KWF Manwal Sa Masinop Na Pagsulat

7/21/2019 KWF Manwal Sa Masinop Na Pagsulat

1/154


2/154


3/154

KWF

MANWAL

SA

MASINOP NAPAGSULAT

AKLAT NG BAYAN

METRO MANILA

2014


4/154

KWF Manwal sa Masinop na Pagsulat

Karapatang-sipi 2014 ni Virgilio S. Almarioat ng Komisyon sa Wikang Filipino

RESERBADO ANG LAHAT NG KARAPATAN. Walang bahagi ng librong ito ang maaaring sipiin o gamitin

nang walang nakasulat na pahintulot mula sa may-akda at tagapaglathala.

Disenyo ng pabalat: Alyssa Romielle ManaloDisenyo ng aklat: Maria Christina Pangan

Ang retrato ng buhangin sa pabalat ay hiniram sa bgfons.com/download/1036 at ang hilatsa ng parchment ay hiniram sa

fc00.deviantart.net/fs48/f/2009/209/3/6/Texture_Parchment_by_Kida_Ookami.png.

Te National Library of the Philippines CIP Data

Recommended entry:

KWF manual sa masinop na pagsulat / Virgilio S. Almario, punong editor. --

Quezon City : Komisyon sa Wikang Filipino, c2014. p. ; cm.

ISBN 978-971-0197-34-7

1. Filipino language -- Grammar. 2. Filipino language

Writing Handbook, manuals, etc. I. Almario, Virgilio S. II. itle.

PL6055 499.2115 2014 P420140147

Lupong Editoryal

Punng Editor Virgilio S. AlmarioMga Mananaliksik: Jose Evie G. Duclay Alyssa Romielle F. Manalo Maria Christina A. PanganMga Kritiko: Sandor B. Abad Roberto T. Aonuevo Jomar I. Caega Puricacion G. Delima Lorna E. Flores Mariano L. Kilates Kriscell L. Labor Minda L. Limbo Sheilee B. Vega

Inilathala ng

Komisyon sa Wikang Filipino

2/F Gusaling Watson, 1610 JP Laurel St., Malacaang Palace Complex, San Miguel, Maynila Tel. 02-733-7260 email: [email protected]


5/154

NILALAMAN

Ilang Paliwanag 1Pagsulyap sa Kasaysayan Bilang Panimula 3

ni Virgilio S. Almario

1 Grafema 9 1.1. Titik 10 1.2 Di-titik 10 2 Pantig at Palapantigan 11 2.1 Kayarian ng Pantig 12 2.2 Pagpapantig ng mga Salita 12 2.3 Pantig na Inuulit 13

3 Pagbaybay na Pasalita 14 3.1 Pantig 15 3.2 Salita 15 3.3 Akronim 15 3.4 Daglat 16 3.5 Inisyals 16 3.6 Simbolong Pang-agham/Pangmatematika 16 4 Pagbaybay na Pasulat 17 4.1 Gamit ng Walong Bagong Titik 18 4.2 Bagong Hiram na Salita 18 4.3 Lumang Salitang Espanyol 19 4.4 Di Binabagong Bagong Hiram 19 4.5 Problema sa C, , Q, X 19 4.6 Panghihiram Gamit ang 8 Bagong Titik 19 4.7 Eksperimento sa Ingles 20 4.8 Espanyol Muna, Bago Ingles 20 4.9 Ingat sa Siyokoy 21 4.10 Eksperimento sa Espanyol 21 4.11 Gamit ng Espanyol na Y 22

4.12 Kaso ng Binibigkas na Hsa Hiram sa Espanyol 23

4.13 Gamit ng J 23 5 Kasong Kambal-Patinig 24 5.1 Unang kataliwasan 26 5.2 Ikalawang kataliwasan 26 5.3 Ikatlong na kataliwasan 26 5.4 Ikaapat na kataliwasan 26 5.5 Malalakas na Patinig 27

6 Kambal-Katinig at Digrapong SK, ST, SH, KT 28 6.1 Pask ang SK, ST 29 6.2 Walang KT 29


6/154

6.3 Digrapong CH at SH 29 6.4 May SH ang Ibaloy 30 6.5 May TH at KH ang Mranaw 30 7 Palitang E/I at O/U 31 7.1 Disiplina sa Pagbigkas ng E/I at O/U 32

7.2 Senyas sa Espanyol o sa Ingles 32 7.3 Kapag Nagbago ang Katinig 33 7.4 Epekto ng Hulapi 33 7.5 Kailan Di Nagpapalit 33 7.6 Kapag Bago ang Kahulugan 34 7.7 Huwag Baguhin ang Dobleng O 34 8 Pagpapalit ng D tungo sa R 35 8.1 Kasong Din/Rin, Daw/Raw 36 8.2 D Kahit Kasunod ng Patinig 37

9 Kailan ng at kailan nang 38 9.1 Mga Gamit ng Nang 39 9.2 Ingatan ang Pinagdikit na na at ang 39 10 Pagbabalik sa mga Tuldik 40 10.1 Isang Anyo, Iba-Ibang Bigkas 41 10.2 Dagdag na Gamit ng Pahilis 41 10.3 Pahilis sa Mahabng Salita 42 10.4 Ma- na May Pahilis 42 10.5 Dagdag na Gamit ng Pakupya 42 10.6 Tuldik Patuldok 43 10.7 Kung Hahanapin sa Computer 43 11 Mga Wastong Gamit ng Gitling 45 11.1 Sa Inuulit na Salita 46 11.2 Sa Isahang Pantig na Tunog 47 11.3 Sa Paghihiwalay ng Katinig at Patinig 47 11.4 Sa Pinabigat na Pantig 48 11.5 Sa Bagong Tambalan 48 11.6 Iwasan ang Bigyan- 48 11.7 Tambalan ang Punongkahoy 48

11.8 Sa Pasulat na Oras 49 11.9 Sa Kasunod ng De 49 11.10 Sa Kasunod ng Di 49 11.11 Sa Apelyido 49 11.12 Sa Pagsaklaw ng Panahon 50 12 Mga Bantas 51 12.1 TULDOK 52 12.2 Sa Pagpapaikli 52 12.3 Paglilista o Enumerasyon 53

12.4 Sa Agham at Matematika 54 12.5 Relasyon sa Iba pang Bantas 54 12.6 Sa Sanggunian 56


7/154

12.7 Sa Sangguniang Online 56 12.8 Sa Diksiyonaryo 56 12.9 Gituldok: Espesyal na Uri ng Tuldok 56 12.10 KUWIT 57 12.11 Sa mga Serye 57

12.12 Pambukod ng mga Idea 57 12.13 Pambukod ng mga Detalye 57 12.14 Pansamantalang Pagtigil 58 12.15 Sa Pagsipi 58 12.16 Matapos ang Pang-abay at Pangatnig 59 12.17 Bilang Pamalit sa Detalye 59 12.18 Sa mga Liham 59 12.19 Sa Diksiyonaryo 59 12.20 TANDANG PANANONG 60

12.21 Relasyon sa Ibang Bantas 60 12.22 Mga Tuwiran at Di-tuwirang Tanong 60 12.23 TANDANG PADAMDAM 60 12.24 Relasyon sa Ibang Bantas 61 12.25 Iwasan ang Doble o Higit pang Padamdam 61 12.26 TULDOK-KUWIT 61 12.27 Sa mga Komplikadong Serye sa Pangungusap 61 12.28 Bago ang mga Pang-abay 62 12.29 Sa Paghihiwalay ng mga Detalye 62 12.30 Relasyon sa Ibang Bantas 62 12.31 TUTULDOK 63 12.32 Sa Pagsipi 63 12.33 Sa Paglilista 63 12.34 Sa Oras at Kabanata ng Bibliya 64 12.35 Sa Sanggunian 64 12.36 Sa mga Bahagi ng Liham 65 12.37 Treyser 65 12.38 Iskrip 66 12.39 PANIPI 66

12.40 GITLING 66 12.41 Paghihiwalay ng Numero 66 12.42 Pagbabaybay 67 12.43 Pananda ng Panlapi 67 12.44 Senyas ng Naputol na Salita 67 12.45 GATLANG EN 67 12.46 GATLANG EM 68 12.47 Sa Pagsulat ng Diyalogo 68 12.48 Gatlang 3 em sa Sanggunian 68

12.49 PANAKLONG 68 12.50 Para sa Paglilinaw 69 12.51 Sa Sanggunian 69


8/154

12.52 KUDLT 69 12.53 Hindi Dapat Pagdikitin 69

12.54 PANAKLAW 70 12.55 Sa Agham at Matematika 70 12.56 PAHILG 71

12.57 Saklaw ng Panahon 71 12.58 Pagsulat ng Petsa 71 12.59 Representasyon ng kadaat bawat 72 12.60 Sa Agham at Matematika 72 12.61 Sa Pagsipi ng Tula 72 12.62 Sa URL ng Website 73 12.63 ELIPSIS 73 12.64 Apat na Tuldok 73

12.65 Sa Pagsipi ng Tula 74

12.66 Mahigit Isang Bantas 7412.67 Isang Font sa mga Bantas 74 12.68 YUNIKOWD NG BANTAS 75 13 Mga Blang 76 13.1 Numeral na Pabaybay 77 13.2 Alternatibong Tuntunin 77 13.3 Malaking Blang at Halaga 77 13.4 Pangungusap na Nagsisimula sa Numero 78 13.5 Mga Ordinal 79 13.6 Konsistensi at Pleksibilidad sa Gamit 79 13.7 Mga Kantidad na Pisikal 79 13.8 Mga Praksiyon 80 13.9 Praksiyong Desimal at Paggamit ng Zero 80 13.10 Salap 81 13.11 Mga Bahagi ng Aklat 81 13.12 Mga Bahagi ng Peryodikal 82 13.13 Mga Bahagi ng Legal na Dokumento 82 13.14 Tan sa Petsa 82 13.15 Kompletong Petsa 83

13.16 Siglo at Dekada 83 13.17 Mahabng Panahon 83 13.18 Petsang Numero Lahat 84 13.19 Sistemang IOS 84 13.20 Oras 84 13.21 Oras Militar 84 13.22 Pangalang May Kasmang Blang 84 13.23 Blang ng Serye 85 13.24 Adres 85

13.25 Bantas sa Pagsulat na Numeral 85 13.26 Blang Romano 87


9/154

14 Mga Pangalan at Katawagan 88 14.1 Pangngalang Pantangi 89 14.2 Pangalan ng Tao 89 14.3 Opisyal na Pangalan at Pamagat 90 14.4 Pangalan ng Organisasyon 90

14.5 Palayaw o Bansag 91 14.6 Nasyonalidad at Pangkating Etniko 92 14.7 Pangalang Heograpiko 92 14.8 Mga Pistat Pagdiriwang Pangkasaysayan 93 14.9 Mga Konseptong Akademiko 93 14.10 Mga Dokumento at Pamagat ng Likhang Sining 94 14.11 Mga Pangalang Meteorolohiko 94 14.12 Mga Tatak ng Produkto 95 14.13 Mga Pangalan ng Sasakyan 95

14.14 Di-karaniwang Baybay ng Pangalan 95 14.15 PANGNGALANG PAMBALANA 96 14.16 Katawagang Pampamilya 96 14.17 Espesyal na Gamit ng Pangalang Pambalana 96 14.18 ITALIKO O ROMANO? 97 14.19 Pamagat ng Kaso 97 14.20 Pangalang Siyentipiko 97 14.21 Gene at Enzyme 98 14.22 Pangalan ng Sakt 98 14.23 Pamagat ng Malikhaing Gawain 98 14.24 PANGNGALANG TAMBALAN AT MAY GITLING 99 15 Daglat, Inisyals, at Akronim 101 15.1 Pangalan ng Tao 102 15.2 Igalang ang Panggitnang Inisyals 102 15.3 Panatilihin ang mga Unang Inisyals 102 15.4 Titulo o Katungkulan 103 15.5 Ekstensiyon sa Pangalan 103 15.6 Pangalan ng Banal 103 15.7 Daglat na Alyas 104

15.8 PANGALAN NG KAPISANAN 10415.9 Daglat na Org at Korp 104

15.10 KATAWAGANG TEKNIKAL AT SIYENTIPIKO 105 15.11 Daglat mulang Latin 105 15.12 Daglat sa Kemikal 106 15.13 Daglat sa Oras 106 15.14 Daglat sa Araw at Buwan 107 16 Sipi at Panipi 108

16.1 PARAAN NG PAGSIPI 10916.2 Mahab o Maikling Sipi 110 16.3 Sundin ang Orihinal 110


10/154

16.4 Hindi Tuwirang Pagsipi 111 16.5 Malaki o Maliit na Titik 111 16.6 Pagsipi sa Batas 112 16.7 Kapag Mahigit Isang Talata 112 16.8 Pagsipi sa Liham 112

16.9 Bantas bago ang Sipi 113 16.10 Bantas sa Dulo ng Sipi 114 16.11 ESPESYAL NA GAMIT NG PANIPI 114 16.12 Himig na Mapang-uyam 115 16.13 ISAHANG PANIPI 115 16.14 Magkasunod na Isahan at Dalawahan 115 16.15 Kapag may Ikatlong Sipi 115 16.16 SIPI NA WALANG PANIPI 116 16.17 Sipi sa Karunungang-Bayan 116

16.18 USAPAN AT DIYALOGO 116 16.19 Usapan sa Dula 116 16.20 Gatlang em sa Usapan 116 17 Dokumentasyon 117 17.1 TALA AT TALABABA 118 17.2 Wastong Pagkakasunod 118 17.3 Pangalan ng May-akda 119 17.4 Sa Anonimong Awtor 119 17.5 Sa Alyas 119 17.6 Sa Dalawa o Higit pang Awtor 120 17.7 Sa Publikasyong Salin o Inedit 120 17.8 Sa Pagsulat ng Pamagat 121 17.9 Mga Banal na Kasulatan 121 17.10 Sa Mahabng Akda 121 17.11 Sa mga Serye 121 17.12 Mga Edisyon ng Aklat 122 17.13 Publikasyong may Tomo 122 17.14 Panaklong sa Detalye ng Pagkakalathala 122 17.15 Walang Lathalaan at Walang Petsa 122

17.16 Panatilihin ang Baybay at Bantas 122 17.17 Sa Pagsulat ng Pahina 123 17.18 Mga Espesyal na Materyales 123 17.19 Mga Dokumentong Pampubliko 123 17.20 Usapin sa Husgado 123 17.21 Tesis at Disertasyon 124 17.22 Liham, Talumpati, Interbiyu 124 17.23 Mga Sekundaryong Sanggunian 124 17.24 Ibid., loc. cit., op. cit. 125

17.25 Ibid.sa Magkasunod na Banggit 125 17.26 Ibid.sa Iisang Awtor, Sanggunian 125 ngunit Magkaibang Artikulo


11/154

17.27 Op. cit.sa Iisang Akda, ibang Pahina 125 17.28 Loc. cit. 126 17.29 Para sa Pagpapaliwanag 126 17.30 Mahabng Talababa 127 17.31 SANGGUNIAN 127

17.32 Wastong Pagkakasunod 127 17.33 Publikasyong Isa ang Awtor 127 17.34 Dalawa o Higit pang Awtor 128 17.35 Anonimo ang Awtor 128 17.36 Pagsulat ng Pamagat 129 17.37 Kung may Pangalawang Pamagat 129 17.38 Pamagat sa Loob ng Pamagat 130 17.39 Edisyon 130 17.40 Tomo 130

17.41 Lathalaan at Petsa 130 17.42 SANGGUNIANG ELEKTRONIKO 131 17.43 Mga Sangguniang Mula sa Websites 132 17.44 Pangalan ng awtor sa mga sangguniang elektroniko 132 17.45 Pamagat ng artikulo 132 17.46 Pangalan ng pahina

at petsa ng pagkakalathala 132 17.47 URL 132 17.48 Mga Materyales na Audiovisual 133Apendise 135

Pagmamarka ng Pruweba 136

Mga Simbolong Ginagamitsa Pagbasa ng Pruweba 138

Aplikasyon ng mga Simbolo 139


12/154


13/154

13ILANG PALIWANAG

ILANG PALIWANAGni Virgilio S. Almario

NOON PANG SULATIN ko ang Patnubay sa Masinop na Pagsulat(1981) ay sinabi kongkailangan ang ganitong manwal upang mabigyan ng patnubay ang mga guro,estudyante, at sinumang nagnanais sumulat sa wikang Filipino. Nilalaman ng ganitongpatnubay ang mga batas at tuntunin sa paggamit ng wika na mula sa matagal nang paggamitng wika ng sambayanan at ng mahuhusay na manunulat. Ngunit unang-unang dapat linawinna patnubay ito sa masinop at maingat na pagsulat; hindi sa malikhain at magandangpagsulat. Bagaman marami sa mga tuntunin dito ang maaaring gamitin sa pagkatha opagtulalal na upang mapatnubayan ang mga manunulat na oo ngat malikhain ngunit

burara sa ispeling at gramatikaang higit na layunin sa pagtitipon ng mga tuntunin saaklat na ito ay ituro ang mga pamantayan para sa higit na mabilis na komunikasyon. Angibig sabihin, para matiyak na ang isang sulatin ay maiintindihan ng target na mambabas.

Wika ko nga noong 1981: Kung ang magandang pagsulat ay may kaugnayan sapag-imbento ng higit na mahusay na modelo ng kotse, ang masinop na pagsulat ay maykaugnayan lmang sa wastong pagmamaneho ng kotse. Tulad ng kotse ang wika. Tuladng wika, hindi basta nagagamit ang kotse. Kailangang maalam ang tsuper sa pagpapaandarng makina. Kailangang alam niya ang mga bahagi ng kotseng ginagamit sa pagmamaneho.

Kailangang alam niya ang mga batas sa pagmamaneho upang hindi mabangga, makasagasa,o maaksidente. At idadagdag ko pa ngayon, upang hindi mahli ng pulis (o editor?) dahilsa malaki man o munting paglabag sa batas trapiko.

Ibinatay ang mga panuntunan sa librong ito sa nakamihasnan at sa mganagbabagong kahingian ng praktikal na paggamit ng wika. Ang ibig sabihin, sa isangband, kinikilla ng librong ito ang mga tradisyonal na tuntunin sa pagsulatmgatuntuning natipon mula sa mahab na rin namang kasaysayan ng nakasulat na panitikansa Filipinas. Ngunit kalakip nit ang pag-unawa sa naganap na ring mga pagbabago atreporma bunga ng pinagdaanang ebolusyon ng wikang Filipino. Bukod pa, at sa kabilng

band, ang pagtanggap blang bagong tuntunin sa makabuluhang mga eksperimento nanagaganap sa paligid sa kasalukuyan. Ang gatlang en ay tiyak na ikapapanibago ng mganasanay sa gitling at pagsulat sa pamamagitan ng makinilya. Tiyak namang maramingbago ang kasalukuyang pagsusulat online.

Ang problema, maraming abogadilyo sa paligid ang gumagamit sa nakamihasnanpara sumalungat sa anumang pagbabago, lal nat makabuluhang pagbabago. Wika panil, at sinisipi ang kasabihang Ingles, Bakit aayusin ang hindi naman sir? Ngunit dapatnilng maunawaan na nagbabago ang panahon at kasabay na nagbabago ang wika. Noonpa halimbawang panahon ng La Solidaridaday ipinanukala ni Rizal ang ilang reporma saispeling upang makalaya sa mga paraang Espanyol na hindi angkop sa wikang Tagalog.Halimbaway ang paggamit ng K o S para sa tunog na kinakatawan noon ng C at ngpaggamit ng AW para sa diptonggong AO sa dulo ng salita. Ngunit hanggang nitng 2011,


14/154

14 MANWAL SA MASINOP NA PAGSULAT

isang propesor ang narinig kong ipinagpipilitan na wasto ang ispeling na caao dahilito ang nakamihasnan. Tanong ko, may ba ang wikang Igorot? Hindi ko na inulit sakaniya ang mungkahi ni Rizal noong 1890 at upang ipabaybay ang naturang katutubong

salita sa higit na nararapat na anyong kanyw. Natitiyak ko, ang hindi rin pagsunod sa mgapagbabagong nais ni Rizal ang sanhi ng guisado hanggang ngayon sa halip na gisdosamga menu ng pansiteryang Tsino.

Sa kabil ng lahat, ang mga tuntunin sa manwal na ito ay mga preperensiya ngkasalukuyang Komisyon sa Wikang Filipino (KWF). Ang ibig sabihin: una, hindi itoidinidikta o iniuutos na sundin ng lahat sapagkat patnubay lmang ito sa pagsulat at pag-edit ng mga empleado ng KWF at ng mga nais sumunod sa patnubay ng KWF; ikalawa,hindi ito panghabng-panahon sapagkat maaaring magkaroon ng reporma o dagdag sadarating nitng edisyon. Kaugnay ng unang paliwanag, may mga mungkahi sa manwal naito na maaaring hindi umaayon sa itinuro ng ibang aklat, ngunit iminumungkahi ng KWFdahil higit na praktikal at nakatutulong sa higit na mabilisang komunikasyon. Magandanghalimbawa ang ilang tuntunin dito na ibang-iba sa mga tuntuning ipinahayag ko noong1981 sa aking Patnubay sa Masinop na Pagsulat. Ang totoo, kahit ang The Chicago Manual ofStyle ng University of Chicago Press, na siyng pangunahing sanggunian sa pagbuo ngmanwal na ito, ay dumanas na ng maraming edisyon dahil na rin sa nagbabagong praktikang pagsulat sa wikang Ingles. Sa kabilng dako, may mga tuntunin sa manwal na ito nahindi matatagpuan sa The Chicago Manual of Styleat kahit sa iba pang katulad na patnubaysa wikang Filipino at malimit na dahil bunga ang mga ito ng nagaganap at mabilis na

modernisasyon sa wikang pambansa.

Ang unang borador ng manwal na ito ay produkto ng isang palihan ng ilangkawani at pinun ng KWF nitng 710 Enero 2014. Ang panimulang saliksik sa mga gamitng bantas, mga blang na numeral at binabaybay, paggamit ng malaki o maliit na titik, atdaglat ay likha nina Maria Christina A. Pangan, Jose Evie G. Duclay, at Alyssa RomielleF. Manalo. Nagdaan ang kanilang panimulang saliksik sa pamumuna at pagsusuri ninaKriscell L. Labor, Sandor B. Abad, Minda L. Limbo, Jomar I. Caega, Sheilee B. Vega, MarneL. Kilates, Direktor Heneral Roberto T. Aonuevo, Kom. Puricacion G. Delima, at Kom.Lorna E. Flores. Ipinsok din sa unahan ng manwal ang kasalukuyang KWF OrtograpiyangPambansa (2014 edisyon) upang makapagdulot ng higit na kompletong patnubay sapagsulat sa wikang Filipino.

Limitado ang paksa ng manwal sa ilang pangunahin at karaniwang suliraninsa maingat na pagsulat sa wikang Filipino. Nakabuks sa gayon ang manwal para saanumang lilitaw na problemang dapat bigyan ng tuntunin o sa anumang makabuluhangpagwawasto. Ang hiling namin, bashing mabuti ang bawat tuntunin at pag-aralan angmga halimbawa bago gamitin o ituro sa iba.

Ferndale Homes4 Pebrero 2014


15/154

15

Introduksiyon sa Ortograpiyang Pambansa

PAGSULYAP SA KASAYSAYAN

BILANG PANIMULAni Virgilio S. Almario

Ang gabay sa ortograpiya o palatitikan ng wikang Filipino ay binubuo ng mga tuntuninkung paano sumulat gamit ang wikang Filipino. Hinango ang mga tuntunin sa mgaumiiral na kalakaran sa paggamit ng Wikang Pambansa, bukod sa napagkasunduang mgatuntunin, bunga ng mga forum at konsultasyon, hinggil sa mga kontrobersiyal na usapinsa ispeling. Ninanais palaganapin sa gabay na ito ang estandardisadong mga grafema opasulat na mga simbolo at ang mga tuntunin sa paggamit at pagbigkas ng mga simbolong

ito. Itinatanghal din dito ang mga naganap na pagbabago mula sa panahon ng abakadangTagalog bunga ng modernisadong alpabeto at bunga na rin ng umuunlad na paggamit saWikang Pambansa.

Hindi ninanais na maging pangwakas na mga tuntunin ang nilalaman ng gabayna ito. Wika nga noon pang 1906 ni Ferdinand de Saussure hbang binubuo ang mgapangkalahatang simulain sa lingguwistika, mahirap mahli ang bigkas ng isang buhy nawika. At isang malusog at umuunlad na wika ang Filipino. Wika pa niya, Ang bigkas saisang salita ay ipinapasiya, hindi ng ispeling, kundi ng kasaysayan nit. Walng alpabeto

ng alinmang wika sa mundo na perpekto ngunit bawat pagkilos tungo sa estandardisadongispeling ay isang pagsisikap na makatulong tungo sa higit na mabisng pag-agapay ngpagsulat sa wikang pabigkas. Higit na mapahahalagahan ang bawat tuntuning ortograpikosa gabay na ito kapag sinipat mula sa pinagdaanang kasaysayan nit kalakip ang paniwalana patuloy itong magbabago samantalang umuunlad ang pangangailangan ng madlanggumagamit ng wikang Filipino.

Mulang Baybyin Hanggang Abakada

Ang kasaysayan ng ortograpiya ng wikang Filipino ay maaaring ugatin mula sa

sinaunang panahong gumagamit ang mga Filipino ng katutubong paraan ng pagsulatna tinatawag na baybyin. Sa ulat ng mga misyonerong Espanyol, nadatnan nilng 100porsiyentong letrado ang mga Tagalog at marunong sumulat at bumsa sa baybyin angmatandat kabataan, lalki man o babae. Dahil sa pangyayaring ito, kailangan nilngilimbag ang unang aklat sa Filipinas, ang Doctrina Christiana(1593), nang may bersiyon ngmga dasal at tuntuning Kristiyano sa paraang baybyin. Sa gayon, ang libro ay binubuong mga tekstong Espanyol at may salin sa Tagalog, nakalimbag ang tekstong Espanyolat Tagalog sa alpabetong Romano ngunit inilimbag din ang tekstong salin sa baybyin.Nakahudyat na rin sa libro ang isinagawang Romanisasyon ng palatitikang Filipino sa

buong panahon ng kolonyalismong Espanyol.



16/154


Ang baybyin ay binubuo ng labimpitong (17) simbolo na kumakatawan sa mgatitik: 14 katinig at 3 patinig. Ang mga simbolong kumakatawan sa mga letra ay gaya ng

sumusunod:

Noong nakadestiyero si Jose Rizal sa Dapitan, sinulat niya ang Estudios sobrela lengua tagala na nalathala noong 1899. Kasma sa mga panukala niyang reporma saortograpiyang Tagalog ang alpabetong may limang patinig at labinlimang katinig. Angmga titik na ito ang naging batayan ng abakadana binuo ni Lope K. Santos nang kaniyangsulatin ang Balarila(nalathala, 1940). Idinagdag sa orihinal na mga titik ng baybyin angkatinig na R at ginawang lima ang patinig: A, E, I, O, U kay dalawampu (20) ang mgatitik ng lumaganap na abakada hanggang sa panahong tinatawag ang Wikang Pambansana wikang Pilipino. Nakahanay ang mga ito sa sumusunod na paraan: A, B, K, D, E, G, H, I,L, M, N, NG, O, P, R, S, T, U, W, Y. Sa pagbsa ng mga titik, ang mga katinig ay binibigkas

nang may kasmang patinig na A, gaya ng sumusunod: /A/, /Ba/, /Ka/, /Da/, /E/, /Ga/, /Ha/,/I/, /La/, /Ma/, /Na/, /Nga/, /O/, /Pa/, /Ra/, /Sa/, /Ta/, /U/, /Wa/, /Ya/.

Ang pagbubukod sa mga titik E/I at O/U ay mahahalatang bunga ng matagal napanahon ng pagtuturo sa bagay na ito kaugnay ng pag-aaral ng wikang Espanyol. Sa aklatni Tomas Pinpin, ang Librong pagaaralan nang manga tagalog nang uicang Caftilla(1610), masikapniyang ipinaliwanag na kailangang matutuhan ng mga kababayan niya ang pagkilla samagkaibang mga tunog ng E at I at ng O at U dahil may mga salita sa Espanyol na magkatuladng ispeling ngunit nagkakaroon ng magkaibang kahulugan dahil sa mga naturang titik.

Halimbawa, iba ang pesa (timbang) sa pisa (dapurakin); iba ang rota (pagkatalo) sa ruta(direksiyon ng pasada).


17/154

17

Sa kabil ng pangyayaring lubhang naimpluwensiyahan ng wikang Espanyol angmga wikang katutubo sa Filipinas, hindi isinma sa abakada ang mga letra para sa mgatunog na C, CH, F, J, LL, , Q, RR, V, X, Z. Nanatili ang mga ito sa mga pangngalang

pantangi, gaya sa Carmen, Pacheco, Fullon, Jaro, Magallanes, Cario, Quirino, Barrameda,Vizcaya, Maximo, at Zamboanga. Ngunit marami sa mga salitang hiram sa Espanyol atnagtataglay ng naturang mga titik ay tinapatan ng mga tunog sa mga titik ng abakada,gaya ng nagaganap na noong paghiram sa mga naging palasak na salitang Espanyol.

Ang iba pang gabay sa pagsulat, gaya ng kung paano gamitin ang ngat nang, kungkailan nagiging Rang D, o kung bakit nagiging Uang O sa dulo ng salita kapag inulit,ay hinango sa mga tuntunin mula sa Balarilani Lope K. Santos. Ang makabuluhang mgatuntunin ay tinipon ng Surian ng Wikang Pambansa makaraan ang Ikalawang Digmaang

Pandaigdig. Pinamagatan itong Mga Batayang Tuntuning Sinusunod sa Pagsusuring Aklat(walangpetsa) na inihanda ni Bienvenido V. Reyes sa isang hiwalay at nakamimeograp na polyetoat naging gabay ng mga guro, manunulat, at editor.

Bagong Alpabetong Filipino

Naramdaman ang pangangailangan sa radikal na reoryentasyon ng pagpapaunladsa Wikang Pambansa noong pumapasok ang dekada 70. Hindi sapat ang pagpapangalansa Wikang Pambansa na Pilipino noong 1959 sa bis ng isang kautusang pangkagawaranni Kalihim Jose Romero. Noong 1965, inusig ni Kongresista Inocencio Ferrer ang Surian

at ibang ahensiya ng pamahalaan dahil sa diumanoy pagpapalaganap ng isang puristangTagalog blang Wikang Pambansa. Noong 1969, isang pangkating pangwika, ang MadyaasPro-Hiligaynon Society, ang nagpetisyon sa hukuman na pigilin ang gawain ng Surian.

HIRAM NATITIK

TITIKTAGALOG

SALITANGESPANYOL

BAYBAYTAGALOG

C k-s-calesa

cinekalesa

sine

CH

ts-

s-cheque

chinelas

tseke

sinelasF p- esta pista

J h- jota hota

LL ly-y-billar

caballobilyar

kabayo

ny- bao banyo

Q k- queso keso

RR r- barricada barikada

V b- ventana bintanaX ks-s-

experimentoxilofono

eksperimentosilopono

Z s- zapatos sapatos



18/154


Bagaman hindi nagwagi ang mga naturang pagkilos, naging hudyat ito para mulingsuriin ang konsepto ng Wikang Pambansa. Sa Konstitusyong 1973, tinawag na Filipino

ang Wikang Pambansa. Sinundan ito ng isang bagong gabay sa ortograpiya na nabuonoong 1976 at nalathala sa anyong mimeograp noong 1977 sa pamagat na Mga Tuntunin ngOrtograpiyang Filipino. Isa sa nilalaman nit ang pagbago sa abakada na naging tatlumput isa(31) ang mga titik sa pamamagitan ng dagdag na labing-isang (11) titik na napagkasunduansa isang serye ng mga simposyum noong 1976 at ikalawa ang lumang Patnubay na Sinusunodsa Pagwawasto ng mga Aklat Babasahinna noon pang dekada 60 ginagamit. Dahil sa dami ngmga titik ng bagong alpabeto ay tinawag itong pinagyamang alpabeto; ngunit sinundanng mga puna na lubhang pinarami ito kaysa kailangang mga bagong titik.

Muling sinuri ang alpabeto, binawasan ng mga bagong titik, at noong 1987 aynalathalang dalawamput walo (28) ang mga titik sa gabay naAlpabeto at Patnubay sa Ispelingng Wikang Filipinong Linangan ng mga Wika sa Pilipinas, ang binagong pangalan ng Surianng Wikang Pambansa. Tinanggap ang mga dagdag na titik na: C, F, J, , Q, V, X, at Z.Pinalaganap din ang isang modernisadong alpabeto na ipinababsa ang mga titik saparaang Ingles, maliban sa mulang alpabetong Espanyol, gaya ng sumusunod: A /ey/, B /bi/, C /si/, D /di/, E /i/, F /ef/, G /dyi/, H /eyts/, I /ay/, J /dyey/, K /key/, L /el/, M /em/, N /en/, /enye/, NG /endyi/, O /o/, P /pi/, Q /kyu/, R /ar/, S /es/, T /ti/, U /yu/, V /vi/, W /dobolyu/,X /eks/, Y /way/, Z /zi/. Ngunit hindi nasagot ng 1987 gabay ang ilang sigalot, lal na anghinggil sa kaso ng kambal-patinig o diptonggo, na lumitaw mula pa sa 1977 gabay.

Samantala, muling pinagtibay ng Konstitusyong 1987 ang Filipino blang WikangPambansa, gaya sa tadhanang:

Ang pambansang wika ng Pilipinas ay Filipino. Hbang ito aynabubuo, patuloy itong pauunlarin batay sa mga umiiral nawika sa Pilipinas at iba pang wika. (Art. XIV, sek. 6)

Kaugnay nit, itinatag ang Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) noong 1991 mulasa binuwag na Linangan. Ito ang nagpalabas ng2001 Revisyon ng Alfabeto at Patnubay sa Ispelingng Wikang Filipinona sa halip magpahupa ay lalng nagpaalab sa mga alingasngas sa ispeling.Sinikap mamagitan ng Pambansang Lupon sa Wika at Salin, National Commission forCulture and the Arts (NCCA) sa pagdaraos ng isang serye ng forum noong 13 Agosto 2005,3 Marso 2006, at 21 Abril 2006. Maraming napagkasunduang pagbabago sa naturang seryeng pag-uusap ng mga guro, eksperto, manunulat, at editor. Naging patnubay ang mga itosa muling pagsasaayos ng inilathalang Gabay sa Editing sa Wikang Filipino(2004 at nirebisanoong 2008) ng Sentro ng Wikang Filipino-Diliman, Unibersidad ng Pilipinas gayundinsa rebisyon ng mga patnubay pangmanunulat na gaya ng Filipino ng mga Filipino(ikalawa atbinagong edisyon, 2009) ng Anvil Publishing.

Naglathala ang KWF ng bagong gabay noong 2009 na may ikaapat na edisyonnitng 2012. Mapapansin sa gabay ang pagsisikap nitng pulutin ang mga simulain mula


19/154

19

sa resulta ng mga forum ng NCCA gayundin ang nagbabagong tindig ng KWF mula saunang edisyong 2009 hanggang pinakahulng edisyong 2012. Dahil dito, minarapat ngbagong pamunuan ng KWF na muling magdaos ng tatlong araw na pambansang forum

sa ortograpiya nitng 1113 Marso 2013. Sa pangangasiwa ni Dr. Galileo S. Zafra blangconvenor, sinikap pagtibayin ng forum ang mga tuntuning napagkasunduan na sa seryeng forum ng NCCA noong 20052006, bukod sa hinarap ang ibang problema kaugnayng pagpapabilis sa pagsasanib ng mga salita mula sa mga katutubong wika ng Filipinas.Sinimulan ding talakayin sa 2013 forum ang mga problema sa panghihiram mulang Inglesbagaman hindi nabigyan ng karampatang pagpapasiya dahil kinapos sa oras. Sa gayon,nanatili ang napagkasunduang paraan ng panghihiram mulang Ingles sa 20052006 forum.Nakabatay ang kasalukuyang gabay na ito sa mga resulta ng pag-uusap sa 2013 forum at saiba pang umiiral nang kalakaran.

Isang magandang hakbang sa 2013 forum ang isinagawang paglingon sa kasaysayanng ortograpiyang Filipino bago tinalakay ang mga isyung kontrobersiyal. Sa tanglaw ngkasaysayan, may masisinag nang tradisyon o aktuwal na kasaysayan ng praktika saispeling ang wikang Filipinomula sa eksperimental na paggamit ng alpabetong Romanong mga misyonerong Espanyol hanggang sa makabuluhang mungkahi ni Rizal na paggamitng K at W upang mabawasan ang problema ng lubhang pa-Espanyol na baybay sa panahonng kolonyalismong Espanyol, mula sa abakada noong 1940 hanggang sa modernisasyon ngalpabeto mulang 1987na nagsisikap ilapat ang pagsulat sa bigkas ng mga mamamayan.Ang tradisyong ito ang hindi napapansin sa lubhang ngangayunin lmang na pagtitig sa

wika.

Samantala, may lumilitaw namang pagbago sa ilang tuntuning pinalaganapng Balarila na maaaring ituring na batay lmang sa dila ng mga Tagalog at kailangangpaluwagin upang maisaalang-alang ang mga layuning pambansa at makabansa ngwikang Filipino. May mga lumang tuntunin na ipinasiyang manatili ngunit may itinuringnang opsiyonal o hindi na nais pairalin blang tuntunin. May nadagdag na sangkap sapagsulat dahil sa dibdibang pagsasaalang-alang sa ibang katutubong wika ng Filipinas.Isang radikal na halimbawa ang pinagtibay na dagdag na tuldik na pansamantalang

tatawaging patuldk, isang tuldik na kahawig ng umlaut at dieresis ( ), at kakatawansa tunog na schwa na matatagpuan sa Mranaw, Pangasinan, Ilokano, at mga wika saCordillera. Anupat nakatuon ang talakay ng kasalukuyang gabay na ito hinggil sapaglilinaw ng mga lumang kontrobersiyal na kaso at sa pagpapanukala ng mga kabaguhangdulot ng pambansang pagpapalawak sa kabuluhan ng ortograpiya mula sa lumang saliganng abakadang Tagalog.

Upang luminaw, natalakay sa 2013 forum ang sumusunod na mithing katangianng ortograpiyang Filipino:

(1) Ang pagbuo ng panuto ay kailangang patnubayan ngmatiyagang paglingon sa kasaysayan upang masipat anganumang tradisyon ng nagdaang paraan ng pagsulat sa wika,



20/154


mula sa panahon ng baybyin, sa panahon ng pagpapalaganapsa alpabetong Romano, sa panahon ng abakada, at hanggang sapaggamit ng modernisadong alpabetong Filipino.

(2) Kailangang ibatay ito sa mataas na modelo ng paggamitng wika. Tinutukoy nit ang dagdag na pagsuri sa nakasulatna panitikan upang paghugutan ng mga panutong ortograpikobukod sa pagmamatyag sa nagaganap na pagbabago sa wikangpabigkas. Mahigpit ding kaugnay ito ng katatalakay na mithinghanguin ang tuntuning ortograpiko mula sa karanasangpangkasaysayan.

(3) Kailangang episyente ang ortograpiya o kailangangnakatutugon ito sa mga pangangailangan sa pagsulat. Angpagdaragdag ng mga titik para sa modernisadong alpabeto ayisang maliwanag na pag-angkop ng wikang Filipino sa mgagawaing hindi na kyang tupdin ng lumang abakada.

(4) Kailangang pleksible ang ortograpiya upang magampananang lumalawak (pambansa) na gamit ng wikang Filipino.Masisinag sa kasalukuyang gabay ang pagsisikap na ipaloob angibang katangian ng mga wikang katutubo na wal sa batayang

korpus (ang Tagalog) ng abakada.

(5) Kailangang madal itong gamitin. Ang bagay na ito angmaipagmamalaki ng baybyin at abakada. Gayunman, sa kabilng pumasok na salimuot mula sa mga tunog ng modernisadongalpabeto ay maipagmamalaki pa rin na madalng ituro (lal na sapaaralan) at palaganapin ang kasalukuyang gabay sa ortograpiyang wikang Filipino.

Noong 1890 ay naipahayag na ni Rizal sa kaniyang panukalang reporma saortograpiyang Tagalog na kailangan itong maging agpang sa diwa ng ating wika at ngmga kapatid na wika nit at higit sa lahat, para mapagaan ang pag-aaral nit. Ang ibigsabihin, lumilikha ng mga tuntunin ang estandardisasyon tungo sa higit na mabisngpagtuturo ng pagsulat. Ang ibig sabihin pa, para sa atin ngayon, inaalis ng mga tuntuninang hindi kailangang lumang tuntunin at hindi kailangang baryasyon para higit namadalng gamitin ang ortograpiya. Sa kabil ng lahat, hindi pa ito ang wakas. Sa 2013 forum,pinagtibay din ang pagpapalabas ng isang alpabetong ponetikoupang makapatnubay pasa paggamit ng wika. Abangan ang susunod na kabanata sa pagslong ng wikang Filipinoblang isang wikang pambansa at pandaigdig.

Ferndale Homes17 Abril 2013


21/154

1 GRAFEMA


22/154


Pangunahing tungkulin ng ortograpiya ang paglalapat ng grafema sapahayag na pasalita at bigkas. Tinatawag na grafma ang isang set o pangkatng mga bahagi sa isang sistema ng pagsulat. Ang mga grafema sa praktika ng

ortograpiyang Filipino ay binubuo ng tinatawag na mga titik at mga di-titik.

1.1 Titik. Ang ttik o ltra ay sagisag sa isang tunog sa pagsasalita. Binubuo itong mga patnig o bokablo (vocablo) at ng mga katnig o konsonante (consonante).Ang serye ng mga titik o letra ay tinatawag na alpabto. Ang alpabetong Filipinoay binubuo ng dalawamput walong (28) titik at kumakatawan ang bawat isa saisang tunog. Binibigkas o binabsa ang mga titik sa tunog-Ingles maliban sa .

1.2 Di-titik. Binubuo ang di-titikng mga tuldik at mga bantas. Ang tuldiko asentoaygabay sa paraan ng pagbigkas ng mga salita. Sa lingguwistika, itinuturing ang tuldik nasimbolo para sa impit na tunog o kay sa diin o hab ng pagbigkas. Sa abakadang Tagalog,tatlo ang pinalaganap nang tuldik: (1) ang tuldik na pahils() na sumisimbolo sa diin at/ohab, (2) ang tuldik na paiw(`), at (3) ang tuldik na pakupy(^) na sumisimbolo saimpit na tunog. Kamakailan, idinagdag ang ikaapat, ang tuldik na patuldk, kahawig ngumlautat dieresis( ) upang kumatawan sa tunog na tinatawag na schwasa lingguwistika.

Ang bantas ay kumakatawan sa mga patlang at himig ng pagsasalita

sa pagitan ng mga titik at pantig, sa pagitan ng mga salita at mga parirala, at sapagitan ng mga pangungusap. Mga karaniwang bantas ang kuwt (,), tuldk (.),pananng (?), padamdm (!), tuldk-kuwt (;), tutuldk (:), kudlt (), at gitlng (-).

Tingnan ang seksiyong 12 para sa pagtalakay ng mga bantas.

Aa

ey

Bb

bi

Cc

si

Dd

di

Ee

i

Ff

ef

Gg

dyiHheyts

Iiay

Jjdyey

Kkkey

Llel

Mmem

Nnen

enye

NGngen dyi

Ooo

Pppi

Qqkyu

Rrar

Sses

Ttti

Uuyu

Vvvi

Wwdobolyu

Xxeks

Yyway

Zzzi


23/154

2PANTIGATPALAPANTIGAN


24/154


Ang pantgo slabay isang yunit ng tunog na binubuo ng isang patinig o kambal-patinig at isa o mahigit pang katinig. Bawat patinig(a/e//i/o/u) ay isang pantig; samantala,kailangan ng bawat katinigang isang patinig upang maging pantig. Dagdag pa, may isa

lmang patinig sa bawat pantig samantalang maaaring mahigit sa dalawa ang katinig saisang pantig.

2.1 Kayarian ng Pantig. Alinsunod sa sinundang paliwanag, ang pantig ay maaaringbinubuo ng isang patinig, o isang katinig at isang patinig, o dalawa o mahigit pangkatinig at isang patinig. Sumusunod ang mga kayarian ng pantigsa pasulat na simbolo atkinakatawan ng P ang patinig at ng K ang katinig:

Pansinin na ang mga itinanghal na kayarian ng pantig ay nakabatay sa paraanng pagsulat sa kasalukuyan at hindi sa posibleng tunog sa isang pantig. Sa gayon, hindinit nailalarawan ang pagkakaroon ng kambal-patinig sa pantig dahil sa kasalukuyangtuntunin sa pagsulat ng pantig na may kambal-patinig (tingnan ang seksiyong 5). Pansinindin na ang mga pantig na may dalawa o mahigit pang katinig ay malimit na taglay ngsalitang hiniram mula sa Espanyol o Ingles.

2.2 Pagpapantig ng mga Salita. Ang pagpapantig ay paraan ng paghati sa isang salitaalinsunod sa mga pantig na ipinambuo dito. Nakabatay ito sa grafema o nakasulat na mgasimbolo. Halimbawa, /ube/ (ube), /bahay/ (bahay). Narito ang ilang tuntunin:

Una, kapag may magkasunod na dalawa o mahigit pang patinig saposisyong pang-una, panggitna, at pandulo, ito ay inihihiwalayna pantig. Halimbawa: /aakyat/ (aakyat), /alaala/ (alaala), /totoo/ (totoo).

Ikalawa, kapag may magkasunod na katinig sa loob ng isangsalita, ang una ay isinasma sa sinundang patinig at ang ikalawa

Kayarian Halimbawang Salita

P aa

KP bibe

PK okok

KPK patpat, fagfagto

KKP plapla

PKK arm, urn

KPKK dorm, form

KKPK plan, tram, fakghet

KKPKK tsartKKPKKK shorts


25/154

25

ay isinasma sa kasunod na pantig. Halimbawa: /aklat/ (aklat),/espesyal/ (espesyal), /pansit/ (pansit), /ospital/ (ospital).Nasasaklaw nit pati ang mga digrapo, gaya sa /kutson/

(kutson), /sitsaron/ (sitsaron), /titser/ (titser).

Ikatlo, kapag may tatlong magkakasunod na katinig sa loobng isang salita, ang unang dalawa ay sumasma sa patinigng sinundang pantig at ang ikatlo ay napupunta sa kasunodna pantig. Halimbawa: /eksperto/ (eksperto), /transfer/(transfer), /inspirasyon/ (inspirasyon).

Ikaapat, kapag ang una sa tatlong magkakasunod na katinig

ay M o N at ang kasunod ay alinman sa BL, BR, DR, PL, at TR,ang unang katinig (M/N) ay isinasma sa unang patinig atang sumunod na dalawang katinig ay napupunta sa kasunodna pantig. Halimbawa: /asamblea/ (asamblea), /timbre/(timbre), /silindro/ (silindro), /templo/ (templo), /sentro/(sentro).

Ikalima, kapag may apat na magkakasunod na katinig sa loobng isang salita, isinasma ang unang dalawang katinig sasinusundang patinig at isinasma ang hulng dalawang katinig

sa kasunod na pantig. Halimbawa, /eksplosibo/ (eksplosibo),/transplant/ (transplant).

2.3 Pantig na Inuulit. Kapag ang salita ay nagsisimula sa patinig, ang patinig lmangang inuulit. Halimbawa: /aakyat/ (aakyat), /iibig/ (iibig), /uubuhin/ (uubuhin).Nagaganap din ito kahit may panlapi ang salita. Halimbawa: /maaakyat/ (maaakyat),/umiibig/ (umiibig), /umuubo/ (umuubo).

Kapag nagsisimula sa kayariang KP ang salita, ang unang pantig lmang ang inuulit.

Halimbawa: /la

la

kad/ (lalakad), /ba

ba

lik/ (babalik). Nagaganap din ito kahit maypanlapi ang salitang-ugat. Halimbawa: /maglalakad/ (maglalakad), /pagbabalik/(pagbabalik).

Kapag nagsisimula ang salita sa kambal-katinig o kumpol-katinig (consonantcluster), ang unang katinig at patinig lmang ang inuulit. Halimbawa: /ipaplano/(ipaplano), /magtatransport/ (magtatransport), /piprituhin/ (piprituhin).Nagaganap ito kahit sa kaso ng hindi pa nakareispel na salitang banyaga. Halimbawa: /magbe-blessing/, /ipako-close/, /ise-share/. Gayunman, maaaring ituring na varyantang pag-uulit ng dalawang katinig at patinig, gaya sa /iplaplano/, /magble-blessing/.

PANTI G AT PALAPANTIGAN


26/154

3PAGBAYBAY

NA PASALITA


27/154

27

Isa-isang binibigkas sa maayos na pagkakasunod-sunod ang mga letrangbumubuo sa isang salita, pantig, akronim, daglat, inisyals, simbolong pang-agham, atbp.

3.1 Pantig

3.2 Salita

3.3 Akronim

Pagsulat Pagbigkas

to /ti-o/

pag /pi-ey-dyi/

kon /key-o-en/

trans /ti-ar-ey-en-es/

Pagsulat Pagbigkas

bayan /bi-ey-way-ey-en/

plano /pi-el-ey-en-o/

Fajardo /kapital ef -ey-dyey-ey-ar-di-o/

jihad /dyey-ay-eyts-ey-di/

MERALCO (Manila Electric Company) /kapital em-kapital i-kapital ar-kapital ey-kapital el-kapital si-kapital o/

CAR (Cordillera Administrative Region) /kapital si-kapital ey-kapital ar/

ASEAN (Association of Southeast AsianNations)

/kapital ey-kapital es-kapital i-kapital ey-kapital en/

AIDS (Acquired Immune Deciency Syn-drome)

/kapital ey-kapital ay-kapital di-kapital es/

EDSA (Epifanio de los Santos Avenue) /kapital i-kapital di-kapital es-kapital ey/

PAGASA (Philippine Atmospheric,Geophysical, and Astronomical ServicesAdministration)

/kapital pi-kapital ey-kapital dyi-kapital ey-kapital es-kapital ey/

Pag-IBIG (Pagtutulungan: Ikaw, Bangko,Industriya, at Gobyerno)

/kapital pi-ey-dyi-gitling-kapital ay-kapitalbi-kapital ay-kapital dyi/

PAGBAYBAY NA PASALITA


28/154


3.4 Daglat

Bb. (Binibini) /kapital bi-bi tuldok/

G. (Ginoo) /kapital dyi tuldok/

Gng. (Ginang) /kapital dyi-en-dyi tuldok/

Kgg. (Kaglang-glang) /kapital key-dyi-dyi tuldok/

Dr. (Doktor) /kapital di-ar tuldok/

atbp (at iba pa) /ey-ti-bi-pi/

3.5 Inisyals

3.5.1.Mga Tao/ Bagay

MLQ (Manuel L.Quezon) /kapital em-kapital el-kapital kyu/

LKS (Lope K. Santos) /kapital el-kapital key-kapital es/

AGA (Alejandro G. Abadilla) /kapital ey-kapital dyi-kapital ey/

TKO (Technical Knockout) /kapital ti-kapital key-kapital o/

CPU (Central Processing Unit) /kapital si-kapital pi-kapital yu/

DOA (Dead on Arrival) /kapital di-kapital o-kapital ey/

3.5.2 Mga Samahan/ Institusyon/ Pook

KKK (Kataas-taasang Kagalang-galangang Katipunan)

/kapital key-kapital key-kapital key/

BSP (Bangko Sentral ng Pilipinas) /kapital bi-kapital es-kapital pi/

KWF (Komisyon sa Wikang Filipino) /kapital key-kapital dobolyu-kapital ef/

PLM (Pamantasan ng Lungsod ngMaynila)

/kapital pi-kapital el-kapital em/

MSU (Mindanao State University) /kapital em-kapital es-kapital yu/

LRT (Light Railway Transit) /kapital el-kapital ar-kapital ti/

3.6 Simbolong Pang-agham/ Pangmatematika

Fe (iron) /kapital ef-i/

lb. (pound) /el-bi tuldok/

kg. (kilogram) /key-dyi tuldok/

H2O (water) /kapital eyts-tu-kapital o/NaCl (sodium) /kapital en-ey-kapital si-el/


29/154

4PAGBAYBAY

NA PASULAT


30/154


Sa pangkalahatan, natutupad pa rin ang payak na tuntuning Kung ano angbigkas, siyng sulat sa pagbaybay na pasulat. Siyempre, hindi ito nasusunod sa mganaisang pagpapaikli sa lumang anyo nitng manga at ginagamit noon hanggang sa bungad

ng ika-20 siglo. Mahalaga ring pag-aralan kung kailan ginagamit ang maikling ng atang mahabng nang, isang tuntuning pinairal mulang Balarilaat bumago sa ugali noongpanahon ng Espanyol na mahabng nang lagi ang isinusulat.

4.1 Gamit ng Walong Bagong Titik. Isang radikal na pagbabago sa pagbaybay na pasulatang paggamit ng walong (8) dagdag na titik sa modernisadong alpabeto: C, F, J, , Q,V, X, Z. Pangunahing gamit ng mga ito ang pagpapanatili ng mga kahawig na tunog sapagsulat ng mga salita mula sa mga katutubong wika ng Filipinas. Ang mga titik na F, J, V,at Z ay napakaimportante upang maigalang ang mga kahawig na tunog sa mga katutubongwika. Hindi tulad noong panahon ng abakada na ang Ifugaw ay isinusulat na Ipugaw oang Ivatan ay isinusulat na Ibatan. Narito pa ang ilang halimbawa:

alifuffug(Itawes) ipuipo safot(Ibaloy) sapot ng gagamba falendag(Tiruray) plawtang pambibig na may nakaipit

na dahon sa ihipan feyu(Kalinga) pipa na yari sa bukawe o sa tambo jambangn (Tausug) halaman masjid(Tausug, Mranaw mula sa Arabe) tawag sa gusaling

sambahan ng mga Muslim julp(Tausug) masamang ugali avid(Ivatan) ganda vakul(Ivatan) pantakip sa ulo na yari sa damo

na ginagamit blang pananggalang sa ulan at init ng araw kuvat(Ibaloy) digma vuyu(Ibanag) bulalakaw vulan(Itawes) buwan kazzing (Itawes) kambing

zigattu (Ibanag) silangan4.2 Bagong Hiram na Salita. Ginagamit din ang walong dagdag na titik sa mga bagonghiram na salita mulang Espanyol, Ingles, at ibang wikang banyaga. Tandaan: mga bagonghiram. Ang ibig sabihin, hindi kailangang ibalik sa orihinal na anyo ang mga hiram nasalitang lumaganap na sa baybay ng mga ito alinsunod sa abakada. Halimbawa, hindi dapatibalik ang F ng orihinal na formasa Espanyol dahil ginagamit nang matagal ang prmapatiang mga deribatibo nitng porml, imporml, pormalsmo, pormalidd, depormidd,atbp. Hindi rin dapat ibalik ang prmasa rma, ang bintansa ventana, ang klye sa calle,

ang tskesa cheque, ang pinysapia, ang hamnsajamon, ang eksistnsiysa existencia, angsaptos sa zapatos.


31/154

31

4.3 Lumang Salitang Espanyol. Mahalagang mohon hinggil sa mga lumang salita mulangEspanyol ang mga nakalista sa Diccionario Tagalog-Hispano(1914) ni Pedro Serrano-Laktawhanggang sa mga entri sa Diksyunaryo Tesauro Pilipino-Ingles(1972) ni Jose Villa Panganiban.

Nakatanghal sa inilistang mga lumang hiram na salita mulang Espanyol ang naganap napagsasaabakada ng mga tunog na banyaga gayundin ang pagbaluktot sa anyo ng mgaorihinal na salita, gaya sa bakasyn(vacacion), kabyo(caballo), kandil(candela), puwrsa(fuerza), letsn(lechon), lisnsiy(licencia), sibyas(cebolla+s), silhis(celaje+s), sna(zona),kmang (manco), kumust (como esta), prke (por que), at libo-libo pa sa Bikol, Ilokano,Ilonggo, Kapampangan, Pangasinan, Sebwano, Tagalog, Waray, at ibang wikang katutubona naabot ng kolonyalismong Espanyol.

4.4 Di Binabagong Bagong Hiram. Ngunit pigilin ang pagbaybay paabakada sa mga

idinadagdag ngayong salita mulang Espanyol. Maituturing na bagong hiram ang mgasalita na hindi pa matatagpuan sa dalawang binanggit na diksiyonaryo sa seksiyong 4.3.Halimbawa, maaaring hiramin nang buo at walang pagbabago ang ftbol, fertl, fsil,

vsa,vertebr, zgzag. Samantala, dahil sa walong dagdag na titik, maraming salita mulangIngles ang maaaring hiramin nang hindi nangangailangan ng pagbago sa ispeling, gaya ngfern, flder,jam,jar, lvel(na hindi dapat bigkasing mabilisleblgaya ng ginagawang mga nag-aakalang isa itong salitang Espanyol), nvoy, devlop, ziggrat, zip.

4.5 Problema sa C, , Q, X. Gayunman, mapapansin sa mga binanggit na halimbawang bagong hiram na salita na hindi pa ginagamit ang lahat ng dagdag na titik. Walang

halimbawa ng hiram na salita na may mga titik C, , Q, at X. Bakit? Narito ang paliwanag.Isang magandang simulaing pangwika mula sa baybyin hanggang abakada angpangyayaring iisang tunog ang kinakatawan ng bawat titik. Sa kaso ng C, problema angpangyayari na may dalawang paraan ito ng pagbigkas na maaaring katawanin ng K o S.Halimbawa, K ang tunog nit sa unang titik ng coche(ktse) ngunit S naman ang tunogsa unang titik ng ciudad(siyudd). Sa kaso ng , napakalimitado kahit sa Espanyol angmga salita na nagtataglay ng titik na ito. Ang ilang salitang pumasok na sa Filipino aynatapatan na ng NY, gaya sa dnya(doa), piny(pia), bnyo(bao).

Sa kaso naman ng Q at X, may palagay na hindi isahang tunog ang mga nabanggit natitiknagiging kwo kyang Q at ksang X. Sa gayon, tulad ng babanggitin sa 4.6, ginagamitlmang ang mga ito sa mga pangngalang pantangi (Quintos, Xerxes) at katawagangteknikal at pang-agham (Q clearance, X-ray). Kapag humiram ng pangngalang pambalanaat nais ireispel, ang ginagamit noon pa sa paabakadang pagsulat ay ang katumbas ng tunogng Q at X. Ang Q ay nagiging K sa mulang Espanyol na kso (queso) at KW sa mulangIngles na kwit(quit) o KY brbiky(barbeque). Ang X naman ay tinatapatan noon pa ng KSgaya sa kstra(extra).

4.6 Panghihiram Gamit ang 8 Bagong Titik. Sa kasalukuyan, sa gayon, ang lahat ng

walong dagdag na titik sa alpabeto ay ginagamit sa tatlong pagkakatan ng panghihirammula sa mga wikang banyaga. Una, sa mga pangngalang pantangi na hiram sa wikang

PAGBAYBAY NA PASULAT


32/154


banyaga, halimbawa, Charles, Ceferino, Catherine, Colorado, Fidel, Feliza, San Fernando,Filipinas, Jason, Jennifer, St. Joseph, Jupiter, Beijing, Niez, Montao, Santo Nio,Enrique, Quiroga, Quirino, Vicente, Vladimir, Nueva Vizcaya, Vancouver, Xerxes, Maximo,

Mexico, Zenaida, Zion, Zobel, Zanzibar. Ikalawa, sa mga katawagang siyentipiko atteknikal, halimbawa, carbon dioxide, Albizia falcataria, jus sanguinis, quorum, quowarranto, valence, x-axis, oxygen, zeitgeist, zero, zygote. Ikatlo, sa mga salitana mahirap dagliang ireispel, halimbawa, cauliower, ores de mayo, jaywalking,queen, quiz, mix, pizza, zebra.

4.7 Eksperimento sa Ingles. Sa pangkalahatan, ipinahihintulot at ginaganyak ang higitpang eksperimento sa reispelingo pagsasa-Filipino ng ispeling ng mga bagong hiram saIngles at ibang wikang banyaga. Dapat madagdagan nang higit ang istmbay (stand by),

iskl (school), iskdyul (schedule), puls (police), bksing (boxing), riss (recess), blding(building), grser (grocery), nderps (underpass), hywey (highway), trpik (trafc),grdweyt (graduate), krni (corny), psbol (shball), msinggn (machinegun), rmalyt(armalite), bsns(business), atbp. Ang ganitong reispeling ay malaking tulong sa mga mag-aaral dahil higit na madal nilng makikilla ang nakasulat na bersiyon ng salita.Kailan Hindi Pa Maaari ang Reispeling.Ngunit tinitimpi ang pagsasa-Filipino ng ispelingng mga bagong hiram kapag: (1) nagiging kakatwa o katawa-tawa ang anyo sa Filipino,(2) nagiging higit pang mahirap bashin ang bagong anyo kaysa orihinal, (3) nasisiraang kabuluhang pangkultura, panrelihiyon, o pampolitika ng pinagmulan, (4) higit nang

popular ang anyo sa orihinal, at (5) lumilikha ng kaguluhan ang bagong anyo dahil maykahawig na salita sa Filipino.

Halimbawa, bak walang bumili ng Kok (Coke) at mapagkamalan itong pinaiklingtilaok ng manok. Matagal mag-iisip ang makabsa ng karbon day-oksayd bago niyamaikonekta ito sa sangkap ng hangin. Iba ang baguetteng mga Pranses sa ating kolokyalna bagets. Nawawala ang samyo ng bouquetsa nireispel na bukey. Nakasanayan nangbasahin ang duty-freekay ipagtatak ang karatulang dyuti-fri. May datng na pambatasang habeas corpuskaysa isina-Filipinong habyas korpus. Bukod sa hindi agad makikilla

ay nababawasan ang kabuluhang pangkultura ng feng shuikapag binaybay na fung soysamantalang mapagkakamalan pang gamit sa larong dma ang pizza kapag isinulat napitsa. Malinaw ding epekto ito ng lubhang pagkalantad ng paningin ng mga Filipinosa mga kasangkapang biswal (iskrin, karatula, bilbord) na nagtataglay ng mga salitangbanyaga sa mga orihinal na anyong banyaga.

4.8 Espanyol Muna, Bago Ingles. Dahil sa mga naturang problema, iminumungkahiang pagtitimpi sa lubhang pagsandig sa Ingles. Sa halip, maaaring unang piliin angsingkahulugang salita mulang Espanyol, lalt may nahahawig na anyo, dahil higit naumaalinsunod ang wikang Espanyol sa bigkas at baybay na Filipino kaysa Ingles. Higit

na magaang bashin (at pantigin) ang estandardisasyn (estandardizacion) mulangEspanyol kaysa istandardiseysiyon (standardization) mulang Ingles, ang baghe(bagaje)kaysa bageyds (baggage), ang birtd(virtud) kaysa virtyu (virtue), ang sla(isla) kaysa


33/154

33

ayland (island), ang imhen(imagen) kaysa imeyds (image), ang sopistikdo(sosticado)kaysa sostikeyted (sophisticated), ang gradwasyn (graduacion) kaysa gradweysiyon(graduation).

4.9 Ingat sa Siykoy. Mag-ingat lang sa mga tinatawag na salitang siykoyni VirgilioS. Almario, mga salitang hindi Espanyol at hindi rin Ingles ang anyo at malimit na bungang kamangmangan sa wastong anyong Espanyol ng mga edukadong nagnanais magtunogEspanyol ang pananalita. Napansin ito nang iuso ni Rod Navarro sa programa niya saradyo ang konsernado, na pagsasa-Espanyol niya ng Ingles na concerned. Pinuna angartistang anawnser dahil siyokoy ang Espanyol. Ang tumpak na anyo nit sa Espanyol aykonserndo(concernido). Ngunit marami siyng katulad sa akademya at midya. Dahil kulangsa bantay-wika, dumami ang salitang siyokoy. Bagaman bago, mabilis kumakalat ang mga

salitang siyokoy dahil pinalalaganap ng mga sikat na artista, brodkaster, manunulat, atakademista na limitado ang kaalaman sa wikang Espanyol.

Ilang siyokoy ngayon ang aspeto na hindi ang Espanyol na aspecto; imahe nahindi ang wastong imahen(imagen), pesante na hindi ang tumpak na paisanong Espanyolni angpeasantng Ingles; kontemporaryo na hindi ang kontmporane(contemporaneo) ngEspanyol; endorso na halatang naipagkakamali ang endorseng Ingles sa endsong Espanyol.Ipinapayo ang pagkonsulta sa mapagkakatiwalaang diksiyonaryong Espanyol bago isalinsa Espanyol ang nais sanang sabihin sa Ingles. O kay, huwag ikahiya ang paggamit ngterminong Ingles kung iyon ang higit na alam: aspect, image, peasant, contemporary, endorse. O

kay, maaaring higit na maintindihan ng madla kung ang katapat na salita sa Filipino anggagamitin: mukho dak, larwano hulgway, magbubukdo magsasak, kapanahnonppanahn, pinilo pinagtibay.

Maituturing ding siyokoy ang paraan ng paggamit sa levelng ilang akademisyanngayon. Binibigkas ito nang mabilis at binabaybay nang lebl sa pag-aakalang naiibaito sa Ingles na level. Hindi kasi nil alam na ang tunay na salitang Espanyol nit ay nibl(nivel) at matagal nang hiniram ng ating mga karpintero. Kung nais ang Ingles, bigkasinnang wasto ang lvel(malumay) at hindi na kailangang ireispel. Tulad sa bagong psok

sa Filipino mulang Ingles na lvel-ap(level-

up). Kung nais namang higit na maintindihan,maaaring gamitin ang Tagalog na antasgaya sa antas primarya at antas sekundarya, otaasgaya sa taas ng tubig sa dagat o taas ng karbon sa hangin.

4.10 Eksperimento sa Espanyol. Iba sa salitang siyokoy ang sinasadyang eksperimentoo neolohsmo sa pagbuo ng salitang pa-Espanyol. Nagaganap ito malimit ngayon sapaglalagay ng hulaping pangkatawagan, na gaya ng -ismo, -astra(astro), -era(ero), -ista(isto),-ica(ico), -ia(io), -ga(go). Pinapalitan o pinagpapalit ang mga ito sa ilang eksperimentokung kailangan at nagbubunga ng salita na iba sa orihinal na anyo ng mga ito sa Espanyol.Isang malaganap na ang kritisismopara sa panunurng pampnitikn. Kung susundin,

krtik(critica) ang tumpak na anyo nit at may ganito nang salita sa Tagalog noon pa,pati ang krtikpara sa manunuro mapanur. Maaari din sanang kritissim(criticism)mula sa Ingles. Ngunit ginamit ng nag-eksperimento ang -ismoupang waring ibukod ang



34/154


kritisismoblang panunuring pampanitikan sa karaniwang kritika. Ang totoo, noon pangdekada 60 ay inimbento rin ni Alejandro G. Abadilla ang kritikstro upang tuksuhin angkaniyang mga kritiko at may alusyon ang neolohismo sa diktador na si Fidel Castro. May

nagpalabas din ng kritikro para sa mababng uri ng pamumuna. Ngunit higit ngayongginagamit sa akademya at pormal na pagsulat ang kritissmo.

Dalawa pang magandang neolohismo ang siyentstaat sikolohsta. Kung susundinang anyong Espanyol, ang dapat gamitin ay siyentpik (cientipico) at siklog(psicologo).Pero ang cientipicoay pantawag kapuwa sa dalubhasa sa agham at sa pang-uri hinggil samay katangiang pang-agham. Anupat nais ng pag-imbento sa siyentstana ibukod angtao upang maipirme sa pang-uri ang siyentpik. Samantala, ayaw ng mga dalubhasasa sikolohiya ang sikologo (para daw katunog ng kulugo!), kay higit na nais nilnggamitin ang inimbentong sikolohsta. Tandaan: Sinasadya ang naturang neolohismo atmay dahilan ang paglihis sa anyo ng orihinal sa wikang hiniraman. Kaiba ito sa siyokoy nabunga ng malng akala at dahil sa limitadong kaalaman sa hinihiramang wikang Espanyolo ibang wikang banyaga.

Kaugnay ng naturang pangangailangan, sa halip na laging manghiram sa Espanyolo Ingles, kailangang isaloob ang paggamit ng angkop na salita mulang ibang katutubongwika upang itumbas sa isinasalin na konseptong banyaga. Maraming kaalamang walasa korpus na Tagalog ngunit nsa ibang wikang katutubo ng Filipinas. Halimbawa, angginagamit na ngayong ilahsmulang Ilonggo upang itapat sa konseptong wildsa agham,

ang rabw mulang Ilokano upang itumbas sa siyentipikong surface, ang lwas mulangSebwano upang itapat sa body.

4.11 Gamit ng Espanyol na Y. May espesyal na gamit ang titik na Yna binibigkasna katulad ng ating I, gaya sa Isulat, at kasingkahulugan ng ating atna mungkahingipagpatuloy ang gamit sa Filipino. Ginagamit ito, una, upang isulat nang buo ang pangalanng lalaki kasma ang apelyido ng ina. Halimbawa, isinusulat kung minsan ang pangalanng pangulo ng Republikang Malolos na Emilio Aguinaldo y Famy upang idugtong angapelyido ng kaniyang inang si Donya Trinidad Famy. Ginagamit ito, ikalawa, sa pagblangsa Espanyol at binabaybay. Halimbawa:

Alas-dos y medya(ikalawa at kalahati) Ala-una y kuwarto(ikaisa at labinlima) Alas-singko y beynte(ikalima at dalawampu) Kuwarenta y singko(apatnaput lima) Singkuwenta y tres(limamput tatlo) Treynta y siyete(tatlumput pit)

Pansinin na nawawala ang Ykapag nagtatapos sa Eang pangalan ng unang blang,

gaya sa beynte dos, alas-siyete kuwarto, alas-dose medya.


35/154

35

4.12 Kaso ng Binibigkas na H sa Hiram sa Espanyol. Sa wikang Espanyol, ang titikH (hache) ay hindi binibigkas. Kay ang hielo ay ylo; hechura, itsra; hacienda, asynda;heredero, eredro; hora(s), ras; at habilidad, abilidd. Ngunit may ilang salitang Espanyol

na kailangang panatilihin ang H dahil may kahawig ang mga ito na salitang iba angkahulugan. Halimbawa, ang humno (tao) na kapag inalisan ng H ay makakahawig ngkatutubong uman. Sa gayon, kahit ang mga deribatibo ng humnona hiniram na ngayonsa Filipino, gaya ng humansmo, humansta, humanidd(es), humanitryo, ay hindipinupungusan ng unang titik. Katulad din bagaman may kaibhan ang kaso ng historia, nasa Espanyol ay maaaring gamiting kasingkahulugan ng kuwento o ng kasaysayan. Sapraktika ngayon, ang histryaay ginamit na singkahulugan ng kasaysayan samantalangang istrya ay itinapat sa salaysay. Kasma ng historya sa Filipino ang historyadr,historik, historissmo.

4.13 Gamit ng J. Sa pangkalahatan, ang bagong titik na J ay ginagamit sa tunog na /dyey/.Ibig sabihin, hindi na ito gagamitin sa panghihiram mulang Espanyol ng mga salitang ang Jay may tunog na /ha/ at tinatapatan ng H, gaya ng ginawa noon sa justoatjuezna may anyona ngayong hstoat huws. Ilalapat, sa gayon, ang bagong titik na J sa mga katutubongsalita na may tunog /dyey/, gaya ng jmbangn at jntungng Tausug, snjalng Ibaloy,atjnjinat jangng Ivatan. Gagamitin din ito sa mga bagong hiram na salita, gaya ng jet,

jam, jazz, jster, jngle, joy, enjy ng Ingles, jujtsung Hapones, at jatkang Sanskrit.Ngunit hindi sakop nit ang ibang salitang Ingles na nagtataglay ng tunog /dyey/ ngunithindi gumagamit ng J, gaya sa general, generator, digest, regionna kung sakaling hiramin man

ay magkakaroon ng anyong dyeneral, dyenereytor, daydyest, ridyon. Hindi namankailangang ibalik ang J sa mga salitang Ingles na matagal nang isinusulat nang may DY,gaya sa dypni(jeepney), dynitr(janitor), at dyket(jacket).



36/154

KASONG

KAMBAL-PATINIG5


37/154

37

Kailangang tingnan sa kasaysayan ang kaso ng kambal-patinig. Noon pa,mahahalata na ang dalawang tradisyonal na pagsulat sa tunog ng kambal patinig, gayasa salitang buwya. Ang unang kambal-patinig na UA ay siningitan ng malapatinig na W

at naging dalawang pantig. Samantala, sa ikalawang kambal-patinig na IA, tinapyas angunang patinig na I at pinalitan ng malapatinig na Y. Ang problema: Kailan nananatili angkambal-patinig kahit padulasin sa isinisingit na W o Y at kailan tinatanggal ang unangpatinig at pinapalitan ng W o Y? Sa kaso ng buwya, lumilitaw na isang tradisyonal napagsulat sa kambal-patinig ang pagpapanatili nit at pagtuturing na dalawang pantigkapag lumitaw sa unang pantig ng isang salita, gaya sa buwn, tuwng, tiyn, siy, biyk,kahit na isinusulat din ang mga ito noon na buan, tuing, tian, sia, biak. Kapagnaganap ang kambal-patinig sa ikalawa o iba pang pantig ng salita, ang unang patinigay inaalis at pinapalitan ng W o Y, gaya sa tuly, tilapy, saw, pinaw. Umiral ang

paraang ito sa pagsulat ng mga hiram na salitang may diptonggo mulang Espanyol, gayang makikita sa pagsulat noon ng piyno, kuwnto, diyamnte ngunit karwhe, bryo,brilynte. Ang orihinal na mga panuto hinggil dito ay inilatag sa Mga Batayang TuntuningSinusunod sa Pagsusuring Aklat(1977) ng Surian.

Isa ito sa binago ng Mga Tuntunin ng Ortograpiyang Filipinonoong 1987 at ang naturangpagbabago ay pinagtibay pa ng mga gabay ng KWF noong 2001. Ninais ng mga gabaynoong 1987 at 2001 na pumil ang manunulat ng isa sa dalawang paraan(1) manatili angdiptonggo kahit may singit na Y at W o (2) tanggalin ang unang patinigat ang pinilngparaan ang laging gamitin. Hindi pinansin ng maraming editor ang ninais na konsistensi

sa tuntunin ng mga gabay 1987 at 2001. Ngunit hinati nit ang damdamin ng akademya.May patuloy na nanalig sa orihinal na tuntunin ng Surian ngunit may mga kolehiyong arlsa lingguwistika ang naggiit sa pagbabago at higit na mahilig sa paraang tinatanggal angunang patinig sa diptonggo. Mapapansin naman sa nagbabagong mga edisyon ng gabayng KWF mulang 2009 hanggang 2012 ang pagbabalik sa tradisyonal na pagtuturing sakambal-patinig. Ganito rin ang pinagtibay ng 2013 forum ng KWF at iminumungkahingpairalin ng kasalukuyang ortograpiya, gaya sa sumusunod na paliwanag:

Sa pangkalahatan, nawawala ang unang patinig sa mga kambal-patinig na I+(A,

E, O) at U+(A, E, I) kapag siningitan ng Y at W sa pagsulat. Ang ibig sabihin, napapalitanng Y ang orihinal na I at ng W ang orihinal na U sa diptonggo. Ganito ang nagaganapsa kompanYA(compaia), akasYA(acacia), tenYEnte(teniente), at benepisYO(benepicio);sa indibidWAl (indibidual), agWAdor (aguador), sinigWElas (chineguelas), perWIsyo(prejuicio). Maaaring ipaliwanag ang pangyayari na ang I at U ay inuuring mga patinig namahinkung ikokompara sa mga patinig na A, E, O na itinuturing namang mga patinigna malakas. Sa gayon, naglalaho ang tunog ng I at U kapag napalitan ng tunog na Y at W.Pansinin pa: Nagiging isang nagsasariling pantig ang kambal-patinig na napalitan ng Y oW ang unang patinig.

KASONG KAMBAL-PATINIG


38/154


Ngunit may apat (4) na kataliwasan sa pangkalahatang tuntunin. May kaukulangkatwiran din ang bawat kataliwasan.

5.1 Unang kataliwasan: kapag ang kambal-patinig ay sumusunod sa katinig sa unangpantig ng salita. Halimbawa, tIYA(tia), pIYAno(piano), pIYEsa(pieza), kIYOsko(kiosco),bIYUda(viuda); tUWAlya(toalla), pUWErsa(fuerza), bUWItre(buitre). Pansinin: nahahatisa dalawang pantig ang kambal-patinig at nsa ikalawang pantig ang diin o tuldik. Mabilisang bigkas mula sa una tungo sa ikalawang pantig ngunit tulad ng ipinahihiwatig ngpangalan nit, dalawa ang patinig kay nangangailangan ng dalawang pantig. Ganito rinnaman ang dahilan sa tradisyonal na baybay noon pa ng katutubong diptonggo, gaya ngsiy, niy, tuwng, at buwn. Kung nais isulat ang bigkas nang wala ang unang patinig,kailangang katawanin ang nawalang patinig ng simbolikong kudlit (), gaya sa sya, nya,twing, o bwan.

5.2 Ikalawang kataliwasan: kapag ang kambal-patinig ay sumusunod sa dalawa o mahigitpang kumpol-katinig (consonant cluster) sa loob ng salita. Halimbawa, ostIYA (hostia),impIYErno (inerno), leksIYOn (leccion), eleksIYOn (eleccion); lenggUWAhe (lenguaje),engkUWEntro(encuentro), biskUWIt(biscuit). May layuning pedagohiko ang kataliwasangito. Ang pagpapanatili sa unang patinig ay isang paraan ng pagpapaluwag sa mga pantigat upang matulungan ang mag-aaral (lalo na ang hindi sanay sa Espanyol) sa pagpapantigng salita. Isipin, halimbawa, ang magiging kalituhan ng estudyante kung paano papantiginang induSTRYa (industria) o iMPLWeNSYa (inuencia) kapag inalis ang unang patinig

na I at U at nagkumpulan ang mga katinig. Samantala, higit na magaan itong mapapantigsa anyong indstriy/industriya/ o impluwnsiy/impluwensiya/.

5.3 Ikatlong kataliwasan: kapag ang kambal-patinig ay sumusunod sa tunog na H.Halimbawa, mahIYA (magia), estratehIYA (estrategia), kolehIYO (colegio), rehIYOn(region). Ang H ay isang mahinng katinig kay naglalaho ito kapag walang kasmangpatinig, gaya sa naganap na paglalaho nit sa perwisyo(prejuicio). Imposible, sa gayon, anganyong kolehyo o rehyon dahil magiging koleyo o reyon ang karaniwang aktuwalna bigkas kapag hindi binigyan ng tanging diin ang H na walang kasunod na patinig.

5.4 Ikaapat na kataliwasan:kapag ang kambal-patinig ay nsa dulo ng salita at may diinang bigkas sa unang patinig ang orihinal. Halimbawa, ekonomIYA(economa), pilosopIYA(losofa), heograpIYA(geografa). Sa mga naturang halimbawa, may lumitaw nang varyantna ekonomya at pilosopya (kung minsan, pilusupya) ngunit malimit na ginagamitito nang may pakahulugang iba sa orihinal na kahulugan ng mga ito blang mga disiplinao sangay ng karunungan. Ang ekonomy(mabilis ang bigkas) ay matalik na kaugnay ngpagtitipid; ang pilosopy, gaya sa pamimilosopya, ay higit na ukol sa mapagmalabis napaggamit ng pangangatwiran.

Kapag pinag-aralan ang mga nabanggit na kataliwasan, maiintindihan kung bakitHnyo, Hlyo, Setymbre, Nobymbre, Disymbre ang anyo ng junio, julio, septiembre,noviembre,diciembre ngunit Miyrkols, Huwbes, Biyrnes ang anyo ng miercoles, jueves,


39/154

39

viernes. Maiintindihan din kung bakit lumaganap sa panahon pa ng Amerikano ang anyongkuwnto (cuento), biylin (violin), suwrte (suerte), diyalkto (dialecto), aksiyn (accion)at lalo na ang Kristiyno(cristiano), sentnsiy(sentencia), sarsuwla(zarzuela), bagaman

may pasyn (pasion), kalbryo(calvario), komdya(comedia). May sistema ang naturangpagtrato sa mga kambal-patinig ng salitang Espanyol, at isang tradisyon itong hindi bastamabubura sa pamamagitan ng konsistensi.

5.5 Malalakas na Patinig. Sa kabilng dako, hindi nagdudulot ng ganitong sigalot angmga kambal-patinig na may malakas na unang patinig(A, E, O). Maliban sa ilang varyant,maaaring baybayin ang mga ito nang walang singit na Y o W. Halimbawa, arta(aorta),paron (faraon), bal (baul), hala (haula); ide (idea), idel (ideal), tetro (teatro), len(leon), nen (neon), terya (teoria); pota (poeta), poesya (poesia). Maaaring ituring na

varyant lmang ng ide ang idey, ng idelang ideyl.

Gayunman, dapat pansinin ang nakagawiang pagturing sa diptonggong AUna katulad ng AO, at kaugnay ng panukala ni Rizal noon, ang ikalawang patinig aypinatutunog na W. Ito ang sanhi sa popular na varyant ng hala na hwla. Malinawding ito ang nasusunod sa mga kasalukuyang anyo ng mwsolo, (mausoleo), wditryo(auditorio), wditbo (auditivo), bwtsmo (bautismo), kwdlyo (caudillo). Pansinin dingnagaganap ito kapag ang diin ay nsa unang patinig ng diptonggo.

KASONG KAMBAL-PATINIG


40/154

6KAMBAL-KATINIGAT DIGRAPONG

SK, ST, SH, KT


41/154

41

Maituturing na kambal-katinigo dgrap ang dalawang magkadikit na katinigna pinatutunog sa loob ng isang pantig, gaya ng SK o SC sa Ingles na desk, disc, brisk, ngST sa Ingles na test, contest, pest, post, artist, ng KT (CT) sa Ingles na aspect, subject, correct.

Pansinin: Nsa dulo ng mga salita ang mga inihanay na kambal-katinig. Malimit kasingnatitilad ang mga ito sa dalawang pantig kapag nsa gitna o umpisa ng salita, gaya sanaging bigkas Filipino sa scholar(isklar) at schedule(iskdyul).

6.1 Pask ang SK, ST. Sa abakadang Tagalog noon, hindi pinatutunog ang ikalawangkatinig sa mga binanggit na mga kambal-katinig, kay des noon angdeskat kontes angcontest. Sa mga ginanap na forum mulang 2005 hanggang 2013, pinagtibay ang pangyayarina pinatutunog sa Filipino ang SK at ST. Sa gayon, maaari nang baybayn ang deskat discna deskat disk. Samantala, tinatanggap na sa Filipino ang anyong test, kntest, pest, post,

rtist.

6.2 Walang KT.Gayunman, hindi tinanggap ang KT (CT) dahil hindi diumano pinatutunogang T sa tabi ng K sa loob ng isang pantig. Sa gayon, spekang aspect, korkang correct, atmaaaring sbjekang subject. Narito pa ang ilang halimbawa:

bstrak(abstract)dik(addict)konk(connect)kntrak(contract)

6.3 Digrapong CH at SH. Ang digrapo ay kambal-katinig na binibigkas nang may isangtunog, gaya ng CH sa cheese, check, chopstick, at ng SH sa shooting, shampoo, shop, workshop,ambush, brush. Ang CH ay matagal nang tinapatan ng TS sa Tagalog kapag nanghiramsa Espanyol. Kay kung isasa-Tagalog ang tatlong halimbawa ng CH mulang Ingles aymagiging tsis, tsek, tsap-istkang mga ito. Ganito rin ang mangyayari sa rich(rits), peach(pits),pitcher(ptser). Tinatapatan na ng TS ang ganitong tunog sa mga wikang katutubo,gaya sa tsidt(kidlat) ng Ivatan at tsnga(sistema ng patubig sa payyo) ng Ifugaw. Angtotoo, dapat tapatan ng TS sa halip na CH ang ganitong tunog sa mga balbal na imbentong

gaya ng tsnsa, tska, tska, tsits, at tsibg. Narito pa ang mga halimbawa mulangEspanyol at Ingles:

tssmis (chismes) tsnel (channel)tspa(chapa) tsnselr(chancellor)tsampka (champaca) tsupr(chofer)ttser(teacher) letsn(lechon)swits(switch) letsgas(lechugas)tsart(chart) atsra(achara)

Ngunit tigib sa alinlangan hanggang ngayon ang pagtanggap sa digrapong SHkung pananatilihin o tatapatan ng tunog Tagalog. May nagnanais panatilihin ito, gaya sashampu. May nagnanais tapatan ito ng SY, gaya sa syuting. Ngunit may nagsasabing

KAMBAL-KATINIG AT DIGRAPO


42/154


nawawala ito sa dulo ng salita kay dapat ambus ang ambush. Pansamantalang nakabukshanggang ang kasalukuyang gabay para sa mananaig na eksperimento hinggil dito.

6.4 May SH ang Ibaloy. Ang malaking problema, isang lehitimong tunog ang SH sa mgawika sa Cordillera. Sa wikang Ibaloy, natatagpuan ang SH sa umpisa, gitna, at dulo ngsalita. Halimbawa, shuwa (dalawa). Sa 2013 forum, ipinasiya na isaalang-alang ang SHblang isang tunog ngunit hindi tutumbasan ng katapat na bagong titik. Ang ibig sabihin,mananatili ito sa anyo nit ngayon blang katutubong digrapo at babaybayin sa mga titikS at H, gaya sa sumusunod na mga salitang Ibaloy:

shuholnahigasadshakkaligayahansavishonglasonpeshenhawak

6.5 May TH at KH ang Mranaw. Isang bagong psok na kaso ang pagpapatunog sa H,na kumakatawan sa nagaganap na aspirasyon, o pahingal na pagpapatunog sa katinigo patinig, sa digrapong TH at KH. Sa lumang abakadang Tagalog ay hindi pinatutunogang aspiradong H ng TH at KH. Kay iniispeling noon na maraton ang marathon. Ngunitbinago ito; ang ibig ngang sabihin, tinanggap sa 2013 forum upang gamitin ang aspirado opahingal na bigkas sa H. Hindi ito dahil sa Ingles na gaya ng aspiradong bigkas sa tinat kit.Ang higit na mahalagang dahilan: Naririnig ang bagay na ito sa wikang katutubo na tulad

ng Mranaw:

thndamaglulutothengdpinsanlthagulaykhabdotmahuhugotpekhwawnauuhawkalkhapansamantalang pagtigil

Ang totoo, sa Mranaw, mahalaga ang pagpapatunog sa H sa TH at KH upangmaibukod ang mga salitang may aspiradong T at K sa mga kahawig na salitang walangaspiradong T o K. Halimbawa:

mathy(matagal, patagalin)maty(mamatay)ltha(gulay)lit(dagta)khan(kakain)kan (kumain)khal(tumawa)kal(laki)

Gayunman, ang paglalagay ng titik H katumbas ng pahingal na tunog kasunod ng

T o K ay limitado pa sa gamit sa ganitong katangian ng mga katutubong wika ng Filipinas.Hindi pa ito magagamit sa Ingles, dahil na rin sa pangyayaring malimit na bigkas Filipinoang nagaganap na panghihiram ng salita mulang Ingles.


43/154

7PALITANG E/I

AT O/U


44/154


Wal namang batas hinggil sa nagaganap na pagpapalit ng E sa I at ng O sa U. Mayilang tuntunin lmang ang Balarilakung kailan ito nagaganap kay umiral ang paniwalangisang natural na pangyayari sa mga wikang katutubo sa Filipinas ang gayong pagpapalit.

Maaari din itong ugatin sa pangyayari na tatlo (3) lmang ang titik ng baybayin para samga tunog ng patinig. Sa naturang sitwasyon, nagsaslo sa isang titik ang E at I gayundinang O at U. Maaaring ito ang sanhi ng nakaugaliang pagdausdos ng dila sa pagbigkas ng Eat I at ng O at U gayundin ang nagkakapalitang pagsulat sa dalawang tila kambalang mgapatinig.

Alam ito ni Tomas Pinpin. Kay noong isulat niya ang aklat na Librong pagaaralannang manga Tagalog nang uicang Caftilla (1610) ay nag-ukol siy ng mga leksiyon hinggil sawastong pagbigkas ng E o I at O o U kalakip ang babala na hindi dapat ipagkamali ang Esa I o ang O sa U sapagkat may mga salita sa Espanyol na magkatulad ng baybay ngunitnagkakaiba ng kahulugan dahil sa may E ang isa at may I ang ikalawa o may O ang isa atmay U ang ikalawa. Ibinigay niyang mga halimbawa angpecaratpicar, quesoat quizo,peaatpia, modoat mudo, at poroat puro.

Kahit ngayon, maaaring idagdag ang pagkakaiba sa isat isa ng pnoyat Piny, ngmronat mirn, ng blotat balt, ng Mraat mra, ng bunsa Kapampangan at bonsa Tagalog, ng ott(dag) at utt(kirot) sa Pangasinan. Kahit sa hanay ng mga kabataan,ibinubukod ng E ang ekspresyon nilng Hnep! sa ibig sabihin ng orihinal na hnip.

7.1 Disiplina sa Pagbigkas ng E/I at O/U.Bahagi sa pagdisiplina sa ating dila ang tuntuninupang maibukod ang E sa I at ang O sa U. Pahihintuin ng naturang disiplina ang balbal naugaling gawing I ang E sa umpisa ng mga salita, gaya sa iskandalo sa halip na eskandal,istasyon sa halip na estasyn, istilo sa halip na estlo, minudo sa halip na mendo,atbp. Bagaman nakapagtatakang hindi napalitan ng I ang unang E sa estro, estranghro,erhe, at eredro. Kung didisiplinahin, mapipigil ang paabakada kunong liyon sa halipna len, nigatibo sa halip na negatbo. Mapipigil din ang ugaling palitan ng U ang Osa gaya ng kuryente sa halip na korynte, Kuryano sa halip na Koreno, dunasyonsa halip na donasyn, murado sa halip na mordo, kumpanya sa halip na kompany,sumbrero sa halip na sombrro, pulitika sa halip na politik.

7.2 Senyas sa Espanyol o sa Ingles. Sa kaso ng E/I, magiging senyas ang E sa mga salitangEspanyol na nagsisimula sa ES upang ibukod sa mga salitang Ingles na halos katunogngunit nagsisimula sa S, gaya sa sumusunod:

eskndal(escandalo) iskndal(scandal)estasyn(estacion) istysiyn(station)espesyl(especial) ispsyal(special)esmrte(esmarte) ismrt(smart)

eskuwla(escuela) iskl(school)estandrte(estandarte) istndard(standard)estlo(estilo) istyl(style)eskolr(escolar) isklar(scholar)


45/154

45

7.3 Kapag Nagbago ang Katinig. Sa kaso ng O/U, ipinahihintulot ang pagpapalit ng O saU kapag nagbago ang kasunod na katinig sa loob ng pantig. Nagaganap ito sa pagpapalit ngN sa M kapag nag-uumpisa ang kasunod na pantig sa B/V at P/F. Halimbawa, ang anyong

kumperensiya ng conferencia. Napalitan ng U ang O kaugnay ng naganap ng pagpapalit ngkasunod na N sa M dahil sumusunod sa P/F. Ito rin ang katwiran sa pagpalit ng U sa O saorihinal ng salitang Espanyol sa sumusunod:

kumbensiyn(convencion) kumpisl(confesar) kumbnto(convento) kumprme(conforme) kumportble(confortable)

kumpisk(consca), kumpiskasyn(conscacion) kumpti(confeti)

Hindi sakop ng tuntuning ito ang kumpanya at kumpleto na dapat baybayngkompanyaat kompletodahil compaiaat completoang orihinal sa Espanyol. Letrang M natalaga ang kasunod ng O sa orihinal. Kaugnay ng tuntunin, malinaw din na hindi dapatgawing U ang O kung N ang orihinal na kasunod sa mga salitang gaya ng monumento(monumento), kontrata(contrata), kontrobersiya(controvercia), at konsumo(consumo).

7.4 Epekto ng Hulapi. Nagiging I ang E at nagiging U ang O kapag nsa dulo ng salita at

sinusundan ng hulapi. Halimbawa, ang E sa babae ay nagiging I sa kababaihan; ang O sabiro ay nagiging U sa biruin. Halimbawa pa:

balaebalahin balepabalhin taenatahan onseonshan kalbokalbuhn paspasin

takbotakbuhn tabtaban

Ngunit tandaan: Nagaganap lmang ang pagpapalit kapag binubuntutan ng hulapiang salitang-ugat.

7.5 Kailan Di Nagpapalit. Taliwas sa lumaganap na akala, hindi awtomatiko angpagpapalit kay hindi nagaganap sa ibang pagkakatan, gaya sa sumusunod:

(1) Hindi kailangang baguhin ang E at O kapag sinundan ng pang-ugnay

na na(-ng). Tumpak ang babeng masipag at hindi kailangan angbabaing masipag; tumpak ang birng masakit at hindi kailanganang birung masakit.

PALITANG E/I AT O/U


46/154


(2) Hindi kailangang baguhin ang E at O kapag inuulit ang salitang-ugat. Wasto ang babeng-babeat di-kailangan ang babaing-babae;wasto ang bir-bir at hindi nararapat ang biru-biro. Maaaring

nagaganap ang pagpapalit ng I sa E o ng U sa O sa karaniwangpagbigkas ng mga Tagalog ngunit hindi kailangan isulat, maliban kungbahagi ng realismosa wika ng isang akdang pampanitikan. Ang ibigsabihin pa, hindi kailangan ang tuntunin hinggil sa pagpapalit dahilmay mga Tagalog na hindi isinasagawa ang gayong pagpapalit sakanilang pagsasalita. Bukod pa, isang bawas na tuntuning dapat isaulong mga hindi Tagalog ang tuntuning ito mula sa Balarila. Tandaan paang sumusunod:

an-anhindi anu-anoaln-alnhindi alun-alontan-tanhindi taun-taonpso-psohindi pisu-pisopit-pithindi pitu-pitopalng-palnganhindi palung-palunganptong-ptonghindi patung-patong

7.6 Kapag Bago ang Kahulugan. Sa kabilng dako, nagaganap ang pagpapalit ng I sa E atU sa O kapag walang gitling ang inuulit na salita at nagdudulot ng bagong kahulugan, gaya

sa haluhalo na iba sa halo-halo. Isang popular na pagkaing pampalamig ang haluhal;paglalarawan naman ng pinagsma-smang ibat ibang bagay ang hal-hal. Narito pa anghalimbawa ng salitang may gitling at walang gitling:

slo-slomagkakasma at magkakasabay na kumainsalusloisang piging o handaan para sa maraming taobat-batparaan ng paglalarawan sa daan na maraming batobatubatibon, isang uri ng ilahas na kalapati

7.7 Huwag Baguhin ang Dobleng O. Iminumungkahi rin ang paggalang sa ilang salita namay dobleng O(oo) kahit sinusundan ng hulapi, gaya sa nona lagyan man ng hulapi aynananatiling noohn. Iminumungkahi ring pairalin ito sa ilang salita na may UO gaya satunat tusna dapat baybayng pagtuonnat tuosn. Narito pa ang halimbawa:

nonkanoonnnodpanorindonparoonnpotkapootnpokpok-pookn

tudtuorninbudbuornbukabuansalimuotkasalimuotn


47/154

8PAGPAPALITNG DTUNGO SA R


48/154


May mga tiyak na pagkakatan na napapalitan ng R ang D sa pagsasalita.Halimbawa, ang ditoay nagiging ritoat ang damiay nagigingrami.Karaniwan nagaganapang pagpalit ng R sa D kapag napangunahan ang D ng isang pantig o salita na nagtatapos

sa A. Halimbawa, ang D ng dito ay nagiging R sa naritoo naririto. Ngunit nananatili angD kapag anditoo nandito. Tingnan pa ang sumusunod:

donnaron (ngunit andono nandon)dmimarmi (ngunit pagdmio dummi)dpatmarpat, nararpat, karapatan (ngunit karapt-dpat)dnongmarnong, pinarnong (ngunit dunng-dunngan)dupkmarupk (ngunit pagdupk)dlitmarlit (ngunit nagdlito pagdarlit)

Ang naturang pagpapalit ng tunog ay malinaw na isang paraan ng pagpapadulassa pagsasalita. Kay karaniwang ginagamit ang D sa unahan ng salita. Sa loob ng salita,karaniwang sumusunod ito sa katinig (sandok, kordon, bundat) samantalang higit namalimit makikita ang R sa loob ng salita lalo nat sumusunod sa patinig (markado, kariton,bolero, bangkero, bordador, birtud).

8.1 Kasong Din/Rin, Daw/Raw. Ang pagpapalit ng D tungo sa R ay nagaganap sa

mga pang-abay na din/rin at daw/raw. Sang-ayon sa tuntuning pinalaganap ng Balarila,nagiging rinang dino rawang dawkapag sumusunod sa salitang nagtatapos sa patinig omalapatinigo glide(W at Y), gaya sa sumusunod:

Masaya rin ngunit Malungkot din Uup raw ngunit Aalis daw Nabili rinngunit Nilanggam daw Okey rawngunit Bawal daw Ikaw rawngunit Pinsan daw

Ngunit sinasabi rin ng tuntunin na kapag ang sinusundang salita ay nagtatapos sa-ri, -ra, -raw, o -ray, ang dino daway hindi nagiging rino raw, gaya sa sumusunod:

Maaari din hindi Maaari rin Kapara dawhindi Kapara raw Biray dinhindi Biray rin Araw dawhindi Araw raw

Walang paliwanag sa nabanggit na kataliwasan. Marahil, dahil nagiging lubhang

malamyos ang pagsasalita kapag sinundan pa ng rino rawang isang salita na nagtatapossa pantig na may R. Ngunit kahit sa tula ay hindi ito ipinagbabawal. Sa halip, sinisikap pang makata ang paglikha ng ganitong aliterasyon.


49/154

49

8.2 D Kahit Kasunod ng Patinig. Dapat ding banggitin na may salitang gaya ng dulsatdal na malimit na binibigkas at isinusulat nang may D kahit may sinusundang A, gaya samadulso mduls[bagaman may pook na Marulas (madulas) at Marilao (madilaw)

sa Bulacan] at sa madal, mdalan, madalin. May kaso rin ng magkahawig na salitana may nagkakaibang kahulugan dahil sa D o R, gaya sa mga pang-uring madamdmin(tigib sa damdamin) at maramdmin(madalng masaktan ang damdamin). Sa ganitongpangyayari, magandang isaalang-alang ang pinalaganap na paraan ng paggamit sa daw/rawat din/rin.

Subalit tandaan: Hindi ito dapat ituring na tuntuninsa pagsulat. Ang ibig sabihinpa, hindi dapat ituring na pagkakamaliang paggamit ng dinat dawkahit sumusunod sasalitang nagtatapos sa patinig at malapatinig.

PAGPAPALIT NG D TUNGO SA R


50/154

9

KAILAN NGAT KAILAN

NANG


51/154

51

Isang malimit pagtaluhan kahit ng mga eksperto sa Filipino ang wastong gamitng ngna maikli at nangna mahab. May mga nagmumungkahi tuloy na alisin na ang ngat nangna lmang ang gamitin sa pagsulat. Isang panukalang paurong ito dahil ganoon

na nga ang ugali bago ang Balarilani Lope K. Santos. Sa panahon ng mga Espanyol, nanglmang ang ginagamit sa pagsulat ng mga misyonero.

9.1 Mga Gamit ng Nang.Ang higit na dapat tandaan ay ang tiyak na mga gamit ng nangat lima (5) lmang ang mga tuntunin:

Una, ginagamit ang nangna kasingkahulugan ng noong. Halimbawa,Umaga nang barilin si Rizal. Nang umagang iyon ay lumubha angsakit ni Pedro.

Ikalawa, ginagamit ang nang kasingkahulugan ng upang o para.Halimbawa, Sa isip ng mga Espanyol, kailangang bitayin si Rizal nangmatakot ang mga Filipino. Dinala si Pedro sa ospital nangmagamot.

Ikatlo, ginagamit ang nang katumbas ng pinagsmang na at ng.Halimbawa, Pero sa isip ng mga Filipino, sobra nang lupit ang mgaEspanyol. Sobra nanghirap ang dinanas ni Pedro.

Ikaapat, ginagamit ang nang para sa pagsasabi ng paraan o sukat

(pang-abay na pamaraan at pang-abay na panggaano). Halimbawa,Binaril nangnakatalikod si Rizal. Namayat nangtodo si Pedro dahilsa sakt.

Ikalima, ginagamit ang nangblang pang-angkop ng inuulit na salita.Halimbawa, Barilin man nangbarilin si Rizal ay hindi siy mamamataysa puso ng mga kababayan. Ginamot nang ginamot si Pedro paragumaling.

Ang iba pang pagkakatan, bukod sa nabanggit na lima, ay kailangang gamitanng ng. Halimbawa: Ipinabaril ngmga Espanyol si Rizal. Pinainom nggamot si Pedro.Ngunit tingnan ang pagkakaiba ng dalawang pangungusap. (1) Pagkamartir ang katuladng sinapit ni Rizal. (2) Gusto mo ba ang katulad nang magmartir si Rizal?

9.2 Ingatan ang Pinagdikit na na at ang. Malimit mapagkamalang nang angkontraksiyon ng naat ng ang, gaya sa pangungusap na Laganap nanghimagsik pagbarilkay Rizal. Kailangang isulat ito nang may kudlit () upang ipahiwatig ang naganap nakontraksiyon ng naat ng ang, gaya sa Laganap nanghimagsik pagbaril kay Rizal.

GAMIT NG NG AT NANG


52/154

10PAGBABALIK

SA MGA TULDIK


53/154

53

Mahalagang ibalik ang paggamit sa mga tuldk o asnto. Kung mahihirapangmarkahan ang lahat ng salita, gamitin ang tuldik upang maipatiyak ang wastong bigkaslal na sa mga salitang magkakatulad ng baybay ngunit nagbabago ang kahulugan dahil

sa bigkas. Karaniwang gamitin noon ang ibat ibang paraan ng bigkas sa paso (pso,pas, pas, pas) na may ibat iba ring kahulugan. Sa Balarila, ipinasok ni Lope K. Santosang tatlong tuldik blang sagisag sa mga paraan ng pagbigkas: (1) ang tuldik pahils() naginagamit para sa salitang mabilis, (2) ang tuldik paiw(`) na ginagamit para sa salitangmalumi, at (3) ang tuldik pakupy() para sa salitang maragsa.

Totoo, maaaring magbago sa pagtagal ng panahon ang bigkas sa mga salita.Halimbawa, ang balatkayay mabilis sa panahon ni Balagtas ngunit ngayon ay maragsana ang bigkas: balatkay. Ngunit nagaganap ngayon ang maraming malng bigkas dahil

hindi nabibigyan ang madlalal na ang kabataan at mga bagong gumagamit ng wikangFilipinohinggil sa wastong tuldik ng mga ordinaryong salita. Halimbawa, ang bak(hindi tiyak) ay maragsa ngunit binibigkas ng mga estudyante sa Maynila na malumi:bak. Ang kta ay malumay ngunit napagkakamalang malumi (kit) kay lumilitawang aberasyong gaya ng kitain sa halip na kithin.

10.1 Isang Anyo, Iba-Ibang Bigkas. Nagiging komplikado pa ang problema sa bigkaskapag isinaalang-alang ang mga salita sa ibang katutubong wika ng Filipinas na maymagkakahawig na ispeling ngunit iba-iba ang kahulugan dahil sa iba-ibang bigkas.Halimbawa, ang lay (malumi) ay unang ginamit noong 1882 ni Marcelo H. del Pilar

blang katumbas ng libertadsa Espanyol. Iba ito sa lya(malumay) sa Bikol at Kabisayaanna isang uri ng lambat na pangisda. Iba rin ang lay(mabilis) ng Ilokano na tumutukoyna halamang-ugat na lya ng mga Tagalog. Iba rin ang lay(maragsa) sa Kabisayaan natumutukoy sa layak at mga tuyong dahon at tangkay, at sa pang-uring lay(maragsa) nailahas para sa mga Tagalog at lant para sa Kabisayaan. Narito pa ang halimbawa:

pliSinaunang Tagalog para sa pagpapalitan ng katatawanan.palIvatan para sa pagpulpol ng dulo.palKapampangan para sa init o alab.

palTagalog para sa organo sa tabi ng bituka, spleensa Ingles. Ilonggo din para sa naghilom.

10.2 Dagdag na Gamit ng Pahilis. May diksiyonaryong nagdagdag ng mga gamit satuldik pahilis. Bukod sa pagmarka sa bigkas na mabilis, ginagamit din itong tuldik sasalitang malumay at iminamarka sa itaas na patinig bago ang hulng pantig. Halimbawa:msa, msa, ksa, msa. Mahalaga ito upang matiyak ang pagkakaiba ng malumay na hlisa mabilis na hul, ng malumay na ntona kauri ng yantok sa panghalip at mabilis na nit,ng malumay na plisa malumng pil, sa kapuwa mulang Espanyol na plo(poste para salayag) at pal(paghampas).

PAGBABALIK SA MGA TULDIK


54/154


10.3 Pahilis sa Mahabng Salita. Mahalaga ding gamitin ang pahilis upang maayos namabigkas ang mahigit tatlong pantig at mahahabng salita. May ugali ang ilang edukadona ilagay lagi ang diin sa unang pantig ng mga salitang gaya ng kligtsan samantalang

dapat itong tuloy-tuloy at may diin sa ikalawa sa dulong pantig ng kaligtsan. Dahil dito,nangangailangan ng dagdag na pahilis o ikalawang tuldik upang markahan ang tumpak nadiin sa mga unahang pantig ng ilang mahabng salita.

pligshannagklithanbligtranpasntabnammintanKamynilan

10.4 Ma- na May Pahilis. Mahalaga rin ang dagdag na markang pahilis para sa unlapingma- (na) na nagpapahayag ng kilos o pangyayaring hindi sinasadya at upang maibukodito sa kahawig ng baybay ngunit ibang bahagi ng pangungusap, gaya sa mduls(naaksidenteng nabuwal) na iba sa pang-uring maduls; npaty (hindi sinasadyangnabaril o nasaksak) na iba sa pandiwang namaty. Iba rin ang mhul(hindi umabot satakdang panahon) sa mhli (mbihag ang tumatakas) at ang msma sa pang-uringmasam. Narito pa ang mga halimbawa:

mdap, ndapmsagasan, nsagasanmligts, nligts

10.5 Dagdag na Gamit ng Pakupya. May bagong tungkulin din ang pakupya. Mayeksperimento ngayon na gami

Documents

KWF Manwal Sa Masinop Na Pagsulat