BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

NQ 21 • İYON (HAZİRAN) 2014

Quranın düşiinca sisteminda "tadabbür" majhumu

QURANIN DÜŞÜNCa SISTEMİNDa ''TaDaBBÜR'' MaFHUMU

409

Şiica Cavanparast

AlvlEA Blyazmalar_İnstitutunun doktorantı

Açar sözlar: Quran, düşünca, tafakkür, tadabbür

Key Words: Quran, knowledge, thinking, medilation

KRwııesbıe cnosa: KopaH, no3HoHue, A1bZUUleHue, pa3MbZUUleHue

Giriş. İslam m~d~niyy~tind~ düşünc~ sisteminin t~ş~kkülü bar~d~ ~sas

qaynaq Qurani-K~rimdir. Burada h~min sistemin t~rkib hiss~l~rini t~şkil

ed~n m~fhumlar sırasında elm, ağıl v~ t~f~kkür v~ s. mühüm yer tutur. İslam düşünc~ sisteminin ~h~miyy~tli ünsürl~rind~n biri d~ "t;}d~bbür" m~fhuınu­

dur ki, ümuıni t~f~kkür prosesind~ xüsusi rol oynayır. H~min rolun n~d~n

ibar~t olduğunu mü~yy~nl~şdirm~k z~ruri m~s~l~l~rd~n biri kimi çooş edir. T~d~bbür sözü "dubr" kökündan olub işlarin arxasınca düşünm~k m~na­

sı bilclir4" ki, bu da aslind~ darind~n fikirlaşm~k V;} masalanin g;}l;}cayini n;}Z~r;} almaq dem~kdir. Bu cür düşünc;}nin n~tic;}si olaraq ~vv~lc~ göz~

s~thi şakilda çarpan haqiqatlar aşkar olur. Rağib İsfahani "Müfr~dat" ~sarin­da yazır: "T~dabbür işlarin arxasında düşünmak va tadbir görm~k dem~kdir" (2.c.l.s .. 657). Mah~mm~d ibn 8bib~kr 8bdülqadir ar-Razinin "Muxtarüs-si­hah" asarind~ tadbir sözünüri manasını bela izah edii:

T~d~bbür - işlarin aqib~t üz~rind~ tafakkür m~nasında işl~nir. 8hm~d

ibn M~h~mm~d bin 8li ~1-Müqri ~1-Qayyum.i ''Misbahül-münir fi q~ribi

ş~rhi-bbir" kitabında yazır: ''Dubr ön v~ qabaq sözünün t~zadı olaraq bir şeyin arxası dem~kdir. Ona göra bu söz işin sonu va aqibati manası bildirir. · T~dabbür insanın üz va arxa çevirmasİ va galacayi düşünınasidir, diqqatla baxar~q işin aqib~tini fikirlaşmasidir (3.c.2.s.188).

· Şeyx F~xraddin T~rihinin ''M~cmaül-bahreyn" as~rind~ deyilir: "Bir iş

üçün tadbir görmak onu nazardan keçirarnk sonunu va aqibatini düşünmak demakdir" (4.s.8). Mü~llif sonra Nisa sur~si, 82-ci ay~ni ı:İı.isal gatirir: "Onlar Quran barasind~ (onun Allah k~lamı olması haqqında) düşünm~z-

410 Şiica Cavanparast.

l~rıni? eg~r o, Allahdan qeyrisi t~r~find~n olsaydı, ~lb~tt~, onda çoxlu zid­diyy~t (ixtilaf, uyğunsuzluq) tapardılar" .

Allah-t~ala bu ay~d~ t~d~bbürd~n söz açır ki, bu da işl~rin aqib~tin~

baxaraq onlar bar~d~ d~rind~n düşünm~k anlamına g~lir. O, eyni zamanda

t~d~bbür v~ t~f~kkür arasında olan f~rq~ işar~ ed~r~k yazır: "T~d~bbür

ad~t~n q~lbin hökmü il~ işl~rin aqib~tini düşünm~k m~nası bildirir, ancaq t~f~kkür q~lbin hökmü il~ d~lill~r~ diqq~t yetirir" (4.s.9).

Firuzabadinin "Qamus"unda deyilir: "Dubr ön v~ qabaq sözünün zidd

t~r~fidir, bir şeyin arxası bu sözl~ ifad~ edilir. T~dbir is~ işl~rin sonuna v~ aqib~tin~ baxmaq m~nası bildirir. İstiqbal ( qarşılamaq) sözünün t~zadı "ist~dbar" sözüdür. Quranda bu sözün işl~nm~si sonluğu düşünm~k

baxımından diqq~ti c~lb edir (5.s.157). Q~r~şinin sözlüyünd~ t~d~bbürün eyni zamanda anlamaq v~ d~rk etm~k

m~nası verlilr, y~ni t~d~bbür etm~m~k anlamamaq dem~kdir (6.c.2.s.326). 81lam~ T~bat~bai . h~ınin sözün m~nasını izah ed~r~k yazır: "T~d~bbür

bir şeyin başqa bir şeyd~n götürülm~si dem~kdir. Quran ay~l~rind~ bu söz ay~ üz~rind~ düşünc~y;} dalmaq v~ sonra bir daha ay~l~r üzr~ düşünm~k

manası bildirir" (7.c.5.s.l28). 8bu Hilal 8sg~ri lüğ;}t v~ b~lağat elmind~ tanınmış mü~llifl~rd~n

biridir. O, "Füruğül-lüğ~viyy~" ~s~rind~ "t~d~bbür" v~ "t~f~kkür" sözl~ri

arasındakı mana f~rqin~ işar~ ed~r~k yazır: ''T~d~bbür q~lbd~ işl;}rin

aqibatini düşünm~kdir. Ancaq t~f~kkür ~m~ll~rin V;} h;}r~btl~rin s~b~b v~

d~lill~rini axtarmaq dem~kdir (7.s.67). Bel~likl~, qaynaqlarda veril~n m~lumatlan ümu.ın}.l!}şdirs~k bel;} bir

n~tic;}y;} g~lirik ki, t~d~bbür m~s~l~nin zahiri t~r~finin arxasında dayanan m~qarnlar, y;}ni işin batini t~r~fi haqqında düşünm~k dem~kdir. Bel~ bir

düşünc~ g~l~c~k v~ aqib;}ti n~z~r~ alan t~dbirli düşünc~dir. M~s~l~nin

mahiyyatini axtarmaq, diqqati işin n~tica v~ sonuna yön~ltm~k t~d~bbürün

~sas xüsusiyy~tidir. T~f~kkür is;} m~s~l~nin ~ahir V;} batinini, s~b~b v~

n;}tic~l~rini araşdırmaq dem~kdir. T;}f~kkür m~lum faktlar v~ d~lill~r

;}Sasında b~lli olmayan m;}s~l~l~ri araşdırmaq v~ aşkar etm~k m~qs~di

daşıyır.

İşl~rin sonunu v~ aqib~tini aşkar etm~k ist~yi insam m~s~l~nin s~thi

müşahid~sind~n onun d;}rinliyinin d~rkin;} sövq edir. Quran ay~l~rind~

t;}d;}bbür irısanı d~rin m~na axtanşına d~v~t edir, bu s~mavi kitabın ilahi v~hyd~n qaynaqlandığını diqq~t~ çatdırır. Quran s~thi S;}Viyy~d~ ~r;}bl~rin

Qııranm düşiinca sisteminda "tadabbür" majhwnu 411

danışdığı söz v~ cüml:)}:)rd:)n ibar~tdir V:) bu s~viyy~d~ b~ş~r söztind~n o

q~d~r d~ f:)rql:)nmir. Ancaq ilahi kitab olaraq onun d:)rin düşünc~y~ v~

aqib~t~ hesabianmış m~na tutumu adi b~ş~r düşünc:)sind~n f~rql:)nir.

Quranda t:)d~bbür m~fhumu İl:) bağlı başqa bir m~qam da vardır:

ay:)l~rin ardıcıl m:)na düzümünd:) diqq:)t onlann batinina yön:)lir, ayal:)r

arasında olan :)laq~nin d~rinliyi göz önünd~ canlarur. Bunlar arasında heç bir

ixtilaf yoxdur, bütün ayalar batini mazmun baxımından bir-birila uzlaşır,

bütöv bir tam kimi qarşı.rnıza çıxır. Ona göra da bir surada olan ayalari

ardıcıl izlam~kla yanaşı, onlan bütöv Quranla tutuşdurmağa ehtiyac duyulur.

Bununla da malum olur ki, 23 il ~rzinda Peyğambarin (s) enişli-yoxuşlu yo­

lunda va farqli ictimai-tarix.i şaraitlard~ nazil olan Qurani-Karim başar zelı­

ninin saviyyasinda deyildir. B~ş~r va başqa maddi varlıqlar h~mişa . dayişik­

lik halında olaraq naqislikdan kamala doğru harakatd~dir. Demali, Quranda

tadabbür ayalar arasında . olan batini mana alaqalarini, ayalarin özlarinin bir­

birila bağhlığını nazard~ tutur.

Meybodinin "Kaşful-asrar'' adlı m~şhur tafsirinda tadabbür barad~ bela

deyilir: "Tadabbür odur ki, işiari ~vvaldan axıradak tanzimlayarak onun so­

nunu naz~rd:;ı tutasan. 8bu Osman Mağribi deyir ki, tadabbür üç qisimdir:

biri öz-özüna fikirl::ışmak ki, buna möiza yönümlü tadabbür deyirlar; ikin­cisi, zahidl::ır:) m:)XSUS düşünmakdir; üçüncüsü, Quran üz::ırinda düşünmak­

dir. Sonuncu haqiqat va kaşf yönümlü tadabbür adlanır va ariflara xasdır.

Onlarda batini kaşf ila qalb ila Haqq arasındakı parda götürülür, arzulan ger­

çakl::ışir, müşahiôa sulan mülahiza arx.ı ila ravan olur, ürak.la zikra dolu, dil

susqun halda özlinü unudur. Bela ariflar siddiqlarin sükunat daraC:)sina

yetişmiş olurlar va buraya yetişmay:m kimsa Quran calalından, onun gizli

cövharindan faydalana bilmaz (9.c.2.s.515).

Tadabbiir va lafsir araszndafarq.

Ay~l::ıri diqqatla nazardan keçifarkan onun anan~vi terminoloji manasından alava, başqa izahlan da ortaya çıxa bilar:

A. Quranda ir::ıli sürülan tad~bbür m::ıfhumu darraka, fahm, elıni va ruhi · saviyyasindan asılı olmayaraq bütün insan tabaqalarina şamil edila bilir.

Tafsir Quranın anlaşılmasında müctahidlarin va aliml:)rin yararlandıqlan

üsuldur. Onlar bununla tad:)bbürün elmi izahını vermay:) çalışırlar. Ancaq

Quranın m~tninda har kasd:)n tadabbür - yani düşünmak t~lab olunur. Hatta

müşrik.l::ır V:) münafiqlara düşünmak üçün müraciat olunur. Allah Muminin

surasi, 68-ci ayad:) buyurur:

412 Şüca Cavanparast

"Magar (müşriklar) kalam (Allah kalaını - Quran) haqqmda düşünüb daşınmır­larmı? Yaxud onlara ulu babalarma (keçmiş ümmatlarina) galmayan bir şey galdi? (Onlar Qurarun, Peyğambarin haqq olduğunu niya anlamırlar? Magar ulu babalarma

İbrahim, İsmail, Musa kimi peyğambarlar galm~dimi? Y axud onlara Tövrat, Sühüf kimi kitablar nazil olmadımı?)" (Muminun: 68).

Başqa bir ay~d~ deyilir: "Onlar Quran bar~sind~ düşünm~zl~rmi? Yoxsa üraklarin~ kilid vurulmuşdur?

(Y oxsa ür~kl~rinin öz kilidiari vardır?)" (Muham.mad:24).

B. Tadabbür halmda ayalarİn d~rinliklari va natic~lari, hadis~l~r va başqa masalalar araşdınlır. Ancaq tafsirda bunlar izl~nilmir . .

C. T~dabbür halmda ş~xs ayalarin ona müraci~t etdiyini duyur, özünün müxtalif fikri va ruhi dardl~rin~ çar~ axtarır; ancaq tafsirçi ayalarİn ş~rhi v~

tabliği il~ m~şğuldur, adi insanlar kimi özün~ çara axtamır. Har bir t~d~bbü­rün tabliğat t~rafi da vardır, ancaq har bir tafsir t~d~bbür prosesin~ qatılmır.

D. Tad~bbür psixoloji v~ fikri bir prosesdir, insan ayalarİ dinl~m~kl~ va

onların üz~rind~ praktiki düşünc~y~ dalmaqla öz durumuna uyğuıİ n~tica çıxanr, bunu am~li c~hatdan öz üzarinda t~tbiq edir, burada Quran ayalarinin qiraati harnin proses, yani tadabbür üçün zamin _ hazırlayır, düşüneaya

dalmaq isa onun arnali n~ticasi kimi çooş edir. Bu prosesi bel~ göstarm~k

olar: Qiraat --+ f~hm ( düşünc~) --+ ~m~l Ancaq tafsird~ bela xüsusiyyat yoxdur.

E. Tadabbürda har k~s - mörnin, kafir va müşrik da iştirak edir, halbuki tafsir müsalmana, özü da müct~hida aid bir işdir. _,--

8. Çox halda tadabbür zamanı hadislar~ müraciat etm~ya lüzum qalmır,

istar mörnin v~ ist~rsa d~ kafir ay~l~r üzarind~ düşünar~k baqiqata yetişm~k

istayir. Ancaq tafsirda hadisiara müraciat tabü haldır va b~zan bunlarsız düz­gün mana çıxarmaq olmur (10.s.373).

Tadabbür bir proses olaraq Quranm ox~uşundan başlayır, ayanin darin

fahmi ila davam edir va amal ila bitir. İmam Sadiq (a) talavatla bağlı B~q~ra Sl.İrasi, 121-ci ayanin tafsirinda onun tadabbür bax.ımından ~hamiyyatini açıqlayır. Ayada deyilir:

"Verdiyimiz kitabı layiqinca (tahrif etm~d~n) oxuyanlar barnin kitaba iman gatiranlardir, onu inkar edanlar (d~yişdiranlar) isa (dünyada va axiratda) özlarina zarar yetiranlardir" (Baq~ra: 121).

Quranın düşiinca sisteminda "tadabbür" majhumu 413

Bu fikri izah ed~n Reyş~hri yazır: "Haqq olaraq pxumaq" m~hz Quran ay~l~ri üz~rind~ düşünm~k - t~d~bbür m~nasına işar~ edir v~ bu proses bel~­

dir: ay~l~rin m~nasını anlamaq, hökml~r~ ~mal etm~k, ilahi v~'d~y~ ümid, ~zabdan ç~kinm~k, hadisalard~n ibrat almaq va haramdan çakinmak. Burada m~qsad Qurariın haqiqi oxunması va ayalar üzarind~ tadabbür prosesidir: bu proses qiraatdan başlayır, düşünca va fahml~ davam edir v~ ~~al ila bitir (1 l.c.8.s.84).

Tadabbürün Quran qiraati ila alaqasi. Bir neça Quran ayasinda (Nisa:82, Sad:29, Mahamımıd:23 va s) m~hz

Quran üz~rinda t~d~bbürdan - düşüncay~ dalmaqdan söz açılır. Bütün bu tip ayalarin t~hlili göstarir ki, t~d~bbür canlı bir prosesdir, ancaq kitabda bel~

bir h~rarat va h~rakat yoxdur. Ruhun, nurun b~lağat v~ bayanın vasfi bütövlükd~ oxunan Qurana aiddir. Quranın qiraati qulaq v~ q~lbl~

alaqadardır v~ sadaca kağız üz~rinda yazıdan ibar~t kitabın bela bir t~siri

yoxdur. Quran üzarinda tadabbür gerçaklaşdikda onun qiraatinin barakat v~

t~sirina şamil edilir. Aşağıdaki ay~ bu masalani t~sdiq edir: "Quran oxunan zaman onu dinlayin va susun ki, (onun sayasind~) siza rahm

olunsun!" (8raf: 204). Quran oxunub dinlanilarkan "tadabbür" gerçaklaşir, yani . onun tasiri ila

insan rahm olunur. Biz bilmali va inanmalıyıq ki, bu hökmd~ olan har bir dayişiklik va harnin prinsipin azacıq pozulması ümumi naticaya xalal gatirar. Quran va başqa samavi kitablar arasındakı bu farqa diqqat yetirmak lazımdır . . Müqaddas Bibliya (Tövrat) yunan va Iatınca maktub kökünd~n

olub Musaya nazil olan ilahi anan~ va qanundur. İncil (Yevangeliya) is~ xoş xabar va müjda manası bildirir. A vesta bilik kitabı va tanımaq manası

bildirir. Hindlilarin "Upanişad" kitabı ''upa" (yaxın), ni (aşağı) va sad (oturmaq) birlaşmasindan düzalarak "aşağıda oturmaq" m~nası bildirir. Bela ki, şagirdl~r öz ustadiarının dövr~sinda ~ylaş~r~k ondan h~qiqati öyr~nir v~

cahal~td~n uzaqlaşırdılar. Quran isa "qiraat" kökündandir Bu sözün sonralar parastiş va ibadat m~nalan da alava olunmuşdur. Göründüyü kimi; müqadd~s sayılan bu kitabiarın heç birinda oxumaq anlamına rast galmirik (12.c.l.s.99; 13.c.2.s.932). Quranın oxunmaq va dinl~nilmak üçün nazil olması onun ayal~ri üzarinda qalb vasitasila tadabbürla bağlıdır. Onu da alava edak ki, Quran avvalki samavi kitablan hidayatedici va har şeyi alıata

edan nur va zikr deya tariflamişdir (Maid~:44,46; 8nbiya:48). Ancaq harnin

414 Şüca Cavanparast

kitabiarda Qurana xas olan dil-üslub ecazı yoxdur. Eyni zamanlarda onların

orjinal dili artıq unudulmuş va buradakı m~tnin asl dil il~ alaqasi bsilmişdir.

Dinl~mayin t~d~bbürd~ t~yinedici rolu.

Quranın lüğavi m~nasında olan "oxumaq" m~flıumu onun dinl~nilm~si

v~ düşünülmasİ ila bağlıdır. Quranın oxunulması mühüm olduğu kimi, onun

dinianilmasİ d~ mühümdür. Çox zamanlar Quranı oxuyanlar öz qiraatini din­

lamirlar, halbuki "qiraat zamanı qulağı möhürl~mak" olmaz (14 .. c.92.s.207).

H~disl~rd~ dinl~m~yin rolu xüsusi qeyd olunur, y~ni dinl~m~d~n qira~t

m~qbul sayılmır. Allahın R~sulu (s) da bu bar~d~ x~b~rdarlıq etmişdir "

14.c.92.s.207).

Metodoloji baxımdan Quranın qalb~ nüfuzunun onun ~rind~ düşün­

m~k üçün böyük ~h~miyy~ti vardır. Quranın qira~ti h~min m~qs~dl~ qulağa

yetişmalidir. Allalun ay~l~ri üz~rind~ düşünm~k baxımından q~lbl~r~ vuru­

lan qıfılların açılması na qad~r ön~mlidirsa, ay~l~rin dinl~nilmasi üçün qu­

laqlarda olan qıfılların silinm~si da o q~d~r ~h~miyy~tlidir.

T~d~bbür m~tnin qira~ti prosesind~ formalaşır v~ qira~t özü dinl~m~d~n

gerç~kl~şmiş sayılmır, dinlam~nin t~d~bbürla ;;,laq;;,si bu nöqtad;;,n başlayır.

İbn Ab basın r~vay~tind~ dinl~m~k, dinl~nilm~k v~ onun. q~lbl~ birbaşa ~ıa­q~si tamamil~ açıq ş~kilda verilir. O, sür~tl~ Quran oxuyan ş~xsa bel;;, tövsi­

y~ verir: "Öz qira~tini öz qulağına çatdırmayan · ş~xs ;;,slind~ qira~t etm~miş

olur" (15.c.l.s.339).

Allahın R~sulu (s) öz qira~t üsulu haqqında bel~ söyl~mişdir: "M;;,n Qu­

ranın batinini qira~t edir~m, siz is~ zahirini oxuyursunuz. Ondan soruşurlar

ki, "batin" n~dir? Cavab verir ki, m~nim qira~~ t~d~b,9.ür v~ ~m~l üçün münasib Z;;)min yaradır (16.s.622). ··

Göründüyü kimi, bu r~vay;;,t qira~t va t~d~bbür arasında olan birbaşa

~laq~ni göst~rir. Onun cümlasind~n b~lli olur ki, "m~nim qira;;)tim t~dabbür

üçün z~min hazırlayır v~ m~ni bu yönd~ b~hr~l~ndirir. Ancaq siz el~ qira~t

ediisiniz ki, bu siz~ bel~ imkan vermir. Sonra mübar~k ~li il~ işar;;, edir ki,

oxuyub gedirsiniz".

Başqa bir r~vay~td~ Peyğ~mb~rd~n (s) bel~ n;;)ql edilir: "Quranı gec~­

gündüz haqq olaraq oxuyun, onu dilinizl~ izhar v~ zümzüm~ edin, onun

üz~rinda düşünün ki, s~ad~t~ yetiş;;,siniz" (16.s.61 1).

Buradan görünür ki, Quranın davamlı oxunuşu v~ dilda zümzüm~si

t~d~bbür üçün z~min hazırlayır. 8llam;;) T~bat~bai "baqq olaraq t~lav~t

Quranm düşiinctJ sistemindtJ "tadtJbbür" majhumu 415

etm~k" ifa~dsini açıqlayaraq yazır ki, bu m~flıum t~dabbür anlamında işl~nir

(7 .c.l.s.269). Quranın t~lav~tind~ onun qiraatind~n heç da az ahamiyyati olmayan

dinlamak masalasi diqq~t mark~zinda dayanır. Burada xatırlamaq lazımdır

ki, Qurani-K~rim zangin dil x~zinasidir, özü d~ faal, canlı· va insanlarla

ünsiyyatda olan xazin~dir. Dilin taliminda Quranın forması va ifada tarzi çox önamlidir, insanın düşüneasi va qalbi d~rhal onun tasiri altına düşür.

Quranın dil-üslub incalikl~rini bilm~dan bu s~mavi Kitabın Peyğambar

dönamind~ki malik olduğu t~sir özünü b~ verm~z. Quran dilinin

t~limind~ bir m~qamı heç vaxt unutmaq olmaz ki, onu ana dili kimi doğma

va tabii duyğularla öyranmak g~rakdir. Müasir dilçilar v~ psixoloqların

nazarinca dil - ilkin marhal~d~ şifahi ş~kild~ gerçakl~şan hadisadir. Ona gör~

onun öyranilm~si şifahi üsullarla planlaşdınlır. Nitq şifahi ş~kilda icra

olunur, danışıqla eşitm~k arasmda alaq~ qurulur (Beri.s.l2 1 ). Burada nitqi dinlamak çox önamlidir va Quran dinl~m~yi görmakd~n üstün hesab edir.

Quran dilinin öyranilm~sind~ bu m~salaya xüsusi diqq~t yetirmak lazımdır

va müasir elmi baxışlar da bunu t~sdiq edir. H~min mas~l~y~ dair Quranda bir sıra d~lill~r gatirilir (Kahf:ll, Mulk:9,23; 8hqaf:26; 8n'am:46;

Fussilat:20,22). Bu mas~ı~ ila bağlı daha maraqlı bir c~hat Allahın adlarından birinin "eşidan" (s~mi') olmasıdır. Aşağıdak:ı ay~larda Allahın

sami' (eşid~n) adı onun başqa adlarından (alim, basir, qarib) daha çox işl~nmişdir: B~qar~:127,138,181,224,227,244·,256; Ali-İmran:12,34-35; Maid~:76; 8n'am:l3,15; 8'raf:200; 8nfal:l7,42,53,61; Tovba:97,103; Yunus:65; Yusif:34; İsra:l; 8nbiya:4; Hacc:61,75; Nur:21,60; Şuara:220;

8nk~but:5,60; Loğman:28; S~ba:50; Qafir:20,56; Fussil~t:36; Şura:ll;

Duxan:9; Hucurat:l; Mücadila:l; Nisa:58,134,148; İnsan:2. Tadabbür barada söylanil~nlar bel~ bir ideya üz~rind~ formataşmışdır

ki, bu m~fhum prinsipca arnali cahatd::m önam daşıyır. Demali, tadabbür ~m~li bir prosesdir, lakin bu o demak deyildir ki, biz kimsanİ bu işa vadar edirik. ôslinda t~dabbür görül~si bir iş deyil, halka keçilasi bir yoldur. Ona · ,

göra t~d~bbürün metodologiyasından b~hs ed~rkan başqa bir üsula müraci~t

etm~li oluruq. Harnin üsul öz-özlüyünd~ t~d~bbürl~ sonunclanacaq. Onu ham d~ n~f~s çakm~kl~ müqayis~ etm~k olar. T~biidir ki, yemayi, yatmağı,

idmanı, istirah~ti va başqa işiari düzgün olan insanın nafasç~kmasi d~

düzgün olar. Biz bir n~f~r~ ''bu cür yat", ''bu cür ye", "bu etir yol get" deya bil~rik, ancaq ona ''bu cür n~f~s al" dey~ bilm~rik.

416 Şüca Cavanparast

Düzgün t:m~ffiis bir yoldur v~ başqa işl~rd~n f~rqli olaraq istar-ist~m~z

öz-özün~ hasil olan bir prosesdir. T~d~bbür bir sıra m~rh~l~l~rd~n t~şkil

olunan işl~rl~ ~laq~li olan bir hal v~ prosesdir, h~min m~rh~l~l~r keçdikc~

düzgün t~d~bbür d~ baş tutmalıdır (1 7 .s. 1 60).

Dem~li, qira~t el~ t~rzd~ omalıdır ki, t~d~bbür onun batinind~n dogsun. Ona. gör~ d~ h~min c~h~ti n~z~r~ almaqla qira~tin t~bii v~ mübar~k bir n~tic~ il~ sonuclanmasını t~min etm~k lazımdır. Qiragt qaydalan mü~yygn prinsip­l::ır~ v::ı ş~rtlgra cavab vermalidir (17.s.l58).

Quran ilahi d~v~t olaraq insanın qalbind::ı özüng yer tutur va Quran

üzarinda tadabbürün yeri va ~aynağı da q~lbdir. Tadabbür mgfhumu işlgnan

ay::ıl::ıri diqq::ıtl~ araşdırsaq bir masal~ni anlayanq ki, tad~bbür Qurandan ayn bir hadisa vg amil deyildir. Quran insan qglbin::ı nüfuz edgmk orada ozuna

yer tutduğu kimi, tadabbür da öz-özüna qglbin darinliyindan galan bir haldır

vg önca bu barada Muhammad surgsi, 24-cü ayada işara edilmişdir.

Demali, qglb tadabbürün gerçaklaşdiyi yerdir vg ona göra da Quran qalbda yer alır ki, bu masgla Quranın öyranilmgsi metodu ila birbaşa alaqa­

dardır. Yani Quran ela şakilda öyradilmalidir ki, öyrananin beynina deyil, qalbina nüfuz eda bilsin. Tadabbüra aid ayal~rin üslubundan balli olur ki, bu

mathum eyni zamanda "tazakkür" anlamından ayn deyil. Tadabbür va tazakkür bir haqiqatin iki ifada tarzidir. Sad surasi, 29-cu aygd~ deyilir:

"(Ya Peyğgmbaı:! Bu Quran) sana nazil etdiyimiz mübarak (xeyir-barakatli) bir

Kitabdır ki, (insanlar) onun ayalarini düşünüb dark etsinlar va ağıl sahibiari da (ondan) ibrat alsı.İılar!".

Bu iki mafhumu ng qadar bir-birindan ayırsaq da o~ar mahiyyatca · bir­birin::ı bağlanır. Quran hamişa insanın qalbinda v::ı yad.ında olduğu üçün onun "tazakkür" funksiyası dayişmaz olaraq qalır. Demali, insan Quranın

manalanın · qalbinda daşıdığı halda onlar üzarinda düşünmasİ tabü masaladir. Başqa sözla, Quran ayatari onu bütün hayatı boyu - fardi va ictimai hayatında izlayac~k, onun niyyat, söhbat va ::ımallarina nazarat edacak. Demali, tadabbür üçün Quran ayalari ham da ··zikr olunmalı, hamişa canlı va faal şakilda Quran talimi ila bağlı olmalıdır.

Quranın düzgün üsul ila qiraati insanı zikra va tadabbüra yönaldir va bu

halda t~dabbür insanın daimi sifatlarindan birina çevrilir, bela ki, o, t~dabbür

etmadan keçina bilmir. Tadabbüra aid ayalatin alıangi va ifada tarzi eladir ki, bu bir prinsipal masala kimi qarşıya qoyulur. Yani Quranın asi va tabii ruhu

Quramn düşünca sisteminda "tadabbür" majhumu 417

insam tadabbür halında saxlamaqdır, yoxsa bunsuz ayalarİn tasiri va aham.iy­

yati olmazdı. Sonda Qurani-Karimin tad~bbür? d~v~t etdiyi aşağıdakı mühüm m~-

qamlan ümumilaşdir~k:

1. B~d~n va can barada düşünı:nak: Mu'minun: 12-14;

2. İnsan vücudunun m~rh~l~lari barada düşünmak: Hacc:5; İnsan:28.

3. Hayatın sonu bar~da düşünmak. Zum~r:30.

4. Son hadafbar~da düşünm~k. Baq~rn:156.

5. Dünya, afaq v~ anf~s al~m.i barada düşünmak. Yunus:6 . .

6. Keçm.iş xalqlann taleyi bar~d~ düşünmak. Yusif:109.

Belalikla, tadabbür Quranmn düşünca sisteminda mühüm bir am.il kimi çıx.ış edir; burada asas m~qsad ir~li sürül~n h~r bir masala üzarinda darin dü­

şünc~y~ dalmaq, atılacaq addımlann · va ~mall~rin aqibatini fikirlaşmakdir.

Quran ay~l~ri üzarind~ t~d~bbür prisipal cah~td~n bir çeşmay~ banz~yir v~

oradan ham.iş~ saf su qaynayır. ag~r çeşmadan su bsil~rs~ va ya azalarsa

onun sabahlarini axtarmaq lazım galar ki, burada bizlar~ tadabbür yardımçı

olur.

anaBİYYAT

ı. Qur'ani-K~rim. Azarbaycan dilin~ t~rcüma edanlar: Akad. Z.M. Bünyadov v~

V.M.Mammadaliyev. Bakı: "Olirnp". 1998. 552s

· 2. Müfradatül-alfazül-Qur'an. Rağib İsfahani Hüseyn. Qum: Zaviyül-qürbi.

1412.

3. ~1-Misbahül-münir fi ·qaribi-şarhül-k~bir. Qum: İntişarati-hicrat. 1373

4. Macmaül-bahreyn. T~rihi Şeyx Faxrnddin. Tahqiq: ~s-Seyyid 8hmad al­

Hüseyni. Tehran: Daftari-naşri-islam.i. 1367

5. al-Qamusül-Muhit. Firuzabadi Macdaddin Mahamm~d ibn Yaqub. Beyrut:

Darül-kutub. Tarixsiz.

6. Qamusi-Quran. Qaraşi Seyyid 8liakbar. Tehran: Darül-kibabül-islamiyya.

1371

7. al-Mizan fi tafsirül-Qur'an. Tabatabai Mahammad Hüseyn. Qum: Daftari­

intişarati-islam.i. 1420.

8. Furuqül-lüğaviyya. asgari 8bu Hilal. T~rcome: Mah~mmad 8lavi 8qdam.

Maşhad: Astani-Qüdsi-Razavi. 1363

418 Şüca Cavanparast

9. K~şfiil-~brar. Meybodi R~şid~ddin. Tehran: 8mir K~bir. 1367 10. P~juheşi piramuni-t~d~bbür d~r Quran. N~qipur V~liullab. Tehran: 1374 ll. Mizanü1-hi.km~t. M~h~mm~di Reyş~hri. Tehran: Darül-kibabül-islamiyy~.

1379 12. Upanişad. T~rcome: M~h~mm~d Dar~şkuh. Tehran: İntişarati-cavidan.1381 13. Avesta. Qozareş V~ p~juheş: c~lil Dustxab. Tehran: İntişarati-Morvarid.

1371 14. Biharül-~nvar. M~clisi M~h~mm~d Bağır. Tehran: İntişarati-islamiyy~. 15. Zadül-m~ad fi hudai-xeyrül-übad. İbn Q~yyim Cüziy~. Beyrut: Mu~siseüi-­

risale. 16. K~nzül-m~al fi sün~nül-~qval v~ ~fal. Hindi 81i Muqt~da ibn Hüsam~ddin.

Beyrut. 1409 17. R~veşi-t~hqiqi-mouzuyi-Quran. Lisani Feşar~ki v~ Hüseyn Muradi. Z~ncan.

1385

Quranın düşünca sisteminda "tadabbür" majhumu 419

· XÜLASa

Quranda düşünc~ v~ t~f~kkür apancı mövzulardan biridir v~ burada idrak prosesinin inkişaf v~ t~kamülünd~ mühüm yer tutan bir sıra m~fl:ıumlar diqq~ti c~lb edir. M~qal~ Quranda "t~d~bbür" m~fhumunun düşünc~ sistemind~ tutduğu yerin mü~yy~nl~şdirilm~sin~ h~sr olunub. Bu m~fhum t~f~kkürün ayrılmaz parçası olaraq d~y~rl~ndirilir v~ "d~rin düşünc~y~ daima" m~nası bildirir. T~d~bbür n~ticasind~ beyin (ağıl) va q~lb bir istiqam~ta yön~lir, insan m~s~lanin mahiyy~tini daha yaxşı anlayır v~ müvafiq nati~ çıxanr.

SUMMARY

The concept of"tadabbur" (meditation) in the Quran and its relationship with the knowledge system have been analyzed in this paper. This canception is inseparable part of thinking, there it means deep meditation.

The result of meditation is a concentration of mind and heart in same direction. Source of thinking is not only brain and reason, but also the soul.

Meditation provides an better understanding the essence of things.

PE3IOME

B cTan.e rrpoaHa.JIH3HpOBaHo rrorurrne «Ta.ı:ı;a66yp» (pa3Ml>niDieHHe) B KopaRe H

ero CB.si3b C ll03HaBaTe.IIbHOH CHCTeMOH. ,ı::ı;aHHoe llOH.siTHe .siBJUleTC.si HeOTLeMJieMOH qacn.ıo Ml>mmeHIDl H oHo o3aaqaeT «Me.ıurraı:um» :a rrry6oKoe pa3Ml>mıneHHe.

B pe3y.IIbTaTe ,ı:ı;aHHoil aKIUfH ,ı:ı;e.siTe.IIbHOCTh M03ra (pa3yMa) H cep.ı:ı;na

coe,ı:ı;:ım.sıeTc.sı B o,ı:ı;Ho pycno. Ta.ı:ı;a66yp ,ı:ı;aeT B03MO)I(HOCTb .ı:ı;mı nyqı:ııero rroHHMaHH.sı cyıı:uıocTH Berrı;eif. qeııoseK .ı:ı;eııaeT cooTBeTCTByıolllHe Bbmo.zu,ı.

Çapa tövsiya etdi: f. e.d.Nasib Göyüşov