Kwartalnik 'Studia Regionalne i Lokalne' - Natura 2000 w ...biznes–środowisko przyrodnicze, które przybierają różne nowoczesne formy, takie jak ekologiczna modernizacja (zob

WojciechDziemianowicz,KlaudiaPeszat,KamilPrzyborowski

Wojciech Dziemianowicz, Klaudia PeszatUniwersytetWarszawski,WydziałGeografiiiStudiówRegionalnych,ZakładRozwoju iPolitykiLokalnej,ul.KrakowskiePrzedmieście30;e-mail:[email protected];[email protected]

Kamil PrzyborowskiUrządm.st.Warszawy,BiuroFunduszyEuropejskichiRozwojuGospodarczego(FE),ZespółStrategiiiProgramowania,pl.Defilad1,00-901Warszawa; e-mail:[email protected]

natura 2000 w kontekście konkurencyjności… i możliwości rozwojowych gmin w polsce

Streszczenie: Wartykulezaprezentowanezostaływynikibadaniakonkurencyjnościgminobję-tychEuropejskąSieciąEkologicznąNatura2000.NapodstawieanalizkorelacjiudziałuobszarówNatura2000wogólnejpowierzchnigminyiwskaźnikówcharakteryzującychwymiarykonkuren-cyjnościirozwoju,atakżeankietprzeprowadzonychwśródsamorządówgminnychwPolscesfor-mułowanownioskidotyczącesytuacjispołeczno-gospodarczejgmintzw.naturowychorazwpływutejformyochronyprzyrodynarozwójlokalny.Wartykulepodjętorównieżpróbęodpowiedzinapytanie,czysiećNatura2000faktyczniezapewniazrównoważonyrozwój,czywymuszajedyniedbałośćo interesyprzyrodybezuwzględnianiapotrzeb społecznych igospodarczych lokalnychspołeczności.

Słowa kluczowe: Natura2000,środowiskonaturalne,konkurencyjność,rozwójlokalny.

natura 2000 in the context of competitiveness and local development opportunities in poland

Abstract:Thearticlediscusses the resultsofempirical researchon thecompetitivenessofmu-nicipalitiescoveredbytheNatura2000network.AuthorsconductedacorrelationanalysisoftheshareoftheNatura2000sitesinthegeneralareaofamunicipalityandtheindicatorscharacterizingdimensionsofcompetitivenessanddevelopment.Questionnaire surveyswereconductedamonglocalgovernmentsinPoland.Onthisbasisconclusionsonthesocio-economicsituationofmunici-palitieswithalargeshareofNatura2000areasandtheimpactofthisformofconservationforlocaldevelopmentwereformulated.ThearticleisalsoanattempttoanswerthequestionwhetherNatura2000actuallydeliverssustainabledevelopment,orsimplyforcesenvironmentalprotectionwithouttakingintoaccountsocialandeconomicneedsoflocalcommunities.

Keywords:Natura2000,environment,competitiveness,localdevelopment.

DavidLandes(2000)zacząłswojedziełoBogactwo i nędza narodów. Dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzyoddwóchbardzowymownychrozdziałów.Pierwszyznichnositytuł„Nierówności,jakiestwarzanatura”ipoświęconyjestzobrazowaniudośćoczywistychfaktów,świadczącychotym,żeZiemianiejestpłaskąformąstwarzającąidentycznewarunkirozwojuwcałejswojejrozciągło-

Studia Regionalne i LokalneNr 1(59)/2015

ISSN 1509–4995doi: 10.7366/1509499515904

NATURA2000WKONTEKŚCIEKONKURENCYJNOŚCI… 87

ści.Wątek uwarunkowań geograficznych i czynników związanych z szerokorozumianymśrodowiskiemprzyrodniczymprzewija sięwwielumiejscach tejksiążki,zarównogdyautorwyjaśniarewolucjęprzemysłowączyrozwójopartynawiedzy,jakiopisujesytuację„Przegranych”.RównieżhistoriagospodarczaPolskiwlicznychmiejscachprzywołujefaktyświadcząceodeterminizmiegeo-graficznym(zob.Skodlarski2000),choćpoglądtenpodważająnihiliścigeogra-ficzni(sugerującynp.podejściedynamicznedozasobównaturalnych).Ostatnielatadyskusjinadpolitykamirozwojuwprowadziłykilkawartychzastanowieniapojęć,związanychzprzyrodniczymiuwarunkowaniamirozwojuipolitycznąod-powiedziąna tenstan (ocieplenieklimatu,„zielenieniepolityk rozwoju”,eko-innowacje,jakośćżycia).Każdeztychpojęćstanowiniemalodrębnytematna-ukowy,obfitującywdyskusjeisprzeczneopinie,dlategowniniejszymartykuledotykamytylkofragmentuzdecydowanieszerszejcałości.Fragmentem tym może się wydawać Europejska Sieć Ekologiczna Natura

2000.Dlajednychjesttojedenzgłównychelementówpolitykiśrodowiskowej,dladrugichzaś–częśćpolitykirozwojuspołeczno-gospodarczego.NapoziomielokalnymNatura2000traktowanajestprzezwładzesamorządowezarównojakoczynnikrozwoju,jakibariera.EuropejskaSiećEkologicznaNatura2000zostałastworzonadlautrzymania

iprzywróceniadzikichgatunkówfloryifaunyorazichsiedliskwystępującychwEuropie.Wszerszymkontekście jejpowstaniewpisałosięwogólnoświato-wytrendtworzeniaregulacjimającychsięprzyczynićdoochronyróżnorodno-ści biologicznej, przy jednoczesnym uwzględnianiuwymagań gospodarczych,społecznych,kulturowychiregionalnych(zrównoważonyrozwój).RozwójsieciNatura2000wPolsceodpoczątkubudziłwielekontrowersji.Tanowa formaochronyprzyrody,wprowadzonawrazzwejściemPolskidoUniiEuropejskiej1, spotkałasięzdużymiobawamiiwśródsamorządówlokalnych,iprzedsiębior-ców,skutkującniejednokrotnierealnymikonfliktamiprzestrzennymi.Doichźró-dełA.BołtromiukiM.Zagórski(2011)zaliczająsłabeprzygotowanieprocesuwdrażaniasieciwPolsce.BardzorygorystycznepodejściePolskidowyznacza-nia obszarów specjalnej ochrony ptaków i siedlisk, przy jednocześnie niskichnakładach finansowych na wdrażanie systemu, spowodowało chaos procedu-ralny i ograniczyło możliwości skutecznej implementacji tych regulacji (zob.Bołtromiuk2011, za:Kruk et al. 2010). Ponadto brak uspołecznienia procesuwyznaczaniaobszarówsieciNatura2000wzbudziłdużąniechęćdo tej formyochronyprzyrodyjużwmomenciejejustanawiania(awniektórychprzypadkachnawetprzedobjęciemniądanegoobszaru).Negatywnywpływmiałtakżenie-spójnysysteminformacjipowodującylicznekonfliktyprzestrzennezudziałemprzedsiębiorcówczywłodarzygmin.

1 EuropejskaSiećEkologicznaNatura2000zostałaustanowionanamocyDyrektywyRady92/43/EWGwsprawieochronysiedliskprzyrodniczychorazdzikiejfaunyiflory–Dz.U.L206zdnia22lipca1992r.,orazDyrektywyRady79/409/EWGzdnia2kwietnia1979r.wsprawieochronydzikiegoptactwa–obecniefunkcjonujejejwersjaskonsolidowana:DyrektywaParla-mentuEuropejskiegoiRady2009/147/WEzdnia30listopada2009r.wsprawieochronydzikie-goptactwa(wersjaujednolicona).

WOJCIECHDZIEMIANOWICZ,KLAUDIAPESZAT,KAMILPRZYBOROWSKI88

W artykule zaprezentowane zostały wyniki badania opinii przedstawicielisamorządów gminnychw Polsce na tematwpływu obszarówNatura 2000 narozwój ich jednostek oraz analizywspółwystępowania obszarówNatura 2000zwybranymi cechami gmin. Celem jest próba odpowiedzi na pytanie, czy taformaochronyprzyrodymożemiećwpływnawzrostgospodarczy,czystanowiszansę rozwoju dla tych jednostek, zwiększając dynamikę badanychwskaźni-ków.Artykułjestrównieżpróbąrozstrzygnięcia,czysiećNatura2000faktyczniezapewniazrównoważonyrozwój,czywymuszajedyniedbałośćointeresyprzy-rodybezuwzględnianiapotrzebspołecznychigospodarczychlokalnychspołecz-ności.

Środowisko przyrodnicze jako czynnik rozwoju i konkurencyjności

Wtejczęściartykułuprzedstawionychzostaniekilkasubiektywniewybranychkoncepcjirozwojuregionalnegoilokalnego,którewyraźniewskazująnaewen-tualnepozytywnerelacjemiędzywartościąśrodowiskaprzyrodniczegoamożli-wościamirozwoju.Pojęcia„rozwój”i„konkurencyjność”traktowanesątujakobliskoznaczne(wmyślzasady,żejeślijednostkarozwijasięwolniejniżinne,tode facto tracidystanswobeckonkurencji),alenietożsame.Należyjednakprzy-pomniećkrytykęjednegoidrugiegopodejścia,obecnąwliteraturzeprzedmiotu(zob.Domański2006;Grochowski2010).Ujmowanieśrodowiska jakoczynnikarozwojuwidoczne jestnp.wmodelu

czterechkapitałów,któryużywany jestdowyjaśnianiazjawiska trwałego roz-woju (zob.Dahlström,Ekins 2005, za:Gorzelak, Płoszaj, Smętkowski 2006).Kapitałnaturalnyskładasięwzasadziezwszelkichelementówprzyrodytwo-rzącychekosystemy,zarównowkontekścieichużytecznościgospodarczej,jakiwartościusługekologicznych (ekosystemypełnią równieżnaturalne funkcje,np.oczyszczająwodęipowietrze).Modelczterechkapitałówpokazujezaawan-sowanąformępodejściadośrodowiskaprzyrodniczego,możebyćjednocześniepodstawąoceny realizacji różnychpolityk rozwojowych (zob.Ekins,Dresner,Dahlström2007).Przykłademewolucjipodejściadośrodowiskanaturalnegojakoczynnikaroz-

woju jest teoria lokalizacji. Jej prekursor, J.H.Thünen (1826), posługiwał siębardzowyrazistym,ekonomicznympodziałem„praca–ziemia–kapitał”,coniebudziwątpliwościwobecfaktu,żeformułowałteorięlokalizacjiprodukcjirolni-czej.Równieżpierwszepracedotyczącelokalizacjiprzemysłu(zob.Weber1909)dotyczyłyelementówprzyrody(woda)podkątemdostępnościikosztów.Większąliczbęcechśrodowiskaprzyrodniczegozaczętouwzględniaćwrazzrozwojemteoriilokalizacjiwkierunkuposzukiwańpozaekonomicznychczynników,którewliteraturze,główniezasprawązespołuGrabow,Henckel iHollbach-Grömig(1995), nazywane są „miękkimi” czynnikami lokalizacji (zob.Dziemianowicz1997,2008),czyli takimi,któremająpośredniwpływnadziałalnośćprzedsię-biorstwa,aleprzytymsątrudnomierzalne(np.możliwośćspędzaniawolnegoczasu,jakośćżycia).WdalszychstudiachP.McCanniS.Sheppard(2003)prze-widują, że rozwój teorii lokalizacji będzie przebiegałwkierunkum.in. analiz


czynników środowiskowych (rozumianych jako cechy lokalne, w tym środo-wiskaprzyrodniczego).Należypodkreślić, że teoria lokalizacjiprzenosi częśćdyskusjizpola„czynnikówrozwoju”naobszar„konkurencji”.Wprawdzielo-kalizacja inwestycjizależna jestodspecyficznychwarunkówdanegośrodowi-skalokalnego,jednakprzedsiębiorcydokonująszereguporównańpotencjalnychlokalizacji(zob.Jarczewski2012).Zkoleikoncepcjaczterechsiłkonkurencyjności(zob.Dziemianowicz2008)

wskazuje dwawymiary,w jakichmożna rozpatrywać te siły.Pierwszy z nichtworzy się na linii „wewnętrzny–zewnętrzny” i opisuje konkurencyjność jakowypadkowąpewnychcechregionuijegootoczenia.Zasobyprzyrodniczestano-wiąelementzasobówwewnętrznych,aleistotnyjestrównieżpopytzewnętrznynaofertęregionu.Drugiwymiarutworzonyjestwokółpytaniaoprocesy,którepozwalająbudowaćkonkurencyjność,asąnimidominacjaiwspółpracasiecio-wa.Wkażdymwymiarzepowstająsiływzmacniająceiosłabiającekonkurencyj-nośćjednostki.Środowiskoprzyrodniczetraktowanejestzregułyjakozasóbwe-wnętrzny,chociażwobliczupolitykkrajowychieuropejskichzasóbtenpodlegarównieżsilnejpresjizewnętrznej.Zakresartykułuniepozwalanakompleksoweomówieniemiejscaśrodowiskaprzyrodniczegowkontekściekonkurencyjności(rycina1),koniecznejestjednakzwrócenieuwaginanastępującezagadnienia:

Jak? DominacjaCykl życia produktu

Teor

ia ro

zwoj

u en

doge

nneg

o

Jak? Sieci

Co?

Zas

oby

wew

nętr

zne

Co?

Pop

yt ze

wnę

trzn

y

Środowisko przyrodnicze

Teor

ia b

azy

endo

geni

czne

j

Ryc. 1. Środowisko przyrodnicze na tle czterech sił konkurencyjności

Źródło: opracowanie własne na podstawie Dziemianowicz 2008.


• Składoweśrodowiskaprzyrodniczegowprowadzonesąszerokododyskursunatematrozwojuregionalnegoilokalnego.PrzykładowojużBlakelyiBradshaw(2002)zaliczali jakośćśrodowiskaprzyrodniczegodogrupyzjawiskcechu-jących„trzecią”falęrozwojuekonomicznego.Szerokiepodejściedoznacze-niaelementówśrodowiskaprzyrodniczegosugerująrównieżinniautorzy(np.Batabyal,Nijkamp2009).

• Zasadniczeznaczenieelementówprzyrodywystępujejednakprzedewszyst-kimwkoncepcjachrozwojuoddolnego,któremająwielewspólnegozteoria-milokalizacji.Wtymkontekściewartowskazaćnadynamikęrelacjinaliniibiznes–środowiskoprzyrodnicze,któreprzybierająróżnenowoczesneformy,takie jak ekologicznamodernizacja (zob.Perry 2010). Forma ta zakłada zestronyfirmposzukiwanielokalizacjiizmianwłańcuchuwartościfirmyskut-kującychzmniejszeniempresjinaśrodowiskoprzyrodnicze.Tegotypudzia-łaniamogą zaowocować tzw. ekoefektywnością polegającą na koncentracjiwprzestrzenidziałalnościgospodarczych,którecechujeniskieoddziaływanienaśrodowisko.Praktykadziałańnapoziomielokalnymiregionalnympozwalawskazaćwiele

obszarów,naktórychodbywasiękonkurencja.Wformiesyntetycznejmożnająsprowadzićdonastępującychpostaci:• Konkurencjaoinwestorów–możebyćtraktowanarównieżjakokonkurencjaoszczególnychinwestorów,np.dbającychośrodowiskoprzyrodnicze.Ważnesąmiejscapracy,alecorazczęściejdokonujesięichwartościowania–wmyślideiM.E.Portera(2001),żenajlepiejdbaćomiejscapracywsektorachinno-wacyjnych,obsługującychrynkiglobalne.

• Konkurencjaomieszkańców–tenwymiarkonkurencjiobecnybyłzawsze,aleprzeżywarenesanszasprawąrozwojukoncepcjizwiązanychzjakościążyciaijejwpływemnaprocesyrozwojuregionalnegoilokalnego.Wystarczywspo-mnieć o koncepcji „maszyny rozrywki” (zob.Clark 2003, za: Swianiewicz2005),klasiekreatywnej(zob.Florida2010),atakżelicznychbadaniachobra-zującychjakośćżyciawPolsce(zob.np.Czapiński,Panek2011).

• Konkurencjaoturystów–jestkolejnymwymiarem,prawdopodobnienajsil-niejpowiązanymześrodowiskiemprzyrodniczym(zob.Kozak2006),jednakiwtymprzypadkumożnazaobserwowaćzmianępodejściadośrodowiska.JakzauważaM.Kozak(2010),wparadygmacieturystykinastąpiłazmiana,któradotyczywzasadziekażdegojejaspektu(zmianieulegająm.in.motywacje,ce-chyturysty,zakresturystyki).Równieżśrodowiskoprzyrodniczetraktowanejestnieprzezpryzmatdostępności„wody,słońcaipiasku”,araczejjakopro-duktturystycznyoferującyszerokiwachlarzmożliwościdoznawaniawrażeń.Niebagatelnyjestrównieżfaktzmiangeograficznejprzestrzeniturystycznej.A.Kowalczyk(2011)wmodeluprzekształceńwymieniapięćetapówrozwojuprzestrzeni turystycznej (eksploracji, penetracji, asymilacji, kolonizacji orazdominacji),którewpływająnarozwójfunkcjiturystycznychiuzależnionesąrównieżodprocesówopisywanychprzezKozaka(2010).

• Konkurencjaośrodkipubliczne–wtymwymiarzekonkurencjiśrodowiskoprzyrodniczeodgrywaobecniebardzoważnąrolę.Dotyczytozjednejstrony


działańsłużącychjegoochronie(odinwestycjiinfrastrukturalnychpoeduka-cjęekologiczną),zdrugiejzaśkonfliktówzwiązanychzrealizacjądziałańfi-nansowanychprzezpodmiotypubliczne(zob.Swianiewicz2013).Przytoczonewymiarykonkurencyjności służą zobrazowaniuwagi, jaką jest

ustanowieniesieciNatura2000nadanymobszarze.Wpływatonakażdyzwy-miarów,wktórychgminaczyregionchceimożekonkurować,atakżeoddziałujenasiły,jakimijednostkasamorządowapowinnarozwijaćswojąpozycjękonku-rencyjną.

Metody badawcze

DobadaniawpływuobszarówNatura2000na rozwój lokalnyzastosowanoanalizękorelacji ichudziałuwogólnejpowierzchnigminy iwskaźnikówcha-

Ryc. 2. Rozkład przestrzenny gmin, które odpowiedziały na ankietę

* Na mapie uwzględnione zostały jedynie te gminy, które podały swoją nazwę w ankiecie (447 gmin).

Źródło: opracowanie własne.


rakteryzującychróżnewymiarykonkurencyjnościorazrozwojulokalnego(zob.Dziemianowicz2008).Analizyprzeprowadzonodlacałejzbiorowościpolskichgmin.Uzupełniono jewynikami,zrealizowanejw lutym2013r. i skierowanejdoprzedstawicieli samorządówgminnychwPolsce, ankiety elektronicznejnatematoddziaływaniatejformyochronyprzyrodynarozwójspołeczno-gospodar-czyjednosteksamorząduterytorialnego.Ankietabyłaprzeznaczonanietylkodlajednostek,wktórychznajdująsięobszarynależącedosieciNatura2000(ogółem1703 gminy), lecz także dla ich sąsiadów, czyli praktyczniewszystkich gminwPolsce.Stopazwrotuwyniosła23%,coprzełożyło sięnaudziałwbadaniuprzedstawicieli569jednostekzcałejPolski(rycina2).Wzależnościodpytanialiczba respondentówbyła zróżnicowana, cowynika przedewszystkim z tego,żeniewszystkiezagadnieniaankietyodnosiłysiędowszystkichrespondentów.WszczególnościpytaniaokonsekwencjeistnieniaobszarówNatura2000naob-szarzedanejgminydotyczyłyjedynietych,natereniektórychonewystępowa-ły.Wśródankietowanychbyło to420 jednostek.Ponadtoniewszystkiesamo-rządyudzieliłypełnychodpowiedzinapytaniaankiety2.Rozkładprzestrzennyorazstrukturaankietowanychgmin(obecnośćorazudziałobszarówNatura2000wpowierzchnijednostki)wprzybliżeniuodpowiadająrzeczywistejstrukturze3.

Natura 2000 versus zamożność i konkurencyjność

GminyonajwiększymudzialeobszarówNatura2000wpowierzchnijednostkiskoncentrowane sąw północnej strefie pojezierzy oraz na obszarach górskich(główniewpołudniowo-wschodniejczęścikraju;rycina3).ZkoleinajmniejszyudziałobszarówNatura2000występujegeneralniewgminachPolskicentralnej.Samorządylokalneczęstoformułujątezę,żeNatura2000ograniczaichmoż-

liwościrozwojowe,podającliczneprzykładybarier,porażeki trudnościz tymzwiązanych. Wartości wskaźnika korelacji Pearsona pozwalają nieco szerzejscharakteryzować gminy w zależności od występowania znacznego obszaruchronionego(tabela1).Uzyskanewynikiobrazująrelatywnieniskąsiłęzwiąz-kuudziałupowierzchnijednostkiobjętejsieciąNatura2000zposzczególnymibadanymiaspektami,jakkolwiekwwiększościprzypadkówsąnaodpowiednimpoziomieistotnościstatystycznej.Możnazatemstwierdzić,żewysokiudziałob-szarówNatura2000charakteryzujegminy,które:• mająniskąliczbęmieszkańców,alezmianyliczbyludnościprzebiegająwróż-nychkierunkach;

• charakteryzują się relatywnie niewielkim potencjałem na rynku pracy, któ-rydodatkowowykazujetendencjędopogłębianianiekorzystnychprocesów;zagadnienie to wymaga dodatkowego komentarza, ponieważ analizowanedanedotyczązakładówzatrudniającychconajmniej9osób;wartopodkreślić,

2 Dotyczytorównieżpodanianazwygminy.Liczbagmin,któreudzieliłytakiejinformacji,wynosi447.

3 WśróduczestnikówbadaniawystępujeniewielkanadreprezentacjajednostekowiększymudzialeobszarówNatura2000wichpowierzchni.Równieżrozkładocenwgminach,którepoda-łynazwęwankiecie,itych,którejejniepodały,jestzbliżony(+/–4punktyprocentowe).


żeobszaryobjętesieciąNatura2000 istotniestatystyczniekorelująz liczbąosóbfizycznych prowadzących działalność gospodarczą na 1000mieszkań-ców(0,098),jednakdynamikategowskaźnikapokazujebardzozróżnicowaneścieżkiw zakresie rozwojuprzedsiębiorczości (korelacja ujemna, nieistotnastatystycznie);

% powierzchni gminy80,01 – 100,0060,01 – 80,0040,01 – 60,0020,01 – 40,00 1,01 – 20,00 0,00 – 1,00

Ryc. 3. Udział obszaru Natura 2000 w ogólnej powierzchni gminy

Źródło: opracowanie i wyliczenia własne na podstawie danych European Environment Agency.

• stwarzająmożliwości noclegowe, które sąwykorzystywane przez turystów,jednak zmiany w tym zakresie nie pozwalają wyciągnąć jednoznacznychwniosków;

• sąrelatywniemałozamożne,alecharakteryzująsięwzględniewysokimwzro-stemtejzamożności;wykazująrównieżpewnąspecyfikępodwzględempro-wadzonejpolitykipodatkowej–zprzeprowadzonychanalizwynika,żewła-dzegminowysokimudzialeNatury2000znacznierzadziejstosująróżnegorodzajuulgiizwolnieniapodatkowe,cowynikaprawdopodobniezpotrzebyzbilansowaniawpływówdobudżetu(korelacja–0,71,istotnastatystycznie);

• wlatach2006–2012zdołałyprzyciągnąćznacząceśrodkizbudżetuUE.Do ciekawychwniosków prowadzi porównanie grupy gmin o najwyższym

udzialeobszarówNatura2000wpowierzchnigminy(20%gminonajwyższejwartościtegowskaźnika–340jednostek)zwartościamiśrednimidlagmin,wktó-


rychobszaryNatura2000niewystępują(776jednostek).Gminyonajwyższymudzialetychobszarówcharakteryzująsięzdecydowaniemniejsząliczbąpracują-cychwprzeliczeniuna1tys.mieszkańców(154pracujących,przy221dlagminnieobjętych sieciąNatura 2000). Także dynamikawzrostu liczby pracującychwtychgminachbyławlatach2006–2012prawiedwukrotnieniższaniżwgrupiegminbezNatury2000.Innewskaźnikispołeczno-gospodarczewskazująjednakna przewagęgmino najwyższymudziale obszarówNatura 2000nad jednost-kami,któreniezostałyobjętetąsiecią.Najwyraźniejrysujesięonawobszarzeturystyki.Liczbanoclegówwprzeliczeniuna1tys.mieszkańcówwjednostkachonajwyższymudzialeobszarówNatura2000wyniosłaprawie5600,awgmi-nachnieobjętychtąformąochronyprzyrody–niespełna700.DynamikawtymzakresiewgminachonajwyższymudzialeobszarówNatura2000byłaponad-trzykrotniewyższaniżwgminachspozasieci.Gminytepozyskałytakżeśredniowlatach2006–2012ok.50%więcejśrodkówzUniiEuropejskiejwprzeliczeniuna1mieszkańca(182złoteper capitadlagminonajwyższymudzialeobsza-rówNatura2000i120złotychper capitadlagminnieobjętychsiecią).PonadtowgminachonajwyższymudzialeobszarówNatura2000nastąpiłwomawianymokresiewiększy(prawie2-procentowy)wzrostliczbyludnościniżwtychspo-zasieci(1,4%).Charakteryzowałysięonetakżewyższympoziomemdochodówwprzeliczeniunajednegomieszkańca(odpowiednio1502złoteper capita dla gminonajwyższymudzialeobszarówNatura2000w2012r.i1327złotychper capitadlajednosteknieobjętychsiecią).

Tab. 1. Korelacja udziału obszarów Natury 2000 w ogólnej powierzchni gminy i wskaźników charakteryzujących wymiary konkurencyjności oraz rozwoju gminy

% powierzchni gminy objętej siecią Natura 2000

Zmienne bezwzględne

Liczba ludności (2012) –0,061**

Liczba pracujących (2012) –0,050*

Liczba udzielonych noclegów (2012) 0,079**

Dochody własne (2012) –0,037

Zmienne dynamiczne, względne

Dochody własne per capita (2012) 0,069**

Zmiana (2006–2012) liczby ludności na 1000 mieszkańców 0,026

Zmiana (2006–2012) liczby pracujących na 1000 mieszkańców –0,062**

Zmiana (2006–2012) liczby udzielonych noclegów na 1000 mieszkańców 0,037

Zmiana (2006–2012) dochodów własnych per capita 0,084**

Średnia (2006–2012) środków z budżetu UE w budżetach gmin per capita 0,172**

* Korelacja istotna na poziomie 0,05 (dwustronnie).** Korelacja istotna na poziomie 0,01 (dwustronnie).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i obliczeń własnych.


Sieć Natura 2000 w opinii przedstawicieli urzędów gminnych

ObszaryNatura2000odsamegopoczątkuichustanawianiawPolscesąprzezliczneśrodowiskauważanezabarieręrozwojuspołeczno-gospodarczegoprzedewszystkimzewzględunaograniczeniazwiązanezprowadzeniemdziałalnościgo-spodarczejipodejmowaniemnowychinwestycjinatychterenach(Brzozowska,Kozłowska,Molewski2008).Nietrudnojednakprzywołaćrównieżlicznepozy-tywneprzykładymożliwościichwykorzystaniadlazrównoważonegorozwoju4.WprzeprowadzonymbadaniuocenyoddziaływaniaNatury2000namożliwo-

ścirozwojowegminbyłybardzozróżnicowane.Większośćankietowanychuzna-łautworzeniesieciNatura2000wPolscezabarierędlarozwojugmin(ponad56%odpowiedzi),podczasgdyzaszansęuważałojejedynie23%respondentów.Zdaniempozostałych21%obecnośćobszarówobjętychtąformąochronyprzy-rodyniestanowianibariery,aniszansyrozwojowej.OcenasieciNatura2000jestróżnawzależnościodtypugminy,jejwielko-

ściorazpowierzchnizajmowanejprzezobszaryobjęteochroną.Przedstawicielegminwiejskichimiejsko-wiejskichznacznieczęściejnegatywnieoceniająobec-nośćNatury2000niżmieszkańcygminmiejskich(rycina4).Wgminachmiej-skichobszaryNatura2000sączęściejtraktowanejakoszansadlastymulacjiroz-wojulokalnego,przedewszystkimzewzględunaichwpływnawzrostjakościżyciamieszkańców.Należyjednakzauważyć,żewgminachmiejskichdominująterenyzurbanizowane,zatemudziałNatury2000wpowierzchni jednostki jestzwyklenatyleniski,żenieskutkujenegatywnymikonsekwencjamidlagminy.

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

miejska wiejska miejsko-wiejska

Szansa

Brak wpływu

Bariera

Gmina

Ryc. 4. Ocena wpływu obszarów Natura 2000 na rozwój lokalny wg typów gmin (N = 429)

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety.

Widoczna jest również zależność ocenNatury 2000 od liczby ludności za-mieszkałejwgminie.Wmałychjednostkachznacznieczęściejniżwdużychpa-

4 Zob.http://natura2000.org.pl/jak-skorzystac-na-naturze-2000/[dostęp:8.08.2013].


dająopinienegatywne.Około60%gmindo10 tys.mieszkańcówwłaśnie takoceniaNaturę2000,podczasgdytakisamodsetekgminpowyżej50tys.miesz-kańcówuważa, że obecność obszarównależących do tej sieci stanowi szansędla ich rozwoju(rycina5).Częściowonależy łączyć toz typemgmin.Gminymiejskie charakteryzują sięwiększą liczbąmieszkańców, awnich ocenawy-stępowaniaobszarówNatura2000byłabardziejprzychylnaniżwpozostałychtypachjednostek.

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

< 5 5–10 10–20 20–50 > 50

Szansa

Brak wpływu

Bariera

Liczba ludności (w tys.)

Ryc. 5. Ocena wpływu obszarów Natura 2000 na rozwój lokalny według liczby ludności gmin (N = 306)


Mniejjednoznacznyjestrozkładopiniizewzględunawielkośćobszaruzajmo-wanegoprzezNaturę2000.Wewszystkichgrupachgminprzeważałycoprawdaodpowiedzinegatywneiwydajesię,żewrazzewzrastającymudziałemtejformyochronyprzyrodywpowierzchnigminy ichocena jestcorazmniejkorzystna.Niemniejpojawiającesięlicznegłosypozytywnewgminach,wktórychobszarytestanowią60–80%powierzchni,niepozwalająnawyciąganiejednoznacznychwniosków(rycina6).Zgodniezprzewidywaniaminajwyższyudziałopiniinega-tywnych(71%)oraznajniższypozytywnych(10%)odnotowanowjednostkachonajwiększymudzialeobszarówNatura2000(powyżej80%całejpowierzchni).Takaocenawynikaoczywiściezdużomniejszejmożliwościswobodnegogospo-darowaniaw tych gminach i konieczności całkowitego podporządkowania sięwymogomochronyprzyrody.OcenywpływuobszarówNatura2000naposzczególne aspekty funkcjono-

waniagminybyłyzróżnicowane(rycina7).ZdecydowanienegatywnieocenionyzostałwpływNatury2000narozwójprzedsiębiorczościwgminie(53%odpo-wiedzinegatywnychprzy12%odpowiedzipozytywnych).Podobnieocenionoteż oddziaływanie na zainteresowanie jednostką inwestorów zagranicznych.W obu tych aspektachwidoczny byłwpływ udziału powierzchni zajmowanejprzezNaturę2000naudzielaneodpowiedzi.Imudziałtenbyłwiększy,tymczę-ściejpojawiały sięodpowiedzinegatywne.W jednostkach,wktórychobszary


Natura2000obejmowałyponiżej20%powierzchni,odnotowano45%odpowie-dzistwierdzającychichnegatywnywpływnarozwójprzedsiębiorczościi42%–nazainteresowanieinwestorówzewnętrznych.Wkażdejgrupiesukcesywnierosłyone,osiągającodpowiednio83i74%wgminachpokrytychwponad80%obszaramiNatura2000.Należyzauważyć,żeudziałodpowiedzinegatywnychzwiększasięprzedewszystkimkosztemgłosówtwierdzących,żewystępowanieobszarówNatura 2000 niema żadnegowpływu na rozwój przedsiębiorczościimożliwościpozyskaniainwestorówzewnętrznych.Udziałrespondentów,któ-rzyuważają,żeobszaryNatura2000stymulująrozwójprzedsiębiorczości,jestniewielki,chociażróżnywzależnościodpowierzchnizajmowanejprzezobszaryNatura2000(od9do17%wskazań).Cociekawe,wgrupiejednostekonajwyż-szymudzialetejformyochronyprawnejzdaniemaż22%ankietowanychstanowionaszansęnapozyskanieinwestorówzewnętrznych.Byćmożepewnymwytłu-maczeniem tego zjawiska jest to, że część tych jednostek zrozumiała, że albouczyniązwystępowaniaNatury2000swójatut,albostracąszansęnarealizacjęjakichkolwiek inwestycji zewnętrznych.Należy to uznać za zwiastun bardziejpozytywnegonastawieniadoobszarówNatura2000,nawetjeślinaraziedotyczytotylkoczęścigmin.Podobnetendencjebyływidoczne,gdywziętopoduwagęliczbęludnościba-

danejjednostkiijejtyp.Wgminachpowyżej50tys.mieszkańcówudziałodpo-wiedzipozytywnychinegatywnychodnośniedowpływuobszarówNatura2000narozwójprzedsiębiorczościbyłtakisam(po27%).Immniejszejednostki,tymwiększaprzewagaodpowiedzistwierdzających,żesąonebarierą.Wprzypadkumożliwościpozyskaniainwestorówprawidłowośćbyłapodobna.Zkoleiudziałjednostek,którychprzedstawicieleuznali,żewpływobszarówNatura2000namożliwość pozyskania inwestorów jest pozytywny,właściwie się nie zmieniaiwewszystkichgrupachwynosiok.10%.Wwiększychjednostkachdominują-cąodpowiedziąjesttaobrakujakiegokolwiekoddziaływaniaobszarówNatura

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

0–20 20–40 40–60 60–80 80–100

Szansa

Brak wpływu

Bariera

Udział w powierzchni gminy (w %)

Ryc. 6. Ocena wpływu obszarów Natura 2000 na rozwój lokalny według udziału Natury 2000 w powierzchni gminy (N = 312)



2000natenaspektfunkcjonowaniagminy.Zesporądoząprawdopodobieństwamożnastwierdzić,żewynikatozwystępowaniawdużych(ludnościowo)gmi-nach terenów inwestycyjnych znajdujących się poza obszarami Natura 2000izwiązanejztymwiększejswobodygospodarowania,przezcoichobecnośćniezakłócaprocesówinwestycyjnych.

0 20 40 60 80 100

Atrakcyjność miejsca zamieszkania

Rozwój turystyki

Możliwość pozyskania środków z UE

Rozwój rolnictwa

Możliwość realizacji zadań samorządu

Zainteresowanie inwestorów zagranicznych

Rozwój przedsiębiorczości

Zdecydowanie negatywny Raczej negatywny Brak wpływuRaczej pozytywny Zdecydowanie pozytywny

Odsetek wskazań

Ryc. 7. Wpływ obecności obszarów Natura 2000 na poszczególne aspekty funkcjonowania gmin (N = 465)


Głównymiwskazywanymiprzezsamorządowcówbarieramirozwojuprzed-siębiorczościnaterenachchronionychsieciąNatura2000,któreprzekładająsięnatakwielenegatywnychopiniiwtymaspekciefunkcjonowaniagminy,są:• wydłużenieprocesu inwestycyjnego–zuwaginakoniecznośćpoddaniasięproceduromocenywpływurealizacjiprzedsięwzięcianaobszarNatura2000ichronionegatunki;przedsiębiorcomczęstonieopłacasięczekaćażtakdługozeswojąinwestycjąiwoląjązrealizowaćwinnejgminie;

• wzrostkosztówrealizacjiinwestycji–uzyskaniewszystkichpozwoleńwiążesięzkoniecznościąprzedłożeniaraportuocenyoddziaływaniaprzedsięwzię-cianaśrodowisko,któregoprzygotowanie(zkilkomawariantamirealizacjiin-westycji),wtymprzymuswyboruwariantunajkorzystniejszegozewzględówekologicznych,anieekonomicznych,iewentualnegodokonaniakompensacjiprzyrodniczej,znaczniezwiększająkosztytejinwestycji;

• większe ryzyko realizacji inwestycji – konieczność uzyskania kilku decyzjiumożliwiającychjejpodjęcie(przeduzyskaniemdecyzjiinwestycyjnejnależyotrzymaćdecyzjęośrodowiskowychuwarunkowaniachrealizacjiinwestycji)zwiększa ewentualnośćotrzymaniadecyzji odmownej nakażdymetapie tejprocedury,comożezniechęcaćprzedsiębiorcówdopodejmowaniatakiegory-zyka;


• brakwskazańdopuszczalnychinwestycji–wydanerozporządzeniedotycząceprzedsięwzięćmogącychzawszeznaczącoipotencjalnieznacząconegatywnieoddziaływaćnaśrodowisko5,wskazujetylkoteinwestycje,któremuszązostaćpoddaneocenieoddziaływanianaśrodowisko;natomiastbrakprzepisówdoty-czącychinwestycji,któremogąbyćlokalizowanenaterenachobjętychsieciąNatura2000bezdokonywaniaocenichoddziaływanianateobszary,zjednejstronyzwiększaniepewnośćwśródprzedsiębiorców,zdrugiejzaśpowoduje,żeurzędnicyczęściej,niżjesttofaktyczniekonieczne,sięgająprewencyjnieponarzędzie,jakimjestproceduraocenyoddziaływanianaśrodowisko.Napodstawietychwskazańmożnastwierdzić,żetobrakjasnychprzepisów

i jednoznacznego ich stosowania stanowigłównyproblemw realizacji inwes-tycji na obszarachNatura 2000. Jest to rezultat nadmiernie skomplikowanychregulacjinapoziomiekrajowym,ale teżbraku rzetelnej informacjiprzyrodni-czejpotrzebnejdowydawaniadecyzji lokalizacyjnychnapoziomiegminnym.PonadtowzakresieocenoddziaływanianaśrodowiskoorazocenoddziaływanianaobszaryNatura2000widoczne jestszerokiepoledodziałaniadlaorganówadministracjibiorącychudziałwtympostępowaniu.Założeniemtakiegorozwią-zaniabyłoindywidualnetraktowaniekażdejsprawyorazdopasowaniedokażde-goprzedsięwzięciarozwiązańmożliwienajbardziejprzyjaznychdlaśrodowiskazjednejstronyorazakceptowalnychdlaprzedsiębiorcy–zdrugiej.Wpraktyceskutkujetojednakbrakiempowtarzalnościdecyzjiorazróżnicamiwichtreścidlabardzopodobnychprzedsięwzięćwzależnościodorganuadministracji,którywydajedecyzjęośrodowiskowychuwarunkowaniachrealizacjiprzedsięwzięcia.Istnieją natomiast takie aspekty funkcjonowania gmin, w których obszary

Natura2000sąocenianebardzodobrze.Najwięcejpozytywnychocendotyczywpływu tychobszarówna rozwój turystyki (68%wskazańpozytywnych i9%negatywnych).Widocznajestprawidłowość,zgodniezktórąimwiększagmina,tymwiększyudziałgłosówpozytywnych(94%wjednostkachpowyżej50tys.mieszkańców).Korzystnieocenianyjest takżewpływwystępowaniaobszarówNatura2000naatrakcyjność jednostki jakomiejscazamieszkania(58%wska-zańpozytywnychi jedynie8%negatywnych).Wtymaspekcie istnieje teżza-leżnośćdokonywanychocenodwielkości jednostki samorządu terytorialnego.Wgminachpowyżej50tys.mieszkańców80%ankietowanychuznało,żeobec-nośćNatury 2000ma pozytywnywpływ (przy brakuwskazań negatywnych).Wobuprzypadkachwidać,żenajwięcejgłosówokorzystnymwpływieobsza-rówNatura2000pochodzizjednostek,wktórychjesttojedenzzasobówendo-genicznych,mogącywzmacniać inne lub nawet niwelować pewne negatywnecechyobszarówzurbanizowanych.Istotne znaczenie dla samorządów lokalnychmają też większemożliwości

pozyskiwaniaśrodkówzewnętrznych.Zuwaginadodatkoweprogramy,zktó-rych samorządy oraz osoby prywatne gospodarujące na tych obszarachmogą

5 RozporządzenieRadyMinistrówzdnia9listopada2010r.wsprawieprzedsięwzięćmogą-cychznaczącooddziaływaćnaśrodowisko–Dz.U.2010,nr2013,poz.1397,orazRozporządze-nieRadyMinistrówzdnia25czerwca2013r.zmieniająceRozporządzeniewsprawieprzedsię-wzięćmogącychznaczącooddziaływaćnaśrodowisko–Dz.U.2013,poz.817.


korzystać, jak równieżpreferencyjnekryteriapunktacji stosowanewprocedu-rachubieganiasięośrodkiunijne,jesttojednazpodstawowychkorzyściiszansrozwojowych, upatrywanychprzez gminy (48%wskazańpozytywnych i 13%negatywnych).W jednostkach największych udział odpowiedzi pozytywnychokazałsięniższyniżwpozostałych,alejesttodośćoczywiste,zuwaginato,żewiększośćdodatkowych środków jest przeznaczonadla sektora rolniczego,którywwiększychgminachodgrywamniejsząrolęwkształtowaniulokalnejgo-spodarki.WjednostkachonajwyższymudzialeobszarówNatura2000(powyżej80%)jestonnatomiastwyższy(62%odpowiedzipozytywnych).Wtymprzypad-kumożetowynikaćzwiększejglobalnejalokacjiśrodków,równieżwramachrekompensatyztytułuustanowieniaobszarówNatura2000wtychjednostkach.Odnośniedoaspektówdotyczącychrolnictwaczyrealizacjizadańsamorządu

gminnegoprzeważałyopiniewskazujące,żeobszaryNatura2000niemająnatożadnegowpływu.Jednakżeniedotyczy to jednostek,wktórychudziałNatury2000wpowierzchnijestnajwiększyigdzieprzeważałyodpowiedziowpływienegatywnym(50%dlarozwojurolnictwai55%dlamożliwościrealizacjizadańsamorządu).Trudnosiędziwić takimodpowiedziom,biorącpoduwagę to, żeregulacje prawneobowiązującenaobszarachNatura 2000wprowadzają ogra-niczeniawzakresiedziałalnościrolniczej.Wprzypadkuzadańgminnychutrud-nionamożebyćprzedewszystkimrealizacjapewnychinwestycji,którewprostnieodnosząsiędodziałaniawramach ina rzecz interesupublicznego iktórewymagajązastosowaniaprocedurocenyoddziaływaniaprzedsięwzięcianaob-szarNatura2000.Wartozauważyć,żeneutralnaocenawystępowaniaobszarówNatura2000sta-

nowiłaistotnyodsetekodpowiedziwewszystkichbadanychobszarach(od23do47%wskazańbezpodziałunagrupy).Wposzczególnychkategoriachszczegó-łowychudziałtegotypuodpowiedzibywałjeszczewyższy(sięgałnawet87%).Wniektórychprzypadkach trudno się dziwić takwysokiemuudziałowi odpo-wiedziwskazującychnabrakoddziaływaniasieciNatura2000narozwójlokal-ny,ponieważwynikaonzespecyfikidanegotypujednostek.Nieulegajednakwątpliwości,żelicznagruparespondentówniepotrafiłazidentyfikowaćwsposóbjednoznacznywpływuobszarówNatura2000naposzczególneaspektydziałaniaichjednostki.Wśródgmin,którychreprezentancimająsprecyzowanezdanienatematob-

szarówNatura2000,wyróżniająsięte,gdzieobejmująoneprawiecałąjednost-kę.Ichprzedstawiciele,częściejniżpozostałychgmin,wyrażająsięnegatywnienatematwpływuNatury2000nafunkcjonowanieirozwójswoichjednostek.Niejesttoobserwacjazaskakująca,wprzypadkugdycałalubprawiecaładziałalnośćgminymusiopieraćsięnazasadach respektujących interesobszarówchronio-nych.Nadrugimbiegunieznalazłysięprzedewszystkimgminymiejskieorazteliczącepowyżej50tys.mieszkańców(lubłącząceobietecechy).Wichprzypad-kuwystępowanieobszarówNatura2000było traktowanegłównie jakoszansazuwaginato,żeniestanowiłydominującegoudziałuwpowierzchnijednostki,amogłyprzesądzaćojejatrakcyjnościpoprzezodpowiedniewykorzystanienp.wcelachrekreacyjno-wypoczynkowych.


Podsumowanie

Problem obszarów Natura 2000, z punktu widzenia możliwości rozwojui konkurencyjności gmin, jest bardzo złożony. Najczęściej negatywny wpływNatury2000najednostkisamorządulokalnegowidocznyjestwnagłaśnianychmedialnie konfliktach, gdy społeczności lokalne stają naprzeciwprzyjezdnych„ekologów”.Za typowych reprezentantów „gminwynaturzonych” uważani sąprzedstawicielegminnajczęściejbiednych,którenieradząsobiezzarządzaniemprocesamirozwojowymiigodzeniemrozwojugospodarczegozposzanowaniemśrodowiskanaturalnego.Zaprezentowanewynikipozwalająniecozweryfikowaćstereotypowepodej-

ściedorelacjiśrodowiskoprzyrodnicze–konkurencyjnośćirozwój.Wpierw-szejkolejnościnależypodkreślićfakt,żegminyzwysokimudziałemsieciNatura2000wswojejpowierzchnibyłybeneficjentemznaczącychśrodkówzUE,conapewnoprzełożyłosięnaprocesymodernizacyjne(nawetjeśliograniczyłysięonedopoprawyinfrastrukturytechnicznej).Ponadtogminyteodnotowały(istotnystatystycznie)wzrost zamożnościmierzonydochodamiwłasnymi.Tedwapo-zytywneprocesyzachodząoboknegatywnych:brakuzainteresowaniazestronyinwestorów,niepewnej sytuacjina rynkupracy, częstych trudnościw rozwojuprzedsiębiorczości,awkońcu–kłopotówzewzrostemkonkurencyjnościtury-stycznej.Wymiarturystycznykonkurencyjności–zewzględunacharaktergminwdużejmierzeobjętychNaturą2000 icechy tej sieci–wydajesiękluczowyzpunktuwidzeniamożliwościrozwojowychtychjednostek.Przełożenieatrak-cyjności przyrodniczej nawzrost zamożności gminy czywzrost liczby ludno-ścijestutrudnionewłaśniezewzględunaNaturę2000.Dalszychbadańianalizprzestrzennychwymagaweryfikacja tezy,żenaobecności tejsiecinajbardziejzyskująniegminysilniewniąwłączone,lecztepołożonewniewielkimoddale-niu,gdziemogąbyćbezżadnychograniczeńrealizowaneinwestycjeprywatne(wtymhotelarskie,anawetprzemysłowe).Tezatazakłada,że„niewielkieodda-lenieodatrakcyjnychobszarówwypoczynkowych”traktowanejestjakowłasnyatutwkonkurencjioinwestorów.Równieinteresującejestzagadnienieczynni-kówsukcesuwtychpojedynczychgminach,wktórychmimoograniczeńuzy-skujesięzadowalającewskaźnikikonkurencyjnościirozwoju.Tegotypubadaniawymagająwłączeniadoanalizzagadnieńzwiązanychzkapitałemspołecznym.

Literatura

Batabyal A.A., Nijkamp P., 2009, „Sustainable development and regional growth”,w: R. Capello, P. Nijkamp (red.),Handook of Regional Growth and Development Theories,Cheltenham–Northampton:EdwardElgar.

BlakelyE.J.,BradshawT.K.,2002,Planning Local Economic Development: Theory and Practice,ThousandOaks,CA:SagePublications.

BołtromiukA.,ZagórskiM.,2011,Natura 2000 – dobro publiczne, problem prywatny, Warszawa:ForumInicjatywRozwojowych.

BrzozowskaM.,KozłowskaE.,MolewskiK.,2008,Natura 2000 – szansa czy bariera dla rozwoju lokalnego i regionalnego,PolskieTowarzystwoOchronyPtaków,www.


ptop.org.pl/images/stories/konferencje/natura2000/raport_natura_2000_szansa_czy_bariera_dla_rozwoju_lokalnego_i_reg.pdf[dostęp:1.03.2015].

ClarkT.N.,2003,The City as an Entertainment Machine,SanDiego:Elsevier.Czapiński J.,PanekT. (red.), 2011,Diagnoza społeczna 2011. Warunki i jakość życia

Polaków – raport,Warszawa:RadaMonitoringuSpołecznego.DahlströmK.,EkinsP.,2005,Nature of the 4 Capitals Model,tekstniepublikowany–

materiałyroboczeprojektuSRDTOOLS(www.srdtools.info)–za:Gorzelak,Płoszaj,Smętkowski2006.

Domański B., 2006, „Critique of the concept of development and regional studies”,Studia Regionalne i Lokalne,wydaniespecjalne.

DyrektywaParlamentuEuropejskiegoiRady2009/147/WEzdnia30listopada2009r.wsprawieochronydzikiegoptactwa(wersjaujednolicona).

DyrektywaRady92/43/EWGwsprawieochronysiedliskprzyrodniczychorazdzikiejfaunyiflory–Dz.U.L206zdnia22lipca1992r.zpóźniejszymizmianami.

DziemianowiczW.,1997,Kapitał zagraniczny a rozwój regionalny i lokalny w Polsce, Warszawa:EUROREG.

DziemianowiczW.,1998,„Rolawładzsamorządowychwstymulowaniubezpośrednichinwestycjizagranicznych”,w:Z.Olesiński(red.),Bezpośrednie inwestycje zagranicz-ne w Polsce,Warszawa:PolskieWydawnictwoEkonomiczne.

DziemianowiczW.,2008,Konkurencyjność gmin w kontekście relacji władze lokalne – inwestorzy zagraniczni,Warszawa:WydawnictwaUniwersytetuWarszawskiego.

EkinsP.,2011,„Environmentalsustainability:Fromenvironmentalvaluationtothesus-tainabilitygap”,Progress in Physical Geography,nr35(5),s.629–651.

Ekins P., Dresner S., Dahlström K., 2007, „The four-capital method of sustainabledevelopment evaluation, European environment”, European Environment, nr 18,s.63–80(2008),publikacjainternetowa19grudnia2007wWiley InterScience,www.interscience.wiley.com.

Florida R., 2010, Narodziny klasy kreatywnej, tłum. T. Krzyżanowski, M. Penkala,Warszawa:WydawnictwoNarodoweCentrumKultury.

GorzelakG.,PłoszajA.,SmętkowskiM.,2006,„Ocenastrategiirozwojuregionu–wy-korzystanie modelu czterech kapitałów na przykładzie województwa lubuskiego”,Studia Regionalne i Lokalne,nr3,s.67–82.

GrabowB.,HenckelD.,Hollbach-GrömigB.,1995,WeicheStandortfaktoren,SchriftendesDeutschenInstitutfürUrbanistik,t.89,Stuttgart–Berlin–Köln.

GrochowskiM.,2010,„Rozwójmiastiregionów–międzylogikąparadygmatukonku-rencyjnościa terytorialnymiuwarunkowaniamipolityki rozwoju”,w:Z.Strzelecki,P.Legutko-Kobus(red.),Oblicza współczesnego kryzysu a polskie regiony,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegionalnego.

JarczewskiW.,2012,Pozyskiwanie inwestorów do gmin,Warszawa:WoltersKluwer.KowalczykA.,2011,„«Geograficzne»aspektyprzestrzeniturystycznej(nowespojrzenia

nakoncepcjęprzestrzeniturystycznej”,w:M.Durydiwka,K.Duda-Gromada(red.),Przestrzeń turystyczna. Czynniki, różnorodność, zmiany, Warszawa: UniwersytetWarszawski,WydziałGeografiiiStudiówRegionalnych.

KozakM.,2006,„Konkurencyjnośćturystycznapolskichregionów”,Studia Regionalne i Lokalne,nr3,s.49–65.

Kozak M., 2010, „Turystyka: niewykorzystana szansa rozwojowa regionów”, Studia Regionalne i Lokalne,nr4,s.43–59.


KrukR.W.,DeBlustG.,VanApeldoornR.C.,BouwmaI.M.,SierA.R.J.,2010,Natura 2000. Information and communication on the designation and management of Natura 2000 sites. Main Report 2,Organizing themanagement in 27EUMember States,Alterra,INBO,CEH.

LandesD.,2000,Bogactwo i nędza narodów. Dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzy,tłum.H.Jankowska,Warszawa:WydawnictwoLiterackieMuzaSA.

McCannP.,SheppardS.,2003,„Therise,fallandriseagainofindustriallocationtheory”,Regional Studies,nr37(6–7),s.649–663.

Perry M., 2010, Contorversies in Local Economic Development. Stories, Strategies, Solutions,NewYork:Routledge.

Porter M.E., 2001, Porter o konkurencji, tłum. A. Ehrlich, Warszawa: PolskieWydawnictwoEkonomiczne.

RozporządzenieRadyMinistrówzdnia9listopada2010r.wsprawieprzedsięwzięćmo-gącychznaczącooddziaływaćnaśrodowisko,Dz.U.2010,nr2013,poz.1397.

SkodlarskiJ.,2000,Zarys historii gospodarczej Polski,Warszawa–Łódź:WydawnictwoNaukowePWN.

Swianiewicz P., 2005, „Nowe interpretacje teoretyczne polityki miejskiej”, Studia Regionalne i Lokalne,nr4,s.5–25.

SwianiewiczP.,2013,„Konkurencjaośrodkiunijnewopiniachpolitykówipracowni-kówsamorządowych”,Studia Regionalne i Lokalne,nr2,s.5–31.

Thünen J.H., 1826, Der isolierteStaat in Beziehung auf Landwirtschaft und Nationalökonomie,Hamburg.

WeberA.,1909,Über den Standort der Industrien,Tübingen:J.C.B.Mohr.

Documents

Kwartalnik 'Studia Regionalne i Lokalne' - Natura 2000 w ...biznes–środowisko przyrodnicze, które przybierają różne nowoczesne formy, takie jak ekologiczna modernizacja (zob