dawn huma kollha foloΩ (5) 15. Ftehima, akkordju (4) 16. International University (1.1.) 17. Lapida, lavaman (5) 19. Fired, iddivida (5) 22. Innervjati, inkwitati (8) 24. Public Roads Adminitration (1.1.1) 25. Çitru, xkomp (6) 28. Kadenza, battuta (5) 31. Wesg˙a f’xatt fejn jid˙ol il-ba˙ar (5) 33. B’dak il-˙sieb, g˙ax ried (7) 35. Drawwa li tilfet l-a˙˙ar vokali (5) 37. Senior Nurse (1.1.) 38. St˙arre©, fittex (6) 39. G˙asfur sabi˙ li jg˙anni l-©miel tieg˙u (5)

Weqfin: 2. Mwaqqaf, mqajjem (5) 3. Fèdèration Internatioanl de Football Association (1.1.1.1.) 4. G˙andu mil-lellux (7) 6. Il-kulur tal-FurjaniΩi?! (5) 7. Farfar, ne˙˙a l-˙mie© (6) 8. Semma’ l-˙orn (6) 9. Kull ˙a©a miΩjuda ma’ o˙rajn (6)11. ... Baba (3)13. St˙arri© fuq xi su©©ett, teΩi (7)18. Sar lewn il-qam˙(4)20. Dan milli g˙andu jag˙tik (qawl) (7)21. Id-dinja nnfisha (3)23. Óaddiem professjonist fit-terapija (9)26. Dittatur (6)30. Kunfidenza Ωejda bil-bosta (6) 27. Qarg˙i (6) 29. drawwa, moda (6)32. American Ballet Theatre (1.1.1.)34. Tixriba bil-mis˙un (5)36. Óaffef, la dumx (3)

Premju: It-tislibiet tajbin li nirçievu bil-posta, sal-ewwel xahar minn meta jo˙ro© il-fuljett, jittellg˙u bil-polza biex jing˙ata premju ta’ €10.Il-Premju g˙at-tisliba numru 84 intreba˙ minn Tarcsio Gauci minn Victoria, G˙awdex Prosit!

Soluzzjoni tat-tisliba tal-˙ar©a numru 84Mimdudin: 1 Naxxar, 5 medusa, 10 uaa, 12 rigal, 14 dabra, 15 ˙olm, 16 aj, 17 reb˙a, 19 romol, 22 trasport, 24 blu, 25 Alessi, 28 spara, 31 sakra, 33 drana©©, 35 Alpini, 37 nt, 38 Ωarbun u 39 attiv.Weqfin: 2 anell, 3 xhud, 4 rrabjat, 6 Edgar, 7 a©itar, 8 sa˙˙ar, 9 frawla, 11 aaa, 13 libertà, 18 flus, 20 mblokka, 21 olè, 23 passaport, 26 intant, 27 ˙addan, 29 an©ina, 30 psataΩ, 32 asp, 34 abbli u 36 inn.

Emi Bingo SheetsTel: 2122 8138 Mob: 9987 0603

Jannar - Marzu 2017 19

Ruma hija unika g˙al ˙afna affarijiet imma, forsi, l-aktar wa˙da mag˙rufa hija li, ©ol-belt ta’ Ruma stess, insibu wkoll stat indipendenti; l-iΩg˙ar stat tad-dinja; l-istat tal-Vatikan. Malli tid˙ol fi Piazza San Pietro, int tinsab fil-Vatikan u, quddiemek, g˙andek il-BaΩilika ta’ San Pietru, l-akbar knisja tal-KristjaneΩmu. Meta wie˙ed jid˙ol f’din il-knisja, kemm hi verament kbira g˙ax kollox hu proporzjonat. Biex wie˙ed jie˙u idea tal-kobor, irid i˙ares fil-fond u jara daqsiex qed jara n-nies li hemm ˙dejn it-tribuna, jew, jekk imur lejn il-lemin, isib il-Pietà ta’ Mikelangelo u jinnota kemm tidher Ωg˙ira imma g˙andu jkun jaf li dik qies kwaΩi daqs ta’ bniedem. Jekk wie˙ed i˙ares lejn il-fonti tal-ilma mbierek, jinnota li, filwaqt li l-an©li li qed iΩommu l-fonti jidhru ta’ daqs normali, dawn huma twal Ωew© metri. Jista’ wkoll jiftakar li l-koppla ta’ din il-knisja hija akbar mill-koppla tal-Mosta. Fin-nofs tal-korsija nsibu stillel u, ma©enbhom, miktub l-isem ta’ xi knisja o˙ra. Dan jirreferi g˙at-tul ta’ dik il-knisja mill-kor sa hemm. L-a˙˙ar wa˙da, pereΩempju, turi sa fejn jasal St. Paul’s Cathedral ta’ Londra.

Óa©a li ftit nies jafu hi li din il-BaΩilika la hi l-Knisja Matriçi u l-anqas il-Katidral tad-Djoçesi ta’ Ruma. Dawn it-titli jmissu lil San Giovanni in Lateran. B’dana kollu, San Pietru hija xorta meqjusa b˙ala wie˙ed mill-aktar tempji meqjuma fil-Knisja Kattolika u hija wa˙da mill-erba’ BaΩiliki Ma©©uri. Il-post fejn illum jinstab dan it-tempju maestuΩ ©a kien meqjus b˙ala post sagru sa mill-qedem g˙ax kien mag˙ruf b˙ala l-post fejn kien ©ie midfun San Pietru. Bejn is-snin 319 u 333 WK, Kostantinu l-Kbir bena l-ewwel baΩilika ddedikata lil San Pietru fuq dan il-post. Din il-baΩilika ©iet kwaΩi abbandunata fi Ωmien il-Papiet ta’ Avignon u, sas-seklu 15, kienet qed taqa’ biçça biçça. Fl-1505 il-Papa Juliu II, l-istess wie˙ed li kien qabbad lil Mikelangelo biex jibnilu l-qabar, iddeçieda li jwaqqa’ l-baΩilika eΩistenti u jibni o˙ra majestuΩa u kbira biΩΩejjed li tkun tista’ tie˙u fiha l-qabar tieg˙u. Ìie mniedi konkors g˙ad-disinn tal-baΩilka l-©dida u jing˙ad li wie˙ed mill-akbar arkitetti ta’ dak iΩ-Ωmien, Donato Bramante, ma kkompetiex. G˙alhekk, il-Papa bag˙at g˙alih u staqsieh g˙aliex. Dan kien pront wie©bu, “Santità, il-pro©ett tieg˙i huwa tant sempliçi li st˙ajt nippreΩentah.”“Mela x’inhu dan il-pro©ett?” staqsieh il-Papa.“Jiena ˙sibt, Santità, li nibni l-BaΩilika ta’ Massenzju u fuqha npo©©i l-Pantheon.” Il-BaΩilika ta’ Massenzju hija baΩilika ta’ Ωmien ir-Rumani u li g˙adna nistg˙u nammiraw il-maestoΩità tag˙ha fil-fdaljiet li hemm fil-Foro Romano u l-Pantheon huwa tempju forma ta’ koppla ta’ xi alla Ruman li hemm ˙afna opinjonijiet jew teoriji ta’ liema wie˙ed. Il-Papa g˙o©bitu l-idea u qabbad lil dan l-arkitett biex jag˙mel il-pjanta u jibda l-bini. L-ewwel ©ebla tpo©©iet fis-sena 1506 u l-bini komplet ma tlestiex qabel l-1615. Ma jistax jonqos li, f’dan it-tul ta’ Ωmien, saru ˙afna tibdiliet mill-pjanti ori©inali biex wasalna sal-baΩilika li g˙andna llum. L-a˙˙ar Ωieda qabel l-inawgurazzjoni fl-1616 kienet il-faççata minn Maderno. Anki wara, kien hemm Ωidiet u tisbi˙iet o˙ra fosthom ˙afna xog˙lijiet ta’ Gian Lorenzo Bernini, inkluΩi l-baldakkin, li kopja tieg˙u nistg˙u nammirawha fil-knisja ta’ San Ìor©, G˙awdex, it-tron ta’ San Pietru fil-kor, monumenti g˙al diversi Papiet u wa˙da mill-5 statwi fil-kolonni ta’ ta˙t il-koppla, dik ta’ Lon©inu. Dawn l-istatwi warajhom hemm relikwi prezzjuΩi. Wara l-Veronika, insibu l-maktur li bih mes˙et wiçç Kristu. Wara Sant’Elena, hemm relikwi tal-passjoni. Wara Lon©inu, insibu l-lanza li biha nifed il-kustat ta’ Kristu u, wara Sant’Andrija, kien hemm ir-ras ta’ dan il-qaddis. Illum din m’g˙adhiex hemm g˙ax, fl-1964, kienet irritornata lill-Knisja Ortodossa. Óa©a o˙ra li ftit jafu dwar din il-knisja hi li l-pitturi li naraw fuq l-altari ta’ din il-knisja mhuma pitturi xejn imma mosajçi; kopji tal-ori©inali li jinsabu fil-pinakoteka tal-muΩew tal-Vatikan. Dawn il-kopji saru meta nteb˙u li, fl-ambjent tal-baΩilika, l-ori©inali kien qed ji©rilhom il-˙sara. Tant hemm affarijiet x’tirrakonta fuq din il-baΩilika li volum s˙i˙ ma jkunx biΩΩejjed. G˙alhekk, ser intemm b’fatt li ˙afna minnkom Ωgur jiftakruh. Il-Pietà ta’ Mikelan©elo hija l-unika statwa protetta bi ˙©ie© kontra l-balal. Dan sar wara li, fis-sena 1972, din l-iskultura imprezzabbli kienet ©iet attakkata minn ra©el b’martell u saritilha ˙sara li, fortunatament, ©iet restawrata.

Ruma – Il-BaΩilika ta’ San Pietrukitba ta’ Anthony Mulè Stagno

Segretarju tal-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani

L-Anzjani Llum20

By the 16th century, the Mediterranean had become the scene of struggles between the Cross and the Crescent. The main defenders of the Cross were the Knights of St. John who fought for the Christian faith from their base in Rhodes until they were driven out by the Suleiman. Thus, the Knights became homeless and, in 1550, (through the intercession of the Pope) the Holy Roman Emperor, Charles V, gave Malta to the Order of St. John for the annual tribute of one Maltese falcon. The wrath of Suleiman turned against the islands and, in 1565, he sent a vast armada to attack them. Grand Master Jean Parisot de La Valette, aided by the Maltese, firmly resisted the onslaught. The women and children hurled rocks and flares that set the Turks’ voluminous tunics on fire. They also poured cauldrons of boiling water and tar upon their attackers. The defenders of St. Elmo fought gallantly but were finally overwhelmed and brutally massacred. However, the citadels of Birgu and Mdina held fast until the Turks, eventually, lost heart and left. The gallantry of the defenders had prevented the Turks from attacking Western Europe. In view of recurring threats of Turkish attacks, after the Great Siege of 1565 the Knights contemplated whether to abandon the island or embark on its fortifications. Grand Master La Valette opted to stay and ask for aid which promptly arrived from several quarters, most notably, from Pope Pius V who sent not only financial assistance but also the eminent military engineer Francesco Laparelli da Cortona. Immediately after the siege, he started building a city on Mount Sceberras under the auspices of Pius V. The first stone was laid on 28th March 1566. It is Laparelli who designed the plan of Valletta which was built to be an impregnable bulwark against the Turks. The fortifications of the Sceberras peninsula consisted of a bastioned land-front connected by lateral walls to Fort St. Elmo. The land-front, sited on the highest point of the peninsula, was made up of two bastions and two demi-bastions. The original plan showed three cavaliers that were meant to guard the entrance of the new city but, in the end, only two were built. They were to be separated from the mainland by a deep ditch. St. James and St. John Cavaliers were built out of the originally projected ones designed personally by Laparelli who, on his departure from Malta in 1569, entrusted the continuation of his work to Maltese architect Gerolamo Cassar. St. James Cavalier, which is now Malta’s Millennium Project and the National Arts’ Centre, together with its twin, St. John Cavalier (now housing the Embassy of the Sovereign Military Order of Malta) defended the city from any possible land attacks as well as controlled entry into Valletta. On the roof of either bastion, canons were strategically positioned which, in their unison, provided a 180-degrees line of defence. The two cavaliers were connected by means of a passageway which suffered heavy damage during the Second World War.

The cavaliers were veritable fortresses hewn in solid limestone and very little masonry was used. Each housed about two hundred soldiers at a time as well as served as an arsenal for various weapons, ammunition and gun powder. To intensify security, only three apertures provided access for sunlight within. The soldiers were put up in the two main halls for a week at a time and slept on bunk-beds pegged high above the internal walls of the main halls. The military forces of the Order were distributed with strategic precision. The two cavaliers ensured land defence while the various curtains of bastions around Valletta provided defence against possible attacks from the sea. Architecturally, the cavaliers were not designed to rival the more sophisticated auberges but as a utilitarian, no-nonsense solution to a straightforward defensive problem. The finished city as we see it today was named Valletta, after Grand Master La Valette. Over the years, Valletta has been called many things. Sir Walter Scott compared it to a dream; Disraeli styled it a city of palaces; Lord Byron called it a city of yells, bells and smells; while both Napoleon and Nelson called it the greatest stronghold of Europe; a city unparalleled in military architecture. But, perhaps, the greatest and most flattering compliment ever paid to this European Capital of Culture is a city built by gentlemen for gentlemen!

Historical Background of a Fortified Capital City

by Carmelina Grech