Kurt Sorunu Kokeni Ve Gelisimi - Kemal Kirisci - Gareth m Winrow

8/7/2019 Kurt Sorunu Kokeni Ve Gelisimi - Kemal Kirisci - Gareth m Winrow

1/141

KRT SORUNU

Kkeni Ve Geliimi

Kemal KiriiGareth M.Winrow

NDEKLER

1. BLM: GRUlus Nedir? Etnik Grup Nedir?Uluslarn ve Etnik Gruplarn OluumuDevlet-tesi Etnik atmalarspanya'da Basklarn DurumuTrkiye'de Krtler ve Trkler

2. BLM: AZINLIK HAKLARI VE KEND KADERN TAYN SORUNU

Aznlk Nedir?Bir Aznln Haklar Nelerdir?Aznlk Haklar SorunlarKrtler ve Trkiye'de Aznlk Haklar"Halk" Nedir?Kendi Kaderini Tayin Ne Anlama Gelir?Kendi Kaderini Tayin lkesi ve Hakknn GeliimiKendi Kaderini Tayin SorunlarKendi Kaderini Tayin, Trkiye ve Krtler

3. BLM: KRT SORUNUNUN KKEN

Osmanl mparatorluu'nun Paylalmasktidar Mcadelesi ve Snrlarn Yeniden izilmesiBir Ulusal Direni Hareketinin Douu veTrkiye Cumhuriyeti'nin KuruluuKrtlerin Birleik Bir Ulusal Hareket Oluturma abalar

4. BLM: TRKYE'DE KRT SORUNUNUN GELM

Trk Milliyetiliinin KkenleriOsmanl Yurtseverliinden Trk Milliyetiliine 1919-1923Trk Milliyetilii - 1923-1938Krt Milliyetilii - 1923 -1938kinci Dnya Sava Sonras Trkiye'de Krt Milliyetiliinin Geliimi

5. BLM: TRKYE'DE KRT SORUNU VE SON GELMELER

Gnmz Trkiye'sinde Krt Sorunu: n BelirlemelerSosyo-ekonomik Etkenler ve Trkiye'de Krt Sorunuiddet ve Trkiye'de Krt SorunuG ve Trkiye'de Krt SorunuTrk Hkmetlerinin Rol ve Krt Sorunu


2/141

Trkiye'de Siyasi Partilerin Rol ve Krt Sorunu

6. BLM: KRT SORUNUNUN ULUSLARARASI BOYUTU

Huzur Operasyonu'nun BalamasTrkiye ve Kuzey Irak'taki Durum

Krt Sorunu ve Trkiye'nin Ortadou'daki Komularyla likileriKrt Sorunu ve Trkiye'nin Bat'yla likileri

7. BLM: KRT SORUNUNUN OLASI ZMLER

AyrlmaOrtaktoplumlukzerklik BiimleriFederal emalarzel Haklarn SalanmasDaha Fazla Demokratiklemeokkltrllk

8. BLM: SONUKISALTMALAR

AGK Avrupa Gvenlik ve birlii KonferansAGT Avrupa Gvenlik ve birlii TekilatAHS Avrupa nsan Haklar SzlemesiANAP Anavatan PartisiAP Adalet PartisiARMHC Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk CemiyetiCHP Cumhuriyet Halk PartisiDDP Demokrasi ve Deiim PartisiDEP Demokrasi PartisiDE Devlet statistik EnstitsDP Demokrat PartiDSP Demokratik Sol PartiDYP Doru Yol PartisiETA Euskadi ta Askatasuna (Euskadi ve zgrlk)GAP Gneydou Anadolu ProjesiGP Gven PartisiHADEP Halkn Demokrasi PartisiHEP Halkn Emek PartisiHYM Helsinki Yurttalar MeclisiHD nsan Haklar DerneiHV nsan Haklar VakfTC ttihat ve Terakki CemiyetiKDP Krdistan Demokrat PartisiKKP Krdistan Komnist PartisiKYB Krdistan Yurtseverler BirliiMGK Milli Gvenlik KuruluMHP Milliyeti Hareket PartisiZDEP zgrlk ve Demokrasi PartisiPKK Partiya Karkeren Krdistan (Krdistan i Partisi)PNV Partido Nacionalista Vasco (Bask Milliyeti Partisi)RP Refah PartisiSHP Sosyal Demokrat Halk PartiTP Trkiye i PartisiTKSP Trkiye Krdistan Sosyalist PartisiTOBB Trkiye Odalar ve Borsalar BirliiYDH Yeni Demokrasi HareketiYTP Yeni Trkiye Partisi


3/141

TABLOLAR

4.1 lke Geneli ve 1965 Genel Nfus Saymnda Anadillerinin Krte OlduunuBildirenlerin Yzde 15'ten Fazla Olduu 15 l in 1950, 1954 ve 1957 GenelSeimlerinde Oylarn Siyasi Partilere Dalm ve Seimlere Katlm Oranlar

4.2 lke Geneli ve 1965 Genel Nfus Saymnda Anadillerinin Krte OlduunuBildirenlerin Yzde 15'ten Fazla Olduu 15 l in 1982 Halkoylamasna KatlmOranlar ve Oylarn Ortalamas

5.1 1990'da Tahmini Krt Nfusun Corafi Blgelere Dalm

5.2 1985'te Okuryazar Olmayanlarn Orannn ve 1990'da 1000 Kiiye Den DoktorSaysnn Blgelere Gre Dalm

5.3 1991'de Trkiye'de Yeni Kaytl Otolarn Blgelere Gre Dalm ve Marmarave Ege Blgelerine Gre 1979 ve 1986'da Kii Bana GSMH (1979 SabitFiyatlaryla)

5.4 1986-1990 Aras Ulusal Btede Gelirler zerinden Harcama Oranlar ve 1983-1992 in Kii Bana Kamu Yatrm Harcamalar

5.5 Blgelere Gre 1991 in Toplam Banka Mevduat ve Kredileri Oran ve 1992in Yatrm zinleri Oran

5.6 1984-1995 Arasnda Kayplar (PKK, Siviller ve Gvenlik Gleri)

5.7 1980-1990 Arasnda Blgelere Gre Net G Oranlar

5.8 Dou ve Gneydou'da G Alan nemli Kent Merkezlerinin 1990 ve 1994'tekiNfuslar

5.9 lke Geneli ve 1965 Genel Nfus Saymnda Anadillerinin Krte OlduunuBildirenlerin Yzde 15'ten Fazla Olduu ller in 1991 ve 1995 Genel ve 1994Yerel Seimlerine Katlm ve Oylarn Partilere Dalm Oranlar

BRNC BLM

GR

Trk yetkililer, Trkiye'nin gneydousunda PKK'ye (Partiya KarkerenKurdistan/Krdistan i Partisi) kar iddetli bir mcadele vermektedir.Birok masum sivil, PKK ve Trk gvenlik glerinin atei arasnda kalrken,kyler boaltlmakta ya da yaklp yklmaktadr. Terrist eylemler, lkenindier blgelerindeki kent merkezlerini ve turistik alanlar hedeflemektedir.PKK, geni Krt topluluklarn da yaad komu ran ve Irak'taki slerdenyararlanabilmektedir. Mart 1995'te, PKK'nin Irak'taki slerini yok etmeyealan Trk Silahl Kuvvetleri, Kuzey Irak'taki Krt isyanclara kar o zamanakadar gerekletirilen en kapsaml saldry balatmt. Bunu, birka ay sonra,Kuzey Irak'a yaplan daha kk apl bir operasyon izledi. PKK'nin Aralk1995'te ilan ettii tek tarafl atekes, blgedeki askeri-siyasi gerilimzerinde fazla etkili olmad.1923'te Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluundan bu yana ciddi glklerin yolat gelimeler dikkate alnmadnda, Trk devleti ile PKK arasnda -Trkiyesnrlarnn dna da taan- devlet-tesi etnik bir atma olarakadlandrlabilecek bu sorunun zmne ulalamayacaktr. Pek ok Trk yetkili,Trkiye'deki Krt sorununun bar bir zmnn Trkiye'nin dardaki imajn


4/141

iyiletireceinin ve rnein, Trkiye'nin AB'ye tam ye olarak kabul edilmeolasln glendireceinin farkndadr.Trk hkmetlerinin resmi izgisi, Trkiye'de ayr bir Krt varln reddetmekolmutur. nde gelen baz Trk politikaclar, Trkiye'de bir Krt "realite"siniancak son yllarda kabul etmektedir. 1923 tarihli Lozan Antlamas, sadecegayrimslim aznlklarn (Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler) varlna iaret

etmiti. Osmanl mparatorluu'nun "millet" sistemine gre, gayrimslimtopluluklara bir lde zynetim izni veriliyordu; fakat Mslman ahali, "slammmeti"nin yeleri olarak birleik kabul ediliyordu ve bu nedenle, Halifeleri deolan Sultan'n tebaasydlar. Arnavutlar, Araplar, Bonaklar, erkezler, Lazlar,Pomaklar, Tatarlar ve Trklerle birlikte Krtler de, tek bir slam mmeti iindegruplandrlyordu. Bugn Trk yetkililer, Trkiye vatandalar olarak Trkvatandalnn tm haklarndan yararlanan ya da yararlanmas gereken Krtkkenli insanlarn varln kabul etmeye hazr grnmektedirler. Buna uygunolarak resmi evrelerde, Krt kkenli insanlarn Trkiye vatandalar olarakzaten btn haklara sahip olduklar, bu yzden Krt aznln tannmas veaznlk haklarnn verilmesi taleplerinin gereksiz olduu ileri srlyor.Ankara'daki baz yetkililerin grne gre, "haddi zatnda" bir Krt meselesiya da sorunu yoktur. Sorun, yalnzca PKK destekli terrizm sorunudur.

ubat 1995'te Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesi, Trkiye nsan Haklar VakfBakan Yavuz nen ve Vakfn yrtme kurulu yesi Fevzi Argun aleyhine alandavada nemli bir karar verdi. kisi de, kence Dosyas balkl bir brordeayrlk propaganda yapmakla sulanyordu. Mahkeme karar, "Krt halk"ifadesinin ayrlk propaganda yapma suu kapsamna girmediini, bu nedenleTerrle Mcadele Yasasnn 8. maddesinin 1. fkrasna aykr olmadnbelirtiyordu.1 Bu madde, daha sonra, Ekim 1995'te gzden geirilecekti. Demekki, Trk yetkililer "Krt halk" ifadesini, dolaysyla kavramn hogrmeyehazrd. Krt "realite"sinin kabul, aka gze arpyordu.Bir Krt olmann ne anlama geldii sorusunu ele almann yan sra, bununlabalantl olarak, bir Trk olmann ne anlama geldii sorusu da cevaplanmayaallmaldr. Mustafa Kemal Atatrk'n en nl deyilerinden biri, "Ne MutluTrkm Diyene"dir. Bu deyi Trkiye'deki btn okullara gururla yazlr. Bykharflerle yazl bu szckler Gneydou'daki tepeleri ssler. Bu nedenle,dnemin babakan Tansu iller'in Ocak 1995'te Karabk'teki bir konumasnda "Nemutlu Trkiye vatandaym diyene" ifadesini kullanmas zellikle ilgin vearpcyd.2 Burada, gemite "Trk" tanmna yaplan gndermede ortakvatandaln neminin yeterince vurgulanmad imas vard. Mustafa Kemal,"Trk" derken tam olarak neyi kastetti? Fiilen etnik bir grup, Trklerden oluanetnik bir grup mu ima edildi? Yoksa, "Trk" terimi, kendisine Trk diyenherkesin Trk olabileceine iaret eden kucaklayc ve kapsayc bir terimmiydi? Bu elbette, yeni Trkiye Cumhuriyeti'nde bireylerin kendilerini Trkolarak alglamadklarnda nasl davranacaklar sorununu akta brakyordu.Trkiye Cumhuriyeti'ndeki dier resmi yetkililer Trk terimini naslyorumladlar?Cumhurbakan Sleyman Demirel, Aralk 1994'teki basn toplantsnda, anlamlbir ekilde, Trkiye Cumhuriyeti anayasalarnn, vatandalk ya da "ulusalaidiyet" temeli olarak kken, inan ya da dil belirtmediini ifade etti. Trkulusuna mensupluk, yalnzca Trk vatanda olmay gerektiriyordu.3 Bu nedenle,Trkiye vatanda olan herhangi biri Trkt. Dolaysyla, "Krt Trkleri"terimine yani, u anda Trkiye vatanda olan farkl bir kkenden insanlariaret etmeye uygulamada izin verilebilirdi. Dier yanda, Trkle kart olarakKrtl vurgulayan "Trk Krd" terimi, Ankara'daki yetkililer iin ok dahasorunlu olacakt.Krt sorunu -ve daha zgl olarak, Trk devleti ile Trkiye'deki Krtlerarasndaki ilikiler sorunu- Batl bilim insanlarnn ve yorumcularn giderekdaha fazla ilgisini eken konulardr. zmlemelerin ou, Krtlere sempatik veTrk devletinin politikalarna dman bir tutum gelitirir. Burada Trkleri,Krtleri ve Trk devletini monolitik varlklar olarak inceleme eilimi vardr.Trkiye'dekiler de dahil yorumcular, ou zaman, Trkiye'deki Trk ve Krtsekinlerin ama ve hedeflerini, Trk ve Krt kitlelerin gr ve kanaatleriniayrtrma ynnde fazla aba gstermiyorlar. Aslnda, Trkiye'de kendilerini


5/141

Krt olarak alglayan bireyleri saptamak kolay deildir. Baz insanlar,kendilerini hem Trk hem Krt olarak tanmlayabilir. Bireylerin gr vekanaatleri de zamanla deiir. Dahas, stanbul'da yaayan bir Krdn yaamtarz ve deerleri, Gneydou'da toprakta alan bir. Krdn yaam tarz vedavranlaryla keskin bir kartlk iinde olabilir. Gneydou'da Krt gruplararasnda airetlere gre blnmeler de vardr.

Krtlere "devletsiz ulus", "lkesiz halk" denildi ve Ortadou'da devletsiz enbyk ulusal grup olarak iaret ediliyor.4 Krtler, rnein Basklar, Sihler veTamiller gibi, "etno-ulusal bir hareket" ya da "proto-ulus" rnei olaraksralandlar. Proto-uluslar, kendi devletlerini kurmaya alan "devletsizuluslar" olarak tanmlandlar.5 Peki, her eyden nce bir ulus nedir? Uluslarfiilen devlet kurar m? Belli etnik gruplar iindeki kilit bireylerin vesekinlerin rol nemli gibi grnyor.zgl Trkiye rnei ve Krt sorunu zerinde younlaan biri, "proto-ulus" ve"devletsiz ulus" gibi terimlerin mulak kullanmndan kanmaldr. Elimizdeki,rnein "ulus" ve "etnik grup" gibi, kavramsal aralar bir halk iindekibireylerin ve gruplarn savunduu kimlik kavramn ya da okkimliklilikbiimlerini ifade etmeye yeterli deildir. zellikle "ulus" terimi siyasetykldr. Bu terimin, bilim insanlar, gazeteciler, yorumcular tarafindan

liberalce kullanm, bir devletin merkezi yetkilileriyle halkn kendisini ayrbir kimlikle alglayan kesimi arasndaki muhtemelen zaten gergin olan ilikileridaha da ktletirebilir. Dier devletlerdeki politikaclar, sz konusu szdeulus ya da etnik grubun davasna sahip kmaya bu vesileyle tevik edilirse,gerilimler daha da artabilir.

Trkiye ve Krtler rneinde, tek etkenli ya da tek nedenli aklamalarn,gerekte olduka karmak olan devlet ina etme ve ulus ina etme srelerinintamamen kavranmasn salayamad da grlecektir. Geri, Trk devleti ile Krtunsurlar arasnda devam eden iddetli atma hesaba katldnda ve bu devlet-tesi etnik atmann grnte baa klmas g doas dikkate alndnda,acele deer yarglarndan kanmak, Trkiye'de ve tesinde egemen olan kkl veuzun sreli popler nyarglardan etkilenmemek kolay deildir.Modernleme ve toplumsal hareket teorileri, balangta, iletiim ve ulamdakiilerlemelerin, kitlesel eitim ve okuma yazma programlarndaki gelimelerindevletler iinde artan kentlemeyle birlikte, ayr etnik kimlikleri fiileneriyen gruplar arasnda daha youn etkileimlere yol aacan ileri srdler.6Uygulamada tersi gerekleebilir. Modernlemenin gerektirdii sreler, artktecrit edilmek istemeyen ve kendileri ile ayn devlet iindeki dier etnikgruplarla farkllklarnn giderek daha fazla ayrdna varan ayr etnikgruplarn srekli varln tehdit edebilir.7 Tehdit edilen bu etnik gruplarnmensuplar, zellikle Trkiye'deki eyh Sait isyan rneinde olduu gibiayrcalkl sekinler, kltrlerinin devletin saldrs altnda olduunuhissedebilirler. Bu gruplar, devleti, ounluk/egemen bir etnik grubun/ulusunkarlaryla zdelemi gibi alglayabilirler.Kukusuz, 1960'larn bandan bu yana Bretonlar, Katalanlar, Basklar ve FranszKanadallar gibi gruplar, kendi devletleri iinde zerklik mcadelesivermektedirler. Hatta ayrlmaya bile kalktlar. Dou Avrupa'da komnizmink ve Yugoslavya ile Sovyetler Birlii'nin dalmasyla birlikte,milliyetilik ve etnisite konularnn, yakn gelecekte Avrupa siyasetininbelirgin bir zellii olarak kalmas olasdr. Birok Marksist, sosyalizmingelmesiyle etnik bilincin ve bununla balantl gerilim ve atmalarn ortadankalkacana inanmt. Uluslararas topluluun, btn halklarn temel hakkolarak kendi kaderini tayin hakk sorununa son yllarda artan ilgisinin ve insanhaklar rgtlerinin, belirli rejimlerin etnik gruplara kar uyguladayrmcl ve basky izleme ve nlemeye verdikleri nemin de, daha nce "sakinolan topluluklarn etnik hareketlenmesini tevik etmesi olasdr.8Trkiye ve Krt sorununa ilikin milliyetilik ve etnisiteyle balantlsorunlarn, ksa ve orta erimde ortadan kalkmas olas deil. Trkiye'dekiKrtlerin gelecekteki manzarasna olas seenee gre baklabilir:Hirschman'n orijinal terimlerini Gurr'un kulland gibi kullanrsak, "terk","ses" ve "sadakat".9 "Terk" nihai ayrlmay gerektirebilecektir. "Ses",


6/141

Trkiye'deki Krtlerin koullarn iyiletirmeyi amalayan protestolarierebilir. "Sadakat"a gelince: Krtler, Trkiye'deki siyasi sistemisorgulamayacak, fakat Trk siyasi toplumunda salanan frsatlardan yararlanarakkendi paylarn arttrmaya alacaklardr. Ne var ki, Trkiye'deki Krt nfusiindeki farkl unsurlar, her eyden nce kendi kimliklerinin bilincindeolduklar varsaylrsa, ayn anda bu seenein peinde kouyor olabilirler.

seenek, birbirini dlamak zorunda da deildir: "Sadakat" diyen gruplar,devletteki ilerin seyri iinde daha fazla "ses" de talep edebilirler. Herseenek kendi iinde eitli olas permutasyonlar barndrabilir.

ULUS NEDR ? ETNK GRUP NEDR ?

Bir ulusu tanmlarken znel lte mi yoksa nesnel lte mi daha fazla nemverilmesi gerektii konusunda bir tartma srmektedir. Bir sava gre, birulusun yeleri kendilerini dayanma duygusu, ortak kltr ve zbilinlilikle*(self-awareness) kenetlenmi hissetmelidirler.10 zbilinlilik ve zalg (self-perception) anahtar belirleyicilerdir. Eer belirli bir kimlik, belirli bir halkiin hibir ey ifade etmiyorsa, o zaman o halk o kimlie sahip deildir.11 Ne

var ki, zbilinci olan hangi topluluun bir ulus, hangisinin baka bir gruplamabiimi -kulp, dernek vb- olarak grlmesi gerektiini saptama sorunu vardr.yle grnyor ki, bir ulusal bilin duygusu alamaya yardm eden bakaltler de gerekiyor. Dahas, belirli bir topluluun ka yesinin, "bu ulusvardr" demeden nce kendilerini ulus olarak hissetmesi gerekir. yelerinounluu mu zbilince sahip olmaldr, yoksa sadece o topluluk iindeki azsayda lider mi kendilerini bir ulus olarak alglamaldr?Bir ulus iin hangi nesnel ltler zorunlu olurdu? Belli bir toprak, ortak birdil, din, kltr ve ortak bir soy akla gelen baz karakteristiklerdir. Smith,ulusu "tarihsel bir topra, ortak mitleri ve tarihsel anlar, kitlesel birkamu kltrn, bir ekonomiyi ve btn yeler iin ortak yasal hak veykmllkleri paylaan ad konmu bir insan topluluu" olarak tanmlad.12 Birulusu tanmlamak iin nesnel ve znel elerin bir bileimi kullanlabilir.rnein Gurr unu belirtmektedir: "Komnal gruplarn kimliini saptamannanahtar belirli bir zelliin ya da zellikler bileiminin varl deil, dahaok her neyseler tanmlayc zelliklerin grubu ayr kldna dair ortakalgnn varldr."13 ok daha geni bir kategoriye, bir "komnal grup"a iaretediyor olmasna karn, Gurr'un iddias, bir ulusun kimliini saptamak iin deuygundur. Yine, bir ulusun ka yesinin ve/veya hangi yelerinin bu tanmlayczellikleri alglamas gerekir?"Kendi" tarafindan tanmlanm (self-defined) ya da "teki" tarafndantanmlanm (other-defined) bir ulus olmann grece nemi konusunda da grayrl vardr. "Kendi" tarafndan tanmlanm herhangi bir grubun zbilincesahip olmas gerektii aktr.14 Bir grup, bir otorite tarafndan bir grupolarak alglandnda "teki" tarafindan tanmlanmtr. Tilly unubelirtmektedir:

Birbiriyle balantl bir insanlar kmesi, baz otoritelerden vatandalk hak veykmllklerinde ayrmc muameleyi hak edecek derecede kken ve kltrfarkll sertifikasn (gnll ya da gnlsz) aldklarnda bir ulus olaraknitelenir.15

Ne var ki, bir ulus belli nesnel karakteristiklere sahip ve belli bir derecedezbilince sahip olsa da, Tilly'ye gre kabul ve sertifika, ancak ulus unvannhak ettiine dair inandrc iaretler veren bir grup iin geerlidir.16Bir ulusu dier gruplamalardan ayrmaya alrken, "teki" tarafindan yaplantanmlamann uygunluu hesaba katlmaldr. Bir ulusun var olmas iin, ulusuntopranda yaad devletin hkmeti ya da dier devletlerin hkmetleritarafindan dierine gre tanmlanm olmas gerektii ileri srlebilir.rnein, bir ulusun, bilim insanlar ve gazeteciler tarafindan tannmas -biliminsanlar ve gazeteciler, politikaclar yeni kimlikleri tanmalar iin teviketseler bile- resmi onay olmadan uygulamada fazla bir anlam tamaz. Gerekten


7/141

de, Osmanl mparatorluu ve Trk kimlii sorunu rneinde, Trkler saltMslman kimliklerinin bilincinde olduklar bir srada, Osmanlmparatorluu'ndaki en byk etnik grubu Trk olarak adlandranlar, pantrkistdnrlerle birlikte yabanc bilim insanlar ve tarihilerdi. Ancak, deyimuygunsa, "teki" tarafndan etiketlenme (other-labelling) -resmi bir tanmlamaolmasa da- yeni kurulan Trk devletinin birok sekinini kendilerine Trk demeye

ve bir Trk ulusuna bavurmaya tevik etmede rol oynad.Ksacas, hemen hemen btn rneklerde grld gibi, resmi otoritenin birgrubun ulusluunu tanmas iin o grubun ulusal bilincinin olmas gerekir. Bunaramen, "kendi" tarafindan tanmlanmas bir ulusun var olduunu sylemeyeyetmez. Her ne kadar, Krtler ve Sevr zgl rnei Birinci Dnya Savann hemenertesindeki dnemin uluslararas siyaseti balamnda deerlendirilmeliyse de,1920 tarihli bu antlamann hkmleri bakmndan Krtlerin durumu bir istisnagibi grnyor. Uluslarn tannmas, devletlerin tannmasndan ok daha fazlasorunludur. Ulusluun sadece tek bir devletin (zorunlu olmamakla birlikte,olaslkla ev sahibi devlet) hkmeti tarafndan tannmasnn, "teki"tarafindan yaplan tanmlamann gereklerini karlamaya yeterli olaca ilerisrlebilir. Ne var ki, bu tartma izgisi, kendi kaderini tayin ve "halklar"nve olas devlet olma haklarnn tannmas gibi zor bir konuya doru kar

konulmaz biimde gittii iin bu konu aka ihtilafldr.Bir ulusun "kendi" tarafindan tanmlanmasnn uygunluunu vurgulayan dier biliminsanlar, bir ulusun tasavvur edildiini, icat edildiini ya da yeniden inaedildiini savunmulardr. Bir ulus, yerel dillerin yaylmasn hzlandranmatbaa kapitalizminin gelimesiyle ortaya kan "hayali bir politik cemaat"olarak tarif edilmektedir.17 Bununla balantl dier bir yaklam da, ulusu,"uygun bir tarihi gemi"le sreklilik ba kurma abasnn normalde var olduu"gelenein bir icad" olarak kavramtr.18 Yine bir ulus, bir kurgu, kendisi desanayi toplumlarnn ortaya kyla balantl zel ekonomik ve toplumsalkoullarn bir sonucu olan milliyetiliin rn olarak tanmlanr. Sanayileme,bir ulusun yaratlmasna elverili koullar salar. Eitim sistemindekitrdelikle balantl bir "ortak yksek kltr" salad iin, ulus ekonomikbyme iin zorunludur.19 Bu grlerin her biri, ulusun belli sekinlertarafndan ina edildiini vurgular. Kitleler, bu sekinlerin ulusmhendisliini hemen hemen edilgen bir ekilde kabul eder grnrler. Fakat buyaklamlara ynelik bir eletirisinde Smith, bir ulus yaratmann, kitlelerin(ya da byk bir orannn?) zdelemesi gereken bir gemiin fiilen yenidenina edilmesini gerektirdiini vurgulamtr.20 Sekinci maniplasyonunun kendisnrlar vardr.Smith, Batl denen vatandala dayal (civic) ulus modelini Batl olmayan"etnik" modelden ayrmtr. Birincisi tarihsel topraa, yelerinin yasal-siyasal olarak eit olduu yasal-siyasal bir toplulua, ortak bir vatandalkkltrne ve ortak ideolojiye dayanr. kincisi, Smith'e gre, doumun, ortaksoyun, soyktnn, popler hareketlenmenin, yerel dillerin, geleneklerin vegreneklerin nemini vurgular.21 Vatandala dayal milliyetiliklerin,normalde, iyi kurumlam demokrasilerin zellii olduu, oysa etnikmilliyetiliklerin, kurumsal bir boluun bulunduu yerlerde, ya da var olankurumlar temel gereksinmeleri karlamad ve hibir alternatif yapnnbulunmad zaman ortaya kt ileri srlmtr.22 Belirtilmelidir ki, Smithbtn milliyetiliklerin deien oranlarda vatandalk ve etnik eleribarndrdn kabul etmektedir.23 Vatandala dayal uluslar da dahil btnuluslarn, varlklarn srdrmek iin "etnik ekirdekler'e gereksinimduyduklarn da savunmutur.24Bir ulusun (ayn devlet iinde iki ya da daha fazla ulusun egemen olmasdurumunda) kendi etnik ekirdei olarak ayr bir etnik gruba sahip olduu ayndevlet iinde, baka etnik gruplar ya da baka uluslar boy verebilir mi? Birulusun ya da egemen ulusun nde gelen yeleri, dier etnik gruplar ya dauluslar asimile etmek ya da btne katmak iin srar eder mi? Ya da,milliyetiliin vatandalk modelinin amac, szgelimi svire rneiniizleyerek bir "siyasal topluluk" yaratmak mdr? Etnik olarak blnmdevletlerde siyasal bir topluluk oluturmak iin "snrlar aan bir ulusalbirlik ba" (transcending bond of national unity) bulunmas gerektii ileri


8/141

srlmtr. Bu durum da, "kapsayc bir siyasal anlay kodunu, paylalan birsiyasi kltr, ortak sayg duyulan devlet olma simgelerini ve en nemlisi,siyasal srelerin (en bata da seimlerin) sonularnn meru olduuna dairpaylalan bir gr"n25 varln gsterir. Etnik olarak blnm bir devletteegemen bir ulus ya da etnik grubun yokluu, muhtemelen, bir "siyasi topluluk"iinde bir "snrlar aan ulusal birlik ba"nn gelimesini kolaylatrabilir

de.yle grnyordu ki, kltrel haklara ve bir lde i ynetime genellikle sahipteki uluslar, snrlar aan ulusal (ya da ulusal-st) birlik ba iindebaarl bir ekilde bir arada var olabilirlerdi. Ne var ki, svire modelinintekrar olmaktan ok uzak olan devletler iinde de belli bir ulus dieruluslarla bir arada var olabilir. rnein, Yunan yetkililer kendi topraklariinde bir "Trk" aznln varln kabul etmeye yanama-malarna ramen,Yunanistan'daki Bat Trakya'da bir Trk aznln var olduu sylenebilir. Bunabenzer durumlarda bulunan aznlk ya da etnik gruplar, resmi bir otoritetarafndan da olsa "teki" tarafndan tanmlanm olmaldrlar. Bat TrakyaTrkleri rneinde Trk hkmeti bu tannmay salamaktadr. Ayr bir etnikgrubun ya da ulusun tmnn tam anlamyla asimile edilmesinin kolay bir iolmad grlecektir.

Kukusuz, svire modeline yknmek kolay deil. Uygulamada, vatandala dayalve etnik milliyetilik modelleri arasndaki fark, birok durumda ilk baktagrnd kadar ak deildir. Siyasal topluluklardan farkl olarak, vatandalkmilliyetiliine szde dayanan pek ok devletin, ortak bir vatandalk kltrve ideolojisi biimlendirmek iin, ayn devlet iindeki dier uluslar ya daetnik gruplar en azndan bir lde asimile etmeye ya da birletirmeye alanegemen etnik ekirdei bulunurdu. Bu nedenle, devletler aslnda, biimsel birvatandalk milliyetiliine dayanabilirler. Egemen bir etnik ekirdeinliderlii, kastl olarak kendi politikalarn vatandala dayalmilliyetilikle tutarl gibi sunarak otoritesini merulatrmaya alabilir;fakat ayn devlet iindeki dier etnik gruplarn aktif siyaset yapan yeleri, bupolitikalar farkl alglayabilirler. 1930'larda Trk devletinin politikalar vebelli Krt gruplarn tutumu gz nne alndnda Trkiye'deki durum byleydi.Bylesi durumlarda, dier etnik gruplar, egemen etnik ekirdein alglanan etnikmilliyetiliine, ya da Trkiye'de Krtler dndaki dier etnik gruplarrneinde olduu gibi, tamamen asimile olma riskine kar durmak iin kendietnik milliyetiliklerini oluturmak zorunda kalabilirler.Yukarda belirtildii gibi, bir tek devlet iinde birden fazla ulus varolabilir. Bu durum, bir toplulua ulus demek iin kendi devletine sahip olmasgerektii kanaatini boa karr. rnein Gellner, "etnik snrlarn siyasisnrlar kesmedii yerlerde", siyasal birim ile ulusal birimin "akr" olmasgerektiini vurgulamtr.26 Buradaki ima, topraklarnda iki ya da daha fazlaulusun bir arada var olduu bir devletin paralanaca imasdr. Dier biliminsanlar, ulus ile devlet arasndaki balantnn nemini arka planaatmlardr. Kedourie'ye gre, "bir araya gelip kendileri iin bir ynetimemasna karar veren herhangi bir insan topluluu bir ulus oluturur." 27 Osrada bu "insan topluluu"nun kendisine ait bir devleti olmayabilir.Kedourie'nin duruu, Ernest Renan'n, "bir ulus esas olarak, bir ulus meydanagetirmeyi seen bireylerin iradesi meselesidir" klasik tezine uygundu. Ne varki, yukarda belirtildii gibi, bir ulusun gerekte var olmas iin, "teki"tarafndan tanmlanma esinin de bulunmas gerekir."Milliyetilik" terimi, aka ulus kavramyla yakndan balantldr. Modernanlamnda milliyetilik, genelde 18. yzyl sonlarna ve Amerikan ve Franszdevrimlerinin baarsna kadar geri gtrlr. Burada, popler zgrlk vehkmranlk retisiyle ilikilendi ve bir halkn birleip kendi toprana sahipolma gereksinimine dayand. Snith milliyetilie "kimi yeleri tarafndan fiiliya da potansiyel bir ulus oluturaca dnlen bir halk adna zerklieulamak ve bu zerklii koruma iin ideolojik bir hareket" olarak iaretetmektedir.28 Dikkat edilmesi gereken bir nokta da, bir halkn btn yelerininbir ulusun ya da potansiyel bir ulusun varlna dair bir inanc paylamasgerekmediidir. Ayrca, bir ulus kendi devletini kurmaya almayabilir, fakatkendi karlarn savunup korumay amalayabilir. Uluslarn geliiminin ve


9/141

bekasnn hem ulus hem devlet ina etme sreleriyle balantl olabilecei dahasonra gsterilecek.Breuilly, milliyetilii siyasi bir hareket olarak tarif ederken, bunu bir erksiyaseti biimi olarak kullanan elitlerin roln Smith'den ok daha fazlavurgulamtr.29 Connor bu savunuya kar kmtr: "Milliyetiliin z, bazrtk amalar iin milliyetilii maniple edebilen sekinlerin gdlerinde

deil, daha ok sekinlerin bavurduu kitlelerin duygularnda aranmaldr." 30Uluslarn oluumunda, ya sekin maniplasyonu ya da kitle duygusu nem kazanr;ayrca devletlerin ve etnik gruplarn ele alnmas gereken konular olduuaktr.Smith'e gre milliyetilik, etnisiteye siyasi bir yn verir.31 "Etnisite"terimi, etnik olma durumu olarak da tanmlanr, belirli bir grupla zdelemeyleilgilidir. Grup etnisite temelinde bamsz bir varlk olduunun bilincine devarmaldr; buna ramen, ortak bir dil, din ve rk, etnisite ve etnik gruplarnkimi nemli nitelikleridir. Nesnel ve znel ltler yine nemlidir. De Vos,doru bir ekilde unu belirtmektedir: "Bir etnik grup, iliki iinde olduudier insanlarn paylamad bir gelenekler kmesini ortaklaa savunan vezalgya sahip insanlar topluluudur."32 Bu gelenekler, din ve dile ek olarak,tarihsel bir sreklilik, ortak bir nesep ve kken anlayn da kapsayabilir.

Horowitz'e gre, gerek bir kan ba akrabal olsun ya da olmasn, ortak birsoya olan znel inan zellikle nemli grnyor. Horowitz, etnik bir grubun,"byk lde genilemi bir akrabalk biimi" olarak alglandnvurgulamtr.33 Bu nedenle, uluslarda olduu gibi, etnik gruplarn dazbilinlilii nemlidir. Etnik gruplarn oluumunda ve korunmasnda, farklgruplar arasna snrlar ekip bu snrlar srdrmenin nemli bir etken olduugrlecektir. Bu srete sekinlerin rol de, Trklerle Krtlerin durumundagrlecei gibi, hesaba katlmaldr.Bir ulus ile bir etnik grup nasl ayrt edilecek? Btn uluslarn merkezindeegemen bir etnik ekirdein -yani egemen etnik grup- bulunduu anmsanrsa,ayrm ak olmaz. Bu nedenle baz etnik gruplar, ulus olabilirler. Bir grup,ulus niteliini kazanmak iin, ounlukla -fakat grlecei gibi asla her zamandeil- ortak bir iblm ya da ekonomik birlie, herkes iin eit hak vedevleri ngren ortak yasal kodlara ve topraksal bir temele sahip olmaldr.Bir etnik grup belirli bir toprakla ilikilenebilir, buna ramen, bunlar tekbalarna, etnik gruplarla balantl zellikler deildir.34 Bir etnik grubun,dier etnik gruplara uygun olmasa da, "yasal kodlar"la hemen hemen ayn iigren kendi gelenekleri ve "kurallar" da olabilir.Etnik grup terimi, siyasal bakmdan ulus terimi kadar anlaml deildir. Belirlibir etnik topluluun zbilince sahip sekinlerinin, devlet otoritelerindenkltrel haklarnn tannmasn istedii, fakat devletin ayr bir etnik grupolarak varlklarn kabul etmemesi nedeniyle o zamana kadar baarlolamadklar durumda da, bir etnik grup varln srdrebilir. Bununlabirlikte, etnik bir grubun olas etnik aznlk haklarndan yararlanmas iin, oetnik grubun, iinde bulunduu devlet otoritesi tarafndan tannmas -"teki"tarafndan tanmlanmas- gerekir. Etnik grup teriminden farkl, fakat ulusterimine benzer biimde, etnik aznlk teriminin siyasal ve yasal nemi vardrve bu nedenle "teki" tarafndan yaplan tanmlamay gerektirir.Genellikle etnik gruplar daha dlayc, uluslar daha kapsayc varlklar olaraktarif edilir. Etnik gruba yelik vasf kazanmak iin insann, doutan kazanlanbelli "dlayc" nitelikleri paylamas gerektii ileri srlr. Doumun veortak nesebin nemi vurgulanr.35 Ne var ki, rnein Basklarn durumunda, isnatkavramnn can alc bir zorunluluk olmad grlecektir. Dahas, bir ulusunegemen etnik ekirdei olmu etnik gruplar, asimilasyon ve btnletirme yoluylazoraki kapsayclk politikalar izliyor olabilirler. Trkiye rneinde, egemenTrk etnik ekirdei, Krtlerin Trklklerini unutmu Trkler olduuna dair birsav icat etmitir.O halde bir ulus, genellikle fakat asla her zaman deil kendi devletini edinmi,siyasallam bir etnik grup olarak tanmlanabilir. Ayn zamanda, bu ulus,"teki" tarafndan tanmlanm olmaldr. Yukarda belirtildii gibi bazdurumlarda bir ulus, ayn devlet iinde baka bir egemen ulusla bir arada varolabilir. Bu rneklerde ulus, kendi kltrel haklarn ya da zerkliklerini bir


10/141

biimde kullanacak ya da kullanmaya alacaktr. Baka bir devletle birlemeyiya da kendi bamsz devletlerini yaratmay da amalayabilirler. A devletindebaka bir egemen ulusla bir arada var olan uluslar, A devletinin egemen olmayanulusunun B devletindeki ulusun (ya da egemen ulusun) egemen etnik ekirdeiniverdii B devleti tarafndan tannabilir, yani "teki" tarafndantanmlanmtr. rnein Bat Trakya Trklerinin durumu bu olurdu. Pek ok Bat

Trakya Trk, Yunanistan'da yaayan -ayr ve egemen Yunan etnik grubundan oluanbir ulus tarafndan kontrol edilen- Yunanistan vatandalar olduklarn kabuletmelerine karn, Trk ulusunun bir paras olduklarn herhalde hissederler.Bat Trakya Trkleri bakmndan ayr bir ulusal kimlik duygusu, Trkulusluklarnn Trk devleti tarafndan tannmas nedeniyle varlnsrdrebilir -"teki" tarafindan ve "kendi" tarafindan tanmlanmtr.Farkl etnik grup trleri olabilir. Baz etnik gruplarn liderleri, bamsz birdevlet olma ya da en azndan nemli lde zerklik kazanma umuduyla uluslukzlemi ekebilirler. Baz etnik gruplarda liderler, kendi kltrel haklarnasayg duyulmasn salamay amalyor olabilir. Btn etnik gruplar, liderleriayr bir grup kimliini srdrmeyi arzulad lde siyasallarlar. "Kendi"tarafndan tanmlanmaldr. Etnik grup, en azndan olas etnik aznlkhaklarndan yararlanmak iin, iinde yaad devletin hkmetince ("teki"

tarafndan) tanmlanmaldr. Bir etnik grubun liderlerinin ulusluk talebi birhkmet ya da hkmetler tarafindan tannrsa, o etnik grup ancak o zaman birulus olarak grlebilir.

ULUSLARIN VE ETNK GRUPLARIN OLUUMU

Trk ulusu nasl yaratld? Ulus inas, Osmanl mparatorluu'nun yklmasnizleyen ve modern bir Trkiye Cumhuriyeti kurmaya ynelen devlet inasylaparalel gitmek zorundayd. Trk ulusunun Trk etnik ekirdei nasl ekillendi?Anahtar rol oynayan sekinler, vatandala dayal bir Trk milliyetiliigelitirmek iin altklarn yanstmalarna karn, Trk devletindeki diergruplar bu politikay nasl alglad? Bu eitli gruplardaki sekinlerin vekitlelerin rol neydi? Osmanl "millet" sisteminin mparatorluk iindekigayrimslim aznlklara belli bir zerklik tanrken, btn Mslmanlar etnikkkenlerinden bamsz olarak bir tek kategoride topladn dikkate alrsak,eski mparatorluun "millet" sistemi bu gelimeleri nasl etkiledi?Kukusuz, ulus ve devlet inasnda sekinler nemli rol oynad. Hroch, birulusal hareketin ayr yapsal evresine iaret etmektedir. A evresinde,entelektel sekinler bir halk grubunun dilsel, kltrel, toplumsal veolaslkla tarihsel niteliklerini aratrr. Sonraki B evresinde, daha fazlasiyasallam eylemciler ve profesyonel aydn kesimi bu ilk entelektelklar toparlayp kitlelerin ulusal bilincini uyandrmaya alr. Cevresiyle kitlesel bir ulusal hareket oluacaktr. Bu evrelerden geilirken birdizi kriz ve d gelime olacaktr.36Hroch'un modeli Trk ulusunun oluma srecine ne kadar uygundur? Kukusuz, esasolarak subaylardan ve nde gelen brokratlardan oluan entelektel sekinler veprofesyonel aydn kesimi, bir Trk ulusal kimlii imgesi gelitirmeyiamalayacak yeni bir liderliin Osmanl egemen snfnn yerini almasnda nemlibir rol oynad. "Trk" etnik temelde tanmlayan pantrkist dnrlerin,yabanc tarihi ve bilim insanlarnn nceki savlarndan yararlandlar. Busavlar, Osmanl mparatorluu'nda kimliin, etnisiteden ok din temelindetanmland bir srada ileri srlmt. Bu nedenle, Hroch'un terminolojisinikullanrsak, A ve B denilebilecek evrelerde entelektel sekinler anahtar roloynadlar. yle grnyor ki, Mustafa Kemal ve yakn arkadalar, en azndanbalangta, Trk ulusal kimliini vatandala dayal ulus zellikleriyledonatmak niyetindeydiler. Yine de, bu vatandala dayal Trk ulusunun etnikekirdei, dili ve kltryle Trk etnisitesine dayanacakt. Bu ezamanl ulusina etme ve devlet ina etme denemesinde birok entelektel, tarihten,mitlerden ve simgelerden yararlanarak bir Trk ulusu ina edip (ya da Smith'inileri srecei gibi yeniden ina edip) biimlendirmeleri iin greve arld.


11/141

Trk devletinin kurulmasnn darda tannmas ve Trk ulusunun oluumunundarda onaylanmas da nemli etkenlerdi.Bir devlet, snrlar iyi tanmlanm bir topraktan ibarettir. Devletkurumlarnn, bu toprakta siyasal iktidar tekeli ve g kullanma meruiyetivardr. Bir devlet genellikle, benzer ekilde oluturulmu dier devletlertarafndan, bamsz ve hkmran bir varlk olarak tannr. Devlet inasnda

sekinler, bir topluma "nfuz etmek" ve bu toplumdan daha fazla kaynak ekerekonun davrann dzenlemek iin yeni yaplar ve rgtlenmeler yaratrlar. Busrete bir brokrasi geliir ve ayn zamanda, genel olarak halkn devleteball biimlenir. Devlet inas, bir siyasal sistemin varlna uluslararasortamdan gelen bir tehdit yznden, ya da bizzat toplum iindeki devrimci birsre nedeniyle gerekleebilir; ya da devletler, yaylmac emeller peindekoan sekinlerin bir rn olarak ortaya kabilirler.37 Trkiye Cumhuriyetirneinde, Osmanl mparatorluu'na dardan ve ieriden (ayrlk Rum veErmeni gruplar ve Krt ayaklanmalar biiminde) gelen tehditler, devletinasn, en azndan balangta tevik etmi grnyor. Ayrca, devlet inaetmenin nemli, fakat ounlukla gz ard edilen bir yannn da, yeni devletebir ad verme gerei olduuna dikkat edilmelidir. Eer yeni devlet kendisininceki imparatorluktan ayrmak istiyorsa, bu zellikle anlaml olabilir. Bununla

birlikte, devletlerin adlar "genellikle, bir halkn, yerin ya da dnceninuzak ya da yakn gemiinden bir imgeyi yanstr."38Ulus inasnn sadakat ve ballk sorunlaryla urat ileri srlmtr.Ulus inas, siyasi gelimenin kltrel yann vurgular. Nfusun sadakat veballn kabile ve ky gibi kk birimlerden daha byk, merkezilemi birsiyasal sisteme aktard bir sreci gerektirir. Bu nedenle ulus inas, devletinasyla yakndan balantldr, fakat ondan ayrdr. Ulus inas tmyletamamlanmadan -yani, ortak bir sadakat ve ballk ulusal kltr yaratlmadan-devlet inas baarl bir ekilde tamamlanabilir.39 Ulusun resmi bir otoritetarafndan tannmas bile, yukarda sz edildii gibi, bir ulusun var olmasiin yeterli olurdu. mparatorluktan devlete gei durumunda, birimparatorluktaki bir halk, bir kye, kabileye ya da millete sadakat gstermiolsa bile, ulus ina srecinin, ballk ve sadakatin byk birimden kkbirime bir lde aktarlmasn gerektirdiine dikkat edilmeli. Etnik, rksal,snfsal ve dier ayrlklar bir devletin birliini, meruluunu ve varlntehdit etmeye devam ederse -dardan tannmaya ve "teki" tarafndan yaplantanmlamaya karn- ulus inas hibir zaman tamamlanamayabilir.40Ayn devlet iinde farkl etnik gruplar ya da uluslar var olmaya devamettiklerinde, ulus inas zellikle sorunlu olabilir. Bu ayr gruplar, bakabiri -bu durumda egemen etnik grup- tarafndan kontrol edildiini dndkleridevletin merkezi yetkililerinin kkrtt asimilasyon ve ayrmclkpolitikalarna kar kabilirler. Asimilasyon ve modernleme ile ulus inas vedevlet inas arasndaki balantlar karmak bir manzara oluturabilir. Yenikurulan bir devletteki egemen etnik grup, modernlemeyi yeni devletinideolojisinin kilit ilkesi haline getirerek, dier etnik gruplardan insanlarndesteini de kazanabilir. Trkiye rneinde Arnavutlar, Bonaklar, erkezler vebaz Krtler de dahil olmak zere dier gruplar, bu izgide hzla asimileedildiler. Dier Krt gruplar ise, bilinli olarak asimilasyona direndi, ya dadevletin modernlemesinden byk lde etkilenmeden kald.Asimilasyon terimi, tanmlanmas g bir terimdir. ounlukla sradan anlamndaele alnmasna karn, terimin anlam her zaman ak deildir. Asimilasyon,genellikle, biri egemen dieri egemen olmayan iki grup arasndaki g ilikisinianlatr. Ne var ki, bu her zaman byle deildir. zerinde egemenlik kurulan birtopluluk, toplumda daha avantajl bir konum elde etmek iin asimilasyonaalabilir. Amerika'nn gneyindeki siyahlarn durumu, byle bir rnektir.Ayrmclk, her eyden nce, baka bir olumsuz ifadedir. Dier yanda, bir devletbtn vatandalar iin eit hak ve devlerin nemini vurguladnda, egemenolmayan bir etnik grup kltrel farkllnn tehdit altnda olduunuhissedebilir.41Siyasal, Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Alanlarda Irk Ayrmcl zerine BirBM ncelemesi, asimilasyonun, dier gruplara kendi kltrlerini egemen kltrlehine terk ettirerek trde bir toplum retmeyi amalayan egemen bir grubun


12/141

stnl dncesine dayandn belirtti. Egemen grup, o zaman, diergruplarn yelerini bu koullarda kabul etmeye istekli olacaktr. Ayn BMincelemesine gre, "btnleme", "deiik eleri, temel kimliklerini koruyarakbir birlik iinde birletirme sreci" olarak tanmlanmtr. "Tekbiimlilik yada her bileen grubun topyekn birlikten zarar grecek ya da bu birliiengelleyecek farkll dnda, btn farkllklarn ortadan kaldrlmas

zerinde hibir srar yoktur." Son ifade, zellikle meum bir ses verir vebtnlemeyi "oulculuk"tan aka ayrr. Ayn incelemenin ifadeleriyle,oulculuk "farkl etnik gruplar, ayr tarzlarn korumalarna vegelitirmelerine izin verilirken, karlkl bamllk, sayg ve eitlikilikisi iinde birletirmeyi amalayan" bir politikay gerektirir.42Asimilasyon, "etnik temizlik", hatta "soykrm" gibi ok daha irkin ifadelerleilikilendirildi. Her iki terim de, bir kltrn yok edilmesi demektir."Soykrm", ayrca, bu kltr edinmi bir toplumun yelerinin fiziksel olarakortadan kaldrlmasn gerektirir. Etnik temizlik -sre daha yava olmasna veiddetten genellikle kanlmasna karn- etnik bir grubu yok etmeye alanbilinli bir politikaya da iaret eder. "Etnik bir grubun yelerinin, kendikltrlerinin dierlerinden stn olduuna dair inanlarna, dolaysyla'tekilik'in reddine" dayanr.43

"Etnik asimilasyon" denen kavram, "vatandala dayal btnletirme"den ayrmaynnde bir giriimde bulunuldu. Vatandala dayal btnletirmede hedef,etnisitenin grnrde kamusal alandan ayrlaca ortak bir ulusal, vatandaladayal ya da yurtsevere! kimlik oluturmaktr. Odak noktas, topluluklardan okbireylerin eit haklar zerindedir. Dier yanda etnik asimilasyon ise, aka,farkllklar yerleik ya da yeni bir kimlik iinde eriterek ortak bir etnikkimlik yaratmay amalar.44 Burada, vatandala dayal ve etnik milliyetilikbiimlerini ayrtrma giriimiyle bir koutluk kurulabilir. Yine, bir siyasaltopluluun olas oluumu nndeki ayn engelle karlalr. Dier egemenolmayan etnik gruplar, vatandala dayal denilen btnlemenin, etnikmilliyetilii antran resmi bir politikay gizlemek iin kullanldn-belki de hakl olarakalglayabilirler. rnein, ulus inasnda ve devletinasnda yetkililerin kanlmaz olarak eitimi standartlatrmaya ve ortak,resmi bir dilin gelimesini tevik etmeye abalamalar, manzaray daha dakarmaklatrr. Merkezi yetkililer, eylemlerinin vatandala dayalbtnlemeye dayandn ileri srmelerine karn, dier etnik gruplar bunu biretnik asimilasyon politikas olarak alglayabilirler.Egemen bir etnik grubu temsil eden bir devletin zoraki asimilasyonu, egemenolmayan etnik gruplarn en azndan bir ksm yelerinin tepkisini kkrtabilir.Bir bireyin ya da btn bir grubun kltrel olarak asimile edilebildii, fakatpsikolojik olarak edilemedii belirtilmektedir. "Ak kltrel tezahrlerini"atmalarna karn, bireyler kendi "temel kimlik"lerini srdrebilirler.45Trkiye'deki Lazlar, buna rnektir. Daha nce de belirtildii gibi bireylerinbirok kimlii olabilir. Asimilasyonun baarl olmas iin derece derece vehemen hemen fark edilmez bir biimde ilerlemesi gerekir. Bir devletin merkeziile periferideki blgeleri arasnda, modernlemenin ve gelimi toplumsaliletiimin bir sonucu olarak meydana gelen youn balantlar, asimilasyonhedefinin gereklemesini zorlatracaktr.46Asimilasyonun gerekleip gereklemediini zmleme aamasnda ilgiligruplarn duygularn, alglarn ve tepkilerini incelemek nemlidir. Bu basitbir i deildir. Olas bir kovuturma korkusuyla kendilerini aka ifadeetmekten kanabilecek insanlarn gerek duygular, doru bir ekilde naslaratrlabilir? Sonra, belirli bir grubun ne kan bireylerinin grleri ogrubun sradan insanlarnn grlerinden nasl ayrt edilebilir ve bunlarlailikilendirilebilir? Egemen bir etnik grup, olumsuz tantm dikkate alarakresmi bir asimilasyon politikas izlediini kabul etmeyecektir. Oysa, devlet veulus inasnda, zellikle iki srecin paralel gittii durumlarda, asimilasyonpaha biilmez bir rol oynayabilir. Bir devletin merkezi yetkililerinin, birasimilasyon politikas yrttklerini ilan etmeleri gerekmez. Dier kltrlerinvarln yadsma, belli mitler ina etme, merkezilemi bir devlet eitimindenyararlanma ve dier modernleme aralarn kullanma, yukarda belirtildii gibi


13/141

hibir ekilde baarl olamasalar da, uygulamada defacto asimilasyongiriimleri olabilirler.Asimilasyon sorununa nerilen bir zm de, vatandalk ve vatandalkhaklarnn belirli bir kltrel kimlii ima etmedii "okkltrllk"ngelimesini tevik etmektir.47 Sahici bir "siyasal topluluk" okkltrlledayanacaktr. Byle bir siyasal topluluun kurulmasna imkn veren ortam ve

koullar, yedinci blmde tartlacaktr.Genel olarak modernleme basklar ve/veya bir devlet iindeki egemen etnikekirdein bilinli asimilasyon politikas, dier etnik gruplarnsiyasallamasna katkda bulunmann yan sra, bizzat etnik gruplarn olumasnda tevik edebilir. rnein, gevek kabile koalisyonlarndan etnik gruplarkabilir.Kabile, genellikle "daha byk bir balak gruplamann sadece bir parasnoluturan etnik olarak trde sosyopolitik birim" olarak tanmlanr.48 Bu "altetnik stat" kavramna ek olarak, kabile, insan rgtlenmesinde modern ncesi,ilkel ve evrimci bir evre olarak grlr.49 Ortak tarih, dil, toprak ve kltr,"kendi" tarafndan tanmlanmas da gereken bir kabilenin nemli zellikleridir.yle grlyor ki, modern toplumlarda kabileler ortadan kalkacak, ya da enazndan siyasi nemlerini yitirecekler. Devlet inas ve ulus inas srelerine

direnmeye kalkabilirler; fakat genellikle, modernleme basklarnn veasimilasyonun kabilesel blnmelerin neminin gerilemesine yol aacavarsaylr. Bu nedenle, kabilesel gruplamalar, egemen etnik grup iindebtnyle asimile edilirler. Ya da, kabileler bu koullarda, devletin egemenetnik ekirdeinden ayr ortak kimliklerinin giderek daha fazla bilincindeolabilirler de. O zaman, muhtemelen kendi kabilesel kimliklerini srdrrken,ezamanl olarak kaynap siyasal bakmdan etkin daha byk etnik gruplaroluturabilirler.50 Kriz zamanlarnda kabilesel kimlikler tehlikeye girdiinde,merkezilemeye direnmek iin kabileleri daha byk gruplar biimindebirletirmede karizmatik dini figrler nemli bir rol oynayabilir.51Etnik gruplar, daha nce bir "etnik kategori"nin siyasallamasyla da ortayakabilirler. Kabileden farkl olarak, etnik kategori olarak gsterileninsanlarn ok az zbilinci vardr. Sadece baz yabanclar, bir etnik kategorioluturan insanlarn ayr bir kltrel ve tarihsel grup oluturduunu dnr.Smith'e gre, 1900'den nceki Anadolu Trkleri, bir etnik kategorioluturuyorlard.52 Byle bir ahali, nesnel kltrel ltler bakmndan dierinsanlara benzemez; fakat znel bir zbilinten yoksundur.53 Etnik kategoriler,"teki" tarafndan (bu, resmi otorite olmayabilir) tanmlanmtr, "kendi"tarafndan tanmlanm varlklar deildir. Etnik kimlik oluumu, belirli birahali iin etnik kategoriden etnik gruba gei, bir ahalinin, diergruplamalarla ilikisinde daha fazla zbilince sahip ve farkllklarnnayrdnda olmasn gerektirir. Bu, giriilen asimilasyon ya da ayrmclkpolitikalarndan kaynaklanabilir, ya da modernlemenin, hatta savan bir rnolabilir. Hem kabilelerden hem etnik kategorilerden etnik gruplarn kmas,kitleleri harekete geirebilecek durumda olan sekinlerin desteini gerektirir.Etnik gruplar, deimez ya da monolitik varlklar deildir. Bir etnik grubunbireyleri, zamanla, kendilerini grupla zdeletirmek istemeyip, bunun yerinebaka bir etnik grup ya da ulusal kimlikle kaynamay seebilirler. Bir birey,toplumda ilerlemek ve olumsuz bir toplumsal zkimlik sahibi olarak alglanmaktankanmak iin bunu seebilir. Asimilasyona ve btnlemeye ynelik basklarn busrece katks da olabilir. O halde etnik gruplar, sadece belli bir ldedlayc-ve isnat edicidirler. Varlklarn srdrmek ve deien koullara uyumsalamak iin etnik gruplar, baz nesnel ltleri aka karlayamayan dierbireyleri kucaklayacak kadar esnek de olmaldr. Horowitz'in belirttii gibi:"Etnik gruplar, hogrlerinin esneme st snrna ulama isteklilikleri vekimliklerini deien koullara uyarlama yetileri bakmndan ayrlrlar."54 Etnikgruplar, kendilerini dier etnik gruplardan ayran snrlarn saptanmas vesrdrlmesiyle oluurlar ve korunurlar. Belli nesnel ltler ve ortakzellikler, bu snrlar oluturmaya ve salamlatrmaya yardm eder. Ne var ki,bu snrlar byk lde psikolojiktir. Kendilerini belirli bir etnik gruplazdeletiren bireylerin zihinlerinde yer alrlar.55 Baka bir etnik gruptanbireyleri kendi saflarnda asimile etmeye alan uluslarn egemen etnik


14/141

ekirdei, bu snrlar krmay amalar. Ne var ki, bireylerin birok farklkimlii sahiplenebilecekleri -rnein, kendilerini hem Trk hem Krtgrebildikleri- daha nce belirtildi. Bu durumlarda kimlik, balamsal olur. Birbirey, belirli koullara bal olarak Trkln ya da Krtln vurgulamayseebilir.Etnik kimlik oluumu, bizzat etnik grubun iinde ne kan bireyler ve

altgruplar arasnda grubun "maddi ve simgesel kaynaklar"n kontrol etmemcadelesini de gerektirebilir. Bu durumun, grubun snrlarnn tanmlanmasndave deyim uygunsa kapsama ve dlama kurallar zerinde bir etkisi vardr. Ohalde, etnik gruplarn monolitik ve niter varlklar olduklarvarsaylmayabilir.56Bir etnik grubun kilit liderleri, kendi gruplarnn ulus olmasn salamay,sadece grup snrlarn ortadan kaldrabilecek asimilasyon ve modernlemebasklar yznden hedeflemeyebilirler. Bir etnik grupta ykselen aydn kesimi,mesleki ilerlemelerinin devlet iindeki egemen etnik gruptan eski brokratlarnkklemi varl tarafndan engellendiine inanabilir. Engellenen aydn kesimi,egemen etnik grubun saflarna katlmaya almay semek yerine -byle birseenek olanaklysa- tepki olarak, kendi etnik gruplar iin zerk ya da ayrbir devlet olma kampanyasna ynelebilir.57

Ekonomik etkenler de, belli etnik gruplardan sekinlerin zerk ya da ayr devletolma peinden komalarnn nedenini aklamaya yardm edebilir. Bir etnik grup,devletin ekonomik bakmdan geri bir blgesinde younlam olabilir. Bu grubunliderleri, mevcut yoksulluklarnn suunu merkezi yetkililere ykleyebilirler.Bu liderler, kendilerini "i smrgecilik"in, ucuz emeklerini ve genipazarlarn smren "metropolitan bir 'ulus devlet' "in kurbanlar olarakalglayabilirler. Bireylere kltrel arka planlar temelinde belli toplumsalrollerin verildii kltrel iblmnde kendilerine kar ayrmclk yapldndnebilirler. Trkiye'deki baz Krt gruplar, 1960'larda bunlarsavunuyorlard. Benzer ekilde, belli etnik gruplarn sekinleri, genellikle birdevletin periferisinde yaayan kendi halklarnn, merkezde yaayanlarn yksekyaam standard karsnda greli olarak geri (yoksul olmalar gerekli deil)olduunu dnebilirler.58" smrgecilik" ve "grece yoksunluk"a dayal teoriler, ulus oluumubakmndan ksmi aklamalar sunabilirler. rnein Basklar, baz yelerispanya'dan ayrlmaya kararl olacak kadar siyasallam bir etnik gruptur. Nevar ki, spanya'daki Bask topra, bu yzylda spanya'nn en gelimiblgelerinden biri olmutur. Etnik gruplarn bir devletin toprann belirli birblmnde younlama gereinin olmamas, baka bir eletiridir. Modernlemeninbaka bir rn de, ayn devlet iinde krdan kente gn artmas olmutur.Trkiye'deki Krtler bu duruma uygun bir rnektir. Daha genel konuursak, etnikgruplarn ve uluslarn oluumunu anlamak iin, ekonomik etkenlere ek olarakdier tarihsel, toplumsal ve kltrel deikenlerin de hesaba katlmas gerekir.Bununla birlikte, ekonomik etkenlerin nemi kmsenme-melidir.

DEVLET-TES ETNK ATIMALAR

atma, iki ya da daha fazla birey ya da grup arasnda bir etkileim biiminigerektirir. Bu etkileim, genellikle amaldr ve bir mcadele biimini alr; bumcadele iddet ierebilir (rnein, bir isyan) ya da iermeyebilir (rnein,protesto eylemi). Dezavantajl olduklarn dnen bir grubun liderleri,atmaya bavurarak statlerini iyiletirmeye alabilirler. Ayn ekilde,avantajl bir grubu ynetenler, kendi konumlarn pekitirmek iin atmayagirebilirler. Gruplar aras atma, gruplarn kimliklerinin ve snrlarnnolumasna ve srdrlmesine yarayabilir. Gruplarn dalmasyla dasonulanabilir, ya da atma balamadan nce grup balarnn zayf olduudurumlarda despotizmin ortaya kmasna yol aabilir.59Brown'a gre: "Bir 'etnik atma', nemli siyasal, ekonomik, toplumsal,kltrel ya da topraksal konularda iki ya da daha fazla etnik toplulukarasndaki anlamazlktr."60 Bu, gruplardan birinin devleti kontrol eden ulusunetnik ekirdei olduu durumlarda, iki ya da daha fazla etnik grup arasnda bir


15/141

atma demektir. Egemen olmayan etnik gruplar, egemen etnik grubun asimilasyonya da egemenlik abalarna direniyor olabilirler. Ne var ki, etnik gruplarnbirimsel gvdeler olmadklar da aklda tutulmaldr. Bu nedenle atma, bizzatbir etnik grubun iinde, kendi gruplar iin farkl amalar peinde komayamalayabilen bireyler arasnda gerekleebilir.ki ya da daha ok etnik grup arasndaki atmalarla "baa kmak", hibir

tarafn kazanl kmamas olasl yznden, istisnasz "zor"dur.61 Urneklerde, bir grup ayrlabilir ya da etnik temizlik veya soykrmn kurbanolabilir. Uzlamaya ulamak gtr. Birok etnik zdeleme biiminin isnatedici nitelii, etnik atmay "youn" ve "yaylma eilimli" klar.62 atmane kadar uzun srerse o kadar younlar ve grup kimlikleri de o kadar kalc vedlayc olur.Etnik bir atmay zmek zor bir itir. Bylesi atmalar, kimlik veinsanlarn asli gereksinim sorunlaryla ilgili olduklarndan ontolojikatmalardr. atmalar, anlamazlklardan ayrt etmek gerekir."Anlamazlk", grme ya da hakemlikle halledilebilen grlebilir karlargerektirir. "atma" ise, atan taraflarn karlarnn tmn karlamasgereken bir zm gerektirir. atmalar, insan gereksinimleriyle balantlgrlemez konularla ilgilidirler. Bu durumlarda, ilgili taraflarn

gereksinimlerini karlayabilecek bir zme ulamak, epeyce gtr.63Trkiye'deki Krt sorununda bir zme ulamann olas aralar, daha sonratartlacak.Etnik atmalar, genellikle uluslararas hale gelir. ounlukla bir tekdevletin snrlar iinde kalmazlar. Dezavantajl olduklarn dnen etnik birgrubun liderleri, atmay uluslararas bir atma, ya da daha dorusu"devletleraras" -yani, iki ya da daha fazla devlet arasnda- bir atma yapmaumuduyla, komu devletlerin hkmetlerinden destek almaya alabilirler. Dahakesin konuursak, devletleraras bir atmaya kart olarak devlet-tesi biretnik atma, dier komu ya da yakn devletlerde ayn dezavantajl etnikgrubun yelerinin bir biimde iin iine girmesiyle ortaya kar. rneinKrtler, Trkiye, ran, Irak, Suriye, Ermenistan ve Azerbaycan'a dalmdurumdadrlar. Bu devletlerin hibirinde Krtler, egemen etnik ekirdeioluturmaz.Devlet-tesi terimi, burada "ulus-tesi" ifadesinin yerine tercih ediliyor.Ulus-tesi ilikiler, esas olarak, "en azndan bir aktrn hkmetin ya dahkmetler aras bir rgtn aracs olmad zaman, somut ya da somut olmayankonular devlet snrlarnn tesine aktarma" olarak tanmlanr.64 Uluslararasilikilerde tek aktrn devletler olmadn gstermesi bakmndan bu tanmdoruydu. Ne var ki, kendi kaderini tayin, dolaysyla deimez etnik atmaylailgili konularda "devlet-tesi" terimi, "ulus-tesi" ifadesinden daha uygundur.Bunun nedeni, birok kiinin ulus terimini hem etnik ve kltrel bir topluluuanlatmak iin hem de devlet szcne alternatif bir szck olarak geneldebirbirine kartrarak kullanmasdr.65 Dahas, rnein Krtler gibi etnik birgrupla ilgili olarak, bir etnik atmaya gnderme yaparak ulus-tesi teriminikullanmak, Krtlerin aslnda tam olgunlam ve tannm bir ulus olduklarnima ederek yanltc grnrd.Dolaysyla, devlet-tesi bir etnik atma, devletlerin snrlarn "aar" veblgesel bir etkisinin bulunmas da kanlmazdr. Gurr, 233 grubu kapsayan"Risk Altndaki Aznlklar" incelemesinde "ayn soydan" gelenlerin (yani, aynetnik gruba ait insanlarn) snrda devletlerde yaad 159 rnek saptad.66Bu nedenle, birok devlet-tesi etnik atma olasdr. Bylesi durumlarda,"yaylma" ve "sirayet" srelerinin bir etkisi olabilir. Bu balamda "yaylma",bir devletteki atmann dorudan snrda devletlerdeki siyasal rgtlenmeyive davran etkiledii bir "tama" srecine neden olabilir. Etnik grubun, dierdevletteki akrabalardan onay grmesi ya da destek almas bunun rneidir."Sirayet", daha dolayl bir ekilde etkili olur. "Bir grubun eylemlerinin, bakayerlerdeki gruplara esin verdii, stratejik ve taktik yol gsterdii srelereiaret eder."67 Bu nedenle, dier devletlerdeki ayn etnik grup ya da topluluunfarkl oluumlarnn mnasebetiyle sirayetin gereklemesi olasdr. Bu ikiterim de, Trkiye'deki Krtlerin durumuna uygundur.


16/141

ki ya da daha fazla devlet arasndaki snrlarn dna taan ayn etnik grupbakmndan (ya da aslnda, geni lde dalm ve snrda olmayan alanlardayaayan, dolaysyla muhtemelen bir diaspora oluturan ayn etnik grupbakmndan) "etnik yaknlk ba"nn nemi de gz ard edilmemelidir.68 Aynetnik grubun bu farkl oluumlar, birok kilit etnik yaknl paylamayabilir.Din, akrabalk, dil vb gibi etnik bir kimlik oluturmaya yardm edebilen eitli

ltlerin bulunduu daha nce gzlemlenmiti. Dahas, etnik kimliin deikenolduu da gsterilmitir. Bu nedenle, akraba halklarn birbirini anladvarsaylamaz. Ayn etnik grubun farkl oluumlarnn devlet snrlarn aarakibirlii yapmalar iin, bu oluumlarn birok yaknl paylatklarnhissetmeleri gerekir. Bir alandaki yaknlk, baka yerdeki bir yaknlklabadamayabilir de. Horowitz, bunun, snr tesindeki akraba gruplarn vetopraklarn geri alma abas olan irredentizmin bir sorunu olduunu ilerisrmtr.69 Bu nedenle, devlet-tesi etnik ibirlii, her zaman przszolmayabilir. Sz konusu blgedeki devletlerin hkmetlerinin ilgisine ve blged aktrlerle uluslararas topluluun neden olduu olas karklklara ekolarak, ayn etnik grubun eitli oluumlarnn sekinleriyle sradan insanlar-olaslkla sk etnik yaknlk balarnn yokluu nedeniyle- birbirleriyleanlamazlk iinde olabilirler. Devlet-tesi bir etnik atmay zme aralar

zerinde bunun nemli bir etkisi olabilir.

SPANYA'DA BASKLARIN DURUMU

Dnemin babakan Tansu iller, 1993 gznde, Trkiye'deki Krtlerin durumuylailgili olarak, "Bask modeli" blgesel zerkliin olas uygunluuna ksaca iaretetti.70 Bazlar, Krt sorununun olas zm bakmndan Bask rneininuygunluunu ya da uygunsuzluunu inceledi. Mays 1995'te, Bat Avrupa Birliiiin hazrlanan bir raporda spanyol bir grevli, Trkiye'nin spanya ve Baskrneini izleyip Krtlere Trk devletinin toprak btnlne zarar vermeyecekkltrel kendini ifade haklar ve siyasal ve ynetsel zerklik vermesigerektiini tavsiye etti.71 Raporun yazld srada, spanya'nn Bask sorununuhenz zemedii ve ETA-Militar'n iddet ve terr eylemleriyle karlamayadevam ettii belirtilmelidir.spanya'daki Basklarn, baka bir Bask topluluun oturduu komu Fransa'nngneyinde snma yeri bulabildii srada, devlet-tesi bir etnik atma akaortadayd. Ne var ki, etnik yaknlk ba hibir zaman sk olmad. Fransa'daki(kuzey Euskadi denilen) Basklarn farkl bir tarihleri vard ve spanya'dakiBasklarn Franko dneminde yaadklar adaletsizlik ve bask altnda yaamaduygusundan yoksundular.72 Son yllarda spanya'daki Basklarn, Fransa'da artkkolayca hareket edememeleriyle birlikte, bir zamanlar devlet-tesi olan biretnik atma, giderek spanya'daki bir i atmaya dnt.spanya'da Basklar birlik olmaktan uzaktrlar. ETA-Militar, ayrlp bamsz vehkmran bir Bask devleti kurmay amalamakta ve bu amaca ulamak iin iddet veterr yntemleri kullanmaktan kanmamaktadr. Hem yerel hem genel seimlerekatlan parlamenter bir parti (Herri Batasuna) tarafndan desteklenmektedir.Herri Batasuna, genellikle Bask blgesindeki oylarn yaklak yzde 18'ini alr;fakat dier siyasi partilerin muhalefeti nedeniyle blgesel koalisyonhkmetlerinde yer alamamtr. eitli lml Bask gruplar, bir zamanlarbirlik olduklar ETA'dan kopmutur. 19. yzyl sonlarna doru kurulmu Baskmilliyetiliinin esas partisi olan lml Bask Miliyeti Partisi de (PNV)faaliyettedir. Blgede genellikle yzde 30'a yakn oy alan PNV, Madrid'dekisosyalist hkmetlerle ibirlii yapt. PNV, son yllarda, Bask blgesinin 40-50blgesel bileenden birini oluturduu bir blgeler Avrupa'sn savunmaktadr.73Sosyalist Parti gibi milliyeti olmayan dier partilere oy veren Basklarn yansra, spanya'daki Bask nfusun oy verecei bir dizi milliyeti parti vardr.Basklar bamszlklarn kazansalard, devletlerinin snrlar, Euskadi, sorunolurdu. ETA-Militar'a gre, Euskadi, Vizcaya, Guipuzcoa ve Alava vilayetlerineek olarak Navarre' ve Fransa'daki Bask vilayetlerini de kapsar. Bugnkspanyol anayasasnda, Navarre'n dier Bask vilayetiyle birleipbirlememesine karar vermek zere bir referandum yapma hakkn Navarrellara


17/141

veren maddeler var. Krt milliyetileri de, muhtemel bir "Krdistan"n snrlarkonusunda deiik fikirler ne sryorlar.spanya'daki Basklar bir ulus mudur, yoksa bir etnik grup mu? Bask liderlii vehalk iindeki blnmelere karn, yle grnyor ki, Basklar hem "kendi"tarafndan hem "teki" tarafndan tanmlanm bir ulustur. "teki" tarafndantanmlayc otorite, fiilen Madrid'deki merkezi hkmettir. Basklarn bir ulus

olarak, spanya'daki egemen etnik grup olan Kastilyallar dahil dier uluslarlabirlikte ayn devlet iinde kalabildikleri anlalyor. ETA-Militar'n Baskizleyicileri, bu anlamaya raz olmayabilir; fakat son yllarda spanya, sviremodeline kyasla bar olmasa da, her bakmdan dier bir siyasal toplulukrnei oldu. Tarihsel etkenler ve yakn zaman spanyol merkezi hkmetlerininrol, bu siyasal topluluun oluumunu kolaylatrd. spanyolcadaki nacionteriminin, Katalonya, Galiya ve "Bask lkesi"nin "tarihsel uluslar"na daiaret ettii belirtilmelidir.spanya'daki Basklar, yerel, askeri ve mali haklarnn ortadan kaldrld 1876sonlarna kadar greli bamszla sahiptiler. 19. yzyl sonlarnda zerklikiin bir Bask hareketi geliti. Burada, balangta kk bir Bask aydnlarevresi, yeni ve gelien sanayilerde almak iin spanya'nn dierblgelerinden Bask topraklarna akan gmen iilerin artan saysnn bir sonucu

olarak asimilasyondan endie ediyordu. Bu ilk Bask ulusal hareketi krsal,Katolik ve tutucuydu; dili ve kltr korunmas gereken ayr bir tarihsel rkolarak Basklarn nemini vurguluyordu. Bask kitleler sonraki onyllarda giderekharekete geirilecekti; fakat, Bask nfus arasnda ulusal bilinci yenidenuyandran, Franko rejiminin baskc merkezileme politikalar oldu. ETA'nn daharadikal, laik, kentli ve sosyalist milliyetilii de dahil, farkl milliyetilikbiimleri ortaya kacakt.74 smrgecilie ve grece yoksunlua dayal teoriler, spanya'daki Basklarndurumuna uygulanamaz. Bask blgesi, Kastilyallarn egemen olduu spanya'da,periferi, geri bir ekonomi deildir. Yukarda belirtildii gibi, spanya'dakibirok sanayi iisi, i bulma arayyla daha gelimi Bask blgesinegmtr. Bask ar milliyetiliinin oluumunda ekonomik faktr de roloynamtr. ETA-Militar'n ikyetlerinden biri de, Bask blgesinde retilenzenginliin Madrid'e aktarld ve bu nedenle Basklarn bundan yararlanmadiddiasdr.General Franco'nun lmnden sonra spanyol yetkililer, lkenin 17 blgesininhepsine blgesel zerklik vermeyi kabul ederek, btn spanya'da birademimerkeziyet politikasna karar verdiler. 1978 tarihli spanya Anayasasnnkinci Maddesi, "spanyol ulusunun ayrlmaz birlii, btn spanyollarn ortakve blnmez anayurdu"na da iaret etmesine karn, spanya'nn blgelerine ve"milliyetler"ine zerklik ilkesini resmen kabul eder. Gereklikte, buradaki"ulus" ve "milliyet" ayrmnn ksmen yapay bir ayrm olduu anlalyor. Ortakbir spanyol vatandaln kabul etmenin ve spanya devletinin bir parasolarak kalmann karlnda, Basklar ve Katalanlar gibi fiilen farkl uluslar,blgesel zerklik dzenlemesiyle ulusluklarn yaayabiliyorlar. Blgeselhkmetlerin yetkileri olduka fazladr. Blge parlamentosuna, blgesel bteyionaylama yetkisi verilmitir. Bask blgesinde, maliye ve eitim ilerindezynetime izin verilir; ulusal polis tekilatnn yan sra blgesel bir polisgc alr; blgesel bir televizyon kanal, spanyolcayla birlikte resmiEuskadi dili olarak kabul edilen Euskera (Bask dili) yaynlar yapar. Bu blgeseliktidar aktarmna karn, ETA-Militar tam bamszl elde etmek iin iddetebavurmay gze alyor. Akas, spanya'daki Bask rneinde iddetin sonaerdirilememesi dikkate alndnda, bir etnik atmann ilgili btn taraflarnkar ve gereksinimlerini karlayacak bir zmne ulamak gtr.lgintir, ETA-Militar kendi Bask milliyetiliini gelitirmede snfin neminivurgular. Son yllarda, eskiyen ve gerileyen sanayiler nedeniyle Bask'nrefahndaki greli gerileme, bu snf bilincine katkda bulundu. ETA-Militartaraftarlar rkn nemini ne karmyorlar ve Basklar btnyle trde birhalk olarak kavramlatrmyorlar. Yine de ETA-Militar, spanya'nn dierblgelerinden gelip Bask blgesine yerlemi gmen sanayi iilerinden uzakdurmak istiyor. Bu rnekte snf, aka, atla kapatacak durumda deil. ylegrnyor ki, ETA-Militar'a gre Bask kltr ve sosyalizm birlikte bir st Bask


18/141

kimlii oluturuyor. Bir kiinin Bask kabul edilmesi iin Bask soyundan olmasve Euskera'y bilmesi gerekmiyor. Btn Basklarn sadece yzde 40' Euskerakonuabiliyor. "nsan siyasi amalarla Bask olarak domaz. Bask olmak, siyasibir tercihtir" diye ileri srlmtr.75 Bu nedenle, Bask kimliinin snrlarolduka esnektir.Milliyetilik ve etnisite ile ilgili daha nceki genel deerlendirme, ulus ve

etnik kimlik oluumunda snfn olas nemi zerinde younlamad. smrgecilik sav, elbette, Marksizm temelli bir savdr. ounlukla grnrdesnf-temelli milliyetilikler, zellikle gelimekte olan devletlerde,gereklikte otokratik liderlerin kontrol ettii hareketlerdir. Birok gelimekteolan devlet, sahici bir sosyalist-temelli milliyetilik yaratmay besleyecekzorunlu kentleme ve sanayileme dzeyinden yoksundur. Byk lde tarm-temelli toplumlar olan bu devletlerde, geleneksel kabile ve airet blnmelerinikrmak genellikle zordur. PKK'nin grnte Marksist eilimleri dikkatedeerdir; fakat, spanya'daki Bask rneinde olduu gibi, bunun, Krt olmayanunsurlar birletiren bir yapda olmad grlyor. Dahas, yine Bask rneineve ETA-Militar'n poplerliine ve ideolojisine benzer ekilde, Krt etnik grubuiindeki birok milliyeti, PKK liderliinin Marksizm-Leninizme ak ilgisinesempatiyle bakmaz. Trkiye'deki Aralk 1995 genel seimlerine birok kk sol

partiyle birlikte giren ve geni lde Krtlere dayanan Halkn DemokrasiPartisi'nin (HADEP), fiilen sosyalist bir eylem program nermi olmasnakarn, yeterli oyu yakalayamad grlecektir.

TRKYE'DE KRTLER VE TRKLER

Trk kimliinin gelimesini ele alan Smith, daha sonra bir etnik gruptakristalleen ve sonunda Trkiye Cumhuriyeti iinde bir etnik milliyetilikpolitikas izleyen zgn bir etnik kategorinin, "Trkler" etnik kategorisininvarlna iaret etti.76 Daha nce ne srld gibi, vatandala dayalmilliyetilikler, genellikle iyi kurumsallam demokrasilerde ortaya karlar.Osmanl mparatorluu'ndan Trk devletine geite, karmak devlet inassrecinin ardndan vatandala dayal bir milliyetiliin gelimesi gt.Trkiye rneinde, nde gelen entelektellerle ibirlii yapan subaylar veprofesyonel aydn kesiminden kilit sekinler, egemen etnik ekirdei Trk etnikgrubu olacak bir Trk ulusu yetitirmek -ve "teki" tarafndan tanmlanmaamacyla bu ulusun dardan tannmasn salamak- iin iyi rgtlenmi veuyumlu bir kampanyaya giritiler. Daha nce Osmanl mparatorluu'ndaki dinikimlie yaplan vurgu dikkate alndnda, aktr ki, yeni bir Trk kimlii vebilinci gelitirmek basit bir i deildi. Osmanl mparatorluu'ndaki farkletnik kkenden dier Mslmanlar, Trkiye Cumhuriyeti'nin bu yeni sekinlerinindevlet ve ulus ina etme programlarna nasl tepki gsterecekti?"Trk" teriminin fiilen neyi anlatt hl ak deildir. TrkiyeCumhuriyeti'nin farkl dnemlerinde, Trk etnik grubunun iinden ve dndanfarkl taraflar ve bireyler, bu terimi vatandalk ya da etnik anlamdaalglamtr. Bununla birlikte, daha nce vurguland gibi, ister vatandalaister etnisiteye dayal olsun, uygulamada btn uluslarn ekirdeinde egemenbir etnik grup vardr. Trk "ulus"u da istisna deildir. Bu ulus, hem "kendi"tarafndan hem de "teki" tarafndan tanmlanmtr. Trk ulusunun kkenleriniOrta Asya'daki tarihi bir topraa kadar gtrerek Trk tarihinin mitlerinden,simgelerinden ve yorumlarndan yararlanan Mustafa Kemal "Atatrk" ve arkadalartarafindan bu ulus yeniden ina edildi. Bunlar, bir Trk ulusunun nemlimalzemeleridir. Bu Trk ulusunun nesnel ltleri, iyi tanmlanm bir devlet,tek ekonomi, ortak yasal hak ve devler ve ortak bir dildir.Ya Trkiye'deki Krtler? Btn blgeye dalm ve hibir zaman bamsz devletolma gelenei bulunmayan byle bir halk gvenilir bir ekildesnflandrlabilir mi? Trkiye'de bile Krtler blnm bir halktr. Bu etnikgrubun snrlar iyi tanmlanm deildir. Bir Krt olmak ne anlam ifade eder?zalg sorunu nemlidir. Baz Krtlerin, ayr bir etnik bilincin farknavaramayacak kadar Trk toplumuna asimile edilmi olduklar anlalyor.Trkiye'deki dier Krtler, aka kendilerini ayr bir etnik grup olarak kabul


19/141

ediyorlar. Bazlar kendilerini hem Trk hem Krt gryor gibi. Trkiye'deki vedier devletlerdeki baz Krt gruplar daha fazla siyasallam ve zerk ya dabamsz bir devlet olma zlemi ekiyor. Kuzey Irak rneinde baz Krtler,zerkliklerini korumay amalarken, ran Krtleri zerklik iin mcadeleetmektedirler. Trkiye'deki Krt etnik topluluunda geni bir farkl grler vekanaatler yelpazesi ifade edilir. Bu karmaa dikkate alndnda, Hroch'un

zmleme modelini kullanarak bir Krt ulusal hareketinin, gelimenin C evresinetam girip girmediini deerlendirmek kolay bir i deil. zellikle son yllardaAnkara'daki resmi grevliler arasndaki farkl alglamalar, sorunu daha daanlalmaz klyor. Bununla birlikte, byk lde blgesel gvenlik bakmndanciddi sonular douraca iin yabanc hkmetler, Trkiye'de, Irak'ta ya dabaka yerde, kendi devletlerini kurmalar iin Krtlere yardm etmeye uygulamadahazr deiller. Geri Suriye, su anlamazl gibi dier konularda Trkiye'dendn koparmak iin PKK'ye destek veriyor grnyor. nceki deerlendirmelerinnda, "Krtler"e bir etiket yaptrmak kolay grnmyor. Geri,Trkiye'deki baz Krtler aka kendilerini siyasallam bir etnik grup gibialglyor ve davranyorlar.Krtlerin tarihsel arka plan, baka eserlerde uzun uzadya deerlendirilmitir;dolaysyla bu eserlerin savlarn tekrarlamak bu incelemenin amac deil.77

Yine de ksaca deinirsek, baz Krtler, Medlerden, M..6. yzylda Persmparatorluu'na dahil olan bir halktan geldiklerine inanr. Ne var ki,Krtlerin Trki, Ermeni ve Asuri kabilelelerin ve daha egemen olarak Hint-Avrupagruplarnn bir karm olduu grlyor. Bu nedenle, Krtlerin kkeni birbakma karktr. Tarihleri, airet blnmelerinin ve Pers ve Osmanlimparatorluklar olarak bilinen topraklara dalm bir halkn tarihidir. Yerel"aalar", airet reisleri ve daha yakn zamanlarda dini liderler ya da"eyhler", fiilen Krt sekinlerini oluturmutur. zellikle Osmanl ve Persbasksnn, 19. yzyl ortalarnda, nde gelen aileler tarafndan ynetilenbirok Krt beyliinin dalmasna yol amasndan sonra durum buydu. 20. yzylbalarnda Trkiye'deki baz Krt topluluklar, Krt entelektellerin veprofesyonel aydn kesiminin etkisi altna girecekleri kentlere g ettiler. Krtkitleleri eitli siyasal hedefler dorultusunda harekete geirmeyi amalayankarizmatik bireyler zaman zaman ortaya kacakt.Hem genel olarak blgedeki hem de Trkiye'deki Krtlerin blnmesi, siyasalhareketlenmeyi zayflatmtr. Dinsel, airetsel ve bir lde dilselfarkllklarn Trkiye'deki bu blnmelere katkda bulunduu grlecektir(ironik bir ekilde, Trkiye'deki Krtler arasnda Trke kullanm birletiricibir etken olabilir). Dine gndermeyle, Krtler arasndaki Alevi-Snni blnmesi,Krt gruplar arasnda Trkiye'deki merkezi yetkililerin yararlanabildiiatmaya yol amtr.Airet kimlii birok Krt iin, zellikle hl krsal alanlarda yaayanlar iinbugn nemini koruyor. Modernlemeye karn, airet kimlikleri ortadan kalkmad,ya da Trkiye'de nemini yitirmedi. Gerekten de Trk yetkililer, belli airetliderlerinin sadakatini salayabildiler. Bu nedenle airetilik ile Krtmilliyetilii atabilir. Krsal alanlarda baz Krt airet kimlikleri,geleneksel yaam tarzlar tehlikeye girecei kaygsyla Krt milliyetiliinekar kabilirler. Airet reisleri, siyasi oportnistler olarak kendindenmenkul Krt milliyetileri olmaya da kalkabilirler. Belli airetler, Trkdevletinin hmna uramak korkusuyla Krt milliyetiliini benimsemektenkanabilirler. Ne var ki, baz Krt airet ve dini liderleri de, milliyetiliikendi geleneksel rollerini glendirmek ve tabanlarn geniletmek iinkullanabilirler.78Manzara, karmaktr. Van Bruinessen'n ileri srd gibi, Trkiye'dekiKrtler, okkimlikli olduklarn duyumsayabilirler. Bir Krdn hangi kimliivurgulamay tercih edecei, duruma bal olacaktr. Bu nedenle, Zazaca konuanbir Snni, kendine zg durumlara gre bir Zaza, bir Krt, bir Snni Mslman,bir Trkiye vatanda, belli bir toplumsal snfn yesi, airete ya da kyebal olabilir.79Bununla birlikte, blgedeki kimi Krtler, Trkiye, Suriye, ran ve Irak'ta geniblgeleri, Ermenistan ve Azerbaycan'n bir ksmn kapsayan snrlar kesintanmlanmam ve "Krdistan" olarak bilinen bir topraa yaknl paylar


20/141

grnyorlar. Bir Krt yorumcuya gre, Trkiye'deki "Krdistan"n snrlaryle izilebilir:

Batda skenderun krfezinden anti-Toroslara, douda ran ve [eski] SSCBsnrna kadar uzanr. Kuzeyde Pontus dalar, gneyde Trk-Suriye ve Trk-Iraksnryla evrilir.80

20. yzylda Trk hkmetlerinin resmi politikalar, Trkiye'de ayr bir Krtetnik kimlii olumasna farknda olmadan katkda bulundu mu? Yukardaincelendii gibi, alglamalarla ve kimlikle balantl olmasndan trasimilasyon kavram, saptanp aklanmas olduka g bir kavramdr. rnein,Trkiye'de Krtlerin ancak kendi Krt kimliklerini bastrarak yksek mevkilereulaabildikleri ne srlmtr.81 Dier yanda, bir grubun kltrel olarakasimile edilebildii, fakat psikolojik olarak asimile edilemediianmsanmaldr. Bireyler ezamanl olarak iki ya da daha ok kimliktayabilirler. Trkiye'de asimilasyonun, ayrmcln, merkezilemenin vemodernlemenin, etnik bir Krt kimliinin olumasnda uygulamada etkili olduuanlalyor.Burada, baz bilim insanlarnn Trkiye'deki Krt sorunuyla ilgili

zmlemelerini, "i smrgecilik" modeline dayandrdklar belirtilmelidir.82Bu sav, ok basit ve teknedensellidir ve u anda Krtlerin btn Trkiye'yedalm olmasn ve en ok Krt nfusa sahip kentin Trkiye'nin balca imerkezi stanbul olduunu hesaba katmaz.Kitap yazld srada, Trk devleti ve PKK arasnda bir devlet-tesi etnikatma srmektedir. Blgede, zellikle Kuzey Irak'da, farkl Krt gruplararasnda da atmalar vardr. Bir btn olarak blgedeki Krtler arasndakietnik yaknlk bann derecesi, rnein PKK'nin Trkiye dndaki Krtgruplardan alabilecei destek miktar zerinde bir etkisi olmas gerekir. BizzatTrkiye'deki birok Krt, PKK'nin politikalarna ve amalarna kardr. Bukendine zg devlet-tesi etnik atmaya zm bulmak son derece gtr. Trkdevlet kurumu iindeki kat tutumlular, spanya'daki Bask rnei derslerinin,demokratikleme, ademimerkeziyet ve zerklik dzenlemelerinin zorunlu olarak ieyaramadn gsterdiini ileri srebilirler. Madrid'deki merkezi yetkililer,her eyden nce olduka sorunlu olan Ortadou ve Krfez blgesinde Trkyetkililerin karlamak zorunda olduu gvenlik sorunlaryla uramak zorundada deillerdi.Bir bilim insan, Mustafa Kemal ve arkadalarnn, Osmanl mparatorluu'nunardl devlete "Trkiye" yerine "Anadolu" adn vermeyi tercih etmi olmalargerektiini savunmutur. "Anadolu" terimi, "Trk" teriminden szde daha ntr vekucaklaycdr.83 rnein, Byk Britanya Birleik Krall ve Kuzey rlanda'daegemen etnik ekirdek ngiliz olmasna karn, Britanya'daki Gal ve skotopluluklarnn, kendilerini "ngiltere'de deil "Britanya"da yaayan -ngilizvatandalar deil- Britanyallar olarak grmeye daha ok istekli olduklarileri srlebilir. Bir siyasi topluluk olarak Gal ve sko milliyetileri,kendilerini ayr bir ulus olarak grdkleri iin, bamszlk olmasa bile dahafazla zerklik elde etmeyi amalayabilirler. Bu sav daha da gelitirirsek,ortak bir Anadolu vatandal kavram, bar iinde bir arada var olmaya veayr Trk ve Krt etnik gruplarnn/uluslarnn Anadolu olarak bilinen birdevlet iinde bir lde gnll birliine katkda bulunmu olur muydu?

Notlar :

1 TDN, 9 ubat 1995. Terrle Mcadele Yasasnn ilk biiminin (12 Nisan 1991) 8.maddesinin 1. fkras yleydi: "Hangi yntem, maksat ve dnceyle olursaolsun. Trkiye Cumhuriyeti devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnbozmay hedef alan yazl ve szl propaganda ile toplant, gsteri ve yryyaplamaz." Yasann tam metni iin bkz. Yrrlkteki Kanunlar Klliyat,Babakanlk Mevzuat Gelitirme ve Yayn Genel Mdrl, Ankara, BabakanlkBasmevi, 1988, (EK-15; [ubat] 1993), 6, s. 7215-17.


21/141

2 TDN, 4 Ocak 1995.3 agg, 30 Aralk 1994. Mays 1994'te Cumhurbakan Demirel de benzer ekildeTrkiye iin "anayasal vatandalk" teriminin nemini vurgulamt.4 C.G. MacDonald (1993), s. 124.5 rnein bkz. Hobsbawn (1990), s. 65; Eriksen (1993), s. 14.6 rnein bkz. Deutsch (1966).

7 Connor, "Nation-Building or Nation-Destroying", Connor (1994)'n iinde, s.29-66.* Kendi kimliinin bilincinde olmak anlamnda kullanlyor, -ed.8 Jalali ve Lipset, "Racial and Ethnic Conflicts: A Global Perspective",Political Science Quarterly, 107, 4, (1992-1993), s. 605.9 Gurr (1993), s. 87. Terimin orijinal kullanm iin bkz. Hirschman (1970).10 Seton-Watson(1977), s. 1,5.11 Greenfield(1992), s. 13.12 Smith (1991), s. 1413 Gurr (1993), s. 314 Kendi tarafndan tanmlanm bir ulus olmann nemini destekleyen gl birsav iin bkz. Connor, "A Nation Is a Nation, Is a State, Is an Ethnic Group, Isa ", Connor (1994)'n iinde s. 94.

15 Tilly, "A Bridge Halfway: Responding to Brubaker", Contention, 4, (Gz 1994,s. 16).16 agm, s. 17.17 B. Anderson(1991).18 Hobsbawn ve Ranger ed., (1983).19 Gellner(1983).20 Smith, "The Nations: Invented, Imagined, Reconstructed?", Millenium-Journalof International Studies, 20, 3 (K, 1991), s. 353-368.21 Smith (1991), s. 9-12.22 Snyder(1993), s. 86.23 Smith (l991), s. 13.24 Smith (1986), s. 212, 216.25 Welsh, "Domestic Politics and Ethnic Conflict", ed. Brown (1993)'n iinde,s. 53.26 Gellner (1983), s. 1.27 Kedourie(1993), s. 7.28 Smith(1991), s. 73.29 Breuilly (l982), s. 3.30 Connor, "Eco- or Ethno-Nationalism", Connor (1994)'n iinde, s. 161.31 Smith(1981), s. 20.32 De Vos, "Ethnic Pluralism: Conflict and Accommodation", ed. De Vos veRomannucci-Rose (1975)'in iinde, s. 9.33 Horowitz(1985), s. 57.34 Smith(1991), s. 40.35 Kellas(1991), s. 4.36 Hroch, "from National Movement to the Fully-Formed Nation - the Nation-Building Process in Europe", New Left Review, 198 (Mart-Nisan 1993), s. 6-7.37 Almond ve Powel (1966), s. 35-36.38 Isaacs (1975), s. 73.39 Almond ve Powell (1966), s. 35-36.40 Bell ve Freeman, "Introduction", ed. Bell ve Freeman (1974)'n iinde, s. 11-12.41 Eriksen(1993), s. 142.42 Thornberry1991), s. 4.43 Fonval, "Ethnocide and Acculturation". ed. Chaliand (1989)'un iinde, s. 149-150.44 McGarry ve O'Leary, "Introduction: The Macrooolitical Reaulation of EthnicConflict", ed. McGarry ve O'Leary (1993)'n iinde, s. 16-17.45 Connor, Connor (1994)'n iinde, s. 46.46 age, s. 54-55.47 Eriksen (1993), s. 122; ed. McGarry ve O'Leory (1993), s. 21.48 Connor (1994), s. 107.


22/141


23/141

82 O. Sheikhmous, "The Kurdish Question in Regional Politics: Possible PeacefulSolutions", ed. Rupesinghe (1992)'nin iinde, s. 134. Ayrca bkz. smailBeiki'nin eitli eserleri.83 Izady(1992), s. 119.

KNC BLM

AZINLIK HAKLARI VE KEND KADERN TAYN SORUNU

Son yllarda toprak btnl, devlet hkmranl ve devletlerin iilerinemdahale etmemenin altn izen geleneksel devlet-merkezci dnya grngiderek daha fazla sayda bilim insan ve yorumcu sorgulamaktadr. Uluslararasrgtlerin, sivil toplum kurulularnn ve okuluslu irketlerin Souk Savadnemindeki faaliyetleri, analizcileri, salt devlet-merkezci bir yaklamn

geerliliini giderek daha fazla sorgulamaya zaten yneltmiti. Souk Savansona ermesi, ok daha az kat, fakat ayn zamanda daha istikrarsz ve deikenbir uluslararas ortamla sonuland. Sovyetler Birlii, Yugoslavya veekoslavakya gibi okuluslu komnist lkeler paraland. Fakat eskiYugoslavya'daki trajedi ile Burundi, Somali, Ruanda ve Irak'taki ikarklklar, ezilen aznlk gruplarn kaderine uluslararas ilginin artmasnayol at. Bu ilgi, aznlk haklarn korumak ve yaygn insan haklar ihlallerininlemek iin insani gerekelerle -en azndan balangta- d mdahaleyle bilesonuland.Toprak btnl, devlet hkmranl ve devletlerin iilerinde i hukukunncelii ilkeleri (BM Antlamas madde 2 [7]), bylece son yllarda sorgulanmayabaland. Ne var ki, 1945 tarihli BM Antlamas, devletlerin ve uluslarnblnmezliinin sorgulanabilecei imasyla halklarn kendi kaderlerini tayinilkesine de iaret ediyordu (madde 1 [2]; madde 55). Yine de uygulamada, enazndan yakn gemie kadar, BM Antlamas, toprak btnl ilkesini kendikaderini tayin ilkesinden stn olacak ekilde yorumlad. Dahas, BMAntlamasnda ezilen gruplara ya da halklara yardm iin insani mdahalehakkndan sz edilmez.1Devlet hkmranl ve toprak btnl ilkelerinin srekli stnlnsalamann hkmet liderliklerinin ortak karna olduu ileri srlebilir. Bazyetkililere gre, kendi kaderini tayin hakknn, ounlukla olas ayrlmahakkyla birletirilmesinin yan sra, aznlk haklarnn nerede bitip kendikaderini tayin hakknn nerede balad belli olmad iin, aksi durum kaosolaslna yol aar. Ayrlk hareketin baarl olmas durumunda bile, devletyetkilileri ve devlet iindeki dier gruplar g kullanarak lkenin birliinikorumaya alabilecekleri iin iddet beklenebilir. Yeni kurulan devletlerdeyeni aznlk haklar sorunlar ortaya kabilecei iin, deyim yerindeyse, hemenhemen sonu gelmeyen ayrlmalar tehlikesine yol aan bir sre de balayabilir.Souk Sava dneminde bile, devlet hkmranl ve dier devletlerin iilerinekarmama ilkeleri, dier devletler tarafndan aka ihlal edildi. rnein,Tanzanya 1979'da Uganda'y igal etmitir, Birleik Devletler Orta Amerika'yaperiyodik olarak mdahale etmitir. Banglade, bar yollardan olmasa da,1971'de Pakistan'dan ayrlabildi. Fakat son zamanlardaki gelimeler, yukardabelirtildii gibi yeni bir koullar kmesi yaratt. Eritre, 1993'te Etiyopya'danayrlmay baard; Slovenya, Hrvatistan, Bosna-Hersek ve MakedonyaYugoslavya'dan fiilen ayrld. Birok Sovyet cumhuriyetinin bamszlk ilan,SSCB'nin dalmasnn hzlanmasyla sonuland. Aznlk haklar ve genel olarakinsan haklar sorunlar da, uluslararas gndeme artk salam bir ekildeoturmutur. Bununla birlikte, Kuzey Irak'ta Huzur Operasyonu'nun gereklemesineyol aan BM Gvenlik Konseyi'nin Nisan 1991'deki 688 sayl kararnda, Irak'n,uluslararas insani yardm rgtlerinin tm muhtalara dorudan ulamasna izinvermesi gerektii vurgulanmaktadr. Bunun nedeni, oradaki durumun snr tesi


24/141

mlteci aknyla uluslararas bar ve gvenlie bir tehdit oluturacasonucuna varlmasyd. Aznlk ya da insan haklar konusu, bu d mdahaleyihakllatrmak iin kullanlmad.2Aznlk haklar ve kendi kaderini tayin konularyla balantl olarak birsorular listesi oluturulabilir. Aznlk nedir? Kendi kaderini tayin szyle tamolarak ne kastedilir? Aznlklarn haklar nelerdir? Bireylerin haklar ve

evrensel haklar, gruplarn (aznlklarn) haklarndan -gerekten de ayrtedilmesi gerekiyorsa- nasl ayrt edilmelidir? Kimin kendi kaderini tayin hakkvardr? Bu hak nasl kullanlabilir? Kendi kaderini tayin hakk, otomatik olarakayrlmaya ve devletlerin paralanmasna yol aar m? Trkiye'deki Krtler, olaskendi kaderini tayin hakk da dahil, eitli haklar bulunan bir aznlk mdr?yleyse, kendi kaderini tayinin hangi biimlerine haklar olabilir?Ankara'daki yetkililer Trkiye'nin toprak btnlnn, devletin ve ulusunblnmezliinin ve Trk devletinin niter niteliinin nemini vurguluyorlar. Buyetkililer, Trkenin Trkiye'de tek resmi dil olarak kalmasn gvenceye almagereinin altn da iziyorlar. Dolaysyla ok ak bir biimde, aznlkhaklar ve kendi kaderini tayin sorunlarna ok duyarllar. Trk yetkililer,ar milliyeti Trk ve Krt gruplarn Trkiye topraklarnda kanl biratmaya giriebilecekleri bir durumun gelimemesine dikkat ediyorlar.

AZINLIK NEDR?

Uluslararas anlamalar ve szlemeler, "aznlk"la ne kastedildiinitanmlayamamtr. Bir tanmda anlama abalar, belli szlemelerinhazrlanmas ve benimsenmesinde nemli gecikmelerle sonuland. Aznlkla nekastedildii konusunda bir kan birliine varamama, bu eitli szlemelerinetkili olmasn aslnda nemli lde zayflatyor. Buradaki tanm sorunu, biraznl tanmann olduka duyarl ve siyasal imalaryla yakndan balantldr.eitli devletlerin yetkilileri, baz aznlk haklarn devlet hkmranlnnbir ihlali ve devletin ve ulusun birliine olas bir tehdit olarak grebilirler.Bu nedenle, bylesi durumlarda yetkililer, kendi topraklarnda aznlklarn, yada belli tipte aznlklarn varln yadsyabilirler. Burada, asimilasyonla nekastedildiine dair daha nceki deerlendirmeyle ve dier uluslarn ve etnikgruplarn tannmas ya da tannmamasyla yakn balar vardr.BM Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonu'nun 1985'teyaymlanan bir raporu, bir aznl yle tanmlamaya alt: "Devlette egemenkonumda olmayan ve say olarak aznl oluturan, nufusun ounluununkarakteristiklerinden farkl etnik, dinsel ya da dilsel karakteristikleredoutan sahip, aralarnda bir dayanma duygusu bulunan, rtk bir ekilde deolsa varln srdrme kollektif iradesiyle harekete geen, fiilen ve hukukenounlukla eit olmay amalayan bir vatandalar grubu."3Bu tanm kapsayc grnr; fakat gerekte, eitli devletlerin yetkilileri, buve benzer tanmlar onaylayamamtr. Elbette, saysal ounluu oluturanvatandalar, rnein rk Gney Afrika'daki siyahlar gibi, ezilebilirler de.Yukardaki tanm, etnik, dinsel ve dilsel aznlklarn varln ima eder. Bakabir nemli kategorinin de, ulusal aznlk kategorisi olduu eklenebilir.O halde bir aznlk, varln srdrmeye ve kimliini korumaya alanzbilinli, "kendi" tarafndan tanmlanm bir gruptur. Ne var ki, uluslarla veetnik gruplarla ilgili olarak daha nce tartld gibi, bakalaryla benzernesnel karakteristikleri paylaan baz bireyler, kendilerini korunmas gerekenbir aznln paras olarak alglamayabilirler. Yine daha nceki tartmalarauygun olarak, "teki" tarafndan tanmlanm olmak aznlklar iin de nemlidir.Tpk farkl tipte etnik gruplar bulunduu gibi, eitli etnik aznlklar daolabilir. Bir etnik aznlk biimine, bir devlet iinde kendisini bir ulusolarak grmeyen ve liderleri nemli derecede zerklik ya da tam bamszlkmcadelesi vermeyen ve devlet iinde egemen konumda olmayan bir etnik grupolarak iaret edilebilir. Liderleri, kltrel haklarnn korunmasn gvenceyealmak iin, iinde yaadklar devletin yetkililerinden bir etnik aznlk olaraktannmalarn da isteyebilirler. Elitlerin kendi devletlerini kurmak ya daiinde yaadklar devletten geni bir zerklik elde etmek iin mcadele ettii


25/141

daha siyasallam etnik gruplar, bir dier etnik aznlk tipi olarakgrlebilir. Bu etnik gruplarn liderlerinin, uzun erimde sadece kltrelhaklarnn korunmasnn gvenceye alnmasyla yetinmeleri olas deildir. Biretnik grubun, "teki" tarafndan tanmlanmas gerekmez. Fakat, bir etnik grubunetnik aznlk haklarna sahip olmas iin -bu haklar ne olursa olsun- etnikaznlk statlerinin sz konusu devletin yetkilileri tarafndan en azndan zmni

olarak tannmas (yani, "teki" tarafndan tanmlanmas) zorunludur.Bu incelemede, bir ulusal aznlk, kendisini bir ulusun paras olarak gren birgruba iaret eder; fakat bu grup, baka bir ulusun yetkilileri tarafndankontrol edilen bir toprakta yaar. Geni zerklik, hatta devletlik elde etmeyealan etnik aznlklardan farkl olarak, ulusal aznlk, en azndan o ulusalaznln paras olduunu dnd ulus tarafndan kontrol edilen devletinyetkilileri tarafndan bir ulusal varlk olarak grlr. Genel olarak bir ulusalaznln yeleri, kendilerini zaten kendi devletine sahip bir ulusun parasolarak alglarlar. Dolaysyla bir ulusal aznlk hem "kendi" hem de "teki"tarafndan tanmlanmtr. "Ev sahibi devlet"in yetkilileri, bu ulusal aznlnvarln tanmayabilir ve bu nedenle, onun kltrel ve dier haklarna saygduyulmayabilir. Bu durum, ulusal aznl deiik derecelerde zerklik, hattaayrlma gibi, daha fazla hak iin mcadeleye, belki de kendi ulusunun kontrol

ettii devletle birlemeye zorlayabilir.O halde, kilit sorun yine, "teki" tarafndan tanmlanma sorunudur. Devletyetkilileri, aznlklarn varln tanmak zorunda deiller. Devletyetkilileri, aznlklarn varln yadsmakla gerekte aznlklar var olmasnakarn, onlarn haklarna sayg duymaya gerek grmeyeceklerdir. Bir aznlnvar olup olmadna, ev sahibi devletin tanmasndan bamsz olarak kararverilmesi gerektii ne srlmtr. Bir neriye gre, yetkin, tarafsz biruzmanlar grubu, uluslararas tanma ve korumay hak eden aznlklarn birlistesini yapmaldr.4 Byle bir resmi ve yetkin organn kurulmas, grnrgelecekte olanaksz. Avrupa Gvenlik ve birlii Konferansnn (AGK) Kopenhagnsani Boyut Belgesi, 1990'da unu belirtmektedir: "Bir ulusal aznla aitolmak, kiinin bireysel bir seimidir ve byle bir seimin varlndan hibirolumsuzluk kaynaklanamaz."5 O halde, devletler bir aznln varln tanmaklaykml olmasalar da, bir kii, bir aznla ait olmay seebilir ve kendiaznlk kimliini koruma iradesini aklayabilir.Yukarda aktarlan Kopenhag Belgesi metnine "etnik aznlk" terimi eklenebilir.Uygulamada, baz devlet yetkilileri, kendi topraklarnda dinsel aznlklarnvarln tanmaya hazrdrlar, fakat etnik ya da ulusal aznlklarn varlntanmazlar. Kendi "Trk aznl" konusunda Yunanistanl yetkililer bupolitikay izlemektedirler. Dinsel bir otoritenin tannmasnn, daha aztartmal olduu ileri srlebilir. Bylesi rneklerde, etnik ya da ulusalaznlklarn tannmasnn yol aabilecei trde devletin birliini tehditetmeyecek snrl kltrel haklar verilebilir. Elbette buradaki sorun, birdevletteki egemen etnik grup/ulusla ayn dini paylaan bir etnik grubundurumudur. Bu etnik grup, resmen dini bir aznlk olarak snrlandrlamaz. Vebu etnik grubun yeleri, etnik ya da ulusal aznlk haklar denilen haklar eldeetmeye alyor olabilirler.

BR AZINLIIN HAKLARI NELERDR?

Bir yorumcu, aznlk haklarn, "aznlklarn eit muamele grme, kltrlerini,dinlerini ve dillerini kullanma ve devletin siyasal ve ekonomik yaamna tamkatlma haklar" olarak deerlendirmektedir.6 Bu haklar, sahici bir demokratikoulculua dayal bir devletle -yani, siyasal bir toplulukla- badargrnyor. Aznlk haklar verilmezse, bir "aznlk grup" belli durumlarda,tmyle asimile olma tehlikesiyle karlaabilir ve bu yzden, tehlikeye denbu grubun liderleri, ayrlmaya kalkabilirler. Yukardaki aznlk haklarbetimlemesi, hukuksal ve siyasal anlam olan kesin bir tanmdan ok birtariftir. Bir aznlk grubunu saptama sorununa ek olarak, aznlk haklarnn neolduu ve nasl sayg duyulabilecei ve glendirilebilecei konusunda da akolunmas gerekir.


26/141

Milletler Cemiyeti, yeni kurulan devletler ya da Birinci Dnya Sava'ndayenilen devletler iin bir aznlk haklarn koruma sistemi kurmaya alt.Dou ve Orta Avrupa'daki devletler, Cemiyet tarafndan "garanti" edilecekAznlk Anlamalar yapmaya zorlandlar. Bu antlamalarla, bu devletlerdekiaznlklara, dier haklarn yannda kendi okullarn ama, dillerini kullanma,dinlerinin gereklerini yerine getirme ve yasa nnde eit olma haklar verildi.

Bununla birlikte, rnein zerklik hakk tannmyordu. Dier aznlkantlamalarnn temel ald Polonya Aznlk Antlamas, "rksal, dinsel ya dadilsel aznlklara mensup kiiler"e iaret ediyordu.7 Anlamann erevesiniizenlerin bu terminolojiyi kullanrken gerekte "ulusal aznlklar"a iaretettikleri ileri srlmtr.8 Fakat aznlkla ne denmek istendiiaklanmamtr. Cemiyet Konseyi yelerinin, bu antlamalar sayesinde aznlkykmllklerinin fiili "ihlaline" ya da ihlal tehlikesine dikkat ekme hak veyetkisi vard. Konsey yesi olmayan devletler ve bizzat "aznlklar", olas birihlal durumunda kendi davalarn ele almas iin Konseye bavurabilirdi.Cemiyetin sekreterlii, bavurunun kabul edilip edilmeyeceine karar verecekti.Kabul edilmesi durumunda, bavuru, sorunu aratrp bir zme varmak zereKonseyin bu amala kurulmu ler Komitesine havale edilecekti.Bavuru ilemi, uygulamada ar ve uzun sryordu. Bir aznlk iin yaplan

yanlln dzeltilmesinin hibir garantisi yoktu. Sistem, yaptrm gcndenyoksundu ve ikna gcne balyd. Aznlklar, Cemiyet sistemine katlanlarolarak hibir hukuksal konumlarnn bulunmadndan yaknyorlard. Aznlksorunlarn ele alacak daimi bir komisyonun oluturulmasnn sz e

Documents

Kurt Sorunu Kokeni Ve Gelisimi - Kemal Kirisci - Gareth m Winrow