+ • . . . . ; .

L-ORIZZONT FRAK MILL-ISTORJA: IL-PORT IL-KBIR

DAWRA KULTURALI MAL-PORT IL-KBIR (:It.

Kif jaf kulhadd, ix-Xatt tal-Birgu hu meqjus bhala l-aktar xatt sto­

riku Ii ghandna fil-gzejjer taghna. II-palazzi antiki ta' zmien il-kavallieri u 1-imnazen Ii ghadhom jezistu f'dan ix-xatt huma xhieda tal-istorja kbira Ii ghadda minnha dan ix-xatt tul dawn l-annar erba' sekli - hafna u hafna snin qabel l-ewwel galeri, galjuni u xwieni orua tal-Ordni kienu jsorgu mieghu.

IX-XATT TAL-BIRGU

Wara r-rebha l-kbira tal­Assedju l-Kbir (1565) il-ka­valIieri ddeCiedew Ii jutiliz­zaw anjar il-medda ta' dan ix-xatt billi jibnu akko­modazzjonijiet xierqa ghall­ammirall u l-kaptani tax­xwieni taghhom. Ma nin­sewx Ii rna' dan il-moll ki-

. enu jsorgu l-galeri u xwieni tal-Ordni. Maghhom ziedu wkoll diversi mhazen, u flok il-binja storika fejn illum ghandna l-muzew, fi zmien l-Ordni kien hemm skal kbir bi tliet logog gholjin u msaqqfin ghall-bini u l-ma­nutenzjoni tal-galeri u x­xwieni taghbom. Ghalkemm xi whud mum dawn 1-imhazen (ta' Caraffa) u 1-palazz tal-general tal-galeri gew restawrati, jiddispjaeini rna nistax nghid l-istess ghall-oruajn, ghax waqt id­dehra taghhom minn barra ghadha turi l-kobor u 1-isbuhija taghhom, iHl1m jin­sabu mitluqin, u mid-dehra ftit hemm tama Ii f' qasir zmien jigu restawrati wkoll.

11-hasra hi, (biex ikun ghedt kollox), Ii madwar erba' snin ilu kien beda xi restwar fuq xi whud milm­hom, izda waqaf kollox hesrem meta habta u sabta ghalaq iI-Casino di Venezia. Sintendi matul dan ix-xatt, barra I-palazzi tal-kaptani u tal-general tax-xwieni nsibu siti ohra storiCi li se nitkell­mudwarhom.

Interessanti hu l-fatt, Ii ghal habta tal-1820 minn dan ix-xatt kienet tghaddi 1-purCissjoni tal-GiJngha Kbi­ra, Ii kienet tinZel ix-xatt milm tarag fuq in-nana ta' Sant' Anglu u titla' mit-tarag ta' magenb il-Knisja tal­Karmnu. Meta dan ix-xatt waqa' f'idejn l-Ammiraljat, hu wieghed lill-Kapitlu tal­Birgu Ii I-purCissjoni taI­Gimgha l-Kbira setghet tibqa' tghaddi mix-xatt.

Meta snin wara I-Ammi­raljat ordna Ii matul ix-xatt jitqieghdu numru ta' kolon­ni tal-hadid u kienu hadu 1-gholi tal-Vara I-Kbira qabel rna saru dawn il-kolonni, meta saqqfuhom, il-purCiss­joni rna ghaddietx aktar.

IL-MABS TAL-ILSIERA

Dan il-habs inbena fl-1532 mill-Gran Mastru I-Isle Adam ghall-ilsiera Ii kienu jandmu mal-kavallieri biex jinZammu maqfulin matul il-Iejl. Parti milmu kienet riservata ghall-iskjavi Mis­ilmin, parti ohra ghall­iskja\7"i Nsara u parti ohra ghall-qaddiefa tax-xwieni. Wara I-kongura taI-iisiera kienu saru e-eelel. F' nofs is-

JOSEPH SERRACINO

Seklu Ghoxrin, numru kbir ta' familji foqra kienu sabu kenn f'dan il-habs, u meta 1-Gvern Kolonjali kien hareg ordni biex dawn il-familji johorgu minnhom, kien in­qala' hafna nkwiet sakemm finalment il-gvern tahom xi flus biex dawn ikunu jistghu jikru bnadi ohra. Fil-gwerra dan il-habs kien intlaqat sew bil-bombi u garrab hsarat kbar.

L-IMMAZEN TAL-ORDNI

F'dan ix-xatt, magenb dan il-habs, I-Ordni bniet l-iJn~

hazen taghha maghrufin bhala ta' Caraffa fuq l-istess sit fejn qabel kien hemm knisja ddedikata IiI Sant' Andrija (1689) patrun tas­sajjieda. Dawn I-imnazen gew mibnijin b' gebel taI­qawwi gholjin tliet sulari, bl-ewwel zewg suluri kienu jintuzaw bhala mnazen u t­tielet sular bhala akkomo­dazzjoni ghall-uffigali tat­tarzna. Jekk wiehed jaghti titwila Iejn dan iI-bini ma­estuz ghandu josserva Ii fuq il-lemin tal-mina li minnha tidhol ghall-par­

.kegg kbir Ii hemm tant fl­istess bini (gdid), hemm speCi ta' armarju mdaqqas b'salib kbir fuqu.

Jinghad Ii .wara din it­tieqa kien hemm nieea, b'kureifiss u pittura b'xbihat tal-Madonna u San Gwann u ohra ta' Sant' Andrija bhala turija Ii fl-istess post kien hemm kappella ddedi­kata lil dan il-qaddis. Oak kollu li kien fiha ttiehed fil­knisja ta' San Lawn~nz.

IL-PALAZZ TAL-AMMIRALL TAX-XWIENI

Dan il-palazz kbir ta' zewg sulari, iJnzejjen b' fae­eata mill-isban u bi tliet gal­lariji, b'dik eentrali hi l-ak­bar wanda fosthom fuq il­bieb il-maggur.

Dan il-bini mibni bejn 1-1680 u 1-1697 kien jakkomo­da fih lill-Ammirall tax­Xwieni tal-Ordni. F'dawn 1-annar snin kien qieghed isir xi restawr fih.

IL-PALAZZ TAL-KAPTANI TAX-XWIENI

Palazz iehor sabih iJniss rna' dak tal-ammiral tax­xwieni fiz-zmienu kien jak­kommoda lill-kaptani u 1-uffigali tax-xwieni. Dan il­palazz garrab hsarat kbar fit-Tieni Gwerra, u xi parti­jiet minnu kienu jintuzaw bhala mnazen mill-Ammi­raljat meta dan ix-xatt kien jaghmel parti mit-tarzna tal­Inglizi.

IL-PALAZZ TAL-GENERAL TAX-XWIENI

Dan il-palazz kbir li jik­konsisti f' zewg sulari, forsi wkoll l-akbar wiehed f'dan ix-xatt storiku, kien inbena fiz-zmien iI-Gran Mastru Adrian de Wignacourt (1680--1697) u kien ir-resi­denza tal-general tax-xwie­ni.

Dan il-palazz kien uzat ukoll mit-truppi FranCizi fl-1800 qabel dawn eedew it­tmexxija ta' dawn l-inhawi f'idejn l-Inglizi. II-militar Ingliz ukoll ghamel uzu milmu fl-1818, u ghal per­jodu qasir dan iI-bini sar ir­residema tal-Ammirall.

Kien proprju wara dan il­perjodu li dan il-palazz beda jintuza bhala l-akkomodazz­joni tal-kaptani tal-basti­menti li kienu jidhlu ghat­tiswija fil-tarzna. Insibu wkollIi fl-1844 dan il-palazz kien okkupat mill-inginier William Scamp Ii kellu f'idejh il-kostruzzjoni tal­BaCir Numru Wiehed ta' Bormla. Fl-2001 dan il-bini storiku, wara restawr kbir Ii sar fih, gie konvertit ghal Casino bl-isem ta' Casino di Venezia.

Sfortunatament ghall-bidu deher Ii sejjer tajjeb tant, Ii anke bdiet tinbena lukanda magenbu. Wara

Is-Sibt 3 ta' Marzu 2018 23

serqa kbira Ii saret fih, milm nies armati, dan il-Casino falla u spieea biex f' qasir zmien ghalaq il-bibien tieghu.

IL-FRAN TAS-SINJURIJA U T-TEZOR TAL-ORDNI

Dan il-bini ta' zewg sulari nbena fl-1545. L-ewwel pjan kien jintuza bhala fran tal­Ordni sakemm gew trasferi­ti ghall-Belt fl-1570.

Waqt Ii parti mit-tieni su­lar kienet tintuza bhala uffiegu tat-Tezor tal-Ordni, il-parti l-ohra kienet tintuza bhala Sail Loft. Fi zmien il­hakma Ingliza,l-ewwel pjan kien jintuza bhala manzen, u fih kienu jandmu l-qlugh u l-htigijiet kollha konnessi mal-banar.

Fil-bidu tas-Snin Tmenin, din il-binja kienet tintuza bhala dwana, izda snin wara regghet inghalqet u l-uffiegi tad-dwana regghu gew irri­tornati lejn iI-Belt. Meta din il-parti tax-xatt tal-Birgu nghatat lill-konsorzju Grand Harbour Marina u gie zviluppat bhala Yacht Mari­na, din il-binja storika nghatat lill-privat fejn giet zviluppata f'diversi restoranti ta' eertu klassi.

IL-MUZEW MARITTIMU

Fl-1840 l-Ammirall IngIiz ta ordni biex jitwaqqghu t­tliet logog kbar Ii kienu jghattu skal Ii fuqu kienu jinbnew u jissewwew ix­Xwieni tal-Ordni biex min­flokom jinbnew il-fran na­vali fuq pjanta tal-inginier William Scamp (1801- 1872), Ii wkoll kien iddisinja I-Kat­tidral Anglikan tal-Belt Val­letta bejn 1-1839 u 1844.

Dan il-bini Ii nbena bejn 1-1842 u 1-1850 kien jinkludi fih imtiehen tat-dqiq u I-fran ghall-produzzjoni tal-hoM u galettini ghall-flotta In­gliza fil-Mediterran. Jinghad Ii f'dawn il-fran, ta' kuljum kienu jipproduCi madwar 30,000 libra ta' hobz u gal­letti.

Waqt it-tluq tal-I-Inglizi, dan il-bini gie kkonvertit f'Muzew Marittimu - vetri­na ta' artefatti (ornamenti, ghodda u oggetti orua maghmulin mill-bniedem) Ii ghandhom x'jaqsmu mal­banar, bhall-akbar ankra Rumana fid-dinja, xi kwadri - whud mill-eksvoto antiki fil-gzira, kwadri tal-pittura ta' battalji tax-xwieni, mu­delli ta' xwieni tal-Ordni u opri ohra tal-banar, kollezz­joni kbira ta' kanuni, il-Pule­na tal-bastiment HMS Hibe­ria, magna kompluta tal-is­tim u hafna u hafna affarijiet ohra interessanti Ii jfakkru­na fl-istorja marittiJna tagh­na mill-ibaghad zminijiet.

inkomplu f'harga ohra

.: