Kuptimi I sistemit

Per te kuptuar sistemin nderkombetar , duhet sqaruar nocioni I nje sistemi. Ipercaktuar ne menyre te pergjithshme, nje system eshte nje grupim njesish, objektesh apo pjesesh te bashkuara perms nje forme bashkeveprimi te rregullt.Sistemet qe do te shohim me poshte ndahen nga njeri-tjetri me kufij;historike,sociale,kulturore por mes tyre mund te kete perqasje mendimesh, idesh te ndersjellta. Eshte e dukshme qe nje system shperbehet, cka do te thote se ndryshimet Brenda sistemit behen aq te medha sa praktikisht shkaktojne nje system te ri.

Ne shekullin qe pasoi Paqen e Vestfalise te vitit 1648 ,qe I jepte fund luftes tridhjetvjecare, doktrina e reason d’etat u be nje parim thelbesor dhe drejtues ne diplomacine europiane. –Funksionimi me I mire I ekuilibrit arrihet kur ai perforcohet nga nje marreveshje e qellimshme per te arritur perfitime te perbashketa.Ekuilibri I forces frenon aftesine per te permbysur rendin nderkombetar;Marreveshja per qellime te perbashketa frenon deshiren per te permbysur rendin ekzistues.Forca pa te drejten con ne provat e me te fuqishmit;E drejta pa forcen con ne berjen e nje figure pakuptim.Kombinimi I ketyre dy faktoreve PERBENTE SFIDEN DHE SEKRETIN E SUKSESIT TE Kongresit te Vienes, I cili krijoi nje shekull te rendit nderkombetar te panderprere nga nje lufte e pergjithshme me gjithe faktoret e saj ekonomike,njerezore dhe politike gjithashtu.

-Lufta eshte nje pjese e ngulitur thelle ne qenien njerezore.Forca qe ne dukje te syrit vezhgues ten je historian,politologu apo studiuesi te thjeshte, ishin jashte kontrollin te njerezve shpesh kurorezoheshin si shkaqe “themelore”.Gjithsesi ishin njerezit qe ne te vertete pershpejtonin lufterat.Ketij dimensioni njerezor ne librat tradicionale te histories qe ne kemi studiuar –histori e cunguar,histori e pare me syrin e atij qe nuk do te shikoje ,apo qe do te shikoje ate qe “duhet” per te verbuar te tjeret –rralle u jepej pesha e duhur.Ajo cka syrit vezhgues te historianit,politologut,studiuesit I intereson me shume,ne cdo rast eshte “moment I vertetes”-kur udheheqesit kapercejne pragun e luftes.

Ne kete miniteze ne do te flasim mbi sistemet-por sistemetnuk jane krijuar ne eter,mendjet “lider”-udheheqesit kane dore edhe ketu;megjithate ne nuk do te

“

flasim thjesht per histori ,do te flasim si historia njerezore,si ngjarjet historike kane ndikuar dhe kane hedhur themelet e MARREDHENIEVE NDERKOMBETARE,bazat e saj.

-CESHTJET THEMELORE TE MARREDHENIEVE NDERKOMBATARE

*Si mund te karakterizohet natyra njerezore?

*Cili eshte raporti mes individit dhe shoqerise?

*Cili eshte raporti mes soqerive qe kane sisteme te ndryshme?

*Cilat jane tiparet e shtetit?

*Cili duhet te jete roli I shtetit?

*Cilat duhet te jene normat ne shoqerine nderkombetare?

*Si mund te strukturohet shoqeria nderkombetare per te vendosur rendin global?

Si I gjejne shkencetaret politike pergjigjet per pyetjet e parashtruara?Si e gjejne ata informacionin per te vleresuar saktesine dhe forcen shpjeguese te teorive te tyre?

Pergjigjet jane gjetur shpesh ne histori;pa nje sfond historic shume nga ceshtjet kryesore te kohes se sotme behen te pakuptimta.Historia na siguron nje sfond vendimtar per studimin e marredhenieve nderkombetare.Pergjigjet ndaj ceshtjeve te MND perfshijne gjithashtu filozofine klasike dhe ate modern.Nje pjese e konsiderueshme e filozofise klasike fokusohet te shteti dhe udheheqesit e tij-elementet themelore mbi te cilat jane ndertuar MND –si dhe tek metodat e analizes.Historia dhe filozofia na lejojne te hulumtojme ne ceshtjet kryesore – natyren e njeriut dhe tiparet dalluese te shtetit dhe shoqerise nderkombetare.

*SI MUNDEN MND TU JEPET NJE KUPTIM NE JETEN TONE TE PERDITSHME?SI NA KANE NDIHMUAR STUDIUESIT E KETYRE MARREDHENIEVE TA KUPTOJME BOTEN QE NA RRETHON?

Shqyrtojme 3 sistemet;

LINDJA E SISTEMIT TE VESTFALISE “Formulimi I Sovranitetit”-koncept baze I marredhenieve te sotme nderkombetare –ishte nje nga zhvillimet me te rendesishme intelektuale qe coi ne Revolucionin

“

Vestfalian.Nje pjese e rendesishme e zhvillimit te konceptit gjendet ne shkrimet e filozofit francez Zhan Boden(1530-96).Per Bodenin sovraniteti ishte “pushteti absolut” dhe I perhershem I materializuar ne nje republike .Ai gjendet jo tek individi ,port e shteti;ne kete menyre ai eshte I perjetshem.Sovraniteti eshte simboli dallies I nje sovrani ,ai ne asnje rrethane nuk mund te jete subject I urdherave ten je tjetri,pasi eshte ai qe ben ligjet per te gjitha sibjektet,qe abrogon ligjet e miratuara dhe amendon ato te vjeteruarat.Sipas Bodenit megjithese absolute ,sovraniteti nuk eshte I pakufizueshem.Udheheqesit kufizohen nga ligji hyjnor ose nga ai natyror;”…te gjithe princerit ne toke I nenshtrohen ligjeve te perendise dhe te natyres”.Gjithashtu ,ata jane te kufizuar edhe nga lloji I regjimit,ligjet kushtetuese te vendit,qofte ai monarki,aristokraci apo demokraci.Se fundmi udheheqesit kufizohen nga marreveshjet, nga kontratat dhe premtimet per njerezit Brenda shtetit,sikurse edhe nga traktatet me shtetet e tjera,megjithese nuk ka ndonje arbiter supreme ne marredheniet mes shteteve.Keshtu Boden formuloi ngjizjen konceptuale te sovranitetit qe do te shfaqej ne marreveshjen e vestfalise.

-Lufta 30-vjecare(1618-1648) shkaterroi evropen;ushtrite plackiten gjithe evropen qendrore,zhvilluan luftera dhe mbijetuan duke rrenuar popullaten civile.Por traktati qe I dha fund konfliktit pati nje ndikim te thelle ne praktiken e MND. Se pari: Traktati I vestfalise perforcoi nocionin e sovranitetit.Me nje goditje, praktikisht te gjitha shtetet ne evropen qendrore arriten sovranitet.Perandoria e Shenjte Romake pushoi se ekzistuari.Monarket ne perendim kuptuan se konfliktet fetare duhej te ndaleshin, prandaj ata u moren vesh qe te mos luftojne ne emer te katolicizmit por as ne emer te protestentizmit.Ne vend te saj ,secili monark fitoi autoritetin qe te zgjidhte versionin e Krishterimit per popullin.Kjo do te thoshte se monarket dhe jo kisha gezon autoritetin fetar mbi popullsine e tyre. Ky zhvillim nenkuptonte pranimin e pergjithshem te sovranitetit-qe sovrani gezonte te drejta ekskluzive Brenda nje territory te caktuar.Me papen dhe perandorin te zhveshur nga pushteti u pranua ne menyre perfundimtare NOCIONI I SHTETIT TERRITORIAL. Traktati jo vetem qe legjitimoi teresine territorial dhe te drejten e shteteve per te zgjedhur fene e tyre , por gjithashtu percaktoi se shtetet mund te vendosin vete politikat e tyre te brendshme,te lire nga presionet e jashtme dhe me juridiksion te plote ne hapesiren e tyre gjeografike.Ai gjithashtu prezantoi per here te pare te drejten e mosnderhyrjes ne ceshtjet e shteteve te tjera. Se dyti : udheheqesit kishin pare efektet shkaterruese te lufterave te zhvilluara me

“

mercenare.Ne kete menyre, pas traktatit te vestfalise udheheqesit kerkuan te krijonin ushtrite e tyre te perhershme kombetare.Shtimi I forcave te tilla coi ne kontroll gjithnje e me te centralizuar ,pasi shteti duhej te mblidhte taksa per te paguar ushtaraket dhe udheheqesit te cilet moren kontrollin absolute te trupave.Keshtu lindi shteti me ushtri kombetare ,me sovranitetin e njohur dhe me baze laike thellesisht te ngulitur. Se treti : Traktati I vestfalise krijoi nje grup shtetesh qe dominuan boten deri ne fillim te shek. 19. Midis te cileve permendim; Austria,Rusia,Prusia,Anglia dhe Provincat e Bashkuara.Shtetet ne perendim Anglia,Franca dhe Provincat e bashkuara perjetuan nje zhvillim ekonomik mbeshtetur ne sistemin capitalist ,ndersa ato ne lindje Prusia dhe Rusia iu rikthyen praktikave feudale.Ne perendim u inkurajuan nderrmarjet private. Shtetet permiresuan infrastrukturen e tyre per te lehtesuar biznesin nderkohe qe linden dhe bankat e para . Ne te kundert ne Lindje bujkeroberit vijuan te merreshin me punimin e tokes ,gje e cila beri te ndrydhej dhe kufizohej ndryshimi ekonomik.Megjithate ne te dyja rajonet dominuan shtetet absolutist; me Luigjin XIV (1638-1715) ne sundimin e Frances , Pjetri I Madh (1672-1725)ne Rusi,Frederiku II (1712-1786) ne Prusi.Deri ne fund te shek.18 politika evropiane u dominua nga rivalitete te shumta dhe aleanca te ndryshueshme.Keto rivalitete demostroheshin edhe ne rajonet pertej europes , ku shtetet armike evropiane luftonin per hegjemoni, vecanerisht Britania e Madhe dhe Franca ne A meriken e Veriut. Teoricieni me I rendesishem I kohes ishte ekonomisti skocez Adam SMITH (1723-1790).Sipas Smithit , cdo individ vepron ne menyre racionale per te maksimalizuar interest e tij.A jo qe e ben sistemin te funksionoje eshte e ashtuquajtura dora e padukshme e tregut.

Zhvillimet kryesore te Vestfalise

*Zhvillohet nocioni dhe praktika e sovranitetit *Kontrolli I centralizuar I institucioneve nen ushtaraket rritet. *Lind sistemi I ekonomise kapitaliste.

Koncerti I Europes Paqja ne qender te sistemit evropian.

“

–Pas disfates se Napoleonit ne 1815 dhe vendosjes se paqes nga Kongresi I Vjenes ,pese fuqite e evropes Austria, Britania,Franca,Prusia dhe Rusia shkuan drejt nje periudhe paqeje relative ne sistemin politik nderkombetar ,I njohur si Koncerti I Evropes.Pas renies se Napoleonit nuk u zhvilluan me luftera te medha ndermjet ketyre fuqive te medha.Kjo vazhdoi deri ne Luften e Krimese me 1854, lufte gjate se ciles siAustria dhe Prusia qendruan neutral.Te lidhura nepermjet marreveshjesh te arritura ne nje sesr konferencash (ad-hoc) ,te pesta keto fuqi nuk u perfshine kurre ne konflikt me njera-tjetren.Te takuar mbi 30 here para luftes I boterore ,grupi u shnderrua ne nje klub udheheqesish ne harmoni mes tyre.Permes ketyre takimeve ata legjitimuan si pavaresine e shteteve te rinj evropiane ashtu edhe ndarjen e Afrikes nga fuqite koloniale. –Shohim dhe njehere qe rolin kryesor ne politike dhe diplomacy e luajne interest.Interesi eshte mbi bazen e gjithshkaje.Ne politike ,mbi interesin nuk ka moral-morali eshte fitorja,eshte te qenit lider, eshte te qenit “Perandor” :Te jesh shtet lider do te thote te veprosh duke menduar per te miren tended he jo ate te fqinjit tend,gjithshka qe ka te beje me fqinjet ne politike eshte “te ndikosh mbi ta”-te ndikosh duke I bere politiken per perfitimin tend:Te qenit shtet lider do te thote qe te dish te besh aleancat e duhura-te dish te reshtohesh gjithmone me fituesit ,ne kahun e me te fortit,ne menyre qe te perfitosh ate cka vjen me pas- si ne kohe lufte (interesa) por dhe ne kohe paqeje (prestigj). Fakti qe paqja e pergjithshme dominoi pergjate gjithe kesaj periudhe eshte e cuditshme,pasi ndryshimet e medha ekonomike ,teknologjike dhe politike po e ndryshonin peisazhin ne menyre radikale. –Cilet faktore mund te ndryshojne paqen? Se pari : Shtetet evropiane gezonin solidaritet mes tyre,bazuar ne te qenit evropiane,te krishtere ,”te qyteteruar” dhe te bardhe.Keto cilesi I dallonin “ata”-evropianet e bardhe ,te krishtere –nga “te tjeret”-te kuptuar keta te fundit si pjesa tjeter e botes.Me kontaktet e tyre ne rritje me boten koloniale ,evropianet kuptonin me shume se kurre gjerat e tyre te perbashketa dhe karakterin unik te te qenit evropian.Kjo perben pjeserisht nje kthim ne unitetin e dikurshem te Perandorise Romake dhe ne te Drejten Romake ne nje forme laike te krishterimit mesjetar dhe ne nje evrope me te madhe.Sic perfytyrohej ne shkrimet e Kantit ,Rusoit.Kongresi I Vjenes dhe Koncerti I Evropes u dha nje forme ketyre bindjeve. Se dyti- elitat politike perfytyronin aleanca te medha qe do ti bashkonin udheheqesit evropiane per te luftuar Revolucionin e klasave me te uleta.Ne

“

gjysmen e pare te shekullit keto aleanca nuk ishin teresisht te suksesshme.Ne vitet 1830 Britania dhe Franca u rreshtuan sebashku kunder tre fuqive lindore,(Prusise,Rusise dhe Austrise), dhe ne vitin 1848 te pesta fuqite u perballen me masat e gjera popullore qe kerkonin reforma.Por ne gjysmen e dyte te shekullit ,udheheqesit evropiane vepruan si partnere ,per tu siguruar qe revolucionet e masave te mos kalonin nga shteti ne shtet.Ne 1870-en ,Napoleoni III u izolua shpejt nga frika e nje revolucioni qe nuk shpertheu kurre.Ne kete menyre,frika e revoltes nga shtresat e uleta I bashkoi udheheqesit evropiane, duke e bere luften mes shteteve me pak te mundshme. Se treti:- dy nga ceshtjet madhore me te cilat perballeshin shtetet kryesore evropiane ishin te brendshme: bashkimi I GJermanise dhe I Italise kishin mbeshtetes dhe kundershtare nder fuqite evropiane.Psh. Britania mbeshteste bashkimin Italian ,duke beret e mundshem aneksimin nga ana e Italise te Napolit te Sicilise.Austria nga ana tjeter ishte e preokupuar me fuqine ne rritje te Prusise .Ajo nuk kundershtoi ate qe fare mire mund te kishte qene kunder interest te saj kombetar-krijimin e dy shteteve fqinje te medhenj nga njesi te shkurtra te pavarura.Bashkimi I Gjermanise ishte I pranueshem per Rusine per sa kohe respektoheshin interest e saj ne Poloni ,dhe ai fitoi mbeshtetjen e pjeses dominuese te klases se mesme britanike, e cila shihte tek nje Gjermani me e forte ekuilibruesin e mundshem perballe Frances.Keshtu ,ndonese bashkimi I dy vendeve u realizua me ne fund perms lufterave te vogla locale ,u arrit te shmangej nje lufte totale evropiane pasi Gjermania dhe Italia ishin te preokupuar me bashkimin territorial. Industrializimi,nje zhvillim dhe evoluim vendimtar I kohes ,ishte nje thike me dy presa.Ne gjysmen e shekullit XIX gjithe vemendja ishte perqendruar ne proceset e industrializimit. Britania e Madhe udhehiqte –duke ua kaluar te gjithe rivaleve ne prodhimin e qymyrit,hekurit dhe celikut-edhe eksportin e mallrave te perpunuara.Pervec kesaj Britania u be burimi I kapitalit financiar –nje lloj bankieri per kontinentin,-pozite kjo e cila ne shekullin XX mori permasa globale.Industrializmi u perhaps pothuajse ne gjithe hapesirat e evropes perendimore, ndersa masat grumbulloheshin neper qytete dhe industrialistet e njerezit e shtresave te mesme luftonin per avantazhe ekonomike. Industrializimi u siguroi shteteve aftesi ushtarake dhe ekonomike ,per tu angazhuar ne zgjerime territorial.Disa shtste imperialiste ,u motivuan nga perfitimet ekonomike,pasi kerkonin tregje te reja jashte vendit per mallrat e tyre te

“

perpunuara dhe merrnin si kembim lende te pare per te mbeshtetur rritjen e tyre industrial.Per te tjere motivimi ishte kulturor dhe fetar-perhapja e besimit te krishtere e “qyteterimit” te bardhe ne kontenentet “e erret “ e me tej.Per te tjere akoma ,motive ishte politik.Duke qene se ekuilibri evropian I forcave parandalonte konfrontimin e drejtperdrejte ne evrope, rivaliteti I shteteve evropiane u transferuane kontinentin afrikan dhe ne ate aziatik.Ne Kongresin e Berlinit (1884-1885) evropianet e ndane Afriken ,duke shpresuar te paqtoheshin me Bismarkun e Gjermanise duke kenaqur ambiciet e tij koloniale dhe per te parandaluar konkurrencen e drejtperdrejte mes tyre. Kjo vale e zgjerimit colonial filloi ne vitet 1870.Deri ne fund te shekullit XIX, 85% e Afrikes ishte nen kontrollin e shteteve evropiane.Ne Azi ,veten Japonia dhe Tailanda nuk ishin nen kontrollin e drejtperdrejte evropian apo amerikan.Ndersa Kina ishte ndare ne zona influence.Edhe SHBA ishte fuqi perandorake ,pasi kishte fituar luften kunder Spanjes te vitit 1898,duke I larguar keta te fundit nga Filipinet,Porto-Riko, Kuba dhe ishuj te tjere te vegjel.Rreth vitit 1914 ,evropianet kontrollonin kater te pestat e botes. Lufta per fuqi ekonomike coi ne shfrytezim pa kriter te vendeve koloniale,vecanerisht ne Afrike e Azi.Por pese fuqite evropiane nuk zhvilluan luftera te medha drejtperdrejt kunder njeri tjetrit. Gjithesesi,nga fundi I shekullit kjo konkurrence ekonomike mori permasa destabilizuese,pasi shtetet evropiane u rreshtuan ne nje system te perbere nga dy aleanca rivale.

Ekuilibri I Fuqise

Si u arrit te administrohej dhe te ruhej kjo paqe relative per nje kohe kaq te gjate ne Evrope,kur dihet qe evropa eshte lare me gjak per kaq e kaq shekuj me rradhe?!Pergjigja gjendet ne nje concept te quajtur ekuilibri I fuqise (Balance of power). Ne shekullin XIX lindi nje ekuiliber forcash sepse shtetet e pavarura evropiane,secili me fuqi relativisht te barabarta,I druheshin lindjes se shtetit dominues-lider-hegjemon mes tyre.Keshtu ata formuan aleanca per te kundervepruar ndaj ndonje shteti apo grup-shtetesh potencialisht me te fuqishem-duke krijuar keshtu nje ekuiliber fuqie.Traktatet e nenshkruarapas vitit 1815 synonin jo vetem te shtypnin revolucionin nga shtresat e uleta,por edhe te parandalonin lindjen e nje hegjemoni,sikunder kishte ndodhur me Francen nen Napoleonin.Britania dhe Rusia ,te pakten me vone gjate shekullit,mund te kishin

“

arritur pozite udheheqese dominuese-Britania per shkak te kapacitetit te saj ekonomik dhe fuqise detare,kurse Rusia per shkak te izolimit relative gjeografik dhe fuqise se jashtezakonshme njerezore-por asnjera nuk kerkoi te ushtronte fuqi sepse status-quo-ja ishte e pranueshme per secilin shtet. Britania dhe Rusia luajten role te ndryshme ne sistemin e balances se fuqise.Kjo sepse shpesh Britania ka luajtur rolin e balancuesit.Psh, duke nderhyre ne mbeshtetje te luftes se Greqise me Turqine ne fund te viteve 1820, ne mbeshtetje te Belgjikes gjate luftes se pavaresise kunder Holandes ne 1830,ne mbeshtetje te Turqise kunder Rusise neluften e Krimese 1854-1856 dhe perseri ne luften Ruso-Turke ne 1877-1878, Britania u sigurua qe shtetet e tjera te mos nderhynin ne keto konflikte,duke mundesuar kesisoj qe evropa te mbetej e ekuilibruar. Ndersa roli I Rusise ishte ai I ndertimit te aleancave.Aleanca e shenjte e vitit 1815 mbajti Austrine Prusine dhe Rusine te bashkuara kunder Frances revolucionare dhe rusia e perdori pretendimin e saj ndaj Polonise per te ndertuar lidhje me Prusine.Interesat ruse ne Dardanele,rruga strategjike ujore qe lidh Mesdheun me Detin E Zi dhe ne Kostandinopoje perkonte me ato te Britanise.Prandaj keto dy shtete ,te vendosur ne dy skaje te evropes,luajten rol kyc ne funksionimin e ekuilibrit te forcave, Gjate tre dekadave te fundit te shekullit XIX ,Koncerti I Evropes u shperbe,duke filluar me pushtimin rust e Turqise ne vitin 1877.Aleancat filluan te forcohen ndersa sistemi I ekuilibrit te forcave filloi te dobesohej.Jashte qendres se hapesires evropiane ,konflikti u perkeqesua.Rreth vitit 1830,te gjitha shtetet e Amerikes Qendrore dhe Jugore kishin fituar pavaresine e tyre nga Spanja dhe Portugalia,dhe SHBA e Britania e Madhe penguin dhe parandaluan konkurencen e metejshme evropiane ne Ameriken e Jugut.Por fuqite koloniale evropianeBritania,Franca,Holanda,Belgjikadhe Italia zhvilluan luftera per te pushtuar dhe ruajtur kolonite e tyre ne Afrike e Azi.Nga ana e tyre SHBA,duke konkuruar me Japonine,nser te tjera,krijuan perandorine e tyre koloniale duke zoteruar Kuben,Filipinet,Porto-Rikon si rezultat I luftes se vitit 1898 midis Spanjes e Amerikes. Ne evrope ambicjet Gjermane per territore te reja si dhe deshira e kancelarit te saj Otto von Bismark per me shume prestigj,nuk mund te permbusheshin ne nje evrope tashme te mbipopulluar,pa prishur ekuilibrin e paqendrueshem te forcave.Per te kenaqur ambicjet e Gjermanise ,gjate Kongresit te Berlinit me 1885,fuqite ektyesore ndane Afriken,duke I dhene Gjermanise zona influence ne

“

Afriken Lindore,Afriken Perendimore dhe ne ate Jugore.Imperializmi evropian siguroi nje rrugedalje te pershtatshme per aspiratat e Gjermanise si fuqi e bashkuar pa rrezikuar ekuilibrat delicate te forcave Brenda vete evropes. Ne kete menyre u ruajt paqja ne Evrope gjate shekullit XIX.E vetmja tendence ideologjike e perbashket e shfaqur nga fuqite kryesore ishte shmangia e revolucionit nga shtresat e uleta.Te bashkuar nga karakteristikat evropiane dhe nga sipermarrjet koloniale me natyre perandorake, si dhe me friken e arratisjes se supermacise se nje shteti te vetem,Evropa e shekullit XIX konsiderohet si sistemi klasik I ekuilibrit te forcave.

Shperberja; Forcimi I aleancave Gjate viteve te fundit te shekullit XIX ky system ekuilibri fuqie ishte dobesuar.Ndersa me pare aleancat kishin qene te paqendrueshme,me aleate te ndryshem ,tashme ato ishin stabilizuar.Keshtu linden dy kampe;Aleanca Tripaleshe-Gjermani,Austri,Itali ne vitin 1882 dhe Aleanca Dypaleshe (midis Frances dhe Rusise) ne vitin 1893.Ne vitin 1902 Britania u terhoq nga roli I “ekuilibruesit”,duke u bashkuar ne aleance detare me Japonine per te parandaluar nje ri-qasje strategjike ruso-japoneze ne Kine.Kjo aleance shenoi nje kthese dmth. Per here te pare nje shtet evropian (Britania e Madhe) iu drejtua nje shteti aziatik (Japonise) per te frenuar nje aleat evropian (RUSINE).Dhe ne 1904, Britania u bashkua me Francen ne bllokun e Antantes. Fundi I sistemit te ekuilibrit te forcave si edhe fundi historic I shekullitXIX,erdhi me Luften I Boterore.Te dy palet u perfshine ne lufte mes aleancash rivale,e bere akoma dhe me e rrezikshme per shkak te pozicionit Gjerman.Gjermania nuk kishte qene e kenaqur me zgjidhjet e arritura ne Kongresin e Berlinit (1885)dhe kerkonte territore shtese.Nese kjo nenkuptonte territore evropiane atehere harta e evropes duhej te rikonfigurohej.Duke qene nje “shtet I ardhur vone” ne ne berthamen e fuqise evropiane,Gjermanianuk kishte njohjen diplomatike dhe statusin qe deshironin udheheqesit e saj.Keshtu,me vrasjen e Arkidukes Franc Ferdinand,trashegimtari I fronit te Perandorise Austro-Hungareze ne vitin 1914 ne Sarajeve,Gjermania nxiti Austrine qe te sulmonte Serbine.Ne fund te fundit, Gjermania nuk donte te shihte shperberjen e Perandorise Austro-Hungareze,aleatit te saj kryesor. Ne sistemin e aleancave,sapo u shkrep e shtena fatale,shtetet respektuan angazhimet ndaj aleateve,duke e zhytur gjithe kontinentin ne lufte.Nga ana tjeter

“

Gjermania hyri ne konflikt PERMES MBESHTETJES ME Ausrto-Hungarine.Ishte parashikuar qe lufta te ishte e shkurter dhe vendimtare,por nuk ndodhi as njera as tjetra.Ndermjet 1914 dhe 1928, ushtare nga me shume se nje dyzine vendeshperjetuan perkeqesimin e panderprere te luftes se llogoreve dhe tmerret e perdorimit te gazit ne luftime.Me shume se 8,5 milione ushtare dhe 1,5 milione civile humben jeten.Ne menyre simbolike shekulli XIX KISH MBERRITUR NE FUND:SHEKULLI I PAQES RELATIVE PERFUNDOI ME KONFRONTIM NE SHKALLE TE GJERETE GJITHE SISTEMIT TE SHTETEVE.

Zhvillimet kryesore ne Evropen e shekullit XIX *Nga revolucionet linden dy koncepte: Rendi absolutist I kushtezuar nga kufizime dhe nacionalizmi. *Nje system I administruar nga ekuilibri I fuqise sjell paqe relative ne Evrope.Elitat bashkohen nga frika qe ata kane nga masat dhe shqetesimet e brendshme jane me te rendesishme se politika e jashtme. *Imperializmi evropian ne Azi dhe Afrike ndihmon ne ruajtjen e ekuilibrit te forcave ne Evrope. *Ekuilibri I forcave prishet si rezultat I forcimit te aleancave ,duke cuar ne Luften e Pare Boterore.

TRAKTATI I VERSAJES (vitet midis dy lufterave boterore ) Fundi I Luftes I Boterore deshmoi ndryshime thelbesore ne marredheniet nderkombetare. Se pari: Tre perandorite europiane u sfiliten dhe me ne fund u shkaterruan gjate ose prane fundit te luftes I BOTERORE.Me to to u zhduk edhe rendi social tradicional I evropes,ne vend te te cilit shperthyen nacionalizmat.Rusia doli nga lufta ne vitin 1917,pasi revolucioni shpertheu ne territorin e saj.Cari u permbys dhe perfundimisht u zevendesua jo thjesht nga nje udheheqes I ri (Vladimir I Lenin) por nga nje ideologji e re qe do te kishte implikime te thella per gjithe kohen qe do te vinte me pas. Se dyti :e dyta qe u shperbe ishte Perandoria Austro-Hungareze,e zevendesuar nga Austria,Hungaria,Cekosllovakia,nje pjese e Jugosllavise dhe nje pjese e Rumanise. Se treti: mbetej per tu rikonfiguruar Perandoria Osmane.Pasi kishte humbur gradualisht fuqine e saj gjate shekullit XIX Perandoria Osmane u rreshtua ne

“

Aleancen Tripaleshe te fuqive te medha.Disfata e kesaj Aleance solli renien perfundimtare te osmaneve.Arabia u ngrit kunder sulmit Turk, ndersa forcat britanike pushtuan Jeruzalemin dhe Bagdatin.Keshtu nje Turqi e zvogeluar u be trashegues I kesaj perandorie. Fundi I perandorive solli shperndarjen ne shkalle te gjere te nacionalizmit.NE FAKT, NJE NGA 14 PIKAT E PRESIDENTIT WOODROW WILSON ne Traktatin qe I dha fund luftes se pare boterore bente thirrje per vetevendosje-e konceptuar si e drejta e etniteteve kombetare per veteqeverisje.Nacionalizmi I ketyre grupeve te ndryshme (Austriakeve,Hungarezeve) ishte stimuluar nga modrnizimet teknologjike ne industrine e shtypshkronjave,gje qe e bente me te lehte e te lire botimin e materialeve ne nje numer te madh gjuhesh evropiane,duke ofruar interpretime te ndryshme te histories dhe jetes se kombit.MEGJITHATE NE REALITET,SHUME PREJ KETYRE ETNITETEVE TE KRIJUAR RISHTAZI NUK KISHIN AS HISTORI TE PERBASHKETA AS HISTORI POLITIKE TE PAJTUESHME DHE AS NUK ISHIN EKONOMIKISHT EFEKTIVE.

SE DYTI: Gjermania doli nga Lufta I Boterore sin je fuqi akoma edhe me e pakenaqur.Jo vetem qe Gjermania ishte mundur ne fushebetejat ushtarake dhe ambicjet e saj territorial ishin frenuar,por gjithashtu Traktati I Versajes , I cili I dha ffund normalisht luftes, detyroi gjeneraten pasuese te gjermaneve te paguanin koston ekonomike te luftes perms demshperblimeve-32 miliarde dollare per demet e kohes se luftes.Kjo pakenaqesipergatiti klimen per daljen ne skene te Adolf Hitlerit ,I cili iu perkushtua korrigjimit te te gjitha “te keqijave” qe I ishin imponuar popullit Gjerman. Se treti :Zbatimi I Traktatit te Versajes iu la Lidhjes Se Kombeve ,perfundimishe e pasuksesshme,organizate nderqeveritare e krijuar per te parandaluar lufterat e ardhshme.Por vete organizata nuk kishte peshen politike,instrumentat ligjore apo edhe legjitimitetinper ta kryer detyren e caktuar.Pesha politike e Lidhjes u dobesua nga fakti qe vete SHBA ,presidenti I te cilit kishte qene arkitekti kryesor ,refuzuan te anetaresoheshin,duke u terhequrne te kundert drejt nje politike te jashtme unilateraliste.As Rusia nuk iu bashkua Lidhjes dhe asnje nga te mundurit ne lufte nuk u lejua te merrte pjese.Autoriteti ligjor I Lidhjes ishte I dobet dhe instrumentetqe kishte per te imponuar zbatimin e paqes nuk ishin efektive. Se katerti: Vizioni I rendit te pas-luftes I Boterore ishte parashtruar qartesisht dhe me hollesi ,por ai ishte nje vision I deshtuar qe ne lindje.Ky vision u qartesua ne 14

“

pikat e Wilsonit.Ai beri thirrje per diplomacy te hapur, pas se cilave nuk do te kete asnje marreveshje nderkombetare nen tryeze, por diplomacia nuk do te vazhdoje gjithmone ne menyre te sinqerte e te hapur per opinionin public. Pika TRE shprehte nje riafirmim te liberalizmit ekonomik nepermjet heqjes se pengesave ekonomike mes kombeve qe respektojne paqen.Dhe sigurisht , Lidhja –si nje “bashkim I pergjithshem I kombeve” – u krijua per te siguruar qe lufta nuk do te rishfaqej kurre me. Pork y vision nuk do te realizohej. Tipari karakteristik I njezet viteve (1919-1939) ishte kapitullimi I menjehershem nga shpresat vizionare te decades se pare ,ne deshperimin e zymte te se dytes, nga nje utopi e cila merrte shume pak parasysh realitetin, ne nje realitet nga I cili cdo element I utopise perjashtohej teresisht. Liberalizmi dhe elementet e tij utopiste dhe idealiste do te zevendesoheshin nga realizmi-Teoria Kryesore eMarredhenieve Nderkombetare.-nje kendveshtrim teorik teresisht konfliktual. Por edhe bota nga e cila dolen realistet ishte e trazuar:ekonomia boterorene rrenim :ekonomia gjermane qe dukej sikur po shembejnga Brenda : bursa amerikane ne renie te forte: Japonia qe marshonte ne Manxhuri ne 1931dhe pjesen tjeter te Kines 1937 :Italia qe vershonte ne Etiopi ne 1935: fashizmi, liberalizmi dhe komunizmi qe perlesheshin.Keto ishin simptomat e periudhes ndermjet lufterave. Gjermania rezultoi te ishte sfida e vertete.Pasi ishte armatosur nen Hitlerin ne vitet 30-te e inkurajuar edhe nga mbeshtetja qe u dha fashisteve gjata luftes civile spanjolle ,dhe I suksesshem ne ribashkimin e gjermaneve nga territore te largeta, Gjermania e Hitlerit mendonte se ishte e gatshme te korrigjonte “te keqijat” qe I ishin imponuar nga Traktati I Versajes. Per arsye te ndryshme ,Britania dheFranca e lejuan ringjalljen Gjermanise.Britania ra dakort me 1938 qe te lejonte GJermanine te pushtonte Cekosllovakine, me shpresen e shmangiesse nje lufte te pergjithshme.Por kjo ishte nje shprese e kote.Fashizmi gjerman mobilizoi ne menyre te jashtezakonshme masat popullore ne mbeshtetje te shtetit.Ai u mbeshtet ne bindjet se lufta dhe konflikti ishin veprimtari fisnike nga te cilat do te formohej perfundimisht qyteterimi superior.Ai mori force nga bindja se disa grupe racore ishin superior, te tjere inferior dhe mobilizoi njerezit e pakenaqur dhe ne gjendje te dobet ekonomike ne emer te kauzes se tij.

“

Fuqia e fashizmit –sipas versioneve gjermane,italiane dhe japoneze- coi ne aleancen e veshtire ndermjet BashkimitSovjetik komunist dhe SHBA, Britanise se Madhe dhe Frances liberale.Kjo aleance synonte frenimin e fuqive te Aksit perms forces, nese ajo do te ishte e nevojshme.Keshtu, kur shpertheu Lufta II Boterore ,ata qe luftonin kunder aksit vepronin ne unitet , pavaresisht dallimeve te tyre ideologjike. Ne fund te luftes ata qe ishin te suksesshem ishin pikerisht aleatet.Si Rajhu gjerman ashtu edhe Japonia perandorake u rrenua ne fund te luftes ; I pari si rezultat I fuqise tradicionale dhe konvencionale ushtarake dhe e dyta si rezultat I armes se re berthamore.Fundi I luftes se dyte boterore coi ne nje rishperndarje shume te rendesishme te fuqise (Amerika fituese do te rivalizonte me Bashkimin Sovjetik , po aq fitues ) si dhe ndryshoi kufijte politike te Evropes. (Bashkimi Sovjetik aneksoi Shtetet Baltike dhe nje pjese te Finlandes, Cekosllovakise ,Polonise dhe Rumanise ;Gjermania dhe Koreja u ndane ;ndersa Japonia u detyrua te hiqte dore nga nje pjese e madhe e Azise. Secili nga keto ndryshime kontribuoi ne konfliktin e ri nderkombetar, I quajtur dhe I njohur ndryshe si Lufta E Ftohte

ZHvillimet kryesore gjate viteve midis dy lufterave boterore

*Shperberja e tre perandorive: Rusia nepermjet Revolucionit ,Peranndoria Austro-Hungareze nepermjet copetimit dhe se treti Perandoria Osmane nga lufterat e jashtme, dhe trazirat e brendshme politike, sociale dhe ekonomike.

*Pakenaqesia e Gjermanise nga marreveshja e nenshkruar ne perfundim te luftes I Boterore, e coi shoqerine dhe sistemin politik gjerman drejt fashizmit. Gjermania gjeti aleatet e saj ;Italine dhe Japonine. *Nje lidhje e kombeve teper e dobet ,e cila rezultoi e paafte per tiu pergjigjur politikave aggressive Japoneze,Italiane dhe Gjermane ,si dhe tronditjeve te theksuara ekonomike te kohes.

“