Nru. 97 Jannar - Marzu 2020

L-ANZJANI LLUM

KUNSILLNAZZJONALITAL-ANZJANI

NEWSPAPER POST

Jannar - Marzu 2020

SER TINÛAMM NHAR IS-SIBT 14 TA’ MARZU 2020

L-ISTITUT KATTOLIKU, IL-FURJANAFID-9:00 am

L-ANZJANI HUMA MISTIEDNA JATTENDU

KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI

LAQGÓA ÌENERALI ANNWALI

IL-KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI

JAWGURA LILL-ANZJANI U L-QRABATHOM KOLLHA

SENA ÌDIDA MIMLIJA RISQ, HENA,

SAÓÓA, PAÇI U PROSPERITÀ

L-Anzjani Llum2

Seduta Parlamentari: SOLIDARJETÁ BEJN IL-ÌENERAZZJONIJIETFis-7 ta’ Ottubru 2019, ©ewwa l-Parlament ta’ Malta, ©iet imtella’ Sessjoni Parlamentari bit-titlu: SOLDARJETÁ BEJN IL-ÌENERAZZJONIJIETDin ©iet imtella’ mill-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani (KNA) flimkien mal-Kunsill Nazzjonali taΩ-Ûg˙aΩag˙ (KNÛ), kif ukoll bil-koperazzjoni tas-Segretarjat Parlamentari g˙al

Persuni b’DiΩabilitá u Anzjanita Attiva’ kif ukoll tal-uffiççju tal-Onor. Mr Speaker.

Óadu sehem diversi persuni mill-G˙aqdiet Affiljati mal-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani kif ukoll Ωg˙aΩag˙ mill-G˙aqdiet Affiljati mall-Kunsill Nazzjonali taΩ-Ûg˙aΩag˙, ̇ adu sehem ukoll numru ta’ esperti fis-su©©ett u membri parlamentari miΩ-Ωew© na˙at tal-Kamra.

Kienet seduta parlamentari interessanti ˙afna fejn il-kelliema li ˙adu sehem urew li g˙alkemm iΩ-Ωew© ©enerazzjonijiet b’etá differenti kbira bejniethom, huma kumplimentari g˙al xulxin.

It-Temi ewlenin kienu fuq (a) Óajja Attiva, (b) G˙ejxien Xieraq, (ç) Solitudini u (d) Teknolo©ija fil-Óajja tal-Lum u ta’ G˙ada.

Din is-sessjoni ©iet trasmessa diretta kif ukoll repetuta diversi drabi fuq iç-Channel tal-Parlament.

N.B. Fil-˙ar©a li jmiss ser in©ibu siltiet mid-diskorsi li saru waqt is-Sessjoni Parlamentari mid-diversi kelliema tal-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani.

Nazju AbelaPRO

Il-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani japprezza d-dikjarazzjoni tal-Parlament dwar l-Emer©enza tal-Klima

Il-Kunsill Nazzjonali g˙all-Anzjani jinnota b’sodisfazzjon il-kontribut enormi tal-kunsill Nazzjonali taΩ-Ûg˙aΩag˙ meta, b˙ala riΩultat tas-Sessjoni Parlamentari taΩ-Ûg˙aΩag˙ Maltin dwar il-˙arsien tal-Ambjent, irnexxielu jkun strumentali biex ikkonvinça lill-Parlament kollu dwar kuxjenza ©dida u kompatta dwar l-Ambjent. Dan irriΩulta fil-Parlament jiddikjara emer©enza tal-klima u l-Kumitat Parlamentari g˙all-Ambjent ji©i mg˙olli bir-responsabbiltà li jibda jindirizza l-bidla fil-klima f’pajjiΩna. Prosit lil kull min ˙adem b’˙e©©a u b’impenn biex jasal dan il-ftehim.

Dan hu pass kbir poΩittiv u reali li kul˙add ̇ a pjaçir bih, speçjalment l-anzjani kollha Maltin u G˙awdxin li kien ilhom jixtiequh u jaspiraw g˙alih, g˙aliex hija l-©enerazzjoni tag˙hom l-aktar li tiftakar kemm Malta kienet isba˙ fi tfulithom u f’Ωg˙oΩithom.

G˙aldaqstant, il-Kunsill Nazzjonali Anzjani ©enwinament jittama li dan huwa biss il-bidu ta’ qawmien ©did f’pajjiΩna fejn ilkoll se nibdew na˙dmu biex mhux biss nissalvagwardjaw u nsa˙˙u dak li baqg˙alna iΩda li ma nippermettux aktar il-qerda ta’ dak kollu li hu sabi˙ u ta’ sa˙˙a g˙all-bniedem. Il-Kunsill Nazzjonali Anzjani lest li, flimkien mal-Kunsill Nazzjonali taΩ-Ûg˙aΩag˙ u g˙aqdiet o˙ra tal-volontarjat jkun fost il-protagonisti li lesti li jaraw li dan ise˙˙.

3

KUNSILLNAZZJONALITAL-ANZJANI

‘L-ANZJANI LLUM’ huwa le˙en il-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani li jo˙ro© bla ˙las kull tliet xhur biex iΩomm lill-Anzjani kollha infurmati b’dak li qed ji©ri dwarhom u g˙alihom, u biex jaqsam mag˙hom il-veduti, ideat u su©©erimenti tag˙hom.

IL-BORD EDITORJLI

Editur:Vincent Piccinino

Membri:Anthony Mulè Stagno,Mary Farrugia, Nazju Abela,Marica Attard Cassar

Proof Reader:Sonya Micallef

Typing u Distribuzzjoni:Marica Attard Cassar

IL-KUNSILL

President:Anthony Mulè Stagno

Viçi President:Peter Paul Bonnici

Segretarju:Anthony Deguara

Ass. Segretarja:Doris Aquilina

TeΩorier:Godwin C. Micallef

Ass. TeΩorier:Saviour Attard

Segretarju Internazzjonali:Dr. Anthony De Giovanni

U.R.P.:Nazju Abela

Membri:John BarbaraMary FarrugiaAlfred MalliaFrank MumfordCarmelo SammutLino Debono (Co-Opted)

ÓINIJIET TAL-UFFIÇÇJUGÓALL-PUBBLIKU

Çemplu g˙all-appuntamentmit-Tnejn sal-Ìimg˙a

09:00 - 12:00

INDIRIZZ POSTALI‘ L-Anzjani Llum’

Kunsill Nazzjonali tal-AnzjaniTriq Dom Mawru Inguanez,

Birkirkara - BKR 4811Tel: 21 243860, 27 350271

E-mail: kna@onvol.netwww.kna.org.mt

Issettjat u Stampat: Bonnici’s Press 36, Triq San Pawl, Valletta

Fil-lejl ta’ bejn l-24 u l-25 ta’ Diçembru li g˙adda ma stajt norqod b’xejn. Kont anzjuΩ; fuq ix-xwiek, kif jg˙idu, nistenna lil Father Christmas ̇ alli nara kienx ser jaqtag˙li xewqti u j©ibli dak li tlabtu. Dis-sena, tlabtu j©ibli tablet; kemm g˙all-mog˙dija taΩ-Ωmien kif ukoll biex, fl-istess ˙in, ikolli xi ˙a©a biex in˙abbel naqra mo˙˙i ˙alli forsi ma taqbadnix id-dimenzja. Imma, minflok tablet, Father Christmas g˙o©bu j©ibli affarijiet o˙ra li jiena ma tlabtux. Ng˙id is-sewwa, g˙all-ewwel irrabjajt ftit g˙alih. Dan xi ©ralu? Mela ma jafx

jaqra? Jew irid jg˙addi Ω-Ωmien bija wkoll? Óassejtni diΩappuntat ˙afna u tg˙idx kemm g˙amilt buri. Imma, meta qg˙adt nifli sew l-affarijiet li ©abli, irrealizzajt li Father Christmas mhux injorant daqskemm g˙amiltu. Biex ng˙id is-sew, g˙all-ewwel ̇ sibt li veru ©abli tablet g˙ax l-g˙amla u l-qies tal-pakkett kienu l-istess imma, meta ne˙˙ejt il-karta fiddiena, mimlija simboli tal-Milied, dehret kaxxetta li, fuqha, kellha miktub: Set ta’ valuri g˙al ˙ajja tajba. Ikollok qalb tg˙id: “Hawn biex se ng˙abbu?” Fta˙tha u, fil-wiçç, tfaçça d-dehen. KwaΩi kwaΩi tibda t˙okk rasek imma, imbag˙ad, kien hemm nota ta˙t, bilkemm tidher, li kienet tg˙id: “Biex tag˙raf is-siwi veru ta’ kollox!” Bdejt inqalleb u dlonk bdew jitfaççaw, wa˙da wara l-o˙ra, l-onestà, g˙ax, ladarba titlifha, mhux façli ter©a’ tiksibha mill-©did bla mittiefsa; l-ir©ulija, g˙ax il-bniedem il-kelma biss g˙andu, inkella ma tkunx taf fejn qieg˙ed mieg˙u; u s-sens ta’ ©ustizzja, biex tag˙ti lil Alla dak li hu ta’ Alla u lil Çesri dak li hu ta’ Çesri, u mhux tuΩa Ωew© kejlijiet differenti, skont kif jaqbillek! Interessanti, hux tassew? Komplejt inqalleb iktar bil-˙e©©a u, qalb it-tiben u t-tajjar, sibt l-empatija, li tg˙inek tpo©©i lilek innifsek fiΩ-Ωarbun ta’ ˙addie˙or u tara s-sitwazzjoni mill-punto di vista ta’ dak li jkun ukoll, g˙ax il-bniedem hu biss jaf xi jkun qed i˙oss u hu biss jaf minn xiex ikun g˙addej; is-solidarjetà, ˙alli tiftakar timxi ma’ ˙addie˙or b˙alma tixtieq li ˙addie˙or jimxi mieg˙ek; it-tolleranza, g˙ax ebda bniedem mhu gΩira u ˙add m’g˙andu xi dritt divin li ja˙seb li tieg˙u biss huwa tajjeb; u l-mog˙drija; biex tag˙raf t˙enn u ta˙fer u dejjem tara lil Kristu fil-proxxmu tieg˙ek. Qalb ir-rigali li bag˙atli Father Christmas kien hemm wie˙ed daqsxejn iktar goff mill-o˙rajn: il-konsistenza, g˙ax façli tippontifika, façli tikkundanna, fejn ma jolqotx lilek; u façli tg˙id xi jmissu jag˙mel ̇ addie˙or, imma dejjem trid iΩΩomm quddiem g˙ajnejk li dak li hu tajjeb g˙alik huwa tajjeb g˙al ˙addie˙or u dak li hu ˙aΩin g˙al ˙addie˙or huwa ˙aΩin g˙alik ukoll; dejjem!Fuq kollox, kien hemm is-sabar g˙ax mhux kul˙add bilfors jara l-affarijiet b˙alek u mhux kul˙add jifhem malajr daqsek u, g˙aldaqstant, is-sabar iservik biex, f’kull sitwazzjoni, tibqa’ kalm, tissaporti u ma taqbiΩlekx iç-çinga; lanqas quddiem il-provokazzjoni. Imma, fil-qieg˙, kien hemm xi ˙a©a li ti©borhom ilkoll flimkien: il-perseveranza, biex qatt ma taqta’ qalbek u ççedi, la meta tara s-s˙ab iswed tiela’ minn wara x-xefaq u lanqas meta l-affarijiet jidhru ming˙ajr ebda tama ta’ xejn. Imbag˙ad, fil-qieg˙ nett, kien hemm nota ˙elwa li ©abitni iktar f’sensija: “Tablet” kitibli Father Christmas, “tista’ tmur tixtrih meta trid mill-˙anut imma dawn l-affarijiet li qed nag˙tik jien ma ssibhomx g˙all-bejg˙!” (Mela jaf jaqra, ja xadin li hu!) Dis-sena, di©à ktibtlu lil Father Christmas, avolja g˙ad baqa’ ˙afna sal-Milied li ©ej. Ktibtlu g˙ax, minbarra li ridt nirringrazzjah tar-rigali li tani, ridt ng˙idlu wkoll biex, Milied ie˙or, jag˙ti l-istess kaxxetta ta’ rigali lil kull min jiktiblu g˙ax id-dinja tkun ferm a˙jar milli hi llum kieku kul˙add ikollu iktar minnhom. In˙e©©i©kom tfittxu tiktbulu g˙ax il-veru worth it! Lilkom u lill-g˙eΩieΩ tag˙kom kollha, nixtiqilkom il-festi t-tajba flimkien ma’ sena ©dida mimlija ©id, risq, hena, barka, sa˙˙a u sliem.

EDITORJAL

Óbieb Anzjani, InsellmilkomJikteb Vincent Piccinino - Editur

L-Anzjani Llum4

XI MIÛURI FIL-BAÌIT 2019 LI JOLQTU LILNA L-ANZJANI

ÛIDIET TAL-GÓOLI TAL-ÓAJJA U TAL-PENSJONIIl-pensjonanti ser igawdu Ω-Ωieda s˙iha tal-g˙oli tal-˙ajja ta’ €3.49 kif wkoll Ωieda o˙ra ta’ €3.51 fil-©img˙a.

TAXXA FUQ ID-DÓULId-d˙ul mhux taxxabli, mill-ewwel ta’ Jannar 2020, ser jiΩdied min €13,434 g˙al €13,798. Pensjonanti li juΩaw ir-rati tal-miΩΩew©in ser igawdu wkoll minn eΩenzjoni fuq it-taxxa fuq d˙ul ie˙or sa €2000.Mill-2020 pensjonanti jistg˙u jag˙Ωlu li flok i˙allsu it-taxxa proviΩjonali kull tliet xhur, din titnaqqsilhom direttament b˙ala persenta©© mill-pensjoni nazzjonali.

SIGURTÀ SOÇJALIL-g˙otja ta’ €300 lill-Anzjani li la˙qu l-età ta’ 75 sena jew aktar u jg˙ixu f’darhom jew mal-qraba ser ti©i m©edda. Dawk li la˙qu l-età ta’ 80 sena jew aktar mis-sena d-die˙la ser tiΩdidilhom b’€50 o˙ra. Din l-g˙otja ser ting˙ata wkoll lill-anzjani li minn buthom qed jg˙ixu fi djar residenzjali g˙all-anzjani.L-g˙ajnuna supplimentari g˙al dawk li la˙qu l-65 sena jew aktar u qeg˙din fir-riskju tal-povertà ser tiΩdied b’€50 fis-sena.Impjegati kemm fis-settur privat u dak pubbliku issa g˙andhom id-dritt li jag˙Ωlu li jibqg˙u ja˙dmu minflok jirtiraw bil-pensjoni u b’hekk tiΩdidilhom ir-rata tal-pensjoni tag˙hom skont kemm idumu fl-impjieg qabel jirtiraw.Is-Savings Bonds 62+ ser jer©g˙u jin˙ar©u.Madwar €13 –il miljun ser ji©u allokati biex ikomplu ji©u indirizzati l-in©ustizzji u anomaliji tal-img˙oddi.Ûieda ta’ €200 fuq l-ammont ta’ pensjoni tas-servizz li ji©i injorat fl-assessjar tal-pensjoni tas-sigurta soçjali. Hekk is-somma eΩentata ser til˙aq l-€2,666.Dawk li rçevew pensjoni tas-servizz u baqg˙u ja˙dmu jista’ jkollom il-pensjoni kkalkulata mill-©did meta jil˙qu l-età tal-pensjoni.

TRASPORT PUBBLIKUIt-Trasport Pubbliku b’xejn ser jing˙ata wkoll lill-anzjani li jag˙lqu il-75 sena.

Appell g˙al min g˙andu xi kitba tieg˙u li tkun informattiva u/jew ta’ interess ©enerali u jixtieqna

nippubblikawhielu f’dan il-magazine. Ix-xewqa tag˙na hi li dan il-magazine jkun verament tag˙kom u li jibqa’ jkun ta’ interess g˙alikom l-anzjani ˙bieb tag˙na lkoll. G˙aldaqstant, dawk li jixtiequ jaqsmu l-kitba tag˙hom ma’ s˙abna l-anzjani billi tkun ippubblikata f’dan il-magazine, nistednuhom jibag˙tuhielna u a˙na nweg˙duhom li, jekk il-kitba tag˙hom tkun wa˙da informattiva u/jew ta’ interess ©enerali g˙all-qarrejja tag˙na, a˙na nippubblikawha. Jekk jog˙©obkom ippruvaw Ωommu l-kitba qasira kemm jista’ jkun. Il-Bord Editorjali ta’ dan il-magazine japprezza anki l-kummenti li intom il-qarrejja jog˙©obkom tag˙mlulna, sew fuq il-kontenut kif ukoll fuq dak li tixtiequ li taraw ©did ©o fih. Min jixtieq jibg˙at xi ittra lill-Editur jew xi kitba tieg˙u g˙all-pubblikazzjoni f’dan il-fuljett jista’ jag˙mel dan billi jiktbilna f’dan l-indirizz – Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani, Triq Dom Mawru Inguanez, Birkirkara, BKR 4811 jew billi jibg˙atilna email fuq: kna@onvol.net

Il-Bord Editorjali jirriserva d-dritt li jiddeçiedi jekk g˙andux jeditja u jippubblika jew le kull kitba li tintbag˙at.

Jannar - Marzu 2020 5

Mediçina g˙ax-xju˙ijaKitba ta’ Patri Mario Attard OFM Cap

Il-kelma t’Alla tassew hi mediçina; aktar u aktar fi Ωmien ix-xju˙ija. G˙alina l-anzjani, il-Mulej huwa sostenn. Hu jfarra©lek ru˙ek u jwieΩnek fi xju˙itek g˙ax wilditu mart

ibnek li t˙obbok u li, g˙alik, hi a˙jar minn seba’ wlied. IΩommna! Sa xju˙itkom jien dejjem hu, sa meta jibjad xag˙arkom nibqa’ n©orrkom. Jien g˙amiltkom u jien nitg˙abba bikom; u jien in©orrkom u nsalvakom. Ma jinsihiex! Imqar meta nixjie˙ u jibjad xag˙ri, la tinsinix, O Alla, sakemm inxandar g˙emil idejk lil kull nisel, il-qawwa tieg˙ek lil kull min g˙ad ji©i. Lilna l-anzjani, il-Mulej Ωejjinna bl-g˙erf! G˙alhekk, parir nistg˙u nag˙tuh! Mhux fix-xju˙ija ssibu l-g˙erf? Mhux il-˙ajja twila li ©©ib d-dehen? Imbag˙ad, is-sultan Re˙obog˙am ˙a parir ming˙and ix-xju˙ tal-kunsill, li missieru Salamun, kemm dam ˙aj, kien iΩommhom madwaru biex jg˙inuh. U Re˙obog˙am staqsiehom: “Xi twe©iba jidhrilkom li g˙andi nag˙ti lil dan il-poplu?” Kont inΩomm li l-jiem jitkellmu u l-˙afna snin jg˙allmu l-g˙erf. Meta nkunu mal-Mulej, a˙na l-anzjani nissuktaw nag˙mlu ˙afna frott u nfa˙˙ruh. Il-bniedem ©ust, b˙all-palma j˙addar u b˙aç-çedru tal-Libanu jikber. Im˙awlin f’dar il-Mulej, i˙addru fil-btie˙i tat-tempju t’Alla tag˙na. Sa fi xju˙ithom il-frott jag˙mlu, kollhom ˙ajja u ˙dura biex ixandru li ©ust huwa l-Mulej, blata tieg˙i u ebda qerq ma jinsab fih. Ix-xju˙ija g˙alina hi kuruna ta’ glorja! Ix-xag˙ar abjad kuruna ta’ ©ie˙ li tinkiseb b’˙ajja tajba. Il-fo˙rija taΩ-Ωg˙aΩag˙ hi sa˙˙ithom u l-bjuda ta’ xag˙arhom il-©ie˙ tax-xju˙. Anki fi xju˙itna, a˙na l-anzjani msej˙in biex inwettqu x-xog˙ol tal-Mulej g˙ax ix-xog˙ol tas-Saltna t’Alla ma jiqafx. Imqar meta nixjie˙ u jibjad xag˙ri, la tinsinix, O Alla; sakemm inxandar g˙emil idejk lil kull nisel u l-qawwa tieg˙ek lil kull min g˙ad ji©i. M’g˙ola s-smewwiet il-©ustizzja tieg˙ek O Alla! Ówejje© kbar int g˙amilt; min hu b˙alek O Alla! U hekk g˙amlu Mosè u Aaron, g˙amlu kif ordnalhom il-Mulej. U Mosè kellu tmenin sena u Aaron tlieta u tmenin meta kellmu lill-Farg˙un. U l-Mulej kellem lil Mosè u lil Aaron u qalilhom: “Meta l-Farg˙un ikellimkom u jg˙idilkom: ’Ag˙mlu xi miraklu’, inti g˙id lil Aaron: ’Óu l-˙atar tieg˙ek u ix˙tu fl-art quddiem il-Farg˙un.’ U dan isir serp.” Il-Mulej jibqa’ jisma’ talbna b˙ala anzjani! U l-Mulej Ωar lil Sara b˙alma kien qalilha u g˙amel mag˙ha dak li kien weg˙edha. U Sara tqalet u wildet iben lil Abraham fi xju˙itu, fiΩ-

Ωmien li kien qallu Alla. U Abraham semma ’l ibnu IΩakk. Lilna l-anzjani irrispettawna! Lil min hu mda˙˙al fiΩ-Ωmien ti˙dux bl-a˙rax imma wissih qisu missierek. IΩ-Ωg˙aΩag˙ imxi mag˙hom b˙al a˙wa. Qum quddiem ix-xi˙ b’xag˙ru abjad u ag˙tih qima u ibΩa’ minn Alla tieg˙ek: Jiena l-Mulej. Eli˙u baqa’ sieket waqt li kienu jitkellmu ma’ Ìobb g˙ax kienu akbar minnu fiΩ-Ωmien. Il-Mulej ja˙dem f’uliedu kollha, inkluΩ fina l-anzjani, biex i©ibna naqblu max-xbieha ta’ Kristu Ibnu sal-a˙˙ar! Jien Ωgur minn dan: li dak li beda din l-opra tajba fikom, iwassalha g˙at-tmiem tag˙ha sa ma jasal il-jum ta’ Kristu Ìesù. Huwa hu li jwettaqkom sal-a˙˙ar biex tkunu bla ˙tija fil-jum ta’ Sidna Ìesù Kristu. Alla jΩomm kelmtu, minnu kontu msej˙in biex tid˙lu fix-xirka ta’ Ibnu Sidna Ìesù Kristu. Bl-g˙ajnuna tal-Ispirtu s-Santu, a˙na l-anzjani nistg˙u nag˙tu dan il-parir: Tistaqsix kif inhi li Ω-Ωminijiet ta’ dari kienu a˙jar minn tal-lum. Mhix ta’ g˙aref mistoqsija b˙al din. Ix-xju˙ija tfakkarna li rridu nistabru! Imma dawk li jittamaw fil-Mulej jie˙du sa˙˙ithom, itellg˙u l-©wiena˙ b˙all-ajkli, ji©ru bla ma jeg˙jew u jimxu bla ma jintelqu. G˙alhekk, ma naqtg˙ux qalbna g˙ax, imqar jekk il-bniedem ta’ barra jit˙assar, il-bniedem ta’ ©ewwa ji©©edded minn jum g˙al jum. Id-daqsxejn ta’ tbatija tag˙na ta’ issa t˙ejjilna l-kobor ta’ glorja bla qies g˙al dejjem. Ulied l-ulied huma l-©ie˙ tax-xju˙ u l-kburija ta’ wlied missirijiethom. A˙na l-anzjani eΩempji! Abraham kien xi˙ u mda˙˙al fiΩ-Ωmien u l-Mulej bierku f’kollox. U dawn huma s-snin ta’ ̇ ajjet Abraham; g˙ex mija u ˙amsa u sebg˙in sena. U Abraham ˙a l-a˙˙ar nifs u miet wara xju˙ija twila, xi˙ mimli bl-g˙omor u n©abar ma’ niesu. Mija u g˙oxrin sena kellu Mosè meta miet; kien g˙adu ma ççajparx dawl g˙ajnejh u lanqas sa˙˙tu ma r˙ietu. Jiena nitolbok, f’isem l-im˙abba, jiena, Pawlu, ra©el xwejja˙ u issa pri©unier ta’ Kristu Ìesù. X’mediçina g˙andna a˙na l-anzjani fil-Kelma t’Alla! G˙alhekk, nag˙mlu tajjeb jekk no˙duha kuljum billi naqrawha, nimmeditawha u npo©©uha fil-prattika!

L-Anzjani Llum6

Anniversarji muΩikali marbutin mas-sena 2020

Kitba ta’ Peter Paul Ciantar

Ludwig van Beethoven Nibda dan l-artiklu tieg˙i tal-lum billi nsemmi dak li, fl-opinjoni tieg˙i, huwa l-aqwa anniversarju g˙as-sena 2020, il-250 sena mit-twelid ta’ Beethoven. Niftakar qisu lbiera˙ meta, fuq ir-Rediffusion, kont ippreΩentajt sensiela ta’ programmi bl-isem, Beethoven - The Man and His Music. Dak kien fl-okkaΩjoni tal-200 sena mit-twelid tal-kompoΩitur. Mamma tieg˙i! Minn dakinhar ’l hawn, g˙addew ˙amsin sena; nofs seklu, u qisu lbiera˙! Din is-sensiela ta’ programmi kienet ixxandret fuq dak li kien jissejja˙ il-B Network tar-Redifusion. Ovvjament, din is-sensiela kienet marbuta kollha kemm hi ma’ Beethoven; muΩika, bijografija u tag˙rif ie˙or. Jien kelli f’idejja l-kitba filwaqt li l-˙abib tieg˙i Godwin Scerri (li, aktar qabel, kien wie˙ed mill-g˙alliema tieg˙i fis-sekondarja) u Marija DePares (li kienet toqg˙od ir-Rabat) kienu qraw l-iskript. Kienet saret fuq il-B Network g˙ax niftakar li, dak iΩ-Ωmien, Victor Aquilina, il-Kap tal-Programmi, kien qalli li dak l-istazzjon jisimg˙uh ˙afna IngliΩi f’Malta u, dak il-˙in ta’ tard filg˙axija, kien ikun tassew ideali g˙al din il-kwalità ta’ udjenza. Illum il-©urnata, nirra©una (u Ωgur li ˙afna jaqblu mieg˙i) li Beethoven ma jistenniex anniversarji g˙ax Beethoven huwa l-kompoΩitur ta’ kull sena. Inkiteb, u jibqa’ jinkiteb, ˙afna u ˙afna dwar il-muΩika ma©ika tieg˙u. Beethoven ikkompona minn kollox u ˙afna mix-xog˙lijiet tieg˙u huma mhux biss tajbin imma kapulavuri; u dawn fl-oqsma kollha li kkompona fihom. Wie˙ed dejjem irid iΩomm f’mo˙˙u li, minn kwaΩi ta’ tletin sena ’l quddiem, Ludwig van Beethoven beda jaffettwah is-smig˙ u spiçça sakemm ittarrax g˙alkollox. Madankollu, fiΩ-Ωmien meta ma kien jisma’ xejn, Beethoven tana l-aqwa kapulavuri tieg˙u, fosthom is-sinfonija korali Nru. 9 li ©abet tibdil sostanzjali fl-iΩvilupp tas-sinfonija. Is-sena 2020 fiha diversi anniversarji o˙ra u, f’dan l-artiklu, ser insemmi xi w˙ud minnhom.

Max Bruch Max Bruch, kompoΩitur ÌermaniΩ, miet fit-2 t’Ottubru tal-1920 meta kellu 61 sena u, g˙alhekk, din is-sena, qed infakkru l-100 sena mill-mewt tieg˙u. Ng˙idilkom minnufih li dan il-kompoΩitur ikkompona madwar mitejn biçça

xog˙ol muΩikali imma ismu huwa marbut biss mal-famuΩ kunçert g˙all-vjolin Numru 1. Infatti, Bruch ikkompona tliet kunçerti g˙all-vjolin imma n-numru wie˙ed huwa speçjali. Óafna huma dawk li jsostnu li l-Ìermanja g˙andha erba’ kunçerti kbar g˙all-vjolin; l-ewwel ta’ Beethoven, warajh dak ta’ Brahms u t-tnejn l-o˙ra huma dak ta’ Mendelssohn u dan ta’ Bruch. Bruch kien jaf dwar il-kobor tal-kunçerti tieg˙u tant li dejjem kien jokrob (biex ng˙idu hekk) g˙ax idoqqu biss in-Numru 1 u j˙allu barra Ω-Ωew© kunçerti l-o˙rajn tieg˙u. Imma, id-dinja muΩikali tat risposta g˙al dan g˙ax il-kunçert g˙all-vjolin numru 1 ta’ Bruch huwa tassew xi ˙a©a speçjali.

Henri VieuxtempsHenri Vieuxtemps twieled fis-17 ta’ Frar 1820 (mitejn sena ilu) u miet meta kellu sittin sena. Jien dejjem nistqar li dan il-kompoΩitur u vjolinista kbir Bel©jan jixraqlu ˙afna aktar g˙arfien fil-qasam muΩikali. Ismu huwa marbut mal-importanza ©dida u kbira fil-qasam tal-istorja tal-vjolin. Kien esponent kbir fl-iskola tal-vjolin f’nofs is-seklu dsatax. B˙ala vjolinista kbir, kellu wkoll vjolin speçjali, Guarneri del Gesù u, g˙all-vjolin, ikkompona diversi xog˙lijiet fosthom seba’ kunçerti li, ˙afna minnhom, igawdu r-repertorju tal-aqwa vjolinisti tas-swali tal-kunçerti. Insemmi wkoll li Vieuxtemps ikkompona diversi xog˙lijiet muΩikali o˙rajn, fosthom overture bl-innu nazzjonali Bel©jan, imma ismu, l-aktar li huwa marbut, huwa mal-kunçerti g˙all-vjolin li kkompona.

Nicolò PaganiniU la ©iet g˙all-vjolini, ˙a nsemmi vjolinista kbir ie˙or; din id-darba, it-Taljan Nicolò Paganini li miet mija u tmenin sena ilu, sewwasew fis-27 ta’ Mejju 1840. Paganini po©©a fil-kompoΩizzjonijiet tieg˙u g˙all-vjolin l-og˙la teknika possibbli g˙al dan l-istrument. BiΩΩejjed wie˙ed isemmi l-famuΩi Caprici g˙all-vjolin solo. Dak iΩ-Ωmien, Paganini

Jannar - Marzu 2020 7

kien qisu x-xitan tal-vjolin u x-xitan donnu li da˙al fih tassew tant li Paganini rrifjuta l-qassis ̇ dejn is-sodda tal-mewt tieg˙u g˙all-a˙˙ar talb. Huwa miet fl-età ta’ 57 sena f’Nizza u kellhom jg˙addu erba’ snin biex il-fdalijiet tieg˙u setg˙u ji©u trasportati lejn Genoa, fejn kien twieled, biex, sa fl-a˙˙ar, indifen fiç-Çimiterju La Villetta f’Parma, ftit ’il bog˙od minn Genoa. Biex seta’ jsir dan, kien hemm bΩonn il-permessi speçjali mill-Papa Gregorju XVl. Issa, ng˙iduha kif inhi, meta wie˙ed isemmi l-vjolin, f’mo˙˙u jkollu minnufih lil Paganini, mhux hekk? Jing˙ad li kien kapaçi jdoqq tnax-il nota f’sekonda; mamma mia! Kellu swaba’ twal u rqaq ˙afna u ming˙ajr ebda restrizzjoni fit-tg˙awwi© tag˙hom. Kien jag˙ti spettaklu qawwi waqt id-daqq tant li kienu laqqmuh ir-Ra©el tal-Lastiku. Tajjeb ukoll li wie˙ed jg˙id li Paganini beda jdoqq il-mandolina u mhux il-vjolin u dan meta kellu ̇ ames snin. Sentejn wara, qabad il-vjolin u, ta’ ̇ dax-il sena, deher g˙all-ewwel darba quddiem il-pubbliku f’Genoa. Ta’ ˙mistax-il sena, far bil-popolarità imma qabad ukoll il-vizzju tax-xorb u vizzji koroh o˙rajn ukoll.

Bela Bartok Fl-opinjoni tieg˙i, l-akbar Ωew© kompoΩituri

UngeriΩi fl-istorja muΩikali tag˙ha kienu Franz Liszt u Bela Bartok. Bartok, li huwa wkoll ikkunsidrat b˙ala wie˙ed mill-aqwa kompoΩituri tas-seklu g˙oxrin, miet ta’ 64 sena bil-lewkimja, fi sptar fi New York, ˙amsa u sebg˙in sena ilu, f’Settembru tal-1945. G˙all-funeral tieg˙u, ftit li xejn attendew nies, tne˙˙i lil martu, ibnu u ˙abib kbir tieg˙u, g˙ax Bartok qatt ma ˙assu li huwa Amerikan g˙alkemm kellu ç-çittadinanza Amerikana. Bartok mar l-Amerka fl-1940 g˙ax is-sitwazzjoni politika f’pajjiΩu kienet sejra mill-˙aΩin g˙all-ag˙ar. Huwa kien oppona bis-s˙i˙ lin-NaΩiΩmu u l-˙sibijiet politiçi tieg˙u kontra n-NaΩiΩmu ©abuh f’inkwiet kbir f’pajjiΩu. G˙aldaqstant, Bartok ˙arab flimkien ma’ martu lejn l-Amerka u ssetilja fil-Belt ta’ New York. Il-fdalijiet ta’ Bartok ittie˙du lura l-Ungerija eΩatt mat-tmiem tal-era komunista f’pajjiΩu. Dakinhar, mal-wasla tal-fdalijiet tieg˙u f’Budapest, fis-7 ta’ Lulju 1988, saru çelebrazzjonijiet kbar fil-pajjiΩ. Bela Bartok ˙adem bis-s˙i˙ g˙all-muΩika u sawwar ˙afna mill-muΩika tieg˙u mal-g˙eruq tal-muΩika folkloristika UngeriΩa. Naturalment, din is-sena 2020, hemm aktar anniversarji marbutin ma’ ismijiet kbar fil-qasam muΩikali imma jien ser ikolli nieqaf hawn g˙ax l-ispazju daqshekk jippermettili.

APPREZZAMENTMaurice de Gaetano

Fl-20 ta’ Settembru 2019, t˙abbret il-mewt ta’ Maurice. Huwa kien membru fil-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani wara li kien ©ie ma˙tur fl-Assemblea Ìenerali Annwali tal-Kunsill f’Marzu tal-2007, mill-G˙aqda Veterani Laburista. Huwa dam membru fil-Kunsill g˙al 8 snin, sal-2015. Matul dawn is-snin kollha huwa ta kontribut kbir favur l-anzjani. Maurice kien bniedem ̇ abrieki, bieΩel u ener©etiku u fl-istess ̇ in kreattiv. Dejjem jaççetta li jag˙ti l-g˙ajnuna tieg˙u – u din l-g˙ajnuna, bosta drabi kienet tkun siewja ˙afna u ta’ valur. Kien jistenna li g˙ad g˙andu quddiemu aktar snin ta’ ˙idma. Fost din il-˙idma kien jag˙ti l-˙in lill-Partit Laburista fil-Fondazzjoni Ideat fejn kien parti minn tim fuq il-pro©ett ta’ skola politika, fil-Veterani Laburisti u fil-Kumitat ta’ Óal Balzan. Kien imur jag˙mel talks f’˙afna Çentri. Huwa kien bniedem li j˙obb l-ambjent u ta’ sikwiet kien jitkellem u anki jikteb fuq l-ambjent. Fil-waqt li l-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani j˙ossu ferm obbligat lejh g˙as-snin twal ta’ servizz li huwa ta, f’isem il-President u l-membri tal-Kunsill, nag˙tu l-kondoljanzi tag˙na lis-Sinjura de Gaetano, lil uliedu Alistair u Oliver u l-familjari, u nweg˙duhom li niftakru fih fit-talb tag˙na.

Ag˙tih O Mulej il-mistrie˙ ta’ dejjem!

L-Anzjani Llum8

Da˙laDawn il-ftit tifkiriet u ˙sibijiet jo˙duni lura lejn tfuliti u kkommettejthom fuq il-karta biex ner©a’ nag˙ti l-˙ajja lil karattri li g˙exu tassew u li, ˙afna minnhom, kont spiss narahom fi tfuliti. Óafna minn dawn in-nies kienu jg˙ixu fis-snin sittin fi Triq Santa Monika, u fl-in˙awi tag˙ha, ir-Ra˙al Ìdid. B’li qed nikteb ma rrid inwe©©a’ lil ˙add. Irrid biss inbattal il-garigor ta’ tifkiriet u ˙sibijiet minn mo˙˙i. Lil dawn in-nies nixtieq ner©a’ nag˙tihom il-˙ajja. Irrid inwassalhom lilkom kif kont narahom, kif kont nosservahom, kif kont in˙osshom jien meta kont Ωg˙ir. Irrid nifta˙ tieqa Ωg˙ira u nistieden lill-qarrej biex, flimkien mieg˙i, jag˙ti titwila lejn il-mod kif kienet il-˙ajja fis-sittinijiet; g˙all-inqas, kif kont naraha jien minn nuççali ta’ tifel ta’ ftit snin. Il-karattri msemmijin f’dawn ir-rakkonti m’g˙andhom l-ebda preferenza. Qeg˙din jidhru biss hekk kif qed ingibhom quddiem g˙ajnejja jterrqu fi Triq Santa Monika u fl-in˙awi tal-madwar. Kull rakkont huwa minnu.

Ìamri tal-fornFi Triq Sammat, kien hemm il-forn ta’ Ìamri, tista’ tg˙id, kantuniera u nofs ’il bog˙od mid-dar tag˙na. Óafna min-nies tal-in˙awi, speçjalment nhar ta’ Óadd, kienu jlestu dixx tal-ikel, jg˙attuh b’sarvetta u arahom sejrin bih g˙and tal-forn. G˙all-˙abta ta’ nofsinhar, imbag˙ad, tara l-istess nies sejrin lura g˙and tal-forn biex ji©bru l-ikel imsajjar, ja˙raq u lest. L-aktar ikel popolari kien ikun xi patata l-forn bil-majjal jew inkella xi timpana jew ross il-forn. Hekk kif tag˙tih id-dixx, Ìamri, jew xi ̇ add minn ̇ utu, kien jag˙tik biçça landa b’numru mnaqqax fuqha. Min-na˙a tieg˙u, huwa kien ikollu landa tewmija, ji©ifieri, landa o˙ra b˙ala eΩattament u bl-istess numru mnaqqax fuqha, u din Ìamri kien jitfag˙ha fid-dixx. Meta tmur lura biex ti©bor id-dixx tieg˙ek, kont tirritorna l-biçça landa tieg˙ek u Ìamri jfittex id-dixx li g˙andu fih il-biçça landa li n-numru tag˙ha kien jikkorrespondi man-numru tieg˙ek. B’hekk, kien jinΩamm kontroll s˙i˙ li jassigura li kul˙add jie˙u d-dar id-dixx tal-ikel tieg˙u u mhux jie˙u ta’ xi ˙addie˙or bi Ωball. Biex iqabbad il-forn, Ìamri kien kwaΩi

jaççetta kollox b˙al, ng˙idu a˙na, g˙amara qadima, si©©ijiet miksurin u bibien biΩ-Ωebg˙a b’kollox. Dak iΩ-Ωmien, ˙add ma kien jg˙addilu minn mo˙˙u li tista’ ssir xi ˙sara lill-ambjent jew lis-sa˙˙a tal-bniedem min˙abba li l-ikel kien ji©i msajjar b’nar li kien qed jaqbad b’xi biççiet tal-injam mimlijin Ωebg˙a u msiemer kollha msaddin. Ta’ spiss, nhar ta’ Sibt, ommi kienet tag˙mel it-ta˙lita ta’ kejk u, wara li nkun knist b’subg˙ajja dak li kien ikun baqa’ fil-qieg˙ tal-borma, arani mmur g˙and Ìamri biex nag˙tih il-kejk ˙alli jsajjarulna fil-forn tieg˙u. Naturalment, il-˙in sal-erbg˙a kont narah twil wisq u qisu ma jrid jg˙addi qatt sakemm ner©a’ mmur g˙and Ìamri biex ni©bor il-kejk lest u tant ifu˙. Kif nasal id-dar, ommi mill-ewwel kienet tg˙idilna biex intuh çans jiksa˙, g˙ax g˙adu s˙un. U, allura, kien ikolli ner©a’ nistenna sakemm naqsam dak l-imbierek ta’ kejk. Mal-ewwel ©img˙a ta’ Diçembru, ommi kienet tibda ta˙seb biex tixtri l-ingredjenti g˙all-kejk tal-Milied b˙al, ng˙idu a˙na, konfettura, Ωbib, sultana, çirasa u lewΩ. Meta t-ta˙lita tal-kejk tkun lesta, dritt g˙al g˙and Ìamri imma, din id-darba, ommi kienet tfakkarni biex ng˙idlu li dak il-kejk irid ˙afna nar. G˙alkemm illum insejt kemm kien iΩommilna Ìamri biex ja˙milna xi ˙a©a, naf Ωgur li, g˙all-kejk tal-Milied, kien iΩommilna ferm iΩjed minn kejk ie˙or normali. Mela darba, kellna xi ˙a©a mhux tas-soltu g˙al Ìamri. Óadnilu dixx karawett biex jixwihulna. Dakinhar, kien ˙ija Ronald li mar biex ji©bor id-dixx. Meta ©ie lura, kien eçitat g˙ax Ìamri ma Ωammlux flus. Stramba din! Mhux g˙ax Ìamri kien xi wie˙ed qammiel imma dejjem Ωamm il-flus tal-furnata. Hekk kif kixfet is-sarvetta minn fuq id-dixx, ommi malajr inteb˙et g˙aliex ma kienx Ωammilna flus Ìamri; g˙ax kien kiel nofsu. Dakinhar tg˙allimt li, lil Ìamri, kont tista’ tafdah b’kollox, barra bil-karawett!

Karattri u tifkiriet ta’ Victor Rizzo minn Ra˙al Ìdid li joqg˙od in-Naxxar

Anthony Borg

G˙aliex? Min hu fis-sakraU min mejjet g˙al qatra.

Min jg˙ix f’©enna tal-artU min fl-infern.

Ir-rebg˙a ta’ ftitIt-tbatija ta’ ˙afna.

Jannar - Marzu 2020 9

Mill-ktieb tat-tifkiriet ‘Fjuri li ma Jinxfux’

tal-Prof. Oliver Friggieri

Il-fer˙a kbira ta’ ftit soldiIl-kamra, b˙all-bqija tal-appartament, kienet mimlija statwi ta’ qaddisin u inkwatri tal-Qalb ta’ Ìesù u tal-Qalb ta’ Marija. Tnejn minnhom, kellhom lampa Ωg˙ira ̇ amra tal-elettriku tixg˙el lejl u nhar quddiemha u bi ftit fjuri friski li z-zija kienet tixtri kuljum mit-triq tas-suq, kantuniera warajna.

“G˙alfejn qg˙adt i©©ib il-borΩa bl-ikel mieg˙ek?” riedet tkun taf malli bdejt intektek bil-kuççarina fuq il-bajda b’id wa˙da, waqt li bl-o˙ra bdejt inqarmeç kisra ˙obΩ mixwija, tassew mixwija li fil-©nub kienet kwaΩi ma˙ruqa. Hekk nafu l-˙obΩ mixwi ta’ niesna l-qodma. Ma ˙aditx pjaçir li ommi ˙ejjietli l-ikel hi wkoll, ˙sibt bejni u bejn ru˙i, u komplejt niekol. “Ma tafx ommok, ru˙i li, mieg˙i, ma jkun jonqsok xejn? Inti t-tifel ta’ ˙ija.”

“G˙amlitli ftit galletti u ftit biskuttelli u flixkun luminata wkoll.”

“Imm’ issa, li se tixrob it-te, ti˙ux ˙wejje© kes˙in, ru˙i.”

“G˙andi xelin ukoll.”

“Issa tiekol xejn aktar qabel torqod.”

“Dawk g˙all-iskola g˙al g˙ada, zi.”

“Kont inlestilek kolazzjon apposta g˙all-iskola, kieku.”

“U bix-xelin nixtri ˙afna affarijiet; ballun taç-çarruta ming˙and Çensina ta’ quddiem l-iskola. Jiswa sold, imma malajr jitqatta’ mal-ewwel daqqa ta’ sieq u, jekk imurilna f’nofs it-triq u tg˙aff©u karozza, jitg˙attan u ma ©©ibu b’xejn. Ikollna nixtru ie˙or. U nixtri l-˙elu wkoll, u g˙andi bΩonn gomma u lapes ©odda wkoll.”

“Mel’ g˙ada, qabel titlaq, nag˙tik xi ˙a©a o˙ra jien ukoll.”

“U le, zi.”

“G˙aliex le, ru˙i? Inti t-tifel ta’ ˙ija.” U, sadanittant, kienet ˙dejja bilwieqfa, tmellisli xag˙ri u ©©ebbidli n-nokkli bil-˙lewwa.

G˙all-bidu, kont nist˙i minnha u kont inbaxxi rasi lejn l-art, jew nevita li n˙ares dritt f’wiççha, u kont inlaqlaq u n˙awwad fil-kliem u, sa˙ansitra, nitkellem xott xott jew naqa’ fil-muta, skont il-burdata. Imma, maΩ-Ωmien, ma bqajtx imgerrex u, fid-dar taz-zija, kont in˙ossni f’dari wkoll. Anzi, kont drajt nixtieq li norqod g˙andha g˙ax kellha kumditá u spazju aktar milli kellna a˙na fid-dar ta’ Balzunetta fejn, mieg˙i, kienu jg˙ixu t-tliet ˙uti l-o˙ra. Hawn kont qisni s-sid iΩ-Ωg˙ir ta’ kollox.

Malli ntfajt fis-sodda, in-ng˙as beda jag˙mel bija. Iz-zija tfiet id-dawl tal-lampa l-kbira u ˙alliet biss id-dawl çkejken tal-lampa quddiem l-inkwatru tal-Qalb ta’ Ìesù.

“Issa ng˙idu flimkien it-talba ta’ qabel l-irqad,” qaltli u jien bdejt intenni warajha.

“Bil-mod, bil-mod, tg˙a©©ilx,” widdbitni minn ta˙t l-ilsien waqt li bdiet iddeffisli l-kutra ta˙t is-saqqu min-na˙iet kollha tas-sodda. Imbag˙ad, ˙ar©et inkiss inkiss u tfiet id-dawl tal-kuritur.

L-g˙ada qomt wa˙di fil-˙in u ̇ assejtni kburi li ma kellix bΩonn li hi ti©i tqajjimni. Hi kienet ilha ˙in twil li bakkret u kienet di©à xe˙tet fuqha l-libsa tas-soltu; libsa skura minn fuq s’isfel, sa ta˙t irkobbtejha sewwa. Xag˙arha kien di©à mi©bud lura, b’toppu Ωg˙ir u tond fuq wara. F’widnejha, kien hemm, b˙al dejjem, par imsielet qodma tal-fidda, skuri, ma jleqqux ˙afna u, ma’ g˙onqha, kemm kemm mikxuf, kienet tidher imdendla ©iΩirana bis-Salib.

“Issa meta ter©a’ ti©i?” staqsietni malli r©ajt bdejt intektek fuq il-bajda mg˙ollija u bdejt inqarmeç il-˙obΩ mixwi u n˙ares lejn il-kikkra te biex nara jekk re©ax kien fih ˙afna ˙alib Ωejjed.“Meta tg˙idli l-mamá ner©a’ ni©i; forsi l-©img˙a d-die˙la.”

L-Anzjani Llum10

Snin twal ilu, meta s - s u p e r m a r k e t s kienu t-triq u t-triq kienet is-supermarket, meta s - s u p e r m a r k e t s lanqas biss kienu g˙adhom fil-k o n ç e p i m e n t tag˙hom hawn Malta, bejjieg˙a ta’ kull ©ens

ta’ o©©etti kienu ji©u fit-toroq tag˙na jg˙ajtu b’˙an©ra daqsiex biex jg˙arrfu lin-nies b’dak li kien ikollhom g˙all-bejg˙. G˙adni nisma’ f’widnejja l-g˙ajta ta’ bosta minnhom qisu lbiera˙. Tal-pitrolju kellu g˙ajta Ωgangata u ma˙nuqa tant li kien jiftiehem li qed ibig˙ minn kollox barra pitrolju. Imma n-nies kienet dratu u kul˙add kien jinduna min hu. Tar-rizzi jg˙ajjat u jifta˙ar bir-rizzi mimli u dik li tbig˙ il-˙ut kienet ti©i bil-kavetta mserr˙a fuq il-kawwara fuq rasha u ta˙lef li g˙adu frisk. Tal-˙obΩ kien jinfurmak li kellu varjetà s˙i˙a minn ˙obΩ tal-Malti, pastaduri, bziezen, biskuttelli u galletti sa ottijiet ˙elwin biex tbillhom fil-kafè jew fit-te. U tal-˙axix kien jg˙abbi pitkalija s˙i˙a fuq il-karrettun tieg˙u u jvarja l-g˙ajta tieg˙u minn ˙in g˙all-ie˙or biex ila˙˙aq ma’ kollox u ma’ kul˙add. Insomma, kollha bl-g˙ajta partikolari tag˙hom. Jien trabbejt il-Belt. Ilkoll nafu li l-Belt tfisser bini g˙oli, djar kbar, kerrejiet u xi ftit appartamenti in-na˙a tal-Mandra©©; ji©ifieri, bini b’tur©ien kemm trid. Imma l-Malti jil˙aqlu! Biex il-mara tad-dar ma taqlax saqajha tiela’ u nieΩla dawk l-indani kollha, instab mezz komdu billi tniΩΩel daqsxejn ta’ qoffa mill-gallarija, fiha tpo©©i l-flus, mill-gallarija stess, tg˙id lill-bejjieg˙ xi jkollha bΩonn u, jekk ikun ˙aqqha l-bqija, il-bejjieg˙ ipo©©ihielha fil-qoffa flimkien ma’ dak li tkun xtrat. X’kumdità hux? Meta kien jg˙addi tar-rizzi, ommi kienet tpo©©ilu platt naqra fond fil-qoffa u tg˙idlu jaqsmilha nofs tuΩΩana. U n-nanna LuΩar, li kienet toqg˙od mag˙na, er˙ilha tbill il-bieba tal-˙obΩ u tawwar qalb dawk l-ilsna ˙omor tar-rizzi u tilg˙aq xuftejha. U g˙idli x’int tiekol! Tg˙idulix li rrid inre©©a’ l-arlo©© lura! Imma jien tg˙iduli xejn g˙ax is-supermarkets tal-lum ma tantx niffansjahom. L-ewwel nett, kull wie˙ed fih daqs nofs ix-Xag˙ra tal-Furjana u, jekk g˙andek bΩonn tixtri nofs tuΩΩana bajd u ma tafx fejn qeg˙din (jew bidlulhom posthom) trid taqla’ saqajk tfittex. U, meta ssibhom u tara xi jmiss fuq il-lista, trid ter©a tibda tfittex u x’aktarx li, dak li tkun trid, ikun in-na˙a l-o˙ra tas-supermarket;

Dendilli l-qoffa!Kitba ta’ Carmen Dimech

in-na˙a ta’ Balzunetta. U dawn huma biss ftit eΩempji Ωg˙ar g˙ax, barra minn hekk, ©o dawn l-imberkin supermarkets, tmur biex, ming˙alik, se te˙les b’g˙axar ewro u tispiçça tonfoq ˙amsin g˙ax, ladarba tara, tit˙ajjar u tibda tixtri anki dak li m’g˙andekx bΩonn, jew li tista’ tg˙addi ming˙ajru. Imbag˙ad trid i©©or it-toqol tal-basktijiet u, jekk m’g˙andekx karozza, g˙idli kif se tag˙mel. U, jekk g˙andek karozza, Alla biss jaf fejn ipparkjajtha g˙ax il-parking mimli. G˙andek tg˙id, kemm konna iktar moqdijin inniΩΩlu l-qoffa! Niftakar li wa˙da miz-zijiet kienet toqg˙od nofs kantuniera ’l bog˙od minna u ommi spiss kienet tibg˙atni g˙andha, daqqa b’˙a©a u daqqa b’o˙ra. Niftakar kienet tg˙idli, “M’hemmx g˙alfejn titla’; g˙id liz-zija Gertie ddendillek il-qoffa u po©©ihielha fiha.” U jien er˙ini ng˙ajjat minn nofs it-triq ta˙t il-gallarija taz-zija biex la jien ma noqg˙od nitla’ dak it-tara© kollu u lanqas hi ma jkollha toqg˙od tinΩlu u ter©a’ titilg˙u. Iz-zija Gertie u anki z-ziju Spiru issa ilhom ftit li marru ˙dejn il-Bambin. Uliedhom kollha kienu ΩΩew©u u telqu minn dik id-dar, nofs kantuniera ’l bog˙od minn fejn konna noqog˙du a˙na, minbarra wie˙ed li baqa’ ©uvni u baqa’ joqg˙od hemm sa ma xja˙. Dan l-a˙˙ar, il-Mulej g˙amillu appuntament biex jer©a’ jiltaqa’ ma’ missieru u ma’ ommu. Id-dar tbattlet u s-sid ried iç-çwievet lura. Iltaqg˙u l-a˙wa biex jaraw kif se jaqsmu dak li kien hemm ta’ xi valur fid-dar u, lili, staqsewni jekk irridx xi ˙a©a qabel ma jiddisponu minn dak li kien g˙ad fadal. Bid-dmug˙ f’g˙ajnejja, g˙edtilhom, “Tiftakru kemm kont ni©i ta˙t il-gallarija tag˙kom ng˙ajjat liz-zija Gertie biex iddendilli l-qoffa?” U l-ku©ina Lizzie fil-pront qaltli bi tbissima, “Taf li dik il-qoffa g˙adha hemm; fil-kamra tal-imbarazz?” Ji©ifieri, f’dik il-kamra li, illum, g˙ax sirna aktar puliti, qed insej˙ulha l-boxroom! “Jekk tridha,” kompliet tg˙idli ku©inti Lizzie, “tista’ to˙odha g˙ax, min ©ej joqg˙od hawn, Ωgur li jarmiha!” Óar©itha u tathieli; bil-˙abel irqiq ori©inali tag˙ha mkebbeb pulit ©o fiha; ˙abel li, min jaf kemm-il darba tela’ u niΩel mill-gallarija taz-zija Gertie. Qoffa g˙ajjiena u ftit imkabra biΩ-Ωmien. DaΩgur li jarmiha min ©ej joqg˙od hawn! G˙ax g˙alih ma tfisser xejn; ma fihiex memorji! Imma jien ˙adtha f’idi u d-dmug˙ iktar beda jiΩdied. Kos hux? Kemm bqajna nifir˙u bix-xejn a˙na l-antiki? Illum, ˙add m’g˙adu jniΩΩel il-qoffa. Illum iniΩΩlu l-app u jixtru on-line. Imma, jien, dik il-qoffa Ωammejtha b’g˙oΩΩa u po©©ejtha fejn inkun nista’ naraha ˙alli Ωgur qatt ma ninsa lil sidtha. Il-Milied u s-sena t-tajba lil kul˙add!

Jannar - Marzu 2020 11

San Ìwann Damaxxena u San Ambro© isej˙u lil San Pawl id-Duttur tal-Ìnus. Huwa, fuq kollox, l-Appostlu tal-Ìnus g˙ax g˙amel vja©©i twal biex ixandar lill-©nus kollha. Fl-2012, l-istudjuΩ Lhudi Geza Vermes sostna li l-familja ta’ San Pawl kienet mill-Galilea, eΩattament minn Gischala, qrib Nazaret u Kefr Berim. Ta’ tmint ijiem, g˙amlulu ç-çirkonçiΩjoni u tawh l-isem ta’ Sawl, isem li jfisser ‘il-mixtieq’, g˙all-ewwel re tal-poplu Lhudi, Sawl, li kien mit-tribù ta’ Benjamin. Bejn is-snin 24 u 30, l-adolexxent Sawlu mar Ìerusalemm u t˙arre© bir-reqqa fil-˙arsien tal-ligi tal-Lhud b˙ala FariΩew iΩda Ωgur li ma kienx f’Ìerusalemm meta Ìesù beda l-ministeru tieg˙u. Sawlu kien bniedem intelli©enti, mimli ˙e©©a u b’˙afna kwalitajiet tajbin imma, fil-fond ta’ qalbu, kien g˙adu ma skopriex lil Kristu b˙ala t-Triq, il-Verità u l-Óajja. Kien, proprju, f’din il-fehma ta’ persekuzzjoni li ltaqa’ ma’ Ìesù fi Triqtu lejn Damasku. Din il-laqg˙a ma’ Kristu bidlet b’mod radikali l-˙ajja ta’ Pawlu. Huwa fl-Atti tal-Appostli ta’ San Luqa, li kien s-sie˙eb ta’ Pawlu fil-˙idma missjunarja tieg˙u, li nsibu narrazzjoni ordnata tal-˙idma missjunarja ta’ San Pawl. Fl-Atti huma msemmijin 102 postijiet differenti li Ωar. Wara l-konverΩjoni u s-sej˙a tieg˙u, Pawlu sar ˙olqien ©did fi Kristu, tg˙ammed minn Ananija, wara tlitt ijiem ma jarax, u g˙amel Ωmien irtirat fid-deΩert fl-Arabja fejn kellu diversi rivelazzjonijiet. Lura f’Damasku, huwa kellu ja˙rab g˙ax riedu joqtluh u mar Ìerusalemm g˙al ˙mistax-il ©urnata fejn iltaqa’ ma’ Pietru u, b’hekk, kellu l-ewwel kuntatt mal-Knisja. Imma ma damx Ìerusalemm g˙ax kellu ja˙rab mill-©did u mar Tarsu. Hawnhekk, San Pawl g˙amel diversi snin ta’ silenzju, Ωmien twil ta’ purifikazzjoni u meditazzjoni, jipprepara ru˙u g˙all-ministeru ta’ evan©elizzazzjoni. L-ewwel vja©© missjunarju tieg˙u, bejn is-snin 45 u 49, kien minn Antijokja, fis-Sirja g˙al Çipru u n-nofsinhar tal-Anatolja, fl-Asja Minuri. G˙all-ewwel, kien ma’ Barnaba u Marku mbag˙ad kompla l-vja©© g˙al rasu. Fil-Konçilju ta’ Ìerusalemm, li sar fis-sena 49, San Pawl sa˙aq li l-pagani kellhom jedd jid˙lu fir-reli©jon ta’ Kristu ming˙ajr ma jkunu miΩmumin g˙all-osservanza tal-li©i. It-tieni vja©© missjunarju tieg˙u, bejn is-snin 50 u 52, huwa kien akkompanjat minn Silas u mar lejn iç-Çiliçja u l-Anatolja, Derbe u Listris, fejn g˙ammed lil Timotju. Ûar ukoll Ikonju, Antijokja, Fri©ja, il-Galazja u Troas u, wara, baqa’ sejjer, sa˙ansitra, lejn l-Ewropa u l-Maçedonja fejn Ωar

Il-vja©©i ta’ Missierna l-Appostlu San Pawljikteb Fr Charles Buttigieg

il-bliet ta’ Filippi, Apollonja, Tessalonika, Bereja u baqa’ nieΩel fil-bliet Griegi ta’ Ateni u Korintu. Wara, mar Kenkre, Efesu, iç-Çesareja u lura lejn Ìerusalemm. F’dan il-vja©©, issie˙eb mieg˙u San Luqa, probabbilment fi Troas. Ûgur li, g˙as-sena 50, kien ©ewwa Korintu, kif huwa indikat mill-iskrizzjoni ta’ Delfi. It-tielet vja©© missjunarju tieg˙u, bejn is-snin 53 u 58, beda minn Antijokja fis-Sirja u re©a’ Ωar il-komunitajiet li kien waqqaf fil-Galazja, fil-Fri©ja, fil-Greçja, fl-Albanija u fl-Asja Minuri,

b’mod partikulari, f’Efesu fejn dam madwar tliet snin. Lura Ìerusalemm, Pawlu kien arrestat u miΩmum g˙al sentejn s˙a˙, fil-Foritizza Antonja, bejn snin 58 u 60. Ir-raba’ vja©© kien b˙ala pri©unier biex jappella quddiem Çesare imma jibqa’ dejjem wie˙ed missjunarju g˙ax, wara maltempata u skont il-Providenza t’Alla, kien je˙tie© jg˙addi Malta, fejn dam hawn

g˙al tliet xhur s˙a˙. Mieg˙u, ©ie wkoll San Luqa, li min jaf kemm ˙ejja xog˙ol g˙all-opra letterarja tieg˙u, il-Van©elju skont San Luqa, kif, nimma©ina, anki g˙amel, kemm dam Malta, San Pawl. F’Ruma, San Pawl dam sentejn il-˙abs fiç-çella ta’ Tulljanu sakemm ©ie me˙lus fis-sena 62. Wara dan, kellu l-possibiltà jer©a’ jΩur xi komunitajiet li kien waqqaf qabel, fosthom, f’Efesu u fi Kreta. Óa l-martierju f’post illum imsejja˙ Le Tre Fontane, f’Ruma fis-sena 67 u, permezz tieg˙u, inkuruna ˙idmietu wara t-tieni arrest tieg˙u li, ta˙t il-persekuzzjoni ta’ Neruni, kien ferm iktar iebes minn dak ta’ qablu. Il-fdalijiet tieg˙u jinsabu fil-BaΩilika ta’ San Paolo Fuori le Mura, barra mill-˙itan tal-belt l-antika. Hemmhekk, fl-1823, kienet instabet skrizzjoni li tg˙id: ‘Paulo Apostolo Martyri.’ L-istudjuΩi ja˙sbu li San Pawl g˙amel sbatax-il elf kilometru ta’ vja©©i; distanza daqs dik bejn Londra u Melbourne. Skont Sofronju, Patrijarka ta’ Ìerusalemm, San Pawl mar anki sal-Brittanja. Dawn il-vja©©i, San Pawl g˙amilhom biex ixandar l-Evan©elju ta’ Kristu. Minn dan kollu naraw li San Pawl investa l-missjoni tieg˙u lejn il-Punent, ji©ifieri, fl-Ewropa u, g˙alhekk, ma marx la l-Etjopja u lanqas lejn in-na˙a tax-xmara Ewfrate, fil-lvant, fil-Mesopotamja u fil-Persja. Nag˙laq bit-talba sabi˙a ta’ San Ìor© Preca dwar San Pawl: “Pawlu, kbir Appostlu, Missierna fil-fidi u dawl tal-©nus kollha; itlob ’l Alla g˙alina. G˙all-merti u g˙all-interçessjoni ta’ San Pawl, tinΩel fuqna l-barka ta’ Ìesù Kristu u timliena bl-ispirtu ta’ m˙abba biex naqdu, kif nistg˙u, lill-proxxmu tag˙na, speçjalment fit-tag˙lim. Ammen”.

L-Anzjani Llum12

Lança ©ejja u o˙ra sejraNovella ta’ Lina Brockdorff

“Isma’ boy!” Ir-ra©el g˙amel sinjal b’idu lejn it-tifel u kompla, “˙a; dis-sitt˙abbiet g˙alik.” “Ilek il-©img˙a kollha tag˙tini sitt˙abbiet kuljum. U mhux dil-©img˙a biss, imma bosta ©img˙at ta’ qabel ukoll.” “G˙aliex? Ma tridhiex?” “Le; irridha, imma bilkemm irrid nemmen. Óa ndoqqlok o˙ra. Tog˙©bok ‘Lança ©ejja?’” “Iva, imma taf li qatt ma tg˙idli grazzi?” “U, dak g˙ax ninsa. Ismag˙ni ˙a ndoqqhielek. Din g˙alik biss!” “Imma kul˙add se jismag˙ha; ma nistg˙ux insoddulhom widnejhom; mhux hekk?” “Jien se nibqa’ quddiemek ˙alli kul˙add ikun jaf li din g˙alik.” U hekk g˙amel dak it-tifel t’g˙axar snin, liebes imçerçer li xejn ma kellu dehra ta’ ndafa fuqu. Bilkemm kellu qalb iwarrab minn quddiem dak ir-ra©el. Xtaq ikun jaf aktar dwaru u g˙aliex kien tant qalbu tajba mieg˙u. Forsi xi sinjur? Liebes pulit kieku, biΩ-Ωarbun ileqq u, f’idu, baskett tal-©ilda bil-kotba. It-tifel baqa’ jiflieh anki wara li ne˙˙a l-orgni minn ˙alqu. Wa˙˙alha f’rasu li jaqta’ l-kurΩità. “Int kuljum tirkeb il-lança minn Tas-Sliema g˙all-Belt. Ta˙dem hawn?” “Iva; noqg˙od il-GΩira imma jien is-surmast tal-Iskola tas-subien tal-Baviera. Taf fejn hi l-iskola hux?” DaΩgur li naf. Mhux bog˙od minn ̇ dejna. A˙na noqog˙du numru 20, Triq l-G˙ajn.” “Ikolli ng˙id li lilek qatt ma rajtek l-iskola,” qallu s-surmast. “G˙ax jien,” laqlaq it-tifel, “g˙ax jien ma mmurx skola!” “Ma tmurx g˙aliex?” “G˙ax ommi tg˙id li jien injorant. La missieri u lanqas hi ma jafu skola u, allura, bilfors ˙ri©t nixba˙hom u, barra minn hekk …” Waqaf ˙esrem. Filli kien se jg˙id xi ˙a©a u filli re©a’ bdielu. A˙jar jimxi ’l hemm g˙ax il-mistoqsijiet ta’ dak ir-ra©el ma tantx bdew jog˙©buh. Fl-istess ˙in, kien hemm dawk is-sitt˙abbitijiet fin-nofs, li kien je˙tie©lu jibΩa’ g˙alihom. “Stenna ftit qabel tmur ’l hinn! Inti x’jismek?” “Minku.” Lissen minn ta˙t l-ilsien it-tifel. “Ismag˙ni Duminku! Jekk ma ti©ix skola, la tikber mhux se tkun tista’ taqla’ sold. Mhux a˙jar tg˙id ’l ommok ti©i tiktbek ˙alli tibda titg˙allem xi ˙a©a?” “Ma tarax! Impossibbli! Jien, b’dak li naqla’ hawn, irrid ng˙in ’l ommi biex nieklu. Barra minn hekk, lanqas ̇ wejje© biex ni©i l-iskola m’g˙andi; dawn ta’ fuqi biss u qmis o˙ra li nibdel meta ta˙silli din. Lanqas Ωraben; sandli wie˙ed g˙al nhar ta’ Óadd, meta mmorru l-knisja.” “Missierek ma ja˙dimx?” “Missieri mar l-Awstralja; jien bilkemm niftakru u ommi tg˙id li qatt ma smajna bih

aktar.” “ A l l u r a ommok tmur ta˙dem, hux hekk?” “Ommi tmur ta˙sel il-˙wejje© u taqdi s-sinjuri tal-Belt. Imma l-flus li taqla’ mhux biΩΩejjed. G˙alhekk na˙dem hawn, fuq il-lança. Kont xortija tajba li Patri Tumas irran©ali mal-Kaptan. Inqum kmieni biex, qabel is-sitta, ni©i hawn u nibda niknes u na˙sel l-art u l-bankijiet u, ta’ dan, naqla’ tliet soldi kuljum. Wara, i˙alluni nibqa’ ndur hawn, indoqq, forsi naqla’ xi ˙a©a ming˙and it-turisti jew il-ba˙rin IngliΩi; basta ma ndejjaqx in-nies g˙ax, inkella, l-Img˙allem ma j˙allinix inkompli. U lanqas jie˙u pjaçir jarani nitkellem mal-passi©©ieri. A˙jar nimxi ’l hemm. U grazzi, bil˙aqq. Qed tara kif g˙idtlek grazzi!” Fi tmiem il-©img˙a, u f’jiem ta’ festa, Minku ma kienx jarah lis-surmast. Kien ©mielu mo˙˙u mistrie˙ minn dik is-sitt˙abbiet kuljum. Barra minn hekk, Minku kien dera jg˙idlu erba’ kelmiet, g˙alkemm ma xtaqux jer©a’ jiffittah biex imur l-iskola. G˙alih, il-˙ajja fuq il-lança kienet tajba biΩΩejjed u lanqas f’mitt sena ma kien jikkunsidra j˙alliha biex imur l-iskola. G˙addew xi erbat ijiem meta, jum fost l-o˙rajn, omm Minku rçeviet karta minn dipartiment tal-Gvern li nkwetatha mhux ˙aΩin. Korrispondenza uffiçjali kienet twerwirha. Ibda biex, ma kinitx taf taqra. Elf fantaΩma bdew ©ejjin quddiemha dwar x’seta’ kien hemm f’dik il-karta u dik li tmur tikxef g˙awwarha ma’ ˙addie˙or xejn ma xtaqitha; l-aktar hi li, ng˙iduha kif inhi, kellha denbha ta˙t il-blata min˙abba Ωew©ha. Lil Minku qatt ma wrietu b’xejn. Dejjem qaltlu li missieru qieg˙ed l-Awstralja. Ma tarax li mhux ser tg˙idlu li jinsab il-˙abs fuq akkuΩa ta’ qtil involuntarju li qatt ma ©iet ippruvata! Kieku, barra minn fuqna, kien jispiçça fuq il-forka. Ja˙asra! Dak innoçenti! Mela Wi©i tag˙ha ta’ dan? Imma dawk tal-qorti ma jridux jemmnuh! Qabel ji©i lura binha, kien bi˙siebha tg˙addi tkellem lill-Patri Tumas u turih dik l-ittra. Hu jaqrahielha u jag˙tiha parir dwar x’g˙andha tag˙mel. “Ja˙asra, qed tinkwieta g˙alxejn RuΩann.” “Imma xi tg˙id l-ittra Patri Tumas?” “Din ©ejja mid-Dipartiment tal-Edukazzjoni. Qed jinfurmawk li jafu li g˙andek tifel li ma jmurx skola. Taf li hemm li©i li, jekk it-tfal ma tibg˙athomx skola, tista’ te˙el multa.” “Dak jonqosni issa! Minn fejn tridni n˙allasha? Santa Marija! Ir-ra©el imsakkar il-˙abs u t-tifel imsakkar l-skola! Imma, tg˙id, min seta’ rrapurtana?” “RuΩann, ismag˙ni sew. Ili ng˙idlek li

Jannar - Marzu 2020 13

m’intix tag˙mel dmirek ma’ Minku. Tifel b˙al dak jixraqlu jmur l-iskola biex, meta jikber, isib impjieg tajjeb u mhux jibqa’ jsefter fuq il-lança. G˙alfejn qed tibki? Din mhix a˙bar ˙aΩina.” “U kif nista’ ma nibkix? X’nag˙mlu ming˙ajr il-flus li jaqla’ Minku? Min ser jg˙inni issa?” “G˙andek ra©un imma kollox jirran©a ru˙u fid-dinja. L-importanti hu li dak it-tifel jitg˙allem jaqra u jikteb. Ejja nimxu pass pass!” “Min jaf x’se jag˙mel la jkun jaf Minku; ru˙i qalbi!” “Nag˙tik parir biex, g˙alissa, ma tg˙idlu xejn. Hawn isfel, hawn nota bil-linka li tg˙idlek biex, l-Erbg˙a filg˙odu, tmur il-Baviera u tistaqsi g˙as-Surmast Bonnici. Qis li tmur. Fuq kollox, int ma tafx x’se jg˙idlek.” “Minku qalli li jiltaqa’ mas-surmast tal-iskola fuq il-lança u li dejjem jag˙tih sitt˙abbiet. X’fettillu jag˙mlilna azzjoni b˙al din?” “Isma’ minni RuΩann; mur lejn darek bi kwietek. Mur kellem lis-surmast u toqg˙odx tinkwieta minn issa. Wara, er©a’ ejja hawn ˙alli tg˙idli x’qallek. Imm’ issa se n˙allik g˙ax irrid inkompli l-brevjar. Sa˙˙a RuΩann.” “Berikni Patri Tumas. G˙all-bΩonnijiet tieg˙ek, ja˙asra!” L-Erbg˙a wasal u, dakinhar, qalet lis-sinjura li kienet se tittardja. Libset mill-a˙jar li setg˙et u marret tkellem lis-surmast. Il-purtinar wassalha sal-bieb tal-uffiççju u da˙al jg˙idlu li kien hemm xi ˙add biex ikellmu. BeΩg˙at li ser jag˙tiha xi ˙ass˙aΩin bl-nkwiet li kellha fuqha imma, malli semg˙et il-le˙en ˙elu tas-Sur Bonniçi joffrilha tpo©©i bilqieg˙da, il-bixra tag˙ha nbidlet. Stennietu ser jg˙ajjat mag˙ha jew jg˙idilha kemm ser te˙el multa imma xejn minn dan. G˙all-kuntrarju, l-ewwel sentenza li ˙ar©et minn fommu kienet biex jifir˙ilha kemm g˙andha tifel ˙elu u jaf imur man-nies. Kliemu ˙assitu b˙al duwa tal-Maddalena. Óassitha setg˙et tafda kollox mieg˙u u, sa˙ansitra, qaltlu anki bl-istorja ta’ Ωew©ha. Damet quddiemu l-isba˙ nofsieg˙a u, x˙in ˙ar©et, kienet qisha bniedma differenti. Ma setg˙etx tiddeçiedi jekk kinitx imqajma jew f’nofs xi ˙olma. Kif setg˙et temmen? Mela hi qatt ©ietha xi wa˙da Ωew©? Óasset il-˙tie©a li taqsam dak li semg˙et ma’ xi ˙add u, g˙alhekk, er˙itilha lejn il-kunvent fejn sabet lill-Patri Tumas g˙adu kemm jispiçça l-quddiesa. Stennietu fis-sagristija sa ma biddel u spiçça jg˙id xi talb.

“Mort? X’qallek?” staqsieha. “Kieku taf kemm laqag˙ni Patri Tumas! Dak an©lu tas-sema mhux bniedem! Sewwa jg˙id Minku. Temmen jekk ng˙idlek li rran©ali kollox biex Minku jibda jmur l-iskola?” “Tidher kuntenta.” “Minku se jibda jmur l-iskola x-xahar id-die˙el, f’nofs Lulju, meta jispiççaw it-tfal l-o˙ra. Is-surmast se jibda jg˙allmu xi ̇ a©a wa˙du biex, f’Settembru, ikun jista’ jqieg˙du fit-tielet klassi ma’ subien tamparu.” “Qed tara kemm inkwetajt g˙alxejn?” “Stenna, stenna. G˙adni m’g˙idtlekx kollox. Isma’ din! Se ja˙sibli g˙al Ωew© tibdiliet tal-uniformi hu stess u, mag˙hom, par Ωarbun ©did. Ru˙i qalbi, kemm se jkun pulit Minku tieg˙i, sejjer l-iskola b˙at-tfal tal-©irien! U, l-isba˙ wa˙da, m’g˙edtilekx. Se jag˙tini ˙ames xelini fil-©img˙a biex ipatti g˙all-flus li j©ib Minku minn fuq il-lança! Temmen?” “Nittama li rringrazzjajtu lis-Sur Bonnici.” “Óa ng˙idlek; bdejt nibki g˙ax ma stajtx nemmen. U taf minn fejn se j©ibhom dawk il-flus? G˙andu ˙uh qassis il-Parroçça ta’ Óal Balzan, li jie˙u ˙sieb il-kappella li hemm Sant’ Anton. Hemmhekk, imorru s-sinjuri u dejjem jitfg˙u xi ˙a©a tal-flus fil-kaxxa tal-ÓobΩ ta’ Sant’ Antnin. Óuh di©à jaf bina u s-Sur Bonniçi qalli biex inserra˙ mo˙˙i g˙ax dawk mhux se jonqsuni sa ma Minku jikber u jibda ja˙dem.” “Il-Bambin jieqaf mag˙kom RuΩann! Kemm qed nifra˙! Qed tara kif xortikom g˙adha ©ejja? Óa©’ o˙ra, g˙id lil Minku li jien se na˙siblu g˙al ftit lapsijiet, gomma u pitazzi u, qed niftakar, g˙andi bagalja li ili ma nuΩaha, jista’ je˙odha wkoll.” “G˙all-bΩonnijiet tieg˙ek Patri Tumas imm’ issa se jkolli n˙allik biex immur g˙and is-sinjura.” X˙in Minku da˙al id-dar, sab ’l ommu tibki bil-fer˙. Lanqas tatu çans imur jin˙asel. Kif bdiet tirrakuntalu l-istorja kollha, iççassa u ma fela˙x ilissen kelma. Bejn deher kuntent u bejn le, g˙alkemm ommu serr˙itlu mo˙˙u dwar il-flus li kien jaqla’. Fl-a˙˙ar, ˙are© l-orgni tal-˙alq mill-but u, b’le˙en imqanqal qal: “Sie˙bi, dalwaqt ikollna ninfirdu jien u int imma tibΩax g˙ax nibda ndoqqok x˙in ni©i lura mill-iskola.” Wasal nofs Lulju u Minku li ˙are© mill-g˙atba tal-bieb tad-dar dakinhar ma kienx l-istess tfajjel li soltu jmur ja˙sel il-lança. Sa˙ansitra, kellu s-sandli ta’ nhar ta’ Óadd f’ri©lejh, xag˙ru iswed innukklat, ma˙sul u minxut pulit. Kellu bixra ta’ ra©el Ωg˙ir. Is-surmast fera˙ x˙in lem˙u g˙ax kien g˙adu mhux perswaΩ li Minku kien ser ibaxxi rasu u jibda jmur l-iskola. Is-Sur Bonnici qallu çar u tond li jixtieq li ismu jkun Duminku u mhux Minku. U beda jg˙allmu minnufih, kemm in-numri kif ukoll l-alfabett. Kien idum ˙dejh xi sag˙tejn kuljum u, wara, imur dritt id-dar biex ja˙dem ix-xog˙ol li jkun tah. Tassew skanta bih is-surmast g˙ax qatt ma stenna li ser jie˙u l-istudju tieg˙u daqshekk bis-serjetà tant li, meta wasal Settembru, Duminku kien tajjeb biΩΩejjed biex imur fit-tielet klassi

L-Anzjani Llum14

tal-Primarja ma’ subien o˙rajn tamparu jew ftit akbar minnu. Ommu kienet fis-seba’ sema meta, b˙al tfal o˙rajn, kienet tarah b’dik l-uniformi u Ωarbun ©did. Wara l-ikla ta’ filg˙axija, kienet tintefa’ ̇ dejh u toqg˙od tarah jistudja u tisimg˙u jaqra. Kemm kien sar bravu binha! Ma kellhiex aktar bΩonn min jaqralha l-ittri, jekk tasal xi wa˙da. U, x˙in tg˙ejja, tmur torqod u t˙alli lil binha jistudja bil-lampa tal-pitrolju ˙dejn rasu, g˙ax lanqas elettriku ma kellhom f’dawk iΩ-Ωew©t ikmamar. U kemm fera˙ missieru meta RuΩann qaltlu b’dawn l-a˙barijiet kollha. Kellu ©enn biex jer©a’ jara lil ibnu. Talabha bil-˙niena biex tfittex tisvelalu l-istorja kollha g˙ax kien ˙allih naqra ta’ tifel Ωg˙ir. Imma lil binha ma xtaqitx tg˙abbih bit-toqol ta’ dik l-istorja; kienet tg˙id li kien g˙adu Ωg˙ir. Duminku beda ji©i l-ewwel f’kull eΩami tant li g˙adda mill-ewwel g˙al-Liceo. Kellu f’mo˙˙u li, wara l-iskola sekondarja, isib impjieg u, b’hekk, i˙alli ’l ommu tistrie˙ id-dar; ˙admet biΩΩejjed miskina! Imma, meta wasal fl-a˙˙ar sena, feta˙ qalbu mas-Sur Bonnici g˙ax Duminku kellu rispett kbir lejh. G˙alih, kien sar qisu missieru. Is-Sur Bonnici ma qabilx mieg˙u u tah il-parir ikompli jistudja sentejn o˙ra u jsir g˙alliem. Duminku ma kienx jaqta’ qalbu mill-istudju imma xtaq ifittex jibda jaqla’ sold. Madankollu, meta tkellimha m’ommu, hi qablet ma’ kulma kien qal is-Sur Bonnici. Sadattant, is-surmast qabeΩ g˙alihom biex akkwistalhom appartament minn dawk il-©odda li l-Gvern bena qrib il-Barrakka t’Isfel. Kemm RuΩann u anki Duminku bilkemm setg˙u jemmnu meta rifsu f’dak l-appartament g˙all-ewwel darba. X’differenza! Anki l-ilma u d-dawl kellhom f’erbat ikmamar bil-veduta tal-port. Kien fih g˙axqa dak l-appartament. Mhux li Wi©i kien mag˙hom ukoll! Kienu jkunu l-aktar familja ˙ienja tad-dinja. Kien f’wa˙da minn dawk il-jiem, wara li ©arrew g˙all-post il-©did li RuΩann fl-a˙˙ar iddeçidiet li kien wasal iΩ-Ωmien li ttarraf xi ˙a©a lil binha dwar missieru. Baqa’ mrieg˙ex b’˙alqu miftu˙ u, g˙all-ewwel, ˙adha kontriha talli qatt ma qaltlu l-istorja kollha. Óass li kienet ça˙˙ditu minn im˙abbet missieru. G˙amel x’g˙amel, dak missieru jibqa’. Xtaq jarah kemm jista’ jkun malajr. Óaditu mag˙ha fl-ewwel Ωjara li kien imissha. BeΩg˙at li qalbha kienet ser tbatti malli rathom jit˙addnu b’rashom fuq spallet xulxin. Ma lissnux kelma waqt li d-dmug˙ kien jesprimi dak li kien g˙addej minn qalbhom. G˙alkemm m’ommu ma kienx jitkellem wisq dwar missieru, l-isfortuna tieg˙u bdiet tkiddu. Beda ja˙seb kif, b’xi mod, seta’ jg˙in biex ter©a’ tinfeta˙ il-kawΩa tieg˙u. Kien nofs is-sajf, kien jonqsu biss xahrejn biex jibda jg˙allem u jaqbad l-ewwel paga f’idu. Seta’ jobsor li, malli jmiss mal-avukati u mal-qorti, ser ikollu bΩonn liri kbar. Ftakar f’dawk il-jiem bikrin ta’ ˙ajtu meta kien ibakkar biex ja˙sel il-lança u wara jdoqq l-orgni tal-˙alq u jiddobba xi ftit soldi kuljum! X’barka mis-sema kien is-Sur Bonnici meta wa˙˙alha f’rasu li jipperswadih jibda jmur

l-iskola! Ûgur li ma kellu l-ebda ndiema u li qatt ma seta’ jirringrazzjah biΩΩejjed; kemm lilu kif ukoll lil ˙uh, Dun Karm, tal-©id kollu li g˙amlu mag˙hom. G˙aldaqstant, tkellem mas-Sur Bonnici, li kien tal-istess fehma tieg˙u, ji©ifieri li kellu jistenna ftit ie˙or qabel jiddeçiedi. Wieg˙edu li hu jkun mieg˙u, jag˙tih parir u, jekk je˙tie©, anki jisilfu xi flus. Infatti, l-ewwel parir li tah kien li jmur ikellem lill-Avukat Flores, bniedem umli, bravissimu u b’sens kbir ta’ ©ustizzja. Mar g˙and l-avukat u, wara li tkellmu g˙al ftit mhux ˙aΩin, imlielu qalbu bit-tama li ser jistudja l-kaΩ biex jara x’jista’ jsir. F’inqas minn sena, Wi©i kien dikjarat innoçenti u Malta kollha xeg˙let u fer˙et bl-a˙bar. Kien jum li l-familja Abela ma tinsa qatt. Is-Sur Bonnici, flimkien ma’ Dun Karm, marru ghandhom bi tliet tuΩΩani pastizzi, pasti, fliexken tal-birra u tal-luminata biex jiççelebraw flimkien. Minn fomm is-Sur Bonnici, Wi©i sema’ r-rakkont ta’ meta kien lema˙ lil Duminku g˙all-ewwel darba fuq il-lança. Bilkemm titwemmen l-istorja ta’ ˙mistax-il sena qabel! Staqsa ’l ibnu jekk l-orgni tal-˙alq g˙adux g˙andu. “G˙andi g˙adu pa. G˙alija, dak teΩor g˙ax i©ibli ˙afna tifkiriet, kemm koroh kif ukoll sbie˙.” “Fejnu?” staqsieh Wi©i. Duminku qam bil-˙effa, feta˙ kexxun u newwel l-orgni lil missieru. Óadu f’idejh bil-˙lewwa u tg˙idx kemm dam i˙ares lejh. “G˙adek taf iddoqqu?” re©a’ staqsieh. “DaΩgur li naf,” wie©bu u beda jdoqqlu l-aktar g˙anja g˙al qalbu, ‘Lança Ìejja u O˙ra Sejra.’ Minn dakinhar, Wi©i kien spiss jitlob lil ibnu biex idoqqlu dik l-g˙anja. Wi©i kien jipprova jg˙in lil martu xi ftit fix-xog˙ol tad-dar, imma kien jg˙ejja malajr. Óaduh g˙and tabib li qalilhom li kellu bΩonn is-sustanzi u xtrawlu kulma je˙tie©. Mhux l-ewwel darba li RuΩann kienet issibu j˙ares çass, ‘il barra mit-tieqa faççata tal-Marsa. Setg˙et tobsor lejn xiex kien qed i˙ares. Darba, minn ta˙t l-ilsien, qalilha: “Hemm ara RuΩann, hemm hu Kordin; hemm fejn ˙lejt ˙ajti intortament!” “Imm’ issa, g˙all-grazzja t’Alla, qieg˙ed mag˙na. Insa Wi© u toqg˙odx tag˙mel hekk g˙ax ser tinfena.” Kien il-Óadd u Wi©i deher g˙ajjien aktar mis-soltu. Intefa’ fuq pultruna j˙ares ’il barra mit-tieqa. Duminku, biex iferr˙u, beda jdoqqlu, ‘Lança Ìejja u O˙ra Sejra,’ imma ma la˙aqx spiççaha kollha g˙ax induna li missieru ma setax jisimg˙u aktar. Ne˙˙a l-orgni minn ˙alqu u qalbu riedet tinqasam!

Jannar - Marzu 2020 15

Samuel minn dejjem kien prokrastinatur mill-kbar; i˙alli g˙al g˙ada dak li mhux

obbligat ilestih illum. Sa minn età Ωg˙ira, fis-sekondarja, jekk il-homework li l-g˙alliem tahom it-Tnejn ikun se jin©abar il-Ìimg˙a, kien i˙alli sal-Óamis filg˙axija biex jibdih, u ©ieli anki sal-Ìimg˙a filg˙odu kmieni biex ilestih; bil-˙effa, qabel tal-vann jibda jpaqpaq minn wara l-bieb. Kull weekend, kien idum sa wara nofsillejl tal-Óadd filg˙axija jikteb u jistudja g˙ax ma jkun lesta xejn mis-Sibt. Meta da˙al l-università, s˙abu bdew jiççajtaw mieg˙u u jirreferu g˙alih b˙ala, ‘Issa nibda g˙ada,’ g˙ax dik kienet il-fraΩi li kien itenni l-iktar ta’ spiss. G˙alkemm qatt ma kienet ta’ natura malizzjuΩa, iç-çajta bdiet tniggeΩ xi ftit u Samuel ˙ass li kellu bΩonn jag˙mel xi ˙a©a. Ma setax ikun li jibqa’ l-istess; speçjalment, meta kien hemm teΩi twila u te˙tie© ˙afna riçerka mistennija minnu fl-a˙˙ar tal-kors. Fl-ewwel ftit xhur fl-università, beda jipprepara dak li seta’ u tg˙idx kemm ̇ assu kburi bih innifsu. Imbag˙ad, wasal il-Milied u ddeçieda li kien jixraqlu ˙mistax mistrie˙. Imma, bi skuΩa ’l hawn u bi tkaxkira tas-saqajn ’l hemm, ©img˙atejn malajr saru xahrejn li, eventwalment, twalu g˙al sentejn. Ipprokrastina ftit iktar u spiçça biex il-ma©©oranza tat-teΩi lestiha fl-a˙˙ar tliet xhur. M’g˙andniex xi ng˙idu, il-laqam hemm kien u hemm baqa’. Iggradwa u da˙al ja˙dem ma’ kumpanija tal-awdituri, bid-deadlines tal-klijenti qishom imrietel isammru fuq rasu kull ˙in u kull mument. Imma Samuel xorta baqa’ jippreferi li jintilef fuq xi çuçata, pjuttost insinjifikanti, milli jikkonçentra fuq il-patafjun ta’ kontijiet li kien ikollu quddiemu u, dak li l-manager kien ikun qed jistenna ming˙andu bil-˙erqa, kien jasal fl-a˙˙ar ˙in; jekk mhux ftit tard ukoll. Imma, fix-xog˙ol kien fitt u, g˙aldaqstant, b’xi mod jew ie˙or, kien i©a˙©a˙ha. “Mhux a˙jar naqra tard u sewwa?” kien spiss jirrepeti; “milli ta’ malajr u kollu Ωbalji?” G˙alkemm kien qed joqrob lejn ix-xifer tal-paçenzja, ˙afna drabi, il-manager kien i˙allihielu g˙addejja. Kul˙add b’xi difett fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar! Imma, darba minnhom, fakkru, “Perù, importanti ˙afna li ma tinsiex li g˙andna r-rapport ta’ Dalai Lama Limited x’no˙or©u fil-bidu tal-©img˙a d-die˙la. Dak essenzjali immens li nkunu bih fil-˙in g˙ax taf kemm hu klijent antipatku!”

B˙alma jag˙mel dejjem, Samuel kien pront serra˙lu rasu; “Tinkwieta xejn! Dak issa nibdieh g˙ada!”Imma l-g˙ada ma bdiehx; u lanqas il-pitg˙ada. U r-rapport li kellu jlesti ma wasalx fil-˙in. Il-manager qala’ ˙asla ming˙and is-sidien ta’ Dalai Lama Limited u dak, naturalment, ma ˙alliex ˙afna ˙in jg˙addi sakemm ˙are© il-frustrazzjoni kollha tieg˙u fuq Samuel. Wara kwarta jitmas˙an, qallu çar u tond li ma setax iΩommu iktar b˙ala impjegat u bag˙tu lejn id-dar. Dak kien il-mument li feta˙ g˙ajnejn Samuel. Tliet ©img˙at o˙ra kienet se tibda sena ©dida u, g˙alhekk, iddeçieda li jag˙mel riΩoluzzjoni. Mill-ewwel ta’ Jannar li ©ej, ipproklama mieg˙u nnifsu bis-serjetà kollha (qiesu qed jag˙mel xi patt b’tixrid ta’ demm l-innoçenti) nibdel ˙ajti u ma n˙allix g˙al g˙ada dak li nista’ nag˙mel illum! Kien deçiΩ! Issa jgawdi ftit l-erbat ijiem ta’ festi li kien fadal, joqg˙od ftit lura milli jonfoq iΩΩejjed, g˙ax issa kien bla paga, imbag˙ad, jifta˙ pa©na ©dida fil-ktieb ta’ ˙ajtu maΩ-Ωernieq tal-ewwel jum tas-sena l-©dida! It-tliet ©img˙at g˙addew. Samuel attenda festin b’open bar fil-31 ta’ Diçembru biex jiççelebra kemm g˙eluq is-sena kif ukoll it-tmiem tal-prokrastinazzjoni tieg˙u. Xorob ftit iΩΩejjed u, l-g˙ada filg˙odu, x˙in qam, ˙ass rasu ddur naqra bih. Imma ˙a nifs twil u poΩittiv ’il ©ewwa u feta˙ g˙ajnejh ming˙ajr ma qag˙ad jitnikker. Iddeçieda mill-ewwel. Il-kamra tal-bejt hemm bΩonn niΩbarazzaha! U ili ng˙id li rrid nie˙u ˙sieb iktar sa˙˙ti. Immur ©irja madwar ir-ra˙al kull filg˙odu! U, bil˙aqq, irrid na˙sel ˙asla dik il-karozza wkoll! Is-sensazzjoni ta’ sodisfazzjon immens g˙all-fatt li kien fuq l-g˙atba ta’ stat ta’ eΩistenza totalment ©dida u bil-wisq iktar friska minn dik ta’ qabel ma setax jiddeskrivieha. Irrid, b’kemm g˙andi ˙ila, nibda nfittex opportunijiet ta’ xog˙ol u nibg˙at applikazzjonijiet kemm nista’, kompla ja˙seb, determinat li, fi ftit jiem, ikun re©a’ beda ja˙dem. Re©a’ ˙ass dak is-sodisfazzjon tal-ewwel xhur fl-università, ftit snin qabel. Dir-riΩoluzzjoni kienet is-salvazzjoni tieg˙u. B’ener©ija mhux tas-soltu, speçjalment g˙al dak il-˙in daqstant kmieni, Samuel tajjar il-liΩar u l-kutra minn fuqu, determinat biex jibda l-jum b’sens ta’ skop liema b˙alu. Óass dehxa ta’ bard (minn dawk li taf ta˙kem lil gΩiritna fil-bidu ta’ Jannar) die˙la fl-g˙adam ta’ ©ismu. Ming˙ajr ma tant dam ja˙sibha (g˙ax issa ma kienx g˙adu jipprokrastina u j˙alli kollox g˙al g˙ada) iddeçieda fil-pront! Issa nibda r-riΩoluzzjoni s-sena d-die˙la! U re©a niΩel ikompli r-raqda!.

RiΩoluzzjoniStorja ta’ Jordy-Paul Ìellel

L-Anzjani Llum16

Illum, biex forsi, sa fl-a˙˙ar, j i r n e x x i l i nolqot il-gosti tal-˙abib kbir

tieg˙i, iç-Charlie, ser nibda din is-sensiela li kont irriçerkajt, studjajt u mmemorizzajt Ωmien twil ilu meta kont g˙adni nie˙u sehem fid-diversi quizzes li kien jorganizza l-˙abib l-ie˙or tag˙na, is-Sur Charles Xuereb, fuq Xandir Malta fis-sebg˙inijiet u t-tmeninijiet. Mela, ejja, kif ng˙idu, dak li g˙andna nirag˙nu, inbieg˙uh u nag˙tu bidu g˙al din is-sensiela li, nittama, issibuha interessanti. Naturalment, ma jistax jonqos li l-mediçina tissemma anki fil-Mitolo©ija Griega. Infatti, Asclepius (bil-Latin, Aesculapius) huwa l-alla Grieg tal-Mediçina. Bin Apollo u Coronis, Asclepius kien salvat mill-©isem mejjet t’ommu wara li din kienet ©iet maqtula min˙abba infedeltà. Asclepius trabba maç-çentawr Chiron imma kien maqtul minn Zeus li beΩa’ li l-poteri li kellu li jfejjaq lil kul˙add kienu se jwasslu biex il-bnedmin ma jmutux. Ulied Asclepius kienu jinkludu lil Hygieia (li, minnha, ©ejja l-kelma hygiene) u Panaceia (li tfisser soluzzjoni universali jew kura ta’ kollox). Interessanti wie˙ed jg˙id ukoll li s-simbolu ta’ Asclepius huwa serpent imdawwar ma’ g˙aslu© filwaqt li g˙ajnejh kienu jfejqu lil dawk il-morda li kienu jitolbu l-g˙ajnuna tieg˙u. Tfakkarkom f’xi storja o˙ra li nsibu fl-Antik Testment din il-˙a©a? Ma tiftakruhx is-Serpent tal-BronΩ? Insomma, issa tridux ng˙addu g˙al persona©©i li eΩistew tassew? Sa mill-bidu nett, il-bniedem g˙araf is-siwi tal-mediçina. G˙all-ewwel, kien jattribwixxi forzi ma©içi kemm g˙all-mard kif ukoll g˙all-fejqan. Imma, biΩ-Ωmien, beda jinduna li jista’ jkun hemm xi ˙a©a li huwa jista’ jag˙mel biex jg˙in ru˙u. Hippocrates (460 sena qabel Kristu) u Aristotile (384 – 322 Q.K.) taw bidu biex id-dinja ssir konxja ta’ dan is-su©©ett hekk vitali g˙all-bniedem. Hippocrates, pereΩempju, innota li t-tendenza tal-©isem hija li jfieq wa˙du u, g˙alhekk, issu©©erixxa li wie˙ed g˙andu jistenna u j˙alli n-Natura tie˙u l-kors tag˙ha. Ftit wara l-mewt ta’ Aristotile, fis-sena 322 qabel Kristu, infet˙et l-Iskola Medika ta’ Lixandra, fl-E©ittu. L-ewwel Ωew© g˙alliema kbar tag˙ha kienu Herophilus ta’ Chalcedon, li kien fl-aqwa tieg˙u madwar is-sena 300 Q.K., u Erasistratus ta’ Chios. Herophilus jista’ jitqies b˙ala Missier l-Anatomija (studju tal-g˙adam tal-©isem) tal-qedem filwaqt li Erasistratus b˙ala l-Missier tal-Fisjolo©ija (studju tal-funzjonijiet tal-©isem). Herophilus kien l-ewwel wie˙ed li feta˙ il-©isem uman billi g˙amel dissection fil-pubbliku. Kien huwa wkoll li rrealizza li l-mo˙˙ huwa l-organu çentrali tas-sistema nervuΩa.

L-istorja tal-MediçinaKitba riçerkata minn Vincent Piccinino

Fis-sena 40 qabel Kristu, f’Ruma nsibu lil g˙alliem Grieg Asclepiades ta’ Bithynia. Asclepiades irredikola l-parir ta’ Hippocrates biex wie˙ed ma jag˙mel xejn u joqg˙od jistenna lin-Natura tag˙mel hi. Huwa sejja˙ din l-attitudini b˙ala “meditazzjoni fuq il-mewt” u, g˙al kuntrarju, insista li wie˙ed g˙andu jkun proattiv. L-aktar kitba medika antika bil-Latin i©©ib l-isem ta’ De Re Medica ta’ Celsus u nkitbet madwar is-sena 30 wara Kristu. Fl-istess ˙in, wie˙ed jista’ jie˙u idea tal-istrumenti kirur©içi wΩati dak iΩ-Ωmien mill-muΩew ta’ Pompei. Kontribuzzjoni Rumana ta’ fejda g˙all-mediçina hija s-sistema tal-isptarijiet. Kienet saret id-drawwa li l-iskjavi morda kienu je˙duhom fit-Tempju ta’ Aesculapius fuq gΩira Ωg˙ira fuq ix-xmara Tevere. Bejn is-snin 41 u 54 wara Kristu, l-Imperatur Claudius ordna li min, minn dawn l-iskjavi, kien ifieq, ma kienx obbligat jer©a’ jmur lura g˙and sidu imma kien ikun bniedem ˙ieles. Naturalment, dan kien inçentiv kbir biex wie˙ed jag˙mel l-almu tieg˙u kollu ̇ alli jfieq u, bis-sa˙˙a ta’ din id-drawwa, it-Tempju ta’ Aesculapius sar speçi tal-ewwel sptar fid-dinja. Galen ta’ Pergamum kien l-a˙˙ar awtorità fil-mediçina tal-qedem. Infatti, wie˙ed jista’ jg˙id li, g˙al sekli s˙a˙, ma ©ara xejn speçjali f’dan il-qasam. Fost il-fatturi ewlenin li wasslu g˙all-progress li re©a’ beda jin˙ass fis-seklu sittax, bla dubbju ta’ xejn, insibu l-invenzjoni tal-istampar, is-sejbien ta’ artijiet u sustanzi mediçinali ©odda, il-qawmien tat-tag˙lim tal-Greçja tal-qedem flimkien mal-ispirtu inkwiΩittiv li qam bis-sa˙˙a ta’ differenzi reli©juΩi. Imma forsi l-aktar Ωew© fatturi li g˙enu biex il-mediçina tie˙u spinta kbira ’l quddiem kienu l-epidemiji kbar li xterdu fl-Ewropa f’dawk iΩ-Ωminijiet u t-twaqqif tal-Iskola tal-Arti fejn beda jsir studju dettaljat tal-©isem tal-bniedem; xog˙ol li kien jirrikjedi tag˙rif u g˙arfien anatomiku profond. L-akbar esponent ta’ dan it-tag˙lim, kemm mill-lat artistiku kif ukoll minn dak xjentifiku, kien Leonardo da Vinci li g˙ex bejn l-1452 u l-1518. Is-suççessur tieg˙u kien Andreas Vesalius li twieled fl-1514 u miet fl-1564 u li jista’ jitqies b˙ala Missier l-Anatomija Moderna. Ix-xog˙ol anatomiku kbir ta’ Vesalius deher fis-sena 1543. Kontribuzzjoni ta’ fejda dwar l-epidemiji kienet dik ta’ Guillaume de Baillou (1538 - 1616) li re©a’ qajjem l-idea Hippokratika li çerti sta©uni u snin partikolari huma, minn natura tag˙hom stess, su©©etti g˙al çertu mard partikolari. Aktar tard, l-idea kienet Ωviluppata mit-tabib IngliΩ Thomas Sydenham. Fit-tieni nofs tas-seklu sbatax, kien hemm Ωew© movimenti xjentifiçi importanti li, bejniethom, g˙enu mhux ftit biex ikomplu

Jannar - Marzu 2020 17

jiΩviluppaw l-idea li kien beda William Harvey dwar kif ja˙dem il-©isem tal-bniedem. L-ewwel nett, kien hemm moviment lejn analiΩi mikroskopika u, it-tieni, kien il-moviment li bidel il-kunçett Ωbaljat tal-Alkemija tal-qedem fil-Kimika kif nafuha llum. G˙alkemm l-g˙alliema kbar tas-seklu tmintax kienu jafu ferm aktar fuq il-mediçina minn dawk ta’ qabilhom, huma kien g˙ad ma kellhomx l-apparat me˙tie©. L-ewwel strument mediku li kien effiçjenti u ta’ preçiΩjoni kien l-arlo©© tal-polz. Kien tabib IngliΩ, çertu Sir John Floyer (1649-1734) li, fl-1707, introduça strument li, meta tag˙faslu buttuna, ja˙dem eΩatt g˙al minuta s˙i˙a li, matulha, wie˙ed jista’ jg˙odd kemm-il darba j˙abbat il-polz. Aktar importanti mill-arlo©© tal-polz kienet l-invenzjoni tal-istetoskopju fl-1819 minn Laěnnec. Interessanti li wie˙ed isemmi li, g˙all-ewwel, l-istetoskopju kien jikkonsisti biss f’tubu tal-karti. James Lind ˙adem ˙afna biex inaqqas it-tbatija mill-mard u l-imwiet ta’ nies li kienu jmorru g˙al vja©©i twal fuq il-ba˙ar. L-esploratur IngliΩ, il-Kaptan James Cook (dak li, fl-1771 skopra l-Awstralja) addotta l-prinçipji tat-tabib James Lind u stabbilixxa rekord assolut f’dik li hija s-sa˙˙a tal-ba˙rin waqt vja©© fit-tul lejn l-ib˙ra tan-Nofsinhar tad-dinja. Madwar in-nofs tas-seklu tmintax, qam ukoll moviment importanti ie˙or f’dak li g˙andu x’jaqsam mal-isptarijiet. Bejn l-1700 u l-1825, mhux inqas minn 154 sptar kienu mwaqqfin fil-GΩejjer Brittaniçi wa˙edhom. Influwenza importanti o˙ra fuq l-istudju mediku kienet dik ta’ Rudolf Virchow (1821 - 1902). Huwa kien ixebbah il-©isem ma’ stat li,

fih, kull çellola, hija b˙al speçi ta’ çittadin. Il-mard, tista’ tg˙id, qisu gwerra çivili. Il-white blood corpuscles, li huma kapaçi jibilg˙u il-batterji u kreaturi o˙rajn simili, iqabbilhom mal-pulizija li jnaddfu s-soçjetà. Qabel nag˙laq g˙al-lum, ng˙idilkom biss li, fl-1892, kien hemm kwantità enormi ta’ ©rieden f’Thessaly, fil-Greçja. Dawn kienu meqruda permezz tal-bacillus typhimurium. Dan kien l-ewwel eΩempju tal-uΩu ta’ marda biex ti©i meqruda xi ˙a©a li hija ta’ ˙sara g˙all-bniedem kif ukoll l-ewwel eΩempju ta’ gwerra bijolo©ika. Naturalment, hemm ˙afna stejjer u aneddoti ̇ elwin o˙rajn x’jing˙adu dwar ̇ ajjet in-nies li semmejt iktar ’il fuq u ta’ o˙rajn b˙alhom li g˙exu fi Ωminijiet iktar riçenti. BiΩΩejjed insemmi l-iskoperti tal-X-Rays, tal-Mikrobijolo©ija u tal-Anestetiku. Hawnhekk, wie˙ed ifakkar li, qabel is-sejba tal-anestetiku, l-operazzjonijiet, anki dawk ma©©uri, kienu jsiru ming˙ajr il-loppju. Mhux ta’ b’xejn li ˙afna pazjenti kienu jmutu, jew bl-istress tal-operazzjoni nnifisha jew minn xi infezzjoni wara l-operazzjoni. Darb’ o˙ra, jekk Alla jrid, nibdew ng˙idu xi ˙a©a Ωg˙ira fuq il-˙ajja ta’ dawn in-nies li, bl-iskoperti u l-invenzjonijiet kbar li g˙amlu tul is-snin g˙enu mhux ftit biex jag˙mlu l-˙ajja tag˙na lkoll itwal, iktar komda, iktar trankwilla, iktar sapportabbli u inqas ta’ tbatija.

APPELL Nirringrazzjaw lil dawn is-Sinjuri li semg˙u l-appell tag˙na u g˙o©obhom jag˙mlu donazzjoni lill-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani biex jg˙inuna nkopru ftit l-ispejjeΩ u biex inkomplu mexjin ’il quddiem fuq dan il-pro©ett fejjiedi g˙all-anzjani tag˙na:Is-Sinjura Salvina Grech (Ta’ Kerçem - G˙awdex) - €10.00 Is-Sinjura M’Anne De Franco (Birgu) - €10.00Is-Sinjura J. Avellino (Birgu) - €10.00Is-Sinjura Pauline Bezzina (San Giljan) - €5.00L-EditurIl-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani jippubblika din ir-rivista ”L-Anzjani Llum” kull 3 xhur. Din ir-rivista mill-anzjani g˙all-anzjani g˙andha çirkolaΩΩjoni ta’ 2,500, titqassam ukoll lis-Segretarjat g˙ad-Drittijiet ta’ Persuni b’DiΩabbiltà u Anzjanità Attiva, il-Kunsilli Lokali kollha, G˙aqdiet Affiljati mal-Kunsill, id-Djar tal-Anzjani kollha (tal-Gvern, tal-Privat u tal-Knisja), kif ukoll l-anzjani individwali li huma abbonati.

Din ir-rivista hija ta’ interess u informazzjoni g˙all-anzjani fejn ninkura©©uhom ikunu aktar attivi, fiΩikament u mentalment.

G˙aldaqstant napprezzaw ̇ afna li tag˙tuna donazzjoni biex in©ibulkom messa©© promozzjonali f’din ir-rivista, biex dan l-iskop fejjiedi jkun jista’ jitkompla.

Grazzi bil-quddiem

L-Anzjani Llum18

TISLIBA Nru.97

Minn Albert Howard Madiona

Mimdudin: 1. Kesa bid-deheb (6) 5. Ótura; G˙esiele© (6) 10. Kunjom xejn mhu komuni (3) 12. Ktieb bil-mapep tad-dinja (5) 14. Trid tkun ardit biex issib sriep kbar b’seba’ t’irjus fil-mitolo©ija Griega (5) 15. Mhux komuni (4) 16. Nofs dada (2) 17. Kes˙a fil-©isem (5) 19. Bini g˙oli biex iΩomm g˙assa u ˙arsien (5) 22. Çelebrazzjonijiet (8) 24. It-tifel ta’ (3) 25. Razza ta’ kelb normalment favurit min-nisa ‘bl-IngliΩ’ (6) 28. Grass tal-˙alib mag˙qud midluk fuq il-˙obΩ (5) 31. Duttur Lhudi (5) 33. Insetti bi ©wiena˙ bi lwien sbie˙ (7) 35. Ìustifikazzjoni (5) 37. Biçça mill-Atti tal-Appostli (2) 38. Pespes; Lablab (6) 39. Nofs tazza (5)

Weqfin: 2. Isem ta’ ra˙al ©ewwa G˙awdex (5) 3. Hu ta’ ˙tie©a (4) 4. Li jinsab biss fil-mo˙˙ (7) 6. L-g˙elm tal-Insara (5) 7. Baqqunier (6) 8. Feta˙ tieqa f’˙ajt (6) 9. Mag˙kusin (6)11. Nofs tal-addoçç miΩjud?! (3)13. Fenek imsajjar biz-zalza u ˙wawar (7)18. Kunjom Malti li jfisser tal-pjaçir; Ólejju (4)20. Rieg˙ed (7)21. ... De Janiero fil-Brazil (3)23. Grati; ikkmandati (9)26. Wie˙ed li jg˙ix g˙alih; G˙arib (6)27. Çallas b’xi likwidu (6) 29. Kap ta’ komunitá (6)30. Qarg˙i (6)32. Id-drieg˙ bil-minkeb b’kollox tieg˙i! (3)34. G˙oti tas-si©ar/ ˙xejjex (5)36. Ónut tax-xorb (3)

Premju: It-tislibiet tajbin li nirçievu bil-posta, sal-ewwel xahar minn meta jo˙ro© il-fuljett, jittellg˙u bil-polza biex jing˙ata premju ta’ €10.Il-Premju g˙at-tisliba numru 96 intreb˙et mis-Sur Raymond Falzon – Gudja. Prosit!

Soluzzjoni tat-tisliba tal-˙ar©a numru 96Mimdudin: 1 kaptan, 5 skappa, 10 mit, 12 abram, 14 artab, 15 tmun, 16 au, 17 umani, 19 nafar, 22 umbrella, 24 isa, 25 astruΩ, 28 estru, 31 grass, 33 intrata, 35 indaf, 37 fa, 38 intatt u 39 kulur.Weqfin: 2 aΩΩmu, 3 tama, 4 nettunu, 6 karru, 7 abolit, 8 muntun, 9 lablab,11 ira, 13 m˙allat, 18 qrar, 20 fissati, 21 ast, 23 elettriku, 26 Ωerafa, 27 friski, 29 uranju, 30 agrumi, 32 sid, 34 arblu u 36 aft.

Emi Bingo SheetsTel: 2122 8138 Mob: 9987 0603

Jannar - Marzu 2020 19

EliEli u Ω-Ωew© uliedu, Óofni u Fine˙as, kienu l-qassisin ta’ Silo. Eli kien dak li rabba lil Samwel meta dan ©ie offrut fit-tempju mill-©enituri tieg˙u biex iservi lil Alla g˙al g˙omru. Óafna jafu lil Eli g˙all-istorja ta’

Samwel meta, dan tal-a˙˙ar, kien rieqed, sejja˙lu Alla u ̇ aseb li sejja˙lu Eli u staqsih xi jrid minnu. Dan ©ara tliet darbiet u, mal-a˙˙ar darba, Eli ntebah x’kien qed ji©ri u qal lil Samwel biex iwie©eb; “Tkellem, Mulej, g˙ax il-qaddej tieg˙ek qieg˙ed jisma.” Meta l-Mulej sejja˙lu g˙ar-raba’ darba, Samwel wie©eb kif qallu Eli u l-Mulej kellmu u spjegalu x’kien ser jag˙mel minn Eli u minn uliedu. Meta filg˙odu Eli staqsa lil Samwel x’kien qallu l-Mulej, dan beΩa’ jwie©bu g˙ax ma tantx kienu ˙wejje© sbie˙. Alla kien qallu li ser jag˙mel ˙aqq minn Eli u minn uliedu g˙ax il-˙aΩen tag˙hom ma jin˙afirx. Imma, meta Eli ssikkah u, sa˙ansitra, heddu, huwa qallu kollox u Eli, irrassenjat, lissen, “Hu l-Mulej! Jag˙mel li jog˙©bu!”

Meta kien g˙adu jifla˙, Eli kien ra©el rett u jag˙mel kollox kif g˙andu jkun imma, meta kiber, kellu j˙alli l-ministeru tal-altar u s-sagrifiççji f’idejn iΩ-Ωew© uliedu. Dawn ma kinux b˙alu, anzi, kienu korrotti g˙all-a˙˙ar. Kienu jaraw kif jag˙mlu biex, kull offerta g˙as-sagrifiççju li ssir, jitolbu parti minnha g˙alihom, ˙afna drabi, l-a˙jar parti. Mhux biss, imma kienu, sa˙ansitra, i©eg˙lu lin-nisa li jservu fil-bieb tat-tinda jorqdu mag˙hom. Fi kliem ie˙or, kienu jabbuΩaw mill-poter.

Meta xjie˙ sewwa, tant li bilkemm kien jara, Eli sema’ ming˙and in-nies x’kienu qed jag˙mlu wliedu. Sej˙ilhom u wissihom li kienu qed jag˙mlu ˙aΩin u talabhom biex ma jag˙mlux dawn l-affarijiet iΩjed imma huma, kif ng˙idu bil-Malti, minn widna da˙al u mill-o˙ra ̇ are© u baqg˙u jippersistu fil-˙aΩen tag˙hom. U Eli, jew g˙ax beΩa’ minnhom jew g˙ax ma ˙assx il-˙tie©a, ma re©ax kellimhom.

Alla, sa˙ansitra, bag˙at profeta tieg˙u g˙and Eli biex iwiddbu u jwissieh imma kien kollu ta’ xejn g˙ax l-affarijiet ma nbidlux. Il-profeta wissih li, jekk ma jirran©awx l-affarijiet, uliedu kienu ser imutu flimkien u l-familja tieg˙u qatt ma jkollha xju˙ aktar fiha g˙ax kollha jmutu fl-a˙jar ta’ ˙ajjithom. Il-profeta wissih ukoll li Alla kien ser jag˙Ωel qassis ©did biex qatt iΩjed ma jkun hemm qassis mill-familja ta’ Eli. Imma Eli webbes rasu u baqa’ ma kkastigax lill-uliedu u ̇ allihom ikomplu fil-˙aΩen tag˙hom.

Meta Samwel kiber u sar mag˙ruf b˙ala profeta, l-IΩraeliti ©©ieldu mal-Filistin u dawn ˙arbtuhom. G˙aldaqstant, l-IΩraeliti talbu lil Eli biex, meta jer©g˙u jmorru ji©©ieldu, jibg˙atilhom l-Arka mag˙hom. G˙all-ewwel, Eli ma riedx imma, imbag˙ad, çeda u mhux biss bag˙tilhom l-Arka t’Alla imma bag˙at anki lill-uliedu biex jakkumpanjawha. Meta l-Filistin semg˙u li l-IΩraeliti kellhom l-Arka mag˙hom, kwaΩi qatg˙u qalbhom imma, imbag˙ad, g˙amlu l-kura©©, attakkawhom u, mhux biss reb˙ulhom, imma ˙adulhom l-Arka u qatlu liΩ-Ωew© ulied ta’ Eli.

Suldat mit-tribu ta’ Benjamin ˙arab mit-taqbida u baqa’ sejjer sa Silo fejn wasal dakinhar stess u sab lil Eli fuq si©©u ˙dejn biebu jistenna b’qalbu ttaqtaq min˙abba l-Arka u s-suldat irrakkuntalu x’kien ©ara minn uliedu u mill-arka. Meta Eli sema’ li l-Filistej kienu ̇ adulhom l-Arka, tant ̇ adha bi kbira li waqa’ lura, kiser g˙onqu u baqa’ mejjet fil-post.

L-Anzjani fil-BibbjaKitba ta’ Anthony Mule’ Stagno

President tal-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani

L-Anzjani Llum20

Premju Anzjanità Attiva 2019T˙abbru r-rebbie˙a ta’ Premju Anzjanità Attiva 2019 fis-serata finali ta’ dan il-premju presti©juΩ imtella’ mis-Segretarjat Parlamentari g˙al Persuni b’DiΩabilità u Anzjanità Attiva ta˙t il-patroçinju distint tal-President ta’ Malta, George Vella.

G˙al din l-edizzjoni ta’ dan il-premju da˙lu rekord ta’ nominazzjonijiet, b’total ta’ 94 persuna nominata.

Is-Segretarju Parlamentari g˙al Persuni b’DiΩabilità u Anzjanità Attiva Anthony Agius Decelis qal li dan ir-rekord hu proprju çertifikat ˙aj tal-anzjanità attiva fis-soçjetà tag˙na u turija ta’ kemm-il politika tag˙na qed t˙alli

l-frott mixtieq. Semma li l-˙idma tas-segretarjat parlamentari t˙ares lejn l-anzjanità attiva b’mod ˙olistiku. Is-Segretarju Parlamentari sostna li “dan kollu jiΩgura li l-kwalità tal-˙ajja tal-anzjani tkompli tissa˙˙a˙ g˙ax verament nemmnu fid-dinjità tal-anzjani tag˙na”.

Is-Segretarju Parlamentari Agius Decelis Ωied f’din il-©img˙a dedikata lill-anzjani tnedew diversi inizjattivi li jkomplu jsa˙˙u l-anzjanità attiva u s-solidarjetà inter©enerazzjonali. Premju Anzjanità Attiva hu l-qofol ta’ dan kollu g˙ax jirrikonoxxi lil dawk l-anzjani, persuni o˙ra u organizzazzjonijiet li ja˙dmu sabiex il-prinçipju tal-anzjanità attiva jkompli jissa˙˙a˙ u l-benefiççji li ©©ib mag˙ha l-anzjanità attiva jitgawdew mis-soçjetà kollha.

Is-Segretarju Parlamentari rringrazzja lill-bord tal-g˙aΩla mag˙mul minn Alex Gobey, Carmel Sammut, Karen Muscat, u Ronald Zaffarese, u mmexxi mill-Professur Carmel Borg.

F’diskors qasir tal-okkaΩjoni, il-President ta’ Malta, George Vella, irringrazzja lis-Segretarju Parlamentari Anthony Agius Decelis tal-istedina u ˙a l-opportunità biex isellem lis-segretarju parlamentari g˙all-˙idma li qed iwettaq fost l-anzjani u l-persuni b’diΩabilità.

Il-President qal li jie˙u gost jara l-passi li qed jittie˙du sabiex tittaffa s-solitudni li ta˙kem lil xi w˙ud speçjalment dawk li j˙ossu n-nuqqas tal-familja matul il-©urnata, u rrefera g˙all-attivitajiet sfieqa organizzati fiç-çentri ta’ matul il-jum immexxija mill-Anzjanità Attiva u mill-Kura l-Komunità.

Il-President George Vella temm id-diskors tieg˙u billi fera˙ lill-anzjani rebbie˙a u raddilhom ˙ajr f’isem il-poplu Malti g˙all-kontribut siewi li jag˙tu lis-soçjetà Maltija.

Ir-rebbie˙a tal-Premju Anzjanità Attiva 2019 huma:

Premju Anzjanità Attiva: Patri Dijonisju Mintoff Premju Koppja MiΩΩew©a: Nikol u Mary Baldacchino Premju Anzjanità Akkademika: Paul P. Borg u Professur Stanley Fiorini Premju Anzjanità Sportiva: John Magri Premju Mudell Ideali: Maestro Paul Abela Premju Anzjanità Kulturali: Freddie Portelli Premju Solidarjetà Inter©enerazzjonali: Special Olympics Malta Premju Life Time Achievement: An©lu Fenech u Maria Camilleri