Ձև 2

II. ԾՐԱԳՐԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԸՆԹԱՑՔԸ ԵՎ ՁԵՌՔԲԵՐՈւՄՆԵՐԸ

«Լեզվաբանական/լեզվական միջմշակութային կրթության նորարարական

լաբորատորիայի ստեղծում»

ծրագրի 2015 թ.

Ծրագրի չորրորդ փուլի /2015թ./ շրջանակներում կատարվել են մի քանի

ուղղություններով աշխատանքներ՝ մշակելու դասընթացներ, հայեցակարգային

մոտեցումներ և գործողությունների շրջանակ, որոնց վրա հնարավոր է լինելու

կատարել <<փորձարկումներ>> և զարգացնել լեզվական/ լեզվաբանական/

միջմշակութային կրթությունը: Այս գործունեության կատարման ընթացքում

կիրառվել է որոշակի տրամաբանություն և գործողությունների հաջորդականություն:

Ծրագրի շրջանակներում իրականացվել են հետևյալ հինգ հիմնական

ուղղությունները.

1. Նորարարական միջավայրի ստեղծում

2. Հայերենը՝ որպես օտար լեզվի իմացության մակարդակների բնութագրիչների

մշակում (A մակարդակ):

3. «Հայերենը՝ որպես օտար լեզվի բնութագրիչների մշակում» ծրագրի շրջանակներում

ստացված նյութերի անգլերեն թարգմանություն:

4. «Ոչ ձևական տրամաբանական սխալներ» գիտամեթոդական տեքստի մշակում:

5. Գիտահետազոտական աշխատանք գրելու մեթոդաբանություն:

Նշված ուղղությունների ընտրությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ

դրանք թույլ կտան ապահովել բավականին լայն կրթական ծածկույթ`

համակարգելով ինչպես դասավանդման, այնպես էլ ուսումնառության գործընթացի

տարբեր բաղադրիչները: Բոլոր ուղղությունները փոխկապակցված են ու

Համառոտ նկարագրել հաշվետու ժամանակահատվածում իրականացված աշխատանքների

արդյունքները` օրացուցային պլանով և պայմանագրով նախատեսված առաջադրանքին

համապատասխան: Ներկայացնել հիմնական արդյունքները, դրանց արդիականությունը և գիտական

կամ գիտատեխնիկական նորույթը: Նկարագրել միջազգային համագործակցությանը նպաստող և

արդեն իսկ իրականացված միջոցառումները: Միջազգային համագործակցության մասին ներկայացնել

տեղեկատվություն համապատասխան պայմանագրի և հաշվետու ժամանակահատվածում

իրականացված այցելությունների մասին` նշելով ժամկետները, վայրը, նպատակը և ֆինանսավորման

աղբյուրը: Ներկայացնել նաև ծրագրի կատարման ընթացքում ի հայտ եկած դժվարությունները և

դրանց հաղթահարման հնարավոր լուծումները (մինչև 10 էջ):

Լրացուցիչ էջերի դեպքում պահպանել ենթաբաժնի անվանումը:

շարունակելի, և դրանց զարգացման հեռանկարները մեծապես կախված են

այդ փոխկապակցվածությունը ճիշտ սահմանելուց և գնահատելուց:

Ծրագրի բոլոր ուղղությունները ռազմավարական նշանակություն ունեն և դրական

արդյունքների դեպքում կխթանեն ԵՊԼՀ ինչպես կրթական, այնպես էլ

հետազոտական գործունեությունը: Ընտրված գործողությունների շրջանակը համահունչ է Երևանի Վ. Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարանի գիտական ուղղություններին և ներառում է կրթական բոլոր աստիճանները՝ բակալավարիատ, մագիստրատուրա և հետբուհական կրթություն: Իրականացված աշխատանքները բխում են ՀՀ ԿԳ նախարարության կողմից որդեգրած Բոլոնիայի սկզբունքներից, հաշվի են առնում ԼԻՀՀ-ն (Լեզուների իմացության համաեվրոպական շրջանակը) և բոլոր այն կարևոր նորմատիվ-իրավական փաստաթղթերը, որոնք գործում են Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույն կրթության համակարգում, ինչպես նաև այն որոշումները և կանոնակարգերը, որոնցով իրականացվում է կրթական և գիտահետազոտական

գործունեություն Վ. Բրյուսովի անվան Երևանի պետական

լեզվահասարակագիտական համալսարանում:

Ձև 2

II. ԾՐԱԳՐԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԸՆԹԱՑՔԸ ԵՎ ՁԵՌՔԲԵՐՈւՄՆԵՐԸ

ՀԱՅԵՐԵՆԻ` ՈՐՊԵՍ ՕՏԱՐ ԼԵԶՎԻ ԻՄԱՑՈՒԹՅԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿՆԵՐԻ

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

Սկսնակ կիրառող (А1 մակարդակ)

Սա լեզվի տարրական տիրապետման մակարդակն է։ Այս մակարդակով հայերենին

տիրապետողը կարող է առօրյա սովորական իրադրություններում միջանձնային և

պաշտոնական շփումներ հաստատել, դեմառդեմ, հեռախոսով կամ

հեռահաղորդակցման այլ միջոցներով հաղորդակցվել լեզվական պարզ միջոցներով`

օգտագործելով նվազագույն բառապաշար և առօրյա արտահայտություններ,

բարեկիրթ խոսքի նմուշներ, քերականական պարզ կառույցներ:

A2 մակարդակ

Այս մակարդակով լեզվին տիրապետողը կարող է հաղորդակցվել՝ օգտա-

գործելով նվազագույն բառապաշար, փոքրաթիվ պարզագույն քերականական

կառույցներ, խոսքի նմուշներ և առօրյա արտահայտություններ: Սովորողն սյս

փուլում մեծապես օգտվում է ոչ խոսքային հաղորդակցման միջոցներից (մատնացույց

է անում, մնջախաղով ներկայացնում կամ նկարում ինչ-որ բան):

A1 մակարդակի գիտելիքների և կարողությունների ձևավորումը մեծապես կախված է

հետևյալ հաղորդակցական իրադրություններից:

Հաղորդակցական իրադրություններն ըստ ոլորտների

1. Միջանձնային հարաբերությունների ոլորտ

Ծանոթություն Ներկայանալ և ներկայացնել ուրիշներին, նշել սեփական զբաղմունքը և

մասնագիտությունը, այդ մասին հարցնել ուրիշներին, կենսագրական

տեղեկություններ (մշտական բնակության վայր, կրթություն, մասնագիտություն,

զբաղմունք, Հայաստանում գտնվելու նպատակը, բնակության հասցեն և այլն)

Համառոտ նկարագրել հաշվետու ժամանակահատվածում իրականացված աշխատանքների

արդյունքները` օրացուցային պլանով և պայմանագրով նախատեսված առաջադրանքին

համապատասխան: Ներկայացնել հիմնական արդյունքները, դրանց արդիականությունը և գիտական

կամ գիտատեխնիկական նորույթը: Նկարագրել միջազգային համագործակցությանը նպաստող և

արդեն իսկ իրականացված միջոցառումները: Միջազգային համագործակցության մասին ներկայացնել

տեղեկատվություն համապատասխան պայմանագրի և հաշվետու ժամանակահատվածում

իրականացված այցելությունների մասին` նշելով ժամկետները, վայրը, նպատակը և ֆինանսավորման

աղբյուրը: Ներկայացնել նաև ծրագրի կատարման ընթացքում ի հայտ եկած դժվարությունները և

դրանց հաղթահարման հնարավոր լուծումները (մինչև 10 էջ):

Լրացուցիչ էջերի դեպքում պահպանել ենթաբաժնի անվանումը:

հայտնել իր և մի երրորդ անձի մասին, նման տեղեկություններ ստանալ

խոսակցի, երրորդ անձի մասին:

Հետաքրքրություններ, նախասիրություններ Տեղեկություններ հայտնել իր ճաշակի, հետաքրքրությունների մասին և նման

տեղեկություններ ստանալ խոսակցից:

Տոներ, ընդունելություն, հյուրասիրություն Շնորհավորել որևէ առիթով (ծնունդ, ամուսնություն, տոն) պատասխանել

շնորհավորանքին, շնորհակալություն հայտնել, ցանկություններ հայտնել, նվեր

մատուցել և ընդունել, հյուր կանչել, որևէ տեղ հրավիրել, ընդունել կամ մերժել

հրավերը, բացատրել մերժման պատճառը, պայմանավորվել հանդիպման ժամի և

վայրի մասին, իմանալ կամ հայտնել հասցեն, հեռախոսը:

2. Սոցիալ-կենցաղային ոլորտ

Օդանավակայանում, երկաթուղային կայարանում և ավտոկայարանում Հասկանալ գրավոր (վահանակներ, ցուցանակներ) և բարձրախոսով հաղորդվող

հայտարարությունները մեկնումների, ժամանումների և ուշացումների մասին,

կարողանալ անհրաժեշտ տեղեկություններ դուրս բերել չվացուցակներից, զանազան

ցուցանակներից և այլն:

Կողմնորոշում քաղաքում Իմանալ կամ հայտնել ինչ-որ բանի գտնվելու վայրը, այդտեղ հասնելու ճանապարհը,

իմանալ ` արդյոք հեռու է, թե մոտիկ, իմանալ կամ հայտնել, թե ինչպես կարելի է

հասնել այնտեղ, տրանսպորտային ի՛նչ միջոցով, որտե՛ղ է կանգառը, ո՛ր

կանգառում պիտի իջնել, որքա՛ն է ուղեվարձը, ինչպես պիտի վճարվի ուղեվարձը և

այլն:

Տանը Հարցնել/ հայտնել տան հասցեն, տեղեկություն հայտնել տան/ բնակարանի մասին,

հարցնել/հայտնել, թե որտեղ ինչն է գտնվում, իմանալ անհրաժեշտ իրի տեղը և այլն:

Ռեստորանում, սրճարանում Ռեստորանում/սրճարանում նախաճաշելու, ճաշելու կամ ընթրելու առաջարկ անել,

ընդունել կամ մերժել առաջարկը, բացատրել մերժման պատճառը, պայմանավորվել

հանդիպման վայրի և ժամի մասին, օգտվել ճաշացանկից, ըմպելիք և ուտելիք

պատվիրել, խոսել սիրած կերակրատեսակների մասին, վճարել հաշիվը:

Խանութում, շուկայում Խանութում կարդալ գնապիտակները, ապրանքի մասին անհրաժեշտ

տեղեկությունները, հարցնել հետաքրքրող ապրանքի առկայության մասին, շուկայում

հարցնել ապրանքի գինը, խնդրել անհրաժեշտ քանակությամբ ապրանք:

Շրջագայություն Իմանալ, թե ինչ էքսկուրսիաներ կան, ցանկություն հայտնել որևէ վայր այցելելու

մասին, ճշտել տևողությունը, ծրագիրը, արժեքը,ուղեգիր և տոմս պատվիրել կամ

գնել, հարցնել կամ հայտնել, թե ինչպես անցավ ուղևորությունը:

Քերականություն

Ձևաբանություն

Գոյական

Որոշյալ և անորոշ առում, հատուկ և հասարակ անուններ, եզակի և հոգնակի թիվ,

հոլովներ և հոլովաձևեր (մասնավորաբար սեռական-տրական, բացառական,

գործիական, ներգոյական)

Ածական

որակական ածականներ (մարդկանց, վայրեր և իրեր բնութագրող ածականներ)

Թվական

քանակական թվականներ (1-100, 1000, միլիոն, միլիարդ)

թվականի և գոյականի գործածությունը (եզակի գոյականների գործածությունը 2-ից

բարձր թվականների հետ)

դասական թվականներ (1-ին - 100-րդ)

Դերանուն

Անձնական դերանուններ (ուղղական, սեռական և տրական հոլովներ), ցուցական

(սա, դա, նա, այս, այդ, այն), հարցական (ո՞վ, ի՞նչ, ե՞րբ, որտե՞ղ, քանի՞), որոշյալ

(բոլոր, ամեն), անորոշ (մի, ինչ-որ), ժխտական (ոչինչ):

Բայ

օժանդակ բայ, բաղադրյալ և պարզ ժամանակաձևեր` ներկա, ապառնի

(պայմանական), անցյալ (անցյալ կատարյալ և վաղակատար ներկա), դրական և

ժխտական խոնարհում, անկանոն բայեր (կամ, գիտեմ, ունեմ), հրամայական

եղանակ:

Մակբայ

տեղի (առաջ, հետ), ժամանակի (երեկ, այսօր, վաղը, ուշ, շուտ, արդեն, միշտ, երբեք),

չափի (շատ, քիչ), ձևի (արագ, դանդաղ, հաճախ) և այլն:

Կապ

վրա, մոտ, մեջ, տակ

Շաղկապ

և, ու, բայց

Վերաբերականներ

այո/հա, ոչ/չէ, ահա, իհարկե, ցավոք

Շարահյուսություն

Պարզ համառոտ նախադասություն բաղադրյալ և պարզ ստորոգյալներով:

Պատմողական և հարցական նախադասություն, դրական և ժխտական

նախադասություն: Պարզ ընդարձակ նախադասություն: Խնդրառություն:

Ընթերցանության տեքստերին ներկայացվող պահանջներ

Ընթերցանության համար կարող են ներկայացվել ինչպես աուտենտիկ, այնպես էլ

ուսումնական տեքստեր: Աուտենտիկ նյութեր են այցեքարտերը, ճաշացանկերը,

տեղեկատվական բուկլետները, քարտեզները, գովազդները, կատալոգները,

անվտանգության ցուցանակներն ու հրահանգները, ցուցումները:

Ուսումնական տեքստերը պետք է կառուցված լինեն պարզ նախադասություններով և

ներառեն բառային և քերականական նվազագույն պաշարը: Տեքատը պետք է ունենա

շուրջ 100 բառ: Անծանոթ բառերը պետք է կազմեն 5%-ից ոչ ավելի:

Ունկնդրման տեքստերին ներկայացվող պահանջներ

Ունկնդրման տեքստերը պետք է լինեն իրադրային, աուտենտիկ կամ դրանց

նման, շուրջ 40 բառի սահմաններում: Խոսքի արագությունը պետք է լինի 100-120

վանկ 1 րոպեում:

A2 մակարդակ

Այս մակարդակի գիտելիքների և կարողությունների ձևավորման ու զարգացման

համար կարևորվում են հաղորդակցման A1 մակարդակի առնչությամբ նշված

ոլորտները և հաղորդակցական թեմաները` լեզվական ավելի բազմազան

կառույցների ու հարստացվող բառապաշարի օգտագործմամբ, ավելի բարդ

խնդիրների լուծմամբ:

1. Միջանձնային հարաբերությունների ոլորտում սովորողը պետք է կարողանա (ի

հավելումն A1 մակարդակի կարողությունների) նաև`

զրույց վարել առօրյա թեմաներով, արձագանքել խոսակցին,

քննարկել կենցաղային և մշակութային դեպքեր ու իրադարձություններ,

գնահատել և իր վերաբերմունքն արտահայտել հյուրասիրության, ուտեստների,

ընդունելության մասին,

հայտնել իր և հարցնել ուրիշների հետաքրքրությունների, ճաշակի, ազատ

ժամանակի անցկացման նախասիրությունների, ապագայի ծրագրերի մասին,

առաջարկություններ անել որևէ տեղ այցելելու կամ ժամանցը կազմակերպելու

մասին,

2. Սոցիալ-կենցաղային ոլորտում սովորողի գիտելիքի և կարողությունների

ձևավորմանն են ծառայում նաև հետևյալ իրադրությունները (ի հավելումն A1

մակարդակի համար նշվածների)`

Բանկում, արժույթի փոխանակման կետերում, փոստատանը Իմանալ բանկի/ փոխանակման կետի/ փոստատան աշխատակարգը,

աշխատակիցներից ստանալ անհրաժեշտ տեղեկություններ հաշվի, քարտի,

նամակների և ծանրոցների առաքման պայմանների, ժամկետների, արժեքների,

անհրաժեշտ փաստաթղթերի վերաբերյալ, պատասխանել աշխատակցի հարցերին,

հաշիվ բացելու, գումար փոխանցելու, վճարումներ կատարելու, ծանրոց կամ նամակ

ուղարկելու համար անհրաժեշտ տեղեկություններ հայտնել և այլն:

Բուժհիմնարկներում, դեղատներում Կարողանալ բուժօգնության համար դիմել բժշկական հաստատություն կամ

շտապօգնություն կանչել, բժշկին բացատրել, թե որ տեղն է ցավում, հասկանալ

խորհուրդները, ցուցումները, դեղատոմսում կարդալ կամ հարցնել դեղի

օգտագործման եղանակը, հաճախականությունը և դեղաչափը:

Ոստիկանությունում

Դիմել ոստիկանություն, ծանոթներին, հարևաններին ու անցորդներին, օգնություն

խնդրել նրանցից, բացատրել պատճառը, պատմել տեղի ունեցածի մասին,

ձևակերպել խնդրանքը:

հյուրանոցում, հյուրատանը, հանգստյան տանը Իմանալ դրանց աշխատակարգը, գրանցման և բնակության պայմանները և կարգը,

լրացնել համապատասխան փաստաթղթեր, անհրաժեշտ տեղեկություններ ստանալ

մատուցվող ծառայությունների մասին, պատվիրել լրացուցիչ ծառայություններ և

այլն:

3. Սոցիալ-մշակութային ոլորտ

մշակութային և մարզական օջախներում Ծանոթանալ ազդագրերին կամ հեռախոսով տեղեկանալ ցուցադրվող ներկայացման

կամ ֆիլմի, ցուցադրման օրվա ու ժամի մասին, թանգարանի և ցուցասրահի

ցուցադրության, աշխատանքի կարգի և ժամերի մասին, տոմսերի առկայության, գնի

այցելության պայմանների վերաբերյալ, մարզասրահի աշխատանքի, ներկայացվելիք

փաստաթղթերի, այցելությունների գրաֆիկի և պայմանների մասին, վերաբերմունք

արտահայտել տեսածի և լսածի, ծառայությունների որակի մասին և այլն:

4. Մասնագիտական և ուսումնական ոլորտ

աշխատավայրում, ուսումնական հաստատությունում Տեղեկանալ աշխատանքային պարտականություններին, ճշտել

աշխատանքի/ուսումնական ծավալը, աշխատակարգը/դասացուցակը,

աշխատանքի/ուսման և հանգստի պայմանները, անհրաժեշտ տեղեկություններ

հայտնել որակավորումների, կրթական մակարդակի, ուսումնառության նպատակի

մասին և այլն:

5. Գործնական շփումներ

Զրուցել գործնական, մշակութային և սոցիալական խնդիրների մասին, կարծիք

հայտնել, հակաճառել խոսակցին կամ համաձայնել նրա հետ, փաստարկներ

բերել`հիմնավորելով սեփական կարծիքը, պատմել սեփական կյանքի կարևոր և

հետաքրքրական իրադարձությունների մասին, խորհուրդ տալ կամ հարցնել որևէ

որոշման ընդունման ժամանակ, օգնություն խնդրել կամ առաջարկել կենսական

խնդիրների լուծման ժամանակ:

Թեմաներ

Անձնական տեղեկություններ

Բնակավայր, տուն, բնակարան

Կենդանիներ և բույսեր

Առօրյա կյանք (տուն, աշխատանք, ուսում, առողջություն, եղանակ)

Ազատ ժամանակ, ժամանց

Ճամփորդություն, տրանսպորտ, հյուրանոց, փաստաթղթեր

Գնումներ, ծառայություններ

Միջանձնային հարաբերություններ

Քերականություն

Ձևաբանություն

Գոյական

Եզակի և հոգնակի թիվ, անհոգնական գոյականներ, հավաքական գոյականներ,

հոլովներ և հոլովաձևեր (մասնավորաբար սեռական-տրական, բացառական,

գործիական, ներգոյական),

Ածական

Որակական ածականների համեմատության աստիճաններ (ավելի..., ամենա-)

հարաբերական ածականներ (-ական, -ե)

Հոդեր

Ստացական հոդեր (ս, դ), դրանց գործածությունը

Թվական

քանակական և դասական թվականներ, գոյականի գործածությունը (եզակի

գոյականների գործածությունը 2-ից բարձր թվականների հետ)

Դերանուն

Անձնական դերանուններ (ուղղական, սեռական և տրական հոլովներ), ցուցական

(այսքան, այսպես, այսպիսի), հարցական (ո՞վ- ո՞ւմ, ինչքա՞ն, ինչպե՞ս), որոշյալ

(յուրաքանչյուր, ամեն մի,), անորոշ (որևէ), ժխտական (ոչ ոք, ոչ մի, ոչինչ, ոչ մեկը):

Բայ

Հարակատար դերբայ: Սահմանական ապառնի, անկատար անցյալ, վաղակատար

անցյալ:

Մակբայ

տեղի (առաջ, հետ), ժամանակի (երեկ, այսօր, վաղը, ուշ, շուտ, արդեն, միշտ, երբեք),

չափի (շատ, քիչ), ձևի (արագ, դանդաղ, հաճախ) և այլն:

Կապ

առաջ, հետ, միասին, դիմաց, մինչև

Շաղկապ

իսկ, սակայն, որ, որպեսզի, որովհետև, քան

Վերաբերականներ

իհարկե, անշուշտ, ցավոք, երանի,

Շարահյուսություն

Շարադասությունը և տրամաբանական շեշտը պարզ ընդարձակ

նախադասություններում: Խնդրառություն:

Ընթերցանության տեքստերին ներկայացվող պահանջներ

Ընթերցանության համար կարող են ներկայացվել ինչպես աուտենտիկ, այնպես էլ

ուսումնական տեքստեր: Տեքստերի հիմնական տեսակը` տեղեկատվական

(հաղորդում) և պատմողական: Ծավալը` շուրջ 250 բառ, անծանոթ բառերի քանակը`

շուրջ 5%:

Աուտենտիկ նյութեր են հայտարարությունները, գովազդային տեքստերը,

դեղատոմսերը, զանազան հրահանգները, բուկլետները, հրավիրատոմսերը և այլն:

Ունկնդրման տեքստերին ներկայացվող պահանջներ

Ունկնդրման տեքստերը պետք է լինեն իրադրային, աուտենտիկ կամ դրանց նման,

շուրջ 90 բառի սահմաններում (անծանոթ բառերը` 5%-ից ոչ ավելի):

A մակարդակի պահանջները՝

ըստ խոսքային գործունեության տեսակների

Ուղղություն. ունկնդրում Մենախոսական տեքստ Օտարախոսը պետք է կարողանա՝ հասկանալ և պատասխանել, երբ հարցնում են անունը, ազգանունը, տարիքը

և հասցեն,

հասկանալ լսած հայերեն փոքրածավալ մենախոսական տեքստը, դրա

յուրաքանչյուր իմաստային :հատվածի գլխավոր և երկրորդական մանրամասները

ծանոթ բառերը, ձևակերպումները, լեզվական կառույցները և դրանց հիման

վրա եզրակացություն անել բովանդակության մասին., գործող անձանց միջև առկա

հարաբերությունները., փաստերի ու երևույթների հաջորդականությունը.

նկարագրել սյուժեի ընթացքը (ինչպես սկսվեց, ինչ կատարվեց, ինչպես ավարտվեց). սահմանել գործողությունների ժամանակն ու տեղը.

հասկանալ գործողությունների պարզ հրահանգներ և տալ նման

հրահանգներ:

Տեքստի թեմատիկան պիտի վերաբերի սոցիալ-կենցաղային, սոցիալ-մշակութային,

գործնական-պաշտոնական, մասնագիտական և ուսումնական բնագավառներին:

Տեքստի տեսակները՝ հաղորդագրություններ, փոքրածավալ պատմություններ,

ինչպես նաև խառը տիպի տեքստեր: Հատուկ կազմված հնչյունական տեքստեր՝

կազմված բառաքերականական այն նյութի հիման վրա, որը ուսուցանվում է այս

մակարդակում:

Տեքստի ծավալը՝ 70-80 բառ:

Տեքստում առկա անծանոթ բառերի քանակը չպետք է գերազանցի տեքստի բառերի 1

տոկոսը:

Երկխոսություն Օտարախոսը պետք է կարողանա՝ հասկանալ երկխոսության թեման, համատեքստը. երկխոսության կոնկրետ մանրամասները (ով, որտեղ, որքան, երբ, ինչպիսի և այլն). տարբերակել զրուցակիցների խոսքի հնչերանգային ձևերը (խնդրանք, պահանջ, հարց, հրաման), բարեկիրթ և մտերմական ձևակերպումները:

Երկխոսության թեմատիկան պիտի վերաբերի սոցիալ-կենցաղային, սոցիալ-

մշակութային, գործնական-պաշտոնական, մասնագիտական և ուսումնական

բնագավառներին:

Երկխոսության ծավալը՝ 4-8 արտահայտություն:

Երկխոսության մեջ եղած անծանոթ բառերի քանակը չպետք է գերազանցի

երկխոսության բառերի 1 տոկոսը:

Ուղղություն. ընթերցանություն Օտարախոսը պետք է կարողանա՝ կարդալ և հասկանալ տեքստի հիմնական բովանդակությունը տեքստի

կառուցվածքը, նրա հիմնական գաղափարը, գործողությունների

հաջորդականությունը. գտնել տեքստի տարբեր հատվածների միջև առկա տրամաբանական կապը.

եզրակացություն անել տեքստի բովանդակության վերաբերյալ

հնչերանգային տարբեր բնույթի նախադասությունները կարդալիս

պահպանել համապատասխան հնչերանգը.

հասկանալ հաղորդակցական իրավիճակին համապատասխան

արտահայտությունները, լեզվական կառույցները (օր.՝ ողջույնի, շնորհավորանքի,

հրավերի և այլն):

Կարդալու տիպերը. տեղեկատվական, նկարագրական, բնութագրական,

ճանաչողական տեքստեր, ինչպես նաև խառը տիպի տեքստեր: Հնչերանգային

տարբեր բնույթի տեքստեր՝ կազմված բառաքերականական այն նյութի հիման վրա,

որը ուսուցանվում է այս մակարդակում:

Տեքստի թեմատիկան պիտի վերաբերի սոցիալ-կենցաղային, սոցիալ-մշակութային,

գործնական-պաշտոնական, մասնագիտական և ուսումնական բնագավառներին:

Տեքստի ծավալը՝ 150-200 բառ: Տեքստում առկա անծանոթ բառերի քանակը՝ 3-4 տոկոս: Ուղղություն. Գրավոր խոսք Օտարախոսը պետք է կարողանա՝ լրացնել անձնական տվյալներ պահանջող քարտ, բլանկներ.

դիմում գրել (աշխատանքի ընդունվելու , դասընթացների մասնակցելու կամ այլ

բովանդակությամբ.

գրավոր պատասխանել կարդացած տեքստի բովանդակությանը վերաբերող

հարցերին.

որևէ անձի նկարագրել,

կարճ շարադրել լսած տեքստը, որը ծանոթ թեմայով է և ծանոթ բառապաշարով,

բացիկ գրել. նամակ:գրել՝ պահպանելով նամակագրության պաշտոնական կողմը և

ձևակերպելով նամակագրության նպատակը:

Տեքստի թեմատիկան պիտի վերաբերի սոցիալ-կենցաղային, գործնական-

պաշտոնական, մասնագիտական բնագավառներին:

Գրավոր տեքստերում պետք է պահպանվեն ժամանակակից գրական

արևելահայերենի լեզվական նորմաները:

Ուղղություն. խոսողություն Մենախոսություն Օտարախոսը պետք է կարողանա՝

փոխկապակցված խոսել:հաղորդակցական թեմաների շուրջ (թեմայի շուրջ ասվածը 10 նախադասություններից պակաս չպիտի լինի). արտահայտել կարծիք փաստերի, իրադարձությունների, տեքստի բովանդակության և կերպարների վերաբերյալ. օգտագործել պարզ արտահայտություններ ու նախադասություններ՝

նկարագրելու այն վայրը, որտեղ ապրում է, և մարդկանց, որոնց ճանաչում է. ներկայացնել ինքն իրեն, ընտանիքի անդամներին և ընկերներին. ողջունել և հրաժեշտ տալ օրվա տարբեր ժամերի համար բնորոշ

արտահայտություններով. շնորհակալություն հայտնել և պատասխանել շնորհակալությանը.

ընդունել առաջարկությունը, օգնությունը կամ էլ քաղաքավարի

կերպով մերժել դրանք. պարզ հարցեր տալ և պատասխանել նման հարցերին իր անմիջական կարիքների

կամ իրեն ծանոթ թեմաների ոլորտից: Գրավոր տեքստի տիպը. տեղեկատվական, պատմողական, նկարագրական կամ խառը տիպի:: Վերաշարադրման ենթարկվող տեքստերի տիպեր. Հնչերանգային տարբեր բնույթ

ունեցող տեքստեր՝ կազմված բառաքերականական այն նյութի հիման վրա, որը

ուսուցանվում է այս մակարդակում:

Երկխոսություն Օտարախոսը պետք է կարողանա՝ հաղորդակցվել. ծանոթ թեմայի շուրջ, հարցեր տալ կամ պատասխանել

հարցերին.

պատասխանել սովորած տեքստի բովանդակության շուրջ տրված հարցերին.

հայտնել իր վերաբերմունքը որոշակի հարցի նկատմամբ, օրինակներ բերել

անձնական փորձից.

արտահայտել հույզ, տրամադրություն, ցանկություն.

հաղորդակցվելիս ընտրել հաղորդակցական իրավիճակին համապատասխան

դիմելաձևեր, արտահայտություններ, լեզվական կառույցներ.

գործածել բարեկիրթ և մտերմական խոսքի կաղապարային

արտահայտություններ:

A մակարդակի համընդհանուր ցուցիչները՝

ըստ խոսքային գործունեության բոլոր տեսակների

Մակարդակ A.1

Ունկնդրում

A.1.1 Հասկանալ սովորեցնողի խոսքը. ողջույնի ձևեր, հրահանգներ,

դիտողություններ, հարցեր (Բարև ձեզ, բարի լույս, բարի օր ևն):

Հասկանալը արտահայտել շարժումներով (դիմախաղ, շարժում,

նկարչություն) և մատնացույց անելով:

Հրահանգներ (Նստի՛ր: Մոտեցի՛ր գրատախտակին: Գրի՛ր:

Կարդա՛ ևն):

A.1.1 Հասկանալ սովորեցնողի դանդաղ խոսքը տիպական

իրադրություններում (դասարանում, դասի ժամանակ):

A.1.1 Ուսուցչի ձայնը լսելով՝ հասկանալ փոքրիկ տեքստեր

(բանաստեղծություններ, պատմվածքներ, հեքիաթներ, երգեր),

ինչպես նաև տեսողական և լսողական նյութեր: Հասկանալը

արտահայտել ոչ բանավոր միջոցներով (նկարչություն,

նկարների) և հարցերին պատասխանելով:

A.1.1 Հասկանալ ժամանականիշ բառեր, թվեր:

A.1.1 Հասկանալ ձև և գույն ցույց տվող բառեր (գնդակը կլոր է, գնդակը

կարմիր է):

A.1.1 Հասկանալ շաբաթվա օրեր և ամիսներ նշանակող բառեր:

A.1.1 Հասկանալ հասակը ցույց տվող բառեր (մեծ, փոքր):

A.1.1 Հասկանալ պարզ հարցեր և տիպային կառույցներ, եթե

խոսակիցը խոսում է դանդաղ և հստակ:

A.1.1 Հասկանալ առարկայի մասին պարզ տեղեկություն, եթե

խոսակիցը խոսում է դանդաղ և հստակ (օրինակ, գնդակի ձևի և

գույնի մասին, ում է այն պատկանում ևն);

A.1.1 Կարող է հասկանալ իրեն ծանոթ իրադրությանը վերաբերող

առանձին բառեր և շատ գործածվող արտահայտություններ:

A.1.1 Ծանոթության դեպքում հասկանալ բարեկիրթ խոսքի

կառույցները (ողջույնի, հրաժեշտի, ծանոթության, սովորողին

վերաբերող պարզ հարցեր (Ի՞նչ է անունդ; Քանի՞ տարեկան ես:

Որտե՞ղ ես սովորում ևն);

A.1.1 Դանդաղ և հստակ հնչող խոսքից հասկանալ ամենօրյա

հաղորդակցական իրադրություններին վերաբերող պարզ

արտահայտություններ (Տանը: Դպրոցում: Դասարանում: Դասի

ժամանակ), երբ խոսվում է նրա մասին, նրա ընտանիքի և

շրջապատող միջավայրի մասին:

A.1.2 Հասկանալ ուրիշների կարճ երկխոսությունները, եթե դա

վերաբերում է ծանոթ թեմաներին (օր.՝ դպրոցի, իմ ընտանիքի

ևն):

A.1.2 Հասկանալ գին և ժամանակ ցույց տվող բառեր

հայտարարություններում և գովազդային հոլովակներում, որոնք

տրվում են հեռուստացույցով կամ հաղորդվում են

կայարաններում, խանութներում, օդանավակայանում,

մետրոյում:

Ընթերցանություն

A.1. Կարդալ և հասկանալ ծանոթ բառերից կազմված կարճ

նախադասություններ:

A.1. Կարդալ և հասկանալ պարզ առաջադրանքներ (կարդացե՛ք

տեքստը, դու՛րս գրեք բառերը ևն):

A.1. Կարդալ ծանոթ տեքստը` մեկ րոպեում 30-40 բառ

(ուսուցողական ընթերցանություն): Տեքստի ծավալը՝ 50-60 բառ:

A.1. Հասկանալ անծանոթ տեքստի հիմնական իմաստը (հասկանալը

ստուգվում է 2-3 հանգուցային հարցերի միջոցով (ճանաչողական

ընթերցանություն): Տեքստի ծավալը՝ 50-60 բառ:

A.1.2 Կարդալ ծանոթ տեքստը` մեկ րոպեում 30-40 բառ

(ուսուցողական ընթերցանություն): Տեքստի ծավալը՝ 120 բառ:

A.1.2 Կարդալ և հասկանալ կարճ անծանոթ տեքստեր (հեքիաթներ,

պատմվածքներ, բանաստեղծություններ)` նկարազարդումներով:

Հասկանալը ստուգվում է տեքստից հետո տրվող

առաջադրանքների միջոցով, օր.՝ Թվե՛ք գործող անձանց

անունները, բացատրե՛ք վերնագիրը ևն:

A.1.2 Կարդալ և հասկանալ բացիկների պարզ և համառոտ տեքստերը

( շնորհավորական, հրավերի ևն), անձնական բնույթի

նամակները:

ԽՈՍՈՂՈՒԹՅՈՒՆ

Երկխոսություն

A.1.1

Ծանոթ թեմաների շուրջ (անուն-ազգանուն, բնակության վայր,

սովորելու վայր, տարիքը, որ կուրսում է սովորում, ծնողների

մասնագիտությունը) կարճ, ընդհանուր և հատուկ հարցեր տալ

համադասարանցիներին:

A.1.1 Իրավիճակային նկարաշարի վերաբերյալ տալ կարճ, ընդհանուր

և հատուկ հարցեր:

A.1.1 Համառոտ և ընդարձակ ձևով պատասխանել անձնական բնույթի

ընդհանուր և հատուկ հարցերի (Դու Երևանու՞մ ես ապրում:

Որտե՞ղ ես դու ապրում):

A.1.1 Օգտագործելով տիպային կառույցներ` համառոտ և ընդարձակ

պատասխանել նկարաշարի հիման վրա տրվող ընդհանուր և

հատուկ հարցերին: Դու Երևանու՞մ ես ապրում: -Այո՛: Այո՛,

Երևանում: Այո՛, ես ապրում եմ Երևանում:

A.1.1 Կարող է դիմել ինչ-որ բան փոխանցելու խնդրանքով և

արձագանքել համապատասխան խնդրանքին:

A.1.1 Կարող է ներկայացնել ընկերոջը/ընկերուհուն, նշել անունը և

տարիքը, ասել, թե որտեղ է ապրում:

A.1.1 Արտահայտել շնորհակալություն, ներողություն,

համաձայնություն/անհամաձայնություն (շնորհակալություն,

ներեցեք):

A.1.1 Տալ 2-3 նախադասությունից բաղկացած ընդարձակ

պատասխաններ` օգտագործելով տիպային կառույցներ (Իմ

անունը Արմեն է: Ես 8 տարեկան եմ: Ես ապրում եմ

Հրազդանում):

A.1.1 Կարճ երկխոսություններում օգտագործել ծրագրով

նախատեսված թեմատիկ բառապաշար:

A.1.1

Կարողանում է կազմել պարզ հայտարարություններ և

արձագանքել իր հասցեին հնչած հայտարարություններին:

A.1.2 Սկսել, շարունակել, ավարտել երկխոսությունները ծանոթ

թեմաներով` օգտագործելով տիպային կառույցներ (Հարցնել

առարկայի գտնվելու տեղը, խնդրել տալ այս կամ այն առարկան

ևն): Կարող է անվանել ամիսը, օրը, ժամը (հաջորդ շաբաթվա,

անցյալ ամսվա, սեպտեմբերի):.

A.1.2 Կարողանալ օգտագործել թեմային և իրավիճակին

համապատասխան խոսքի բարեկիրթ ձևեր (դիմելաձևեր,

ողջույնի, հրաժեշտի, շնորհակալության, խնդրանքի): Բարև ձեզ:

Բարի օր: Բարի առավոտ: Բարի գիշեր: Ցտեսություն, Ներեցեք,

Շնորհակալություն: Խնդրեմ, ողջույն:

A.1.2 Մասնակցել երկխոսությունների, դերային խաղերի,

բեմականացումների` կապված կոնկրետ թեմատիկ

բառապաշարի հետ:

Մենախոսություն

A.1.1 Մի քանի հասարակ նախադասություն օգտագործելով` պատմել

իր մասին՝ նշելով անունը, ազգանունը, տարիքը:

A.1.1 Խմբավորել և անվանել առարկաները և դրանց որակները, կարճ

նկարագրել ծանոթ առարկաների գույնը, ձևը, համը հետևյալ

թեմաների շրջանակներում՝ «Հագուստ և կոշկեղեն», «Տուն,

Բնակարան», «Խաղեր և խաղալիքներ», «Սպասք, սնունդ»,

«Տնային կենդանիներ և թռչուններ», «Տարվա եղանակներ»:

A.1.1 Կարճ մենախոսություններում (3-4 նախադասություն)

օգտագործել նվազագույն բառապաշարի մեջ մտնող բառեր՝

կազմելով սահմանափակ քանակով կառույցներ որոշակի

թեմաների և իրավիճակների շուրջ (Հիմա ձմեռ է: Ձյուն է գալիս:

Մենք ամեն օր ձնագնդի ենք խաղում):

A.1.1 Համաձայն հարցաշարի նման կազմված պլանի՝ փոխանցել

նկարաշարի բովանդակությունը:

A.1.1 Սեղմ կամ մանրամասն վերարտադրել հեքիաթի կամ

պատմվածքի բովանդակությունը` ընգծված սյուժետային գծով,

անգիր արտասանել մանկական բանաստեղծություններ:

A.1.1

Դեմքի, առարկայի, երևույթի նկարագրության համար

օգտագործել կոնկրետ թեմատիկ խմբի բառեր` նվազագույն

բառապաշարի սահմաններում (Ես ընկեր ունեմ: Նա սովորում է

երկրորդ դասարանում: Նրա անունը Կարեն է: Նա շատ լավն է):

A.1.1 Կարճ մենախոսություններում կարողանալ օգտագործել պարզ

շաղկապներ (և, բայց, իսկ)` բառերը կապելու համար:

A..1.2 Պարզ արտահայտություններ և նախադասություններ

օգտագործելով՝ պատմել բնակության վայրի և այն մարդկանց

մասին, որոնց ճանաչում է:

A.1. 2 Պատմել իր, իր ընկերների և ընտանիքի մասին (4-5

նախադասություն):

Հասարակ նախադասությունների միջոցով պատմել, թե ինչն է

սիրում/ չի սիրում:

A.1.2 Սյուժետային նկարի կամ նկարաշարի բովանդակությունը

արտահայտել համապատասխան ձևով կազմված պլանի

միջոցով:

A.1.2 Արտահայտել սեփական վերաբերմունքը գործող անձանց

մասին, բացատրել վերնագիրը, արտահայտել

համաձայնությունը կամ անհամաձայնությունը տեքստի

որոշակի հատվածների վերաբերյալ (/4 -5 նախադասություն):

A.1.2

Օգտագործել կոնկրետ թեմատիկ խմբի բառեր դեմքի, առարկայի,

երևույթի նկարագրության համար (նվազագույն բառապաշարի

շրջանակներում հետևյալ թեմաներով՝ Ընտանիք: Ծանոթություն:

Հագուստ և կոշկեղեն: Տուն: Բնակարան: Խաղեր, խաղալիքներ;

Սպասք, սնունդ: Դպրոց, դասարան, դպրոցական պարագաներ:

Ընտանի կենդանիներ և թռչուններ: Բանջարեղեն: Մրգեր:

Ծաղիկներ: Վայրի կենդանիներ և թռչուններ: Տարվա

եղանակներ):

Գրավոր խոսք

A.1. Գրել պարզ բառեր և նախադասություններ (գրի առնել

մարդկանց, կենդանիների և առարկաների անուններ` տեքստի

կամ դիտարկումների հիման վրա:

A.1. Գրել իր մասին. Ո՞վ եմ ես, ի՞նչ է իմ անունը, որտե՞ղ եմ ես

ապրում` պարզ, համառոտ նախադասություններով:

A.1. Տետրում և գրատախտակին գրել ամիս/ամսաթիվ` ամսաթիվը,

ամիսը, շաբաթվա օրը:

A.1.2 Կարճ և պարզ հաղորդագրություններ գրել ընկերներին,

ծնողներին` օգտվելով էլեկտրոնային կապի միջոցներից:

A.1.2 Տրված ձևը նկատի ունենալով՝ շնորհավորական խոսք գրել որևէ

տոնի առիթով:

A.1.2 Լրացնել ձև/բլանկ` նշելով ազգանունը, անունը, տարիքը,

բնակության վայրը/երկիր,քաղաք, գյուղ/:

A.1.2 Օգտագործել պարզ բառեր` կենցաղային իրեր/պարագաներ

նկարագրելու համար (կահույք, սպասք, հագուստ ևն):

A.1.2 Գրել պարզ բացիկներ (օր.` շնորհավորական բացիկ ծննդյան

տոնի առիթով):

A.1.2 Կազմել փոքրիկ գրավոր խոսք տրված հիմնաբառերով (4-5

նախադասություն)` պահպանելով հայերենի ուղղագրական և

կետադրական կանոնները առաջարկվող ծրագրի

սահմաններում:

A.1.2 Հարցական նախադասությունների ձևով փոքրիկ տեքստի

համար պլան կազմել:

A.1.2

Գրավոր պատասխանել տեքստից հետո տրվող հարցերին (4-5

նախադասություն): Պատասխանել հարցերին՝ նկատի

ունենալով սեփական փորձը:

Մակարդակ A.2

Ունկնդրում

A.2.1 Առանձնացնել խոսքաշարից բառեր, բառակապակցություններ,

նախադասություններ, համատեքստում հասկանալ որոշ

անծանոթ բառերի իմաստները, առանձնացնել բանալի բառերը;

A.2.1 Որոշել բանավոր և դանդաղ տեմպով ներկայացվող

ուսումնական տեքստի թեման և ընդհանուր բովանդակությունը;

A.2.1 Տարբերակել բանավոր և դանդաղ տեմպով ներկայացվող

ուսումնական տեքստի գլխավոր և երկրորդական փաստերը:

A.2.1 Լսելով հասկանալ փաստական տվյալներ (անունները,

ժամանակը, գործողության վայրը և ժամանակը):

A.2.1 Հասկանալ և տարբերակել գործողության ժամանակը )ներկա,

անցյալ, ապառնի):

A.2.1 Հասկանալ պարզ և համառոտ հայտարարությունների,

հաղորդագրությունների հիմնական տվյալները (ֆիլմի սկիզբը,

գնացքի կամ մետրոյի ուղևորման ժամանակը ևն):

A.2.1 Հասկանալ հեռուստատեսությամբ կամ ռադիոյով տրվող

եղանակի տեսությունը կամ սպորտային մրցումների

արդյունքները, եթե խոսքը պարզ է և հստակ:

A.2.1 Կարող է հասկանալ խոսակցի ասածը իր առողջական վիճակի

մասին (հոգնել եմ, գլուխս ցավում է, այսօր շատ լավ եմ զգում

ևն):

A.2.1 Հասկանալ ուրիշի խոսքը ծանոթ կամ հետաքրքրող թեմայի

շրջանակներում (տոներ, սպորտ, կինո ևն):

A.2.1 Կարող է հասկանալ զրուցակցի հիմնական միտքը, եթե նա

խոսում է դանդաղ և հստակ;

A.2.1 Հասկանում է սովորեցնողի կամ ընկերների կողմից

ներկայացվող տեղեկատվությունը կամ շնորհանդեսը, որն

ուղեկցվում է լուսանկարներով, աղյուսակներով ևն:

A.2.1 Հասկանալ խնդրանքը, խորհուրդը, առաջարկությունը,

դիտողությունը, նախազգուշացումը:

A.2.2 Հասկանալ ամենօրյա հաղորդակցական իրադրություններին

վերաբերող իրեն ուղղված խոսքը, եթե զրուցակիցը փորձում է

խոսել այնպես, որ նա հասկանա:

A.2.2 Կարող է խոսքաշարից հասկանալ անծանոթ բառերի իմաստը ոչ

ընդարձակ տեքստում:

A.2 2 Կարող է հասկանալ ինչպես հասնել պայմանավորված վայրը,

եթե դա բացատրվում է հստակ և դանդաղ:

A.2 2 Լսելով լեզվակիրների զրույցը կենցաղային տարբեր թեմաների

շուրջ՝ կարող է որսալ՝ ինչի մասին է խոսքը:

A.2 2 Լսելով լեզվակիրների խոսքը՝ հիմնականում հասկանում է

բովանդակությունը գրական լեզվի կանոնների պահպանման

դեպքում

A.2 2 Կարող է հասկանալ հեռուստատեսությամբ հաղորդվող

տեղեկատվական նյութի հիմնական փաստերը, եթե դրանք

ուղեկցվում են լուսանկարներով, և եթե հայտնի է

տեղեկատվության նյութը:

A.2 2 Կարող է հասկանալ ռադիոյով հաղորդվող տեղեկատվական

նյութի հիմնական փաստերը, եթե հաղորդավարը խոսում է

հստակ, և եթե հայտնի է տեղեկատվական նյութի բնույթը (օր.՝

սպորտային լուրեր, մշակութային լուրեր ևն):

A.2 2 Մանկական ֆիլմեր դիտելիս հասկանում է հերոսների խոսքը և

ֆիլմի բովանդակությունը:

Ընթերցանություն

A.2.1. Կարդալ և գտնել բանալի բառերը սովորեցնողի օգնությամբ

տեքստը հասկանալու համար, ինչպես նաև տեքստի մաստերի

միջև եղած իմաստային կապերը:

A.2.1. Ուսումնասիրել ուսումնական տեքստը և ընտրել ահնրաժեշտ և

հետաքրքիր տեղեկություն՝ առաջադրանքին համապատասխան:

A.2.1. Կարդալ և հասկանալ հիմնական բովանդակությունը ոչ բարդ

գիտահանրամատչելի տեքստերի և այն տեքստերի, որոնք

վերաբերում են կենցաղային թեմաների, հայ ժողովրդի

մշակութային կյանքին:

A.2.1. Կարդալ և հասկանալ հայտարարությունների, գովազդերի,

դասացուցակների, ծրագրերի բովանդակությունը:

A.2.1. Կարդալ և հասկանալ ոչ բարդ տեքստերը, որոնք առնչվում են

ուսմանը և անձնական հետաքրքրություններին:

A.2.1. Կարդալ և հասկանալ կարճ հաղորդագրություններ և

անձնական բնույթի նամակներ:

A.2.1. Դիտարկել կարճ, անծանոթ տեքստեր՝ անհրաժեշտ

տեղեկատվություն ստանալու նպատակով:

A.2.1. Կարդալ և հասկանալ կարճ պատմվածքներ, պատմություններ,

որոնցում խոսվում է կոնկրետ իրավիճակների,

իրադարձությունների և անձանց մասին:

A.2.1. Կռահել տեքստի բովանդակությունը վերնագրի և առաջին

պարբերության միջոցով:

A.2.1. Կարդալ և հասկանալ գեղարվեստական կարճ տեքստերի

հիմնական բովանդակությունը (հեքիաթներ, առակներ,

բանաստեղծություններ):

A.2.2. Կարդալ և հասկանալ հիմնական բովանդակությունը ոչ բարդ

գիտահանրամատչելի տեքստերի և այն տեքստերի, որոնք

վերաբերում են կենցաղային թեմաներին, հայ ժողովրդի

մշակութային կյանքին:

A.2.2 Դիտարկել բնագրային տեքստ, որը համապատասխանում է

տարիքային հետաքրքրություններին, և ընտրել անհրաժեշտ

տեղեկատվություն:

A.2.2 Կռահել բնագրային տեքստի բովանդակությունը վերնագրի

միջոցով:

A.2.2 Դիտարկել անծանոթ տեքստեր՝ անհրաժեշտ տեղեկատվություն

ստանալու նպատակով:

A.2.2 Կարդալ և հասկանալ հիմնական բովանդակությունը տարբեր

ժանրերի գեղարվեստական կարճ տեքստերի (հեքիաթներ,

առակներ, բանաստեղծություններ):

A.2.2 Կարդալ և ընդգծել կարևոր հատվածներ տեքստը հասկանալու

համար:

A.2.2 Կարդալ և որոշել գեղարվեստական տեքստերի ժանրային

առանձնահատկությունը (արձակ, չափածո, դրամա):

A.2.2 Կարդալ և ընտրել անհրաժեշտ տեղեկատվություն

ստեղծագործական աշխատանք գրելու համար:

A.2.2 Կարդալ և հասկանալ կարճ հաղորդագրություններ և

անձնական բնույթի նամակներ, որոնցում խոսվում է առօրյա

կյանքի մասին:

A.2.2 Կարդալ և հասկանալ հանրային վայրերում փակցված

ցուցատախտակների վրա եղած նյութը:

A.2.2 Կարդալ և հասկանալ գրավոր հրահանգները, եթե դրանք

կազմված են առանձին նախադասություններից կամ

պարունակում են լուսապատկերներ:

A.2.2 Կարդալ և հասկանալ գրավոր հրահանգները վայելուչ

պահվածքի անվտանգության կանոնների վերաբերյալ:

ԽՈՍՈՂՈՒԹՅՈՒՆ

Երկխոսություն

A.2.1

Պատասխանել զրուցակցի հարցերին և հարցեր տալ նրան: Ճիշտ

կողմնորոշվել զրուցակցի բացականչությունները լսելիս:,

ողջունել, հարցնել ինքնազգացողության մասին և պատասխանել

ողջույնին:

A.2.1 Մասնակցել անծանոթ կամ ուսումնական ծրագրային

թեմաներին առնչվող երկխոսությանը՝

-Խանութում, փոստում, ճաշարանում, սրճարանում,

երթուղայինում, հյուրընկալվելիս:

A.2.1 Մասնակցել կարդացված կամ ունկնդրած տեքստի քննարկմանը:

A.2.1 Մասնակցել ծանոթ թեմաների շուրջ ծավալված զրույցին՝

անհրաժեշտության դեպքում խնդրելով զրուցակցին հստակեցնել

իր խոսքը:

A.2.1 Բարեկրթորեն հարցնել և հստակեցնել տեղեկատվությունը

չհասկանալու դեպքում:

A.2.1 Կապ հաստատել զրուցակցի հետ, հասկանալ նրա խոսքը, օգնել

երկխոսությունը ավարտին հասցնելու, շնորհավորել,

շնորհակալություն հայտնել, համաձայնվել կամ

անհամաձայնություն հայտնել՝ գրական լեզվի կանոններին

համապատասխան:

A.2.1 Ներգրավել զրուցակցին երկխոսությանը, շնորհավորել,

շնորհակալություն հայտնել, համաձայնվել կամ

անհամաձայնություն հայտնել՝ գրական լեզվի կանոններին

համապատասխան:

A.2.1 Հայտնել ցանկություն, պահանջ, մտադրություն, գովել,

խրախուսել:

A.2.1 Երկխոսություն վարել. սկսել, շարունակել և ավարտել այն,

վերականգնել ընդհատված երկխոսությունը:

A.2.1 Վարել հարց ու պատասխանով երկխոսություն:

A.2.1 Կազմել ակտիվացնող բնույթի երկխոսություններ (դիմել

խնդրանքով, արտահայտել պատրաստակամություն կամ

հրաժարվել այն կատարելուց, խորհուրդ տալ ևն):

A.2.1 Հայտնել տեսակետ, բանավիճել, հայտնել համաձայնություն-

անհամաձայնություն:

A.2. 1 Պահպանել խոսքի բարեկիրթ ձևեր զրույցի և բանավեճի

ժամանակ, քննարկել և համեմատել տարբեր կարծիքներ:

A.2. 2 Երկխոսություն վարելիս ուրախության կամ տխրության

ցանկություն կամ անհամաձայնություն, համոզմունք կամ

կասկած արտահայտել:

A.2. 2 Սկսել հաղորդակցում. նախաձեռնել զրույցը, աջակցել զրույցին,

փոխել զրույցի թեման, ավարտել այն՝ շփման իրադրությանը

համապատասխան:

A.2. 2 Բարեկրթորեն ներողություն հայտնել, ընդհատել զրուցակցին,

զարգացնել նրա միտքը, արտահայտել համաձայնություն:

A.2. 2 Զրուցակցին մասնակից դարձնել երկխոսությանը՝

արտահայտելով խնդրանք, առաջարկություն, դժգոհություն,

պահանջ, հրաման, նախազգուշացում ևն:

A.2. 2 Արձագանքել երկխոսությանը մասնակից դարձած զրուցակցին՝

արտահայտելով համաձայնություն կամ անհամաձայնություն,

ցանկություն, պահանջ ևն:

A.2. 2 Լրացնել, ճշգրտել, բացատրել, հարցնել, պարզել (Ինչպես Դուք

ասացիք, Ի՞նչ ասացիք, կրկնե՛ք, եթե դժվար չէ, ու՞մ մասին է

խոսվում, ե՞րբ է դա տեղի ունեցել, ի՞նչը նկատի ունեք ևն):

A.2. 2 Արտահայտել կարծիք, ցանկություն, պահանջ նմուշ-օրինակի

հիման վրա (Ես կուզենայի, Ինձ անհրաժեշտ է, Դա ինձ ամենից

շատ է գրավում, Սա լավագույնն է, Ես կարծում եմ, Շատ լավ է,

Սքանչելի է, Հիանալի է ևն):

A.2. 2 Կարողանալ գործածել հաղորդակցական իրավիճակին և

բովանդակությանը համապատասխան բարեկիրթ խոսքի

կառույցներ.

ուշադրության (Ներեցե՛ք, Բարի եղե՛ք, Չէի՞ք ասի ևն).

ողջույնի (Բարի գալուստ).

հրաժեշտի (Կհանդիպենք, Ամենայն բարիք, Ցտեսություն, մինչև

նոր հանդիպում, Մինչև վաղը).

շնորհակալություն հայտնել-պատասխանելու

(Շնորհակալություն, Խնդրեմ, Սիրով).

խնդրանքի (Խնդրեմ, Չե՞ք կարող, Չե՞ք օգնի-Իհարկե, Հաճույքով,

Սիրով).

օգնության առաջարկի-պատասխան խոսքի (Ջեզ կարո)ղ եմ

օգնել-Այո՛, շնորհակալություն, Շնորհակալ եմ).

հրավերքի-ընդունման-մերժման (Եկեք մեզ հյուր, Հրավիրում եմ

ծննդյանս օրվա առիթով-Հաճույքով, Սիրով, Այո՛,

շնորհակալություն, Իհարկե-Ցավում եմ, ես զբաղված եմ).

Որևէ բան խոստանալու դեպքում (Խոսք եմ տալիս, Կաշխատեմ,

Կփորձեմ, Հնարավոր ամեն ինչ կանեմ):

Մենախոսություն

A.2. 1 Գործածել բառիմաստային որոշակի խմբի բառեր դիմանկարի և

առարկաների նկարագրության համար

A.2. 1 Վերարտադրել հեռուստացույցով կամ ռադիոյով լսած

հաղորդագրությունների հիմնական բովանդակությունը:

A.2. 1 Վերարտադրել սյուժետային հստակ կառուցվածք ունեցող

տեքստի բովանդակությունը:

A.2. 1 Կարող է արտահայտել իր կարծիքը (ի՞նչ է ինձ դուր գալիս կամ

դուր չի գալիս) գրքի, ֆիլմի, երգի և այլնի մասին:

A.2. 1 Կարող է պատմել հանգստյան և տոնական օրերին, ամռանն իր

ունեցած պլանների մասին:

A.2. 1 Պատմել իր, ընտանիքի, ընկերների, իր հետաքրքրությունների,

ապագայի պլանների մասին:

A.2. 1 Համառոտ տեղեկություններ հաղորդել իր բնակավայրի, իր

ժողովրդի սովորույթների, իր երկրի մասին:

A.2. 1 Կազմել տեքստ՝հրամայական բնույթի նախադասություններով և

նկարագրական մանրամասներով:

A.2. 2 Կատարել տեքստի փոխակերպում՝ 1-ին դեմքի

գործողությունները ներկայացնելով 3-րդ դեմքով:

A.2. 2 Տեքստի փոխակերպում: Վերարտադրել տեքստի

բովանդակությունը հերոսներից մեկի անունից՝ գործածելով

ժամանակային տարբեր ձևեր:

A.2. 2 Վերարտադրել տեքստը իր կողմից կազմած պլանի համաձայն:

A.2. 2 Համեմատել տարբեր փաստեր և իրադարձություններ,

արտահայտել կարծիք:

A.2. 2 Ինքնուրույն ստեղծել տրամաբանական կապեր տրված թեմայի

շուրջ:

A.2. 2 Առաջարկված թեմայի շուրջ ներկայացնել իր կողմից կազմած

տեղեկատվությունը:

Գրավոր խոսք

A.2.1. Կարող է գրել իր, ընտանիքի և դպրոցի մասին;

A.2. 1 Կարող է գրել անձնական բնույթի կարճ նամակներ նմուշ-

օրինակի հիման վրա՝ պահպանելով նամակների ձևակերպման

կանոնները:

A.2. 1 Պարզ նախադասություններով կարող է նկարագրել որևէ դեպք՝

հաղորդելով որտեղ, երբ և ինչ է տեղի ունեցել:

A.2. 1 Կարող է նկարագրել առօրեական որևէ դեպք՝ մարդկանց,

գործողության վայրը և այլ մանրամասներ նշելով:

A.2. 1 Կարող է գրել փոքրիկ շարադրություն իր հետաքրքրությունների

և ցանկությունների մասին:

A.2. 2 Գրավոր կարող է վերարտադրել ուսումնական տեքստը և

արտահայտել իր վերաբերմունքը:

A.2. 2 Կարող է գրել հայտարարություն, կազմել պաստառներ,

խոհարարական նշումներ:

A.2. 2 Կարող է գրել կարճ ինքնակենսագրություն:

A.2.2 Լրացնել անկետա՝ նմուշի հիման վրա:

DESCRIPTORS FOR THE COMPETENCE

LEVELS OF ARMENIAN AS A FOREIGN LANGUAGE

Beginner (A level)

This is the basic competence level of a language. A beginner user of the Armenian language

can establish interpersonal and formal relationships in familiar everyday situations,

communicate using basic linguistic means in face-to-face interaction, on the telephone or via

other telecommunication means by using minimal vocabulary and everyday expressions,

speech patterns of politeness, and simple grammatical structures.

A1 Level

A beginner user of the Armenian language can communicate using a minimal range of

vocabulary, a few basic grammatical structures, speech patterns, and everyday expressions.

At this stage a learner makes an extensive use of non-verbal means (points to something,

pantomimes or draws something).

The acquisition of knowledge and the development of skills for A1 level are largely

dependent on the following communicative situations.

Domains of Communicative Situations

1. Interpersonal Relations

Introduction

To introduce oneself and others, name one’s own occupation and profession and ask others’

about theirs, give biographical information (such as the permanent place of residence,

education, profession, occupation, the purpose of visiting Armenia, home address, and so on)

about oneself and a third party, ask for such kind of information about one’s interlocutor and

a third party.

Interests, Preferences To provide information about one’s taste, interests and ask one’s interlocuter for such kind of

information.

Holidays, Reception, Hospitality

To offer and respond to congratulations on an occasion (such as a birthday, a marriage, and a

holiday), express one’s thanks and wishes, give and receive presents, invite guests, invite to a

certain place, accept or decline an invitation, explain the reasons for the refusal, agree upon

an hour and place for a meeting, ask for or give an address or a telephone number.

2. Social and Everyday Life

At the Airport, Train Station and Bus Station

To understand written announcements (panels, signs) and oral announcements delivered

through a loudspeaker about departures, arrivals and delays, get necessary information from

timetables, various signposts, and so on. Orientation in the City

To ask for or give information about the location of something and how to get to that

location, ask whether it is situated far or nearby, ask for or give information about how to get

there: what transportation means to take, where the stop/station is, what stop/station to get

off at, how much a fare ticket costs, how to pay for a fare ticket, and so on.

At Home To ask for or give one’s home address, give information about a house/flat, ask for or give

information about the location of objects, ask where a necessary item is placed, and so on.

At a Restaurant/Café

To make a suggestion to have breakfast, lunch or dinner at a restaurant/café, accept or

decline a suggestion, explain reasons for a refusal, arrange time and place to meet, read and

understand the menu, order drinks and food, speak about favourite dishes, and pay the bill.

In the Shop/Market To read price labels and other necessary information about a product in a shop, inquire about

the availability of a product one needs, ask the price of a product in the market, ask for a

necessary amount of the product.

Travelling

To request information about tours, express a desire to visit a place, check the duration, the

program, and the cost of a tour, book or buy a voucher and a ticket, ask for and give

information on how the tour went.

Grammar

Morphology

The Noun

The use of articles - definite or indefinite, proper and common nouns, singular and plural

forms, cases and case forms (particularly, genitive-dative case, ablative case, instrumental

case, locative case).

The Adjective

Qualitative adjectives (adjectives describing people, places and objects).

The Numeral

Cardinal numerals (1-100, 1000, million, billion).

Usage of numerals and nouns (the use of singular nouns with numerals over 2).

Ordinal numerals (the 1st, the 100th).

The Pronoun

Personal pronouns (nominative, genitive, and dative cases), demonstrative pronouns (this,

that), interrogative pronouns (who, what, when, where, how many/how much), definite

pronouns (all, every), indefinite pronouns (some, any), negative pronouns (nothing).

The Verb

The auxiliary verb, compound and simple tenses – present, future (conditional), past (simple,

present perfect), positive and negative conjugations, irregular verbs (I am, I know, I have),

the Imperative Mood.

The Adverb

Adverbs of place (in front of, behind), adverbs of time (yesterday, today, tomorrow, soon,

later, already, always, never), adverbs of quantity (many/a lot of, few/little), adverbs of

manner (quickly, slowly, frequently), and so on.

Connectives (Prepositions)

On, near, in, under.

Conjunctions

And, but.

Modal Words

Yes/yeah, no/nope, here you go, of course, unfortunately.

Syntax

A short simple sentence with compound and simple predicates.

Declarative and interrogative sentences, positive and negative sentences. Extended simple

sentences. Objects.

Requirements for Reading Comprehension Texts

Both authentic texts and texts designed specifically for teaching purposes can be

incorporated. Authentic texts include business cards, menus, information booklets, maps,

advertisements, catalogues, security signs, and instructions.

The texts specifically designed for teaching must contain simple sentences, minimal

vocabulary and grammar. A text should count approximately 100 words. Unfamiliar words

must constitute no more than 5% of the total word count.

Requirements for Listening Comprehension Texts

The texts for listening comprehension should be situational, authentic or close to authentic,

counting about 40 words. Speech tempo must be at 100-120 syllables per minute.

A2 Level

The domains and communicative topics indicated for A1 level are prioritized for the

acquisition of knowledge and the development of competences for A2 level, too, however,

with more varied linguistic structures, a richer vocabulary and higher requirements for the

solution of more difficult tasks.

1. In the domain of interpersonal relations a learn should be able to (in addition to A1

level competences):

Converse about everyday matters, respond to one’s interlocutor;

Discuss everyday life and cultural occasions and events;

Appreciate and express one’s attitude to hospitality, served dishes, and reception;

Give and ask for personal information about one’s interests, taste, leisure time

preferences, and future plans;

Make suggestions to visit a place or spend leisure time together.

2. In the social and everyday life domain the following situations (in addition to those

indicated for A1 level) serve the purpose of a learner’s knowledge acquisition and

competence development:

At the Bank/Stock Exchange/Post Office To request information about the working hours of the bank, the stock exchange, and the

post office, request necessary information from the employees about a bank account, a bank

card, delivery conditions, deadlines, cost and documents necessary to send letters and

parcels, respond to the clerk’s questions; provide necessary information on opening a bank

account, making money transfers, making payments, sending letters and parcels, and so on.

At Healthcare Facilities/Pharmacies To turn to a healthcare facility for medical care or call an ambulance; explain to a doctor

where it hurts; understand the recommendations and instructions, given by the doctor; read

the prescription to learn or to ask about the way, frequency and dose of using the medicine. At the Police Office

To turn to the police, acquaintances, neighbors and passers-by for help; explain the reason;

narrate what happened; formulate a request.

At A Hotel/Guest House/Resort To get information about their working hours, terms and the order of checking-in and

staying at the facility; fill in appropriate documents; get the necessary information about

services; order additional services, and so on.

3. The Socio-Cultural Domain

At Cultural and Sports Centers

To understand the information on posters or ask for information about a performance or

movie that is on, the day and time of the performance/screening, the exhibition at a museum

and an exhibition hall, their working days and hours, availability and price of the tickets,

terms of attendence, a gym’s working days and hours, documents to be submitted, schedule

and conditions of attendance; express one’s attitude towards the things seen and heard, the

quality of services, and so on.

4. Professional and Academic Domain

At the Workplace/Educational Institutions To request information on job responsibilities; check the work/study load, the working

schedule/timetable, the terms of work/study and vacations; give necessary information on

qualifications, the educational level, learning outcome, and so on.

5. Business Relations

To converse about business, cultural and social issues; express an opinion; agree or disagree

with one’s interlocutor; provide arguments to substantiate one’s personal opinion; narrate

important and interesting events in one’s life; give a piece of advice or ask something during

a decision-making process; ask for and give help when solving vital problems.

Topics

Personal information.

Place of residence, house, flat.

Animals and plants.

Everyday life (home, work, education, health, weather).

Free time, leisure.

Travelling, transport, hotel, documents.

Shopping, services.

Interpersonal relations.

Grammar

Morphology

The Noun

Singular and plural forms, nouns used exclusively in singular form, collective nouns, cases

and case forms (particularly, genitive-dative, ablative, instrumental, locative).

The Adjective

Degrees of comparison of qualitative adjectives (-er/more, the –est/most), relative adjectives.

The Article

Possessive articles and their usage.

The Numeral

Cardinal and ordinal numerals, use of nouns (use of singular nouns with numerals over 2).

The Pronoun

Personal pronouns (nominative case, genitive case, dative case), demonstrative pronouns

(this much, like this, such), interrogative pronouns (Who?/Whose?, How much?, How?),

definite pronouns (every, each), indefinite pronouns (any), negative pronouns (no one, no,

nothing, nobody).

The Verb

The Past Participle. Indicative Future, Present Perfect, Past Perfect.

The Adverb

Adverbs of place (in front of, behind), adverbs of time (yesterday, today, tomorrow,

soon, later, already, always, never), adverbs of quantity (many/a lot of, few/little), adverbs of

manner (quickly, slowly, frequently), and so on.

Connectives (Prepositions)

Before, behind, together, in front of, till/until.

Conjunctions

And/but, but, insomuch that, so that, because, than.

Modal Words

Of course, certainly, unfortunately, I wish …

Syntax

Syntax and logical stress in extended simple sentences. Objects.

Requirements for Reading Texts

Both authentic texts and texts specially designed for teaching can be incorporated. The main

types of texts include informative and narrative texts. The word count is about 250 words,

the number of unknown words makes about 5% of the total text word count.

Authentic texts include announcements, advertisements, prescriptions, various instructions,

booklets, invitation cards, and so on.

Requirements for Listening Texts

Listening texts must be situational, authentic or close to authentic, counting about 90 words

(the unknown words must not exceed 5% of the total text word count).

Requirements for A1 Level

Based on the Types of Speech Acts

Focus: Listening Skills Monologue A foreign speaker of Armenian must be able to: Understand and respond to questions about one’s name, surname, age and address of

residence; Understand a short monologue in Armenian, the primary and secondary details,

familiar words, definitions, linguistic structures of every meaningful part of a monologue and

make inferences about its content, the relations between the speakers, as well as the

sequence of the facts and phenomena; Describe the order of events in the plot (how it began, what happened, how it ended); Define the time and place of the actions in the plot; Understand and give basic instructions for an action. The theme of the text must relate to everyday life, as well as the socio-cultural, official,

professional and academic spheres.

The text types must include messages, short stories and various kinds of texts, specifically

designed phonetic texts based on the lexico-grammatical material taught at this level.

The word count of a text must make 70-80 words.

The number of unfamiliar words in a text must not exceed 1% of the total text word count.

Dialogue A foreign speaker of Armenian must be able to: Understand the topic and context of a dialogue;

Understand the concrete details of a dialogue (who, where, how many/much, when,

what, and so on);

Differentiate between the intonation patterns (request, demand, question, order), as well as the use of polite and friendly language in the interlocutors’ speech.

The theme of a dialogue must relate to the social and everyday life, socio-cultural, official,

professional and academic spheres.

The length of the dialogue must be from 4 to 8 phrases.

The number of unknown words in a dialogue must not exceed 1% of the total dialogue word

count.

Reading Skills A foreign speaker of Armenian must be able to: Read and understand the main content of the text, the structure, the main idea, and

the sequence of actions;

Find a logical connection among the different parts of the text;

Make an inference about the content of the text;

Read the sentences of different intonation patterns with a proper intonation;

Understand phrases and linguistic structures (such as greetings, congratulations,

invitations, and so on) specific to a communicative situation.

Types of reading texts must include informative, descriptive, definition and cognitive texts,

texts of mixed type, texts of different intonation patterns based on the lexical-grammatical

material taught at this level.

The theme of the text must relate to social and everyday life, socio-cultural, official,

professional and academic spheres. The text word count must make 150-200 words. The number of unknown words in the text must make 3-4% of the total text word count.

Writing Skills A foreign speaker of Armenian must be able to: Fill in cards and forms requiring personal information; Write an application (for a job, to participate in a course, and so on); Write an answer to questions referring to the content of the text they have read; Describe a person; Write a short composition about a text listened to earlier which refers to a familiar topic

and has familiar vocabulary; Write a post card; Write a letter after the format of a formal correspondence, indicating the purpose of the

correspondence. The theme of the text must relate to the social and everyday life, socio-cultural, official,

professional and academic spheres. The linguistic norms of the modern literary Eastern Armenian language must be preserved in

the written text.

Speaking Skills Monologue A foreign speaker of Armenian must be able to: Make a coherent speech (consisting of no less than 10 sentences) about the

communicative topics; Express one’s opinion about the facts, events, content of and the characters in the text; Use simple phrases and sentences to describe where one lives, the people one knows; Introduce oneself, one’s family members and friends;

Greet and bid a goodbye using different phrases, referring to the different times of the

day; Give and respond to thanks; Accept or politely decline a suggestion or help; Give and respond to simple questions referring to one’s immediate needs or familiar

topics. The types of the written texts must include the following: informative, narrative, descriptive

texts or various texts.

The types of texts to be rewritten must include texts of different intonation patterns based on

the lexico-grammatical material taught at this level.

Dialogue A foreign speaker of Armenian must be able to: Communicate about a familiar topic, give and respond to questions; Answer the questions referring to the content of a text they have studied; Express one’s attitude to a certain issue, bring examples from one’s personal experience; Express an emotion, mood, and desire; Choose correct forms of address, phrases and linguistic structures appropriate for a

communicative situation during a communication process; Use patterns of polite and friendly speech.

General Descriptors for Level A for All Types of Speech Acts

Level A.1

Listening

A.1.1 To understand the instructor's speech – the ways of greeting,

instructions, observations, questions (Hello; Good morning; Good

afternoon and so on). To prorovide feedback with the use of body

language (mimics, movements, drawing) and by pointing to an object.

To give instructions (Sit down. Come to the blackboard. Write. Read,

and so on).

A.1.1 To understand the instructor's slow speech in typical situations (in the

classroom, during a lesson).

A.1.1 To understand short texts (poems, short stories, fairy tales, songs) as

recited by the teacher, as well as visual and audio materials. To express

one’s understanding by non-verbal means (drawing, pictures) and

responding to questions.

A.1.1 To understand temporal deixis as espressed by numbers and words.

A.1.1 To understand words denoting shapes and colours (The ball is round.

The ball is red.).

A.1.1 To understand words denoting the week days and the months.

A.1.1 To understand words denoting height (tall, short).

A.1.1 To understand simple questions and typical structures in case the

speaker speaks in a slow and clear manner.

A.1.1 To understand basic information about an object (such as the shape and

the colour of a ball, its owner, and so on) in case the speaker speaks in a

slow and clear manner.

A.1.1 To be able to understand seperate words and frequently used

expressions, related to a familiar situation.

A.1.1 To understand speech patterns of politeness when getting acquainted

with somebody (simple questions for greeting, farewell, introduction,

and questions about the learner - What is your name? How old are you?

Where do you study? and so on).

A.1.1 To understand the basic expressions related to everyday communicative

situations (At home. At school. In classroom. During a lesson.) in case

the speech is slow and clear, and the communication is about the

learner, his/her family and the immediate environment.

A.1.2 To understand short dialogues delivered by other people in case they

relate to familiar topics (such as school, family, etc.).

A.1.2 To understand words denoting price and time used in announcements,

advertisement trailers shown on TV or announved at stations, shops,

airports, the metro.

Reading

A.1. To read and understand short sentences made up of familiar words.

A.1. To read and understand simple tasks (Read the text. Copy out words,

and so on).

A.1. To read a familiar text with 30-40 words per minute (scanning reading)

when the text word count is 50-60 words.

A.1. To understand the main idea of an unfamiliar text (comprehension is

checked by means of 2-3 questions related to key matters (skimming

reading)) when the text word count is 50-60 words.

A.1.2 To read a familiar text with 30-40 words per minute (scanning) when

the text word count is 120 words.

A.1.2 To read and understand short familiar texts with illustrations (such as

fairy tales, short stories, and poems). Comprehension is checked by

means of post-reading tasks such as - Name the characters; Explain the

title; and so on.

A.1.2 To read and understand simple and short texts on post cards (such as

congratulations, invitations, and so on) as well as personal letters.

SPEAKING

Dialogue

A.1.1

To ask one’s classmates short, general and special questions on familiar

topics (such as name and surname, place of residence, place of study,

age, year of matriculation, the parents' profession).

A.1.1 To ask short, general and special questions on a situational picture cards

sequence.

A.1.1 To give short and long answers to general and special questions about

someone’s personal life (such as Do you live in Yerevan? Where do you

live?).

A.1.1 To give answers to general and special questions related to a picture

cards sequence by using speech patterns.

- Do you live in Yerevan?

- Yes, I do. Yes, in Yerevan. Yes, I live in Yerevan.

A.1.1 To be able to ask and respond to a request to pass something.

A.1.1 To be able to introduce one’s friend, say his/her name, age and place of

residence.

A.1.1 To express gratitude, an apology, an agreement/disagreement (Thank

you. I am sory.).

A.1.1 To give long answers consisiting of 2-3 sentences by using situational

speech patterns (My name is Armen. I am 8 years old. I live in

Hrazdan.).

A.1.1 To incorporate thematic vocabulary as idenitifed in the syllabus into

short dialogues.

A.1.1 To be able to make and respond to short statements about oneself.

A.1.2 To start, continue and sum up dialogues on familiar topics by using

typical speech patterns (Ask where an object is situated; Ask somebody

to pass this or that object). To be able to name a month, day, time (next

week, last month, in September).

A.1.2 To be able to use thematic and situational speech patterns of politeness

(such as forms of address, greeting, farewell, gratitude, and request).

Hello. Good afternoon. Good morning. Good night. Good bye. Excuse

me. Thank you. You are welcome. Hi.

A.1.2 To participate in dialogues, role plays, and performances related to a

specific thematic vocabulary.

Monologue

A.1.1 To tell about oneself in a couple of simple sentences, saying one’s name,

surname, and age.

A.1.1 To group and name objects and their qualities, give a short description

of colour, shape, taste of familiar objects in the scope of the following

topics "Clothes and Shoes", “House/Flat", "Games and Toys", "Dishes and

Food", "Pets and Birds", "Seasons".

A.1.1 To use words from the minimum wordstock by forming a few speech-

patters on specific topics and situations (It is winter now. It is snowing.

We play snowballs every day.) in brief monolgues (consisting of 3-4

sentences).

A.1.1 To tell what they see in a picture cards sequence, following an outline in

the form of a questionnaire.

A.1.1 To retell the content of a fairy tale or a short story in a brief or detailed

manner, focusing on the plot; to tell children’s poems by heart.

A.1.1 To use words of a specific thematic group from the minimum wordstock

to describe a face, object or a phenomenon (I have a friend. He is in the

second grade. His name is Aram. He is a very good boy.).

A.1.1 To be able to use basic conjunctions (and, but) to connect words in short

monologues.

A..1.2 To tell about one’s place of residence and acquaintances by using simple

phrases and sentences.

A.1. 2 To tell about oneself, one’s friends, one’s family (4-5 sentences).

To tell about one’s likes and dislikes by means of simple sentences.

A.1.2 To express the content of a story-telling picture or a picture cards

sequence after an appropriately structured plan.

A.1.2 To express one’s attitude towards characters, explain the title, express an

agreement or disagreement about certain parts of a text (4-5 sentences).

A.1.2 To use the words belonging to a specific thematic group to describe a

face, object, phenomenon (within the minimum word stock on the

following topics - Family. Introductions. Clothes and Shoes. House. Flat.

Games and Toys. Dishes and Food. School, Classroom and School

Supplies. Pets and Birds. Vegetables. Fruits. Flowers. Wild Animals and

Birds. Seasons.).

Writing Skills

A.1. To write simple words and sentences (write down names of people,

animals and objects based on a text or observations).

A.1. To write about oneself in simple and short sentences - Who am I? What

is my name? Where do I live?

A.1. To write the date - the year, month, weekday - in the copy-book and on

the blacboard.

A.1.2 To write short messages to one’s friends and parents via electronic

means of communication.

A.1.2 To write a congratulatory speech on a holiday in accordance after a

provided template.

A.1.2 To fill in a form/blank by indicating one’s surname, name, age, place of

residence (country, city, or village).

A.1.2 To describe houshold objects/utensils (furniture, dish, clothes, and so

on) in simple words.

A.1.2 To write simple post cards (such as a congratulatory post card on a

birthday occasion).

A.1.2 To write a short speech with the given key words (4-5 sentences),

following the orthographic and punctuation rules of the Armenian

language as required and covered by the offered syllabus.

A.1.2 To make an outline for a short text in the form of a sequence of

interrogative sentences.

A.1.2 To give written answers to post-reading questions (4-5 sentences). To

answer the questions, referring to one’s personal experience.

Level A.2

Listening

A.2.1 To single out words, phrases, and sentences from a speech sequence, to

guess the meaning of some unknown words from the context, to

indentify the key words.

A.2.1 To identify the topic and the general idea of a text designed

specifically for teaching that is recited in a slow tempo.

A.2.1 To differentiate between the main and secondary facts in a text

designed specifically for teaching that is recited in a slow tempo.

A.2.1 To understand factual data (names, time period, place and time of an

action).

A.2.1 To understand and identify the time of an action (present, past,

future).

A.2.1 To understand the main data in simple and short announcements and

messages (such as the beginning of a movie, the departure time of a

train or metro, and so on).

A.2.1 To understand the weather forecast or the results of sport

competitions broadcasted by television or radio if the delivery is

simple and clear.

A.2.1 To be able to understand one’s interlocutor's statements about one’s

health state (such as I am tired; I have a headache; I feel very well

today; and so on).

A.2.1 To understand a speech on a familiar topic or a topic of interest (such

as holidays, sports, movies, and so on) delivered by another person.

A.2.1 To be able to understand one’s interlocutor's main idea in case he/she

speaks slowly and clearly.

A.2.1 To understand information or a presentation with photos, tables, and

other graphs deliverd by a teacher or one’s friends.

A.2.1 To understand a request, a piece of advice, a suggestion, an

observation, and a warning.

A.2.2 To understand speech related to everyday communicative situations

and addressed to one if the speaker tries to ensure the

comprehensibility of his/her speech.

A.2.2 To be able to guess the meaning of the unknown words from a speech

sequenece in short texts.

A.2 2 To be able to understand how to reach an agreed destination in case of

a clear and slow explanation.

A.2 2 To be able to catch the general meaning of a conversation between

native speakers about various household topics.

A.2 2 To mainly understands the content of native speakers' speech in case

the native speakers follow the rules of the written language.

A.2 2 To be able to understand the main facts of a news report broadcasted

by television in case it is delivered with images and is known in

advance.

A.2 2 To be able to understand the main facts in a news report over the

radio in case the broadcaster speaks in a clear manner and the kind of

the information material is known beforhand (such as sport news,

cultural news, and so on).

A.2 2 To understand the characters' speech and the content of children’s

movies when watching them.

Reading

A.2.1. With the instructor's help to read and find the key words and

semantic relations between parts of a text to understand the text.

A.2.1. To study a text designed for teaching and choose necessary and

interesting information as required in the task.

A.2.1. To read and understand the general content of simple popular science

texts as well as those related to everyday life topics and the Armenian

culture.

A.2.1. To read and understand the content of announcements,

advertisements, schedules, and programes.

A.2.1. To read and understand simple texts related to education and personal

interests.

A.2.1. To read and understand short messages and private letters.

A.2.1. To study short unfamiliar texts in order to find the necessary

information.

A.2.1. To read and understand short stories and narratives on specific

situations, occasions and persons.

A.2.1. To guess the content of a text from its title and the first paragraph.

A.2.1. To read and understand the general content of short literary texts

(such as fairy tales, fabels, and poems).

A.2.2. To read and understand the general content of simple popular science

texts as well as those related to everyday life topics and the Armenian

culture.

A.2.2 To study an original text that corresponds to age-conditioned interests

and to choose the necessary information.

A.2.2 To guess the content of an original text from its title.

A.2.2 To study unfamiliar texts to get the necessary infromation.

A.2.2 To read and understand the general content of short literary texts of

various genres (such as fairy tales, fabels, and poems).

A.2.2 To read and underline the important parts in a text in order to

understand it.

A.2.2 To read and identify a genre feature (such as prose, verse, and drama)

of literary texts.

A.2.2 To research and select necessary information to write a composition.

A.2.2 To read and understand short messages and private letters on everyday

life topics.

A.2.2 To read and understand the information on panels installed in public

places.

A.2.2 To read and understand written instructions in case they are made up

of seperate sentences or contain graphic arts.

A.2.2 To read and understand written instructions on rules of appropriate

behaviour and safety.

Speaking

Dialogue

A.2.1

To give and take questions to one’s interlocutor. To correctly react to

one’s friend's exclamations. To give and take greetings and inquire about

somebody's wellness.

A.2.1 To participate in dialogues on either unfamiliar topics or those

incorporated in the curriculum:

- At the shop, post office, canteen, cafe, in public transportation, being

hosted.

A.2.1 To participate in a discussion of a text meant for reading or listening.

A.2.1 To participate in a conversation on familiar topics and ask one’s

interlocutor to clarify their speech if needed.

A.2.1 To politely ask and clarify a piece of information in case of the lack of

understanding.

A.2.1 To get in touch with one’s interlocutor; understand their speech; help to

conclude a dialogue; extend congratulations; to express gratitutde, as

well as agreement or disagreement following the rules of the literary

language.

A.2.1 To involve one’s interlocutor into a dialogue; to extend congratulations;

express gratitude, as well as agreement or disagreement following the

rules of the literary language.

A.2.1 To express a desire, need, intention; to give praise and encouragement.

A.2.1 To have a dialogue: to begin, continue, conclude and resume it.

A.2.1 To have a question-answer type dialogue.

A.2.1 To have mobilizing dialogues (to turn to somebody for a request, express

readiness or rejection, give advice, and so on)

A.2.1 To express a viewpoint; to debate; to express agreement/disagreement.

A.2. 1 To follow the speech patterns of politeness in a conversation and debate;

to discuss and compare different opinions.

A.2. 2 To express agreement or disagreement for joy or sadness, conviction or

hesitation while carrying out a dialogue.

A.2. 2 To inititate interaction: to initiate and support a conversation; to change

the topic of and sum up the conversation in a way appropriate to the

communicative situation.

A.2. 2 To make an apology; to interrupt one’s interlocutor; to elaborate on

one’s own idea; to express agreement in a polite way.

A.2. 2 To involve one’s interlocutor in a dialogue by expressing a request,

suggestion, disagreement, need, order, warning, and so on.

A.2. 2 To respond to one’s interlocutor within a dialogue by expressing

agreement or disagreement, desire, need, and so on.

A.2. 2 To add up to, check, explain, ask, clarify something (As you said, What

did you say? Would you mind repeating it? Who are you talking about?

When did it happen? What do you mean? and so on).

A.2. 2 To express an opinion, desire, or need after a pattern (I would like; I

need; It attracts me most of all; This is the best; I consider; It is very

good; It is splendid; It is wonderful; and so on).

A.2. 2 To be able to use speech patterns of politeness appropriate to the

communicative situation and content such as speech patterns of:

Attention (I am sorry; Could you, please; Could you tell me, please; and

so on).

Greeting (Welcome).

Farewell (See you; Good luck; Good bye; Looking forward to meeting

you again; See you tomorrow).

Gratitude (Thank you; You are welcome; With love).

Request (May I ask for…?; Could you, please? - Could you, please, help

me? - Sure; With pleasure; With love).

Giving help and asking for it (- Can I help you?, - Yes, thank you;

Thank you).

Accepting or declining a suggestion (- We would like to invite you over

to our place; I invite you to my birthday; - With pleasure; With love;

Yes, thank you; Of course; - I am sorry I am a bit busy).

Promising something (I promise; I will do my best; I will give it a try; I

will do everything possible).

Monologue

A.2. 1 To use the words of a semantic word group to describe a portrait or

objects.

A.2. 1 To reproduce the general content of the messages broadcasted by

television or radio.

A.2. 1 To reproduce the content of a text possessing a clear plot structure.

A.2. 1 To be able to express one’s opinion (likes and dislikes) about a book,

movie, song, and so on.

A.2. 1 To be able to narrate one’s plans for the days off, holidays, and over the

summer.

A.2. 1 To tell about one’s own, one’s family members, one’s friends' interests

and future plans.

A.2. 1 To give short information about one’s place of residence, the traditions

of one’s nation/country.

A.2. 1 To write a text with imperative sentances and descriptive details.

A.2. 2 To paraphrase a text by rendering the plot from the perspective of a

third person.

A.2. 2 Text paraphrasing. To reproduce the text content from one of its

character's perspective by using different tense forms.

A.2. 2 To reproduce the text based on an outline drawn up by oneself.

A.2. 2 To compare different facts and events; to express an opinion.

A.2. 2 To create logical connections on a given topic by oneself.

A.2. 2 To present a piece of information gathered by oneself on a proposed

topic.

Writing Skills

A.2.1. To be able to write about oneself, one’s family and school.

A.2. 1 To be able to write short personal letters based on a sample by following

the rules on letter formulation.

A.2. 1 To be able to describe a case in simple sentences by reporting what

happaned, where and when.

A.2. 1 To be able to describe an everyday life happening by indicating the

people, place and other details of the action.

A.2. 1 To be able to write a short composition about one’s interests and desires.

A.2. 2 To be able to reproduce a text designed specifically for teaching and

express one’s attitude towards it in a written form.

A.2. 2 To be able to write an announcement, make posters, take down cooking

notes.

A.2. 2 To be able to write a short autobiography.

A.2.2 To fill in a blank following a sample.

ՈՉ ՁԵՎԱԿԱՆ ՏՐԱՄԱԲԱՆԱԿԱՆ ՍԽԱԼՆԵՐԸ ԵՎ

ՔՆՆԱԴԱՏԱԿԱՆ ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅԱՆ ՍՏՐԱՏԵԳԻԱՆԵՐԸ

(գիտամեթոդական տեսանկյուն)

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

1970-ականներին ձևավորված «ոչ ձևական տրամաբանության» և «քննադատական

մտածողության» ամերիկա-կանադական միջգիտակարգային ուղղությունների

ազդեցության հետևանքով ավանդական տրամաբանության ժամանակակից

բուհական դասագրքերը համալրվել են նոր՝ ոչ ձևական սխալներին և

քննադատական մտածողությանը վերաբերող բաժիններով:

Ստորև ա/ բացորոշվել է տրամաբանության և քննադատական մտածողության

հարաբերության հարցը, առաջադրվել է քննադատական մտածողության լայն և նեղ

ըմբռնումները, բ/ տրամաբանական սխալների վերաբերյալ գոյություն ունեցող

ժամանակակից աղբյուրների հիման վրա առանձնացվել են ամենատիպական ոչ

ձևական տրամաբանական սխալները ու լուսաբանվել օրինակներով, գ/

ընդհանրացվել և վերամեկնաբանվել են Ռ.Պաուլի և առաջարկած քննադատական

մտածողության ստրատեգիաները:

Լայն առումով՝ քննադատական մտածողությունը այսպես կոչված քննադատական

ստրատեգիաներն են, որոնք տարբեր բնագավառներում կիրառելով կարելի է

ավելացնել մտածողության արդյունավետությունը և ճշմարտության հասնելու

հավանականությունը: Նեղ առումով` քննադատական մտածողությունը ոչ ձևական

տրամաբանական սխալների տեսությունն է և տրամաբանական օրենքներն ու

կանոնները կիրառելու հմտությունները: «Քննադատել» բառն արդեն հուշում է, որ

գործ ունենք սխալները բացահայտելու հետ. ոչ ձևական սխալները այնպիսի

տրամաբանական սխալներ են, որոնք ազդում են կշռադատության

հիմնավորվածության և ընդունելիության աստիճանի վրա, ուստի քննադատության

խնդիրն է այդ սխալների ճանաչումը, վերհանումն ու դրացից խուսափումը:

Վերջապես տրամաբանության օրենքներն ու կանոնները իմանալը դեռևս չի

նշանակում դրանք կարողանալ ըստ անհրաժեշտության արդյունավետ կիրառել: Նեղ

առումով քննադատական մտածողության խնդիրն է ՝ ձևավորել տրամաբանական

սկզբունքների լիարժեք կիրառության հմտություններ:

Երբեմն քննադատական մտածողության ոլորտին են վերագրում նաև

մտածողության հոգեբանական կողմի ուսումնասիրությունները և պրակտիկան:

Ստորև քննադատական մտածողության հոգեբանական կողմը չի քննարկվելու

(չխառնել հույզերին վերաբերող ստրատեգիաները քննադատական մտածողության

հոգեբանական կողմի հետ, քանի որ դրանք ասում են, թե ինչպես է պետք դատելու

ընթացքում հաշվի նստել հույզերի հետ):

Մտածողությունը մեզ այստեղ հետաքրքրում է միայն կշռադատության մասով:

Մտածողությունը հոգեկան գործընթաց է, իսկ կշռադատությունը տրամաբանական

կառույց: Կշռադատությունը մտքերի և փաստերի կապակցումն է: Կշռադատության

մեջ կարևորվում է բխեցումը, հիմնավորումը, պատճառաբանությունը և իմաստային

կապերը: Կշռադատությունը մտածողության արդյունք է, սակայն այն կարելի է

ուսումնասիրել մտածողությունից, որպես հոգեկան գործընթացից անկախ:

ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՔՆՆԱԴԱՏԱԿԱՆ ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅԱՆ

ՓՈԽՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ

Տերմինները, որոնցով արտահայտվում են գիտական հասկացությունները շատ

հաճախ իրենց ընդհանուր գործածության իմաստով չեն համապատասխանում

գիտության մեջ դրանցով արտահայտվող հասկացություններին: Քանի որ սույն

դասընթացի հիմքում դրված է քննադատական մտածողության նկատմամբ

տրամաբանական մոտեցումը, իրավիճակը դիտարկենք հենց «տրամաբանություն»

եզրի օրինակով՝ հընթացս պարզաբանելով նաև տրամաբանություն հասկացությունը:

«Տրամաբանություն» բառն իր ընդհանուր կիրառության մեջ գործածվում է տարբեր

իմաստներով: Օրինակ, «տրամաբանական խնդիր» ասելով նկատի ունեն այնպիսի

խնդիրներ, որոնց լուծման համար պահանջվում են ոչ թե իմացություններ գիտության

այս կամ այն բնագավառից կամ կոնկրետ մեթոդներ, այլապես բոլոր գիտական

խնդիրները կդիտվեին որպես տրամաբանական, այլ ավելի շուտ՝ առանձնահատուկ

մտածելակերպ, դիտողականություն և ուշադրություն: Տվյալ գործածության մեջ

«տրամաբանություն» բառի իմաստին ավելի մոտ է հնարամտությունը, ինչը

ենթադրում է ոչ ստանդարտ, ինքնուրույն և ստեղծագործական մտածողություն: Կամ

երբ հարցնում են, թե «որն է այս կամ այն արարքի տրամաբանությունը» նկատի

ունեն, որ արարքի դրդապատճառներն անհայտ են կամ չեն տեղավորվում

սովորական պատկերացումների շրջանակներում: Սակայն բնության երևույթների

դեպքում, կարծես, այդպես չեն հարցնում. չեն հարցնում, թե որն է

տրամաբանությունը, որ վեր նետված առարկան ընկնում է վար, կամ ինչ

տրամբանությամբ են ցերեկը և գիշերը կանոնավոր կերպով հաջորդում միմյանց: Մի

շարք այլ իմաստներով է օգտագործվում «տրամաբանություն» բառը հաճախ

հանդիպող այնպիսի բառակապակցություններում, ինչպիսիք են «հասարակ

տրամաբանություն», «կուռ տրամաբանություն», «սխալ տրամաբանություն»,

«կանացի տրամաբանություն», «առողջ տրամաբանություն» և այլն:

Սակայն տերմինների բազմիմաստությունը միայն բնական լեզվում դրանց

ընդհանուր կիրառության մենաշնորհը չէ: Մասնագիտական գրականության մեջ

նույնպես կարելի է նման դեպքեր հանդիպել: Օրինակ, նույն «տրամաբանություն»

տերմինը տարբեր փիլիսոփաների կողմից պատմության ընթացքում օգտագործվել է

տարբեր իմաստային ծանրաբեռնվածությամբ՝ իմացության ձևերի մասին

գիտություն, գիտություն մտածողության օրենքների մասին, գիտություն

զարգացման ընդհանուր օրենքների մասին և այլն1:

Բացահայտելու համար տրամաբանություն հասկացությունը այն իմաստով, որից

մենք ելում ենք, հասկանալու համար տրամաբանությունը որպես գիտություն և դրա

առնչությունները քննադատական մտածողության հետ անհրաժեշտ է ծանոթանալ

երկու հասկացությունների՝ մտածողություն ու կշռադատություն և դիտարկել դրանց

փոխհարաբերությունը:

Մտածողությունը հոգեկան (կամ հոգեմարմնական) պրոցես է, որում մտքերից և

զանազան պատկերացումներից բացի մասնակցում են մարդու ես-ի զգացողությունը,

հիշողությունը, երևակայությունը, գաղափարները զուգակցելու կարողությունը,

պատկերներ, հույզեր, զգացմունքներ, տրամադրություններ և ընդհանրապես այս

կամ այն չափով այն ամենը, ինչ կազմում է մարդկային գիտակցության և հոգեկանի

բովանդակությունը: Այս առումով մտածողությունը հոգեբանության,

նեյրոբիոլոգիայի, ուղեղի մասին գիտությունների (brain sciences), կիբեռնետիկայի,

արհեստական ինտելեկտի, մարդաբանության, ճանաչողական գիտության (cognitive

science) և մի շարք այլ միջդիսցիպլինար գիտությունների ուսումնասիրության

առարկան է:

Սակայն ինչպես և հուշում է «մտածողություն» բառի արմատը, մտածողության մեջ

կարևորագույն տարրը միտքն է: Հետևելով Գ.Ֆրեգեին, կարելի է միտքը սահմանել

որպես հոգեկանի այնպիսի բովանդակություն, որը կարող է փոխանցվել մեկ

անհատից մյուսին և լինել նույնը տարբեր գիտակցությունների համար2: Չբացառելով

մտքերի գոյության և փոխանցման այլ տեսակների հնարավորությունը, անհրաժեշտ է

նշել, որ գրավոր պատմությանը հայտնի ժամանակներից ի վեր սովորական

մարդկանց դեպքում մտքերի գոյացման և արտահայտման միջավայր ծառայում է

լեզուն: Լեզվի միջոցով մտքի արտահայտությունը անվանենք դատողություն:

Մտածողության պրոցեսում մտքերը և գիտակցության այլ պատկերացումները

դրվում են որոշակի կապի մեջ: Եթե մտածողությունից առանձնացնենք միայն

մտքերը և դրանց միջև կապերը կստանանք կշռադատություն: Կշռադատությունը

միմյանց հետ որոշակի հերթականությամբ կապի մեջ դրված դատողությունների

խումբ է, որն օգտագործվում է վերլուծության, հասկացման, բացատրության,

ապացուցման, հերքման, փաստարկման, հետազոտության և մտային ու

հաղորդակցական այլ նպատակներով: Կշռադատության նպատակը որոշակի

առաջադրված դատողություն(ներ) այլ դատողության(ությունների) հիման վրա

ընդունելի դարձնելն է:

Տրամաբանությանը հետաքրքրում է կշռադատության մեջ դատողությունների

կախվածությունը մեկը մյուսից՝ որքանով է մի դատողություն հետևում մեկ այլ

դատողությունից: Տրամաբանական հետևության հասկացությունը կարելի է

պարզաբանել հետևյալ կերպ. Բ դատողությունը հետևում է Ա1, Ա2, …, Աn

դատողություններից, եթե հնարավոր չէ միաժամանակ ընդունել վերջինները և մերժել

առաջինը: Տրամաբանության հիմնական խնդիրն է առաջադրել սկզբունքներ,

որոնցով կարելի է պարզել արդյոք մի դատողությունը հետևում է մյուսներից, թե ոչ:

1 Տե՛ս, Философская энциклопедия, том 3, гл. Ред. Ф.В.Константинов, М., Изд-во “Сов. энц.”, 1964, էջեր

203 և հաջ.: 2 Տե՛ս Գ.Ֆրեգեի «Իմաստի և նշանակության մասին», «Միտք. տրամաբանական հետազոտություն»

հոդվածները Г.Фреге, Логика и логическая семантика, М., 2000 ժողովածուում, էջեր 230-246, 326-342:

Սակայն կշռադատությունը մեզ տրված չէ զուտ կերպով, այն պետք է կարողանալ

դուրս բերել, առանձնացնել մտածողությունից կամ տեքստից: Ուստի

կշռադատության տրամաբանական ուսումնասիրությունը որոշակի փուլեր է

ենթադրում.

1. Կշռադատության ճանաչում (արդյոք տվյալ մտածական պրոցեսում կամ

տեքստում առկա է կշռադատություն):

2. Կշռադատության վերլուծություն (կշռադատության մեջ մասնակցող

մտքերի/դատողությունների առանձնացում և դրանց միջև կապերի բացահայտում,

կշռադատության տեսակի որոշում):

3. Կշռադատության արժևորում (արդյոք որպես հիմքեր բերված

դատողություն(ներ)ը բավարար են կշռադատության առաջադրած

դատողության(ությունների) ընդունման համար, թե թույլատրված են

տրամաբանական սխալներ):

4. Կշռադատության կառուցում (ինչ հետևություններ են հնարավոր տվյալ

դատողություններից, կամ ինչ դատողություններից է հետևում տվյալ

դատողությունը):3

Այս գործողություններն անելու համար անհրաժեշտ են մտքերը/դատողությունները

ճանաչելու ու հստակեցնելու հմտություններ և գիտելիքներ կշռադատության

տեսակների ու դրանցում տրամաբանական հետևության եղանակների

առանձնահատկությունների վերաբերյալ, ինչն էլ կազմում է տրամաբանության,

որպես գիտության հիմնական բովանդակությունը:

Բառի ընդհանուր գործածության իմաստի և գիտական բովանդակության նման

անհամապատասխանություն դիտարկվում է նաև «քննադատական մտածողություն»

եզրի պարագայում, ընդ որում՝ առավել մեծ չափով, քանի որ ի տարբերություն

տրամաբանության, որի ըմբռնումը քիչ թե շատ միանշանակ է, քննադատական մտածողության մի շարք ըմբռնումներ և դրանց համապատասխան հայեցակարգեր

կան: Նախքան դրանք դիտարկելը նպատակահարմար է փորձել բխեցնել

քննադատական մտածողության ինչ լինելը հենց տերմինի հնարավոր իմաստից:

«Մտածողության» հետ վերը ծանոթացանք: «Քննադատել» բառն առօրյա իմաստով

ունի «սխալները մատնացույց անել» (1) իմաստը, իսկ ընդհանուր-գիտական առումով

գործածվում է ևս երկու իմաստներով: 2) Քննադատությունը Ի.Կանտի հիմնադրած

ուղղությունն է փիլիսոփայության մեջ, որի խնդիրը մարդկային ճանաչողության

հնարավորությունների սահմանի բացահայտումն է, մասնավորապես այն հարցը, թե

արդյոք ոչ-զգայահասու (մտահասու) աշխարհի մասին հնարավոր է գիտական

գիտելիք: Քննադատության ընդհանուր խնդիրն է ցույց տալ գիտելիքի հիմքերը և այս

առումով քննադատական մտածողությունը կարելի է հասկանալ որպես մի

մտածողություն, որը հոգում է իր հիմքերի մասին: 3) Գիտության և գրականության

ոլորտում «քննադատություն» եզրն օգտագործվում է այլոց առաջադրած

գաղափարների կամ աշխատությունների առավելություններն ու թերությունները

ցույց տալու իմաստով:

Այսպիսով ունենում ենք քննադատական մտածողության հետևյալ հնարավոր

մեկնաբանությունները. 1) մտածողության սխալների բացահայտում, 2) գիտելիքի

հիմքերի բացահայտում, 3) գաղափարների արժևորում, և ինչպես կարելի է նկատել

3 Այսպիսի փուլերի առանձնացումը հուշում է R.H.Johnson & J.A.Blair, Logical Self-Defense, 2nd edition,

McGraw-Hill Ryerson Ltd., 1983 աշխատության մեջ նյութի շարադրանքի կառուցվածքը:

բոլոր երեքն էլ սերտորեն առնչվում են տրամաբանության՝ վերը ներկայացված

ըմբռնմանը:

Այժմ դիտարկենք քննադատական մտածողության գոյություն ունեցող ըմբռնումները:

Դրանք կարելի է բաժանել երկու խմբի և համապատասխանաբար որակել լայն և նեղ:

քննադատական մտածողության լայն ըմբռնումը հանգեցնում է այն ընդհանրապես

արդյունավետ մտածական գործունեությանը, իսկ նեղ ըմբռնումը՝

տրամաբանությանը կամ տրամաբանական գիտելիքի կիրառության

հմտություններին:

Լայն ըմբռնման ներկայացուցիչ է նշանավոր Ռիչարդ Պաուլը՝ ժամանակակից

քննադատական մտածողության շարժման հիմնադիրներից մեկը, ով տալիս է

քննադատական մտածողության հետևյալ ընդհանուր բնորոշումը. «քննադատական

մտածողությունը մտածողություն է մտածողության մասին՝ այն բարելավելու

նպատակով»4 և առանձնացնում է քննադատական մտածողության մի շարք

չափումներ՝ դիտարկելով դրանք որպես ստրատեգիաներ և բաժանելով 3 խմբի5:

Առաջին խումբը կազմում են հուզական ստրատեգիաները՝ ինքնուրույն

մտածողություն, արդարամտություն, մտավոր խիզախություն, հույզերն ուղեկցող

մտքերի և մտքերն ուղեկցող հույզերի բացահայտում, հավատ բանականության

նկատմաբ և այլն, երկրորդ խումբը՝ ճանաչողական մակրո-ընդունակությունները՝ խնդիրների պարզաբանում, արտահայտությունների և բառերի նշանակությունների

հստակեցում, նման իրավիճակների համեմատություն, արժևորման չափանիշների

զարգացում, լուծումների որոնում, քննադատական ընթերցանություն,

քննադատական ունկնդրում, երկխոսական կշռադատություն և այլն, երրորդ խումբը՝

ճանաչողական միկրո-ընդունակությունները՝ իդեալների և փաստացի իրավիճակի

համեմատություն, կարևոր նմանությունների և տարբերությունների նկատում,

պնդումների վերլուծություն և գնահատում, ռելևանտ և ոչ-ռելևանտ փաստերի

տարանջատում, հավանական հետևությունների և կանխատեսումների կատարում,

հակասությունների ճանաչում և այլն: Քննադատական մտածողության այսպիսի

ըմբռնումը դուրս է գալիս տրամաբանության և դրա կիրառություններ սահմաններից

և ընդգրկում էվրիստիկան ու հոգեբանությունը:

Նեղ ըմբռնման կողմնակիցները շեշտ դնում են կշռադատության արժևորման

հմտությունների վրա: «Քննադատական մտածողությամբ զբաղվողները պետք է նախ

և առաջ հետաքրքրվեն կշռադատությամբ՝ արդյոք դրանք հաջողում են գործելու և

հավատալու համար լավ հիմքեր տրամադրել»6:

Քննադատական մտածողության մի շարք ըմբռնումներ էլ միջանկյալ դիրք են

գրավում նեղ և լայն մոտեցումների միջև:

Նեղ ըմբռնման մեջ կարելի է պայմանականորեն առանձնացնել երկու ոլորտ.

կշռադատության ձևական ուսումնասիրության սկզբունքների կիրառության

հմտություններ, ոչ ձևական կշռադատության ուսումնասիրություն: Առաջինը

ավանդական տրամաբանության ոլորտն է, երկրորդը՝ ժամանակակից ոչ ձևական

տրամաբանության:

ՈՉ ՁԵՎԱԿԱՆ ՏՐԱՄԱԲԱԿԱՆ ՍԽԱԼՆԵՐԻ ՀԱՄԱՌՈՏ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

4 R.W.Paul, Critical Thinking: What Every Person Needs To Survive in a Rapidly Changing World, 2012, էջ 7. 5 Նույն տեղը, էջ 394. 6 T.Bowell & G.Kemp, Critical Thinking, A Concise Guide, 2nd edition, Routledge, 2005, էջ 2.

Տրամաբանական սխալը սխալ միտքը չէ, այլ մտքերի սխալ կապակցումը:

Տրամաբանական սխալները լինում են ձևական և ոչ ձևական. առաջինները

վերաբերում են մտահանգման ձևին և հայտնաբերվում են ձևի վերլուծությամբ,

երկրորդները՝ բովանդակությանը: Ոչ ձևական սխալները կաղապարներ են, որոնցով

կապակցված մտքերը սովորաբար լավ մտահանգման տպավորություն են ստեղծում,

մինչդեռ մտահանգումը վատն է՝ այսինքն նախադրյալների և եզրակացության միջև

տրամանական կապը թույլ է, բավարար չէ, կամ ամբողջովին բացակայում է: Ոչ

ձևական սխալները կարելի է հայտնաբերել վերլուծելով մտահանգման

բովանդակությունը: Ոչ ձևական տրամաբանական սխալների տեսությունը

համակարգում է առավել հաճախ հանդիպող սխալները, որոնք որոշակի

համատեքստում ճանաչելը պահանջում է համապատասխան գիտելիքներ տվյալ

ոլորտից: Հնարավոր է, որ ամեն ինչ խոսում է այս կամ այն ոչ ձևական սխալի

առկայության մասին, սակայն տվյալ կոնկրետ պարագայում սխալ թույլ տրված չէ:

Դա այս տեսակի սխալների առանձնահատկությունն է ի տարբերություն ձևական

սխալներին: Մյուս կողմից, եթե որևէ կշռադատության մեջ այս կամ այն ձևական

սխալը թույլ տրված չէ, դա դեռ չի նշանակում, որ կռադատությունն ընդունելի է7:

Վերաբերության սխալներ. սրանք կաղապարներ են, որոնցում նախադրյալներն ու

եզրակացությունը ոչ թե տրամաբանական, այլ հուզական կապի մեջ են: Այլ կերպ

ասած դատողությունների միջև տրամաբանական կապը փոխարինվում է այլ

տեսակի կապերով:

1. Argumentum ad Baculum /ապավինում ուժին/. սրանք այն մտահանգումներն են,

որոնք բացահայտ կամ ոչ բացահայտ կերպով ասում են, որ տվյալ եզրակացությունը

չընդունելու դեպքում անձը այս կամ այն ֆիզիկական կամ հոգեկան վնասը կարող է

կրել: Սովորաբար դիմացինի վրա այսպիսի ճնշումը իրականացվում է թաքնված

կերպով: Օրինակ. Աշխատակիցը ղեկավարին. «Ամենաշատը ես եմ արժանի փոխտնօրենի պաշտոնին, չէ որ ես տեղեկացված եմ կազմակերպության բոլոր ստվերային գործարքների մասին»: Արտաքինից սա մտահանգման տեսք ունի,

սակայն իրականում ճնշում գործադրելու փորձ է. «Եթե չեք ուզում, որ ստվերային գործարքների մասին տեղեկատվությունը հայտնի դառնա, ապա ինձ նշանակեք փոխտնօրեն»:

2. Argumentum ad Misericordiam /խղճահարության հարուցում/. իրական

իրավիճակի տպավորություն ստեղծելու համար շարունակենք վերը բերված

օրինակը: Ղեկավարը, որ փոխտնօրենի պաշտոնի համար մեկ ուրիշին է նախատեսել, կարող է աշխատակցին մերժել հետևյալ հիմնավորմամբ. «Ես այդ պաշտոնում ուզում եմ Պետրոսյանին նշանակել, քանի որ բոլորից շատ նա կարիք ունի բարձր աշխատավարձի՝ իր հիվանդ երեխայի բուժման ծախսերը հոգալու համար»: Ղեկավարը կարող է ուժեղացնել ազդեցությունը՝ հավելելով. «Ոչ մի բանական մարդ չի կարող անտեսել երեխայի առողջությունը, անկախ այն բանից թե դա ում երեխան է»: Այստեղ կա խղճահարության հարուցում. «Եթե քեզ խորթ չեն մարդասիրական արժեքները, ապա պիտի հրաժարվես փոխտնօրեն դառնալու գաղափարից»: Միևնույն կշռադատության մեջ կարող են միաժամանակ մի քանի ոչ

7 Ստորև ոչ ձևական սխալները ներկայացվում են ըստ հետևյալ աղբյուրների՝ Hurley P.J. A Concise

Introduction to Logic. 2012; Irving M. Copi, Carl Cohen, Kenneth McMahon. Introduction to Logic. 2013;

Woods J. et al. Argument. Critical Thinking, Logic and the Fallacies. 2004; Hamblin Ch.L. Fallacies. 1970.

Օրինակների մեծամասնությունը մերն է, որտեղ դրանք վերցված են այլ աղբյուրներից, նշված է:

ձևական սխալներ թույլ տրված լինել: Ղեկավարը կարող է շարունակել. «Եթե Պետրոսյանը չդառնա փոխտնօրեն, ապա կարող է ընդունել մեր մրցակից ընկերության առաջարկը, ինչի հետևանքով մեր ընկերությունը կարող է լուրջ վնասներ կրել, նույնիսկ սնանկանալ, և այդ դեպքում մենք բոլորս կկորցնենք մեր աշխատանքը»: Այստեղ արդեն կա նաև «ապավինում ուժին» կաղապարը. «Եթե չես ուզում կորցնել աշխատանքդ, ապա պիտի համաձայնես, որ փոխտնօրենի լավագույն թեկնածուն Պետրոսյանն է»: Խղճահարության հարուցուման այս օրինակում

թաքնված նախադրյալ կա, ըստ որի «երեխային օգնելու միակ եղանակը Պետրոսյանին փոխտնօրեն նշանակելն է»: Արդյոք խղճին դիմելը ոչ ձևական սխալ է,

կախված է կոնկրետ իրադրությունից:

3. Argumentum ad Populum. կարող է ուղղված լինել ամբոխին կամ էլ առանձին

մարդկանց՝ նրանց մոտ ամբոխային գիտակցություն առաջ բերելու նպատակով:

Հիմնական կառուցվածքն է. «Ուզում ես լինել այսպիսին…, ուրեմն ընդունիր սա

որպես ճշմարտություն»: Ունի երկու հիմնական տարատեսակ. նմանակում՝ «Ողջ Եվրոպան ընդունել է գենդերային հավասարության մասին օրենքը,եթե մենք էլ ենք ուզում լինել Եվրոպա, ապա պիտի ընդունենք», այս պարագայում համարվում է, որ

ճշմարիտը մեծամասնության կարծիքն է, սնափառության բորբոքում՝ «Բյուրեղ՝ խմում են ինտելեկտուալները», կամ «Մազդա՝ ընտրյալների ընտրությունը», այս

դեպքում էլ առանձնացվում է որոշակի էլիտա և անձի՝ տվյալ էլիտային պատկանելու

չափանիշ է հայտարարվում այն կամ այն դրույթը ընդունելը կամ գործողությունը

կատարելը: Առաջին տարատեսակն օգտագործվում է հիմնականում

քարոզարշավների, իսկ երկրորդը գովազդների ժամանակ:

4. Argumentum ad hominem. այս սխալը թույլ է տրվում ամեն անգամ, երբ

որոշակի կշռադատություն մերժվում է ոչ թե ցույց տալով, որ եզրակացությունը չի

բխում նախադրյալներից, այլ հաշվի առնելով թե ով է կշռադատություն

առաջադրողը. կշռադատության փոխարեն քննադատվում է կշռադատության

հեղինակը: Ունի երեք տարատեսակ. ա/ վիրավորական, բ/ իրավիճակային և այսպես

կոչված գ/ tu quoque (լատ. դու նույնպես): Առաջին տարբերակում մատնացույց է

արվում կշռադատությունն առաջ քաշողի թերությունը կամ բացասական գծերը.

«Հոկինգի վերջին տեսությունը ընդամենը հիվանդ մարդու մտքի արգասիք է», այստեղ

Հոկինգի տեսությունն ըստ էության քննարկելու փոխարեն այդ մերժվում է

վկայակոչելով նրա ֆիզիկական արատը: բ/ Երկրորդ տարատեսակում

կշռադատությունը կամ տեսակետը մերժելու հիմք է համարվում այն առաջադրողի

կարգավիճակը. «Որքան էլ նախագահը պնդի սահմանադրական փոփոխությունների անհրաժեշտությունը, փաստն այն է, որ նա այլ ուղիներ է փնտրում իշխանության ղեկին մնալու համար, քանի որ չի կարող երրորդ անգամ առաջադրվել»: գ/ Երրորդ

տարատեսակին կպատկանի, օրինակ, նիկոտինի վնասների մասին բժշկի

տեսակետի մերժում այն հիմնավորմամբ, որ բժիշկն ինքը ծխում: Այս ոչ ձևական

սխալն ունի հետևյալ կաղապարը. ինչու պիտի հավատամ, որ Ա-ն վատ է, եթե դու

ինքդ չես դադարում անել Ա: Կամ՝ եթե Ա-ն լավ է, ինչու դու էլ չես անում Ա:

5. Մասնավոր դեպք. երբ ընդհանուր օրենքը սխալմամբ կիրառվում է մասնավոր

դեպքի համար, որի վրա իրականում չի տարածվում: Օրինակ. «Խոսքի ազատությունը մարդու սահմանադրական իրավունքն է, հետևաբար սխալ է որևէ մեկին մեղադրանք ներկայացնել մեկ ուրիշին հայհոյելու համար»:

6. Խրտվիլակ. այս դեպքում կշռադատությունը վերամեկնաբանման կամ

վերաձևակերպման միջոցով փոխարինվում է այլ կշռադատությամբ, որն առավել

հեշտ է ընդունել կամ մերժել և այդ փոխված կշռադատության արժևորումը

տարածվում է նախնականի վրա: Այս սխալի դրսևորումները տարատեսակ են.

օրինակ, երբ որևէ քաղաքական գործիչի քննադատում են նրան վերագրելով իր

համակուսակիցների սխալները, կամ աթեիստին մեղադրում հավատացյալներին

չսիրելու մեջ: Խրտվիլակի տարատեսակ է ավանդական տրամաբանության «թեզիսի

նենգափոխում» հնարը:

7. Ignoratio elenchi. երբ տվյալ նախադրյալներից եզրակացություն բխում է,

սակայն արված է այլ եզրակացություն: Պ.Հարլիի օրինակը. «գողության և թալանի դեպքերը գնալով շատանում են, հետևաբար պետք է վերականգնել մահապատիժը»:

Ոչ ձևական սխալ չէր լինի եթե ասվեր. «գողության և թալանի դեպքերը գնալով շատանում են, հետևաբար պետք է հատուկ միջոցներ ձեռնարկել»: Մահապատժի

վերականգնումը գուցե մտնում է այդ հատուկ միջոցների մեջ, սակայն որ հենց դա՛

պետք է անել՝ տվյալ նախադրյալից ուղղակիորեն չի բխում:

8. Ապակողմնորոշում. լայն իմաստով սա թեմայից շեղվելն է, ինչը կարող է տեղի

ունենալ թե հարցերին պատասխանելու, թե կշռադատության ընթացքում: Օրինակ.

«Անհրաժեշտ է հարկերը բարձրացնել, որպեսզի ռեսուրսներ ունենանք ֆինանսավորելու ապագայի համար կարևոր ծրագրերը: Երեխաները մեր ապագան են, նրանց պետք է օգնել»:

Թույլ ինդուկցիայի սխալներ. Ի տարբերություն վերաբերության սխալների, այս դասի

ոչ ձևական սխալների պարագայում նախադրյալները ոչ թե տրամաբանորեն

ռելևանտ չեն եզրակացությանը, այլ բավարար չեն տվյալ եզրակացությունը

կատարելու համար, այսինքն նախադրյալների և եզրակացության միջև

տրամաբանական կապը թույլ է:

1. Argumentum ad Verecundiam /հղում հեղինակությանը/. որևէ դրույթ ընդունելի է

դառնում իր ռացիոնալ հիմնավորման շնորհիվ, այլ ոչ թե այն պատճառով, որ այս

կամ այն հեղինակությունը հարում է դրան և այդ պատճառով այս սխալը կարելի էր

ընդգրկել նաև վերաբերության սխալների ցանկում, սակայն հեղինակությանը հղումը

կատարելը դիտարկվում է ինդուկտիվ սխալների բաժնում, քանի որ դրա հիմքում

ընկած է այն ենթադրությունը, որ եթե տվյալ անձնավորությունը հայտնի է որպես

հիմնավոր համոզմունքներին առաջադրող, ապա նրա առաջադրած բոլոր

համոզմունքները հիմնավոր են: Հիմնականում այս սխալը մեկնաբանվում է որպես

չարդարացված հղում հեղինակությանը, ինչը տեղի է ունենում, երբ Ա ոլորտի

հեղինակության կարծիքը ներկայացվում է հիմնավորելու Բ ոլորտի դրույթ: Այս

սխալի տարատեսակ կարելի է համարել նաև անհիմն հղումն ընդհանրապես:

2. Argumentum ad Ignorantiam. այս ոչ ձևական սխալն ամեն անգամ թույլ է

տրվում, երբ ելնելով այն հանգամանքից, որ ինչ-որ դրույթ ապացուցված չէ,

եզրակացություն է արվում, որ այն սխալ է: Օրինակ. «Մինչև հիմա առաջադրված Աստծո գոյության բոլոր ապացույցները ձախողվել են, հետևաբար Աստված գոյություն չունի»: Նույն ոչ ձևական սխալն է թույլ տալիս նաև հետևյալ

կշռադատությունը. «Դարեր ի վեր անհավատները փորձել են ապացուցել, որ Աստված գոյություն չունի: Բոլոր այդ փորձերը ձախողվել են: Ակնհայտ է, որ չի կարելի ապացուցել գոյություն ունեցողի չգոյությունը»: Այնուամենայնիվ, միշտ պետք

է հիշել, որ արտաքնապես Argumentum ad Ignorantiam հիշեցնող մի շարք

կշռադատություններ իրականում կարող են բավանաչափ ուժեղ լինել, այդ

պատճառով էլ ոչ ձևական սխալների պարագայում կշռադատությունը արժևորվում է

ոչ թե որպես կանոնավոր կամ անկանոն, այլ՝ ուժեղ կամ թույլ:

3. Հապճեպ ընդհանրացում. հավանաբար սա ամենահայտնի

ինդուկտիվ սխալն է, երբ տվյալ դասին պատկանող որոշակի սահմանափակ

քանակությամբ ընտրովի դեպքերի դիտարկման հիման վրա եզրակացություն է

արվում ողջ դասի վերաբերյալ: Որքան դիտարկված դեպքերը տիպական են, այդքան

ավելի հավանական է եզրակացությունը և հակառակը:

4. Կեղծ պատճառ. այս սխալն ունի առնվազն երեք տարատեսակ: ա/ post hoc ergo

proper hoc (լատ.՝ սրանից հետո, հետևաբար սրա պատճառով), օրինակ. «Մեր նահանգում փոքր տրամաչափի զենքի ազատ վաճառքի օրենքի ընդունումից հետո մեկ տարում քսան տոկոսով պակասել է հանցագործությունների քանակը, հետևաբար որպես հանցավորության դեմ պայքարի կարևոր բաղադրիչ անհրաժեշտ է խրախուսել ազգաբանակչությանը ինքնապաշտպանական նպատակներով սեփական զենք ձեռք բերել»: Եթե որևէ երևույթ ժամանակի մեջ նախորդում է մյուսին,

դեռ չի նշանակում, որ դրա պատճառն է. այս սխալի վրա են հիմնված նաև

նախապաշարմունքները: բ/ non causa pro causa (ոչ պատճառը որպես պատճառ).

«Վիճակագրական տվյալները ցույց են տալիս, որ բժշկական ապահովագրություն ունեցողները տոկոսային հարաբերությամբ առավել շատ են հայտնվում ճանապարհատրանսպորտային պատահարներում, քանի ապահովագրություն չունեցողները. նշանակում է՝ բժշկական ապահովագրություն ձեռք բերելով Դուք ինքնակամ ավելացնում Ձեր՝ վթարի ենթարկվելու հավանականությունը»:

Ակնհայտորեն, ի հեճուկս թվային ցուցանիշների, բժշկական ապահովագրություն

ունենալը չի կարող վթարում հայտնվելու պատճառ լինել: գ/ Պատճառի

պարզունակացում, երբ տվյալ հետևանքի բազմաթիվ պատճառներից առանձնացվում

է մեկը և ներկայացվում որպես միակ պատճառ. «Այս տարվա պետական քննությունների արդյունքներն անհամեմատ ցածր են նախորդ տարիներից, նշանակում է փոփոխված քննող հանձնաժողովն անհարկի խստություն է ցուցաբերել»:

5. Slippery slope (անգլ.՝ սայթաքուն զառիվայր). սա նույնպես կեղծ պատճառի

տարատեսակ է, սակայն այնքան տարածված, որ երբեմն դիտարկվում է որպես

առանձին ոչ ձևական սխալ: Այս պարագայում կշռադատության եզրակացությունը

ներկայացվում է որպես որոշակի շղթայական ռեակցիայի արդյունք, սակայն

երաշխավորված չէ, որ դեպքերը կզարգանանք հենց այդ կերպ: Օրինակ.

«Ուղևորափոխադրողներն այսօր առաջարկում են երթուղայինի տոմսի արժեքը

դարձնել 150 դրամ, եթե տեղի տանք, վաղը կդարձնեն 200 և այդպես շարունակ»:

6. Թույլ համաբանություն. այս սխալը թույլ է տրվում, երբ երկու երևույթների

(առարկաների, իրավիճակների) որոշ նմանությունների հիման վրա եզրակացություն

է արվում այլ նմանությունների մասին, որոնք համակարգային կամ պատճառական

կապ չունեն առաջինների հետ: Օրինակ. «Ա և Բ կուսակցությունները երկուսն էլ սնվում են արտաքին ֆինանսական աղբյուրներից, երկուսն էլ չեն առաջադրել նախագահի թեկնածուներ, երկուսն էլ երիտասարդական են: Ա կուսակցությունը հայտարարել է, որ նախագահական ընտրություններում պաշտպանելու է Գ-ի թեկնածությունը, հետևաբար Բ կուսակցությունը նույնպես կպաշտպանի Գ-ի թեկնածությունը»: Սակայն համաբանություն օգտագործող հետևյալ մտահանգումը

սխալական չէ. «Մետաղալարով էլեկտրական էներգիայի հոսքը նման է խողովակի

միջով հեղուկի հոսքին: Որքան լայն է խողովակը, այնքան շատ հեղուկ կարող է

տեղափոխել: Հետևաբար, որքան հաստ է հաղորդալարը, այն շատ էլեկտրական

էներգիա կարող է հաղորդել» (Hurley 2012: 149):

Կանխադրույթային սխալներ: Կանխադրույթային սխալներ թույլ են տալիս բոլոր այն

մտահանգումները/կշռադատությունները, որոնց նախադրյալներն արդեն ենթադրում

են այն, ինչ պետք է ապացուցեն:

1. Petitio Principii. ունի երկու հիմնական ենթատեսակ. ա/ երբ կշռադատության

մեջ բաց է թողնված մի նախադրյալ, որպես ակնհայտ և ճշմարիտ, օրինակ. «ինչպես ցանկացած սպանություն հղիության արհետական ընդհատումը դատապարտելի է»:

Այստեղ որպես ակնհայտ բաց է թողնված նախադրյալն այն մասին, որ հղիության ընդհատումը սպանության տեսակ է: բ/ շրջապտույտ, երբ եզրակացությունը այլ

բառերով ներկայացնում է նախադրյալներից մեկը, որի ճշմարտությունը սակայն

ապացուցված չէ, օրինակ. «Ովքեր դժգոհ են իշխանությունից, անկասկած դրա համար օբյեկտիվ պատճառներ ունեն, այլապես ինչպես կարող է մեկը դժգոհություն հայտնել առանց պատճառի»: Բացի շրջապտույտից, ի դեպ, այստեղ խաղարկվում է

նաև «պատճառ – օբյեկտիվ պատճառ» անթույլատրելի փոխարինումը:

2. Բարդ հարց. երբ միևնույն հարցի տեսք ունեցող ձևակերպման մեջ իրականում

երկու կամ ավելի տարբեր հարցեր են համատեղված, սակայն ձևակերպումը

պահանջում է մեկ պատասխան: Դրա դասական օրինակը հին հունական

սոփեստությունն է. «Դու դադարե՞լ ես ծեծել քո հորը»: Իրականում այստեղ երկու

հարց կա «Դու ծեծե՞լ ես քո հորը» և «Հիմա ծեծո՞ւմ ես», ընդ որում հարցը

ձևակերպված է այնպես, որ այն պահանջում է «այո» կամ «ոչ» պատասխաններ: Այս

սոփեստությունը կանխադրույթային սխալ է, քանի որ ենթադրում է նախապես, որ

հարցվողը ծեծել է իր հորը:

3. Կեղծ այլընտրանք. այս դեպքում երկու՝ իրականում ոչ այլընտրական

իրավիճակներից մեկի հաստատումից (կամ մերժումից) եզրակացություն է արվում

մյուսի սխալ (կամ ճշմարիտ) լինելու մասին, օրինակ. «ափսեի մեջ մնացորդ մի թող, այլապես կարճահասակ կմնաս», «ամուսնացիր ինձ հետ, եթե չես ուզում ողջ կյանքում զգջալ, որ չես կատարել մեռնող տատիկիդ վերջին ցանկությունը», «ընտրիր մեր թեկնածուին, եթե ապահով ապագա ես ուզում քո երեխաների համար»:

Վերջինում, օրինակ խաղարկվում է կեղծ երկընտրանքը. կամ կընտրվի մեր

թեկնածուն, կամ էլ քո երեխաների ապագան վտանգված է:

4. Կարևոր հանգամանքի անտեսում. անվանումն արդեն իսկ բնութագրում է

սխալի էությունը, այս սխալը բավականին նման և երբեմն կարող է նույնանալ

ինդուկցիայում հակասող դեպքերը հաշվի չառնելուն:

Այլ ոչ ձևական սխալներ:

1. Երկիմաստություն. նույնն է, ինչ ավանդական տրամաբանության նույնության

օրենքի խախտումը, երբ միևնույն կշռադատության մեջ նույն տերմինն

օգտագործվում է տարբեր իմաստներով: Օրինակ, «Սահմանադրական դատարանը կարող է դադարեցնել օրենքների գործողությունը: Համընդհանուր ձգողության մասին դրույթը օրենք է, հետևաբար սահմանադրական դատարանը կարող է այն չեղյալ համարել»: Ակնհայտորեն, նախադրյալներում «օրենք» բառն օգտագործված է մի

դեպքում՝ դեսկիրպտիվ, մյուս դեպքում՝ նորմատիվ օրենքի իմաստով: Կամ. «Հակոբը թիմում ամենավատ շախմատ խաղացողն է: Շախմատիստը մարդ է: Հետևաբար, Հակոբը վատ մարդ է»:

2. Կոմպոզիցիայի սխալ. տեղի ունի, երբ մասերի հատկությունները վերագրվում

են ամբողջին: Օրինակ, «Իսպանիայի հավաքականում խաղում են աշխարհի

լավագույն ֆուտբոլիստները, հետևաբար դա աշխարհի լավագույն հավաքականն է»: Կամ. «Ատոմներն անտեսնելի են: Իմ մարմինը կազմված է ատոմներից: Հետևաբար, իմ մարմինն անտեսանելի է»:

3. Բաժանման սխալներ. կոմպոզիցիայի սխալի հակառակն է, երբ ամբողջի

հատկությունները տարածվում են մասերի վրա, օրինակ. «Ջուրը մարում է կրակը: Ջուրը կազմված է թթվածնից և ջրածնից: Հետևաբար, թթվածինը և ջրածինը մարում են կրակը»:

ՔՆՆԱԴԱՏԱԿԱՆ ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅԱՆ ՍՏՐԱՏԵԳԻԱՆԵՐ

Քննադատական մտածողության հետևյալ ստրատեգիաները Ռ.Պաուլի և Ա.Բինկերի8

կողմից ի սկզբանե մշակվել են ուսուցման բնագավառում ուսուցանողի կողմից

կիրառվելու համար, սակայն դրանք պատշաճ վերամեկնաբանումից հետո կարող են

հարմարեցվել նաև տարբեր բնագավառներում քննադատական մտածողության

զարգացման և ինքնազարգացման համար: Դրանք նշանակալից են նախ և առաջ այն

տեսանկյունից, որ առանձնացնում են «քննադատական մտածողություն» կոչված

բարդ երևույթում որոշակի (բայց ոչ ամբողջովին ինքնուրույն, քանի որ

քննադատական մտածողությունը կարող է հասնել իր նպատակին միայն դրանց

համատեղ կիրառության արդյունքում) բաղադրիչներ, որոնք կարող են առանձ-

առանձին քննարկվել և զարգացվել:

Ստորև հակիճ, առանց օրինակների վերամեկնաբանված է քննադատական

մտածողության Ռ.Պաուլի և Ա.Բինկերի 35 ստրատեգիաների բովանդակությունը:

Հեղինակները դրանք բաժանել են երեք պայմանական խմբերի. ստորև այդ

բաժանումը պահպանված է: Առաջին մի քանի ստրատեգիաները քննարկված են

առավել մանրամասնորեն, թեզիսայի տեսքով թվարկված են դրանց առնչվող մի շարք

գաղափարներ, պարզապես ցույց տալու համար, որ յուրաքանչյուր ստրատեգիա

բավականաչափ տարողունակ է, իսկ մյուս ստրատեգիաները ներկայացված են

հնարավորինս հակիրճ՝ իրենց բովանդակության ամենաընդհանուր կողմերով:

ԱՖԵԿՏԻՎ ՍՏՐԱՏԵԳԻԱՆԵՐ

1. Մտածողության ինքնուրույնություն/անկախություն Քննադատական մտածողությունը նախ և առաջ ինքնուրույն մտածողություն է:

«Ինքնուրույն» եզրն այստեղ նախ և առաջ օգտագործվում է անկախ իմաստով, քանի

որ կարելի է մտածել անհատապես (ինքնուրույն), բայց ոչ բավարար չափով անկախ:

Տվյալ կշռադատությունը կարող է լինել ինչպես անհատի, այնպես էլ խմբի

մտածողության արդյունք, հետևաբար, ինքնուրույն մտածողությունը ոչ այնքան

մտածող սուբյեկտների քանակին, այլ առաջադրված կշռադատության որակին է

վերաբերում:

Ինքնուրույն մտածողությունը այլոց համոզմունքների քննադատական արժևորում է

ենթադրում. Ա-ն կարող է հետևել Բ-ի առաջադրած թե ճշմարիտ, թե սխալ

կշռադատությանը և դա կարող է անել թե ինքնուրույն, թե ոչ-ինքնուրույն: Չորս

տարբերակ է հնարավոր: Կարելի է ինքնուրույնաբար սխալվել. ինքնուրույն

8 R.W.Paul, Critical Thinking: What Every Person Needs To Survive in a Rapidly Changing World, 2012.

մտածողությունը միշտ չէ, որ կանոնավոր է և բերում է ճշմարիտ արդյունքների:

Սակայն ինքնուրույն մտածողը շատ ավելի լավ է տիրապետում իր կշռադատության

հիմքերին, կշռադատության արդյունքի վերաբերյալ «ինչու» և «ինչպես» հարցերին,

հետևաբար ռացիոնալ ճանապարհով կարելի է նրան հետ պահել կշռադատության

մեջ սխալ քայլերից: Ինքնուրույն մտածողությունն այն առումով առավել միտված է

դեպքի ճշմարտությունը:

Անկախ մտածողության առաքելությունը անկախությունն է ոչ-ռացիոնալ

յուրաքանչյուր բանից: Ի՞նչ է ռացիոնալը: Իմացության և մտածողության ո՞ր

միջոցներն են ռացիոնալ: Ինչու է պետք առավելությունը տալ ռացիոնալին: Մի՞շտ է

որ պետք է առավելությունը տալ ռացիոնալին, թե կան ոլորտներ, որտեղ առավել

արդյունավետ կլինեն ոչ-ռացիոնալ մեթոդները: Ի՞նչ ոչ-ռացիոնալ մեթոդներ կան:

Որո՞նք են ոչ-ռացիոնալի արդյունավետ կիրառության ոլորտները: Եվ այլն: Սրանք

փիլիսոփայական հարցեր են, որոնք գտնվել են իմացաբանության և

մեթոդաբանության ուշադրության կենտրոնում փիլիսոփայության գրեթե ողջ

պատմության ընթացքում: Սակայն այստեղ տվյալ հարցերը մենք կշրջանցենք: Մեզ

մնում է ամրագրել ռացիոնալության չափանիշները. կշռադատվածություն,

հիմնավորվածություն, որոշակիություն, անհակասականություն,

պատճառաբանվածություն: (Անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ տարբեր սոցիալական

տեսություններում ռացիոնալությունը տարբեր կերպ է մեկնաբանվում՝

շահավետությունից մինչև ճշմարտություն): Ռացիոնալության բաղադրիչներ են նաև

հասկանալիությունը, հաղորդելիությունը, ստուգելիությունը և այլն: Այն ինչ

ռացիոնալ է, կարող է կշռադատության տեսք ընդունել և արժևորվել համընդհանուր

չափանիշներով:

Ինքնուրույն մտածողությունը ամեն անգամ հայտնին ձեռք է բերում որպես նոր

գիտելիք: Ինքնուրույն / անկախ մտածողությունը պահանջում է, որ յուրաքանչյուր

համոզմունք, անկախ այն բանից, թե որքանով է ընդունված կամ մերժված դիտարկվի

և արժևորվի իր հիմնավորման հետ միասին:

Մտածողության անկախությունը կարելի է մեկնաբանել տարբեր մակարդակներում՝

սկսած հասկացությունների ընտրությունից վերջացրած տեսությունների և արժեքներ

ընտությամբ, սկսած ինֆորմացիայի հավաքագրումից վերջացրած արդեն կառուցված

կշռադատության արժևորմամբ:

Ինքնուրույն մտածողության համար կարևոր է իմանալ այլընտրանքը: Սովորաբար

դժվար է ամբողջական այլընտրանք հորինել: Դրա համար նախ անհրաժեշտ է

ծանոթանալ արդեն մշակված այլընտրանքնների:

Տեսակետեր փոխելը ժամանակի հարց է: Նոր տեսակետի հետ պետք է հաշտվել,

գուցե այն առավել հոգեհարազատ դառնա քան նախորդը, մյուս կողմից տեսակետի

փոփոխությունը զրկում է առաջին տեսակետին իր միակը լինելու ուժից և

փոփոխությունը գաղափար է սերմանում առավել լավը գտնելու հնարավորության

մասին:

Անկախ մտածողը կուրորեն չի հետևում հեղինակություններին, ընդունված

չափանիշներին և այլն:

Անկախ մտածողության պահանջի հիմքում ընկած է հարգանքը առանձին մարդու

ինտելեկտի նկատմամբ:

Ինքնուրույնության զարգացման կարևոր մեթոդ կարող է հանդիսանալ նախքան

տվյալ նյութի վերաբերյալ որևէ բան կարդալը տվյալ նյութը մտածել փորձելը: Մի

կողմից դա ցույց կտա թե ավանդույթից կտրված մարդն ինչի կարող է հասնել միայն

իր ուժերով, մյուս կողմից գուցե նախանշի մեկ այլ ուղղություն, որով կարելի է

մտածել նյութը և որը ձևավորված ավանդույթի շրջանակներում չի դիտարկվել: Շատ

նոր հնարավորություններ մարդիկ չեն նկատում, քանի որ միանգամից սկսում էին

արդեն ձևավորված հասկացություններով և գաղափարներով մտածել նյութը:

Այնուհետև ինքնուրույն մտածողության կարևոր պահ է նյութն ընթերցելիս

կարողանալ զուգահեռ մտածել հաջորդ քայլի մասին: Կարդալ-մտածել-կարդալ-

համեմատել: Կարդում ենք, թե ինչպես է հեղինակը մտածում առաջին քայլերը, կանգ

ենք առնում, մտածում ենք թե մենք ինչպես կշարունակեինք, այնուհետև կարդում թե

հեղինակն ինչպես է շարունակել, համեմտում ենք մեր մտքի ընթացքի հետ և այլն: Դա

մասնավորապես հնարավորություն է տալիս տեսնել մեր մտածողության

թերությունները և ըստ արժանվույն գնահատել հեղինակի ջանքերը, ինչպես նաև

հեշտացնում է առաջադրված կշռադատության հետագա արժևորումը:

Քննադատաբար ինքնուրույն մտածողն իրեն հաճախակի հարցնում է. ինչո՞ւ եմ ես

հակված ընդունել այս տեսակետը, երբվանի՞ց եմ հակված, ինչո՞ւ մյուս

տեսակետները չեմ ընդունում և այլն:

2. Եսակենտրոնության և սոցիոկենտրոնության ըմբռնման խորաթափանցության զարգացում Ընդհանուր առմամբ, քննադատական մտածողության տեսանկյունից,

եսակենտրոնությունը սեփական ընկալումները որպես իրականության համարժեք

արտացոլում ընդունելն է, ուրիշների տեսակետները հաշվի չառնելու և չքննարկելու

հակվածությունը: Իր ծայրահեղ դրսևորմամբ՝ եսկենտրոնությունը սեփական

ցանկություններին չհամապատասխանող փաստերի և գաղափարների մերժումն ու

անտեսումն է, ինչը քննադատական մտքի հակոտնյան է:

Քանի որ մարդը սոցիալական էակ է և հակված է իրեն նույնացնելու սոցիալական

խավերի ու խմբերի, կազմակերպությունների հետ, նրանում եսակենտրոնությանը

զուգահեռ դրսևորվում է սոցիոկենտրոնությունը, որը եթե դրական կողմով տվյալ

սոցիալական խմբին նվիրվածությունն է, վերջինիս շահերի գիտակցումը, ապա իր

բացասական կողմով, որը կարևորվում է քննադատական մտածողության

տեսանկյունից՝ այլ սոցիալական խմբերի արժեքների ու գաղափարների այս կամ այս

աստիճանի մերժումն է առանց հիմնավորման, զուտ ուրիշը լինելու հիմքով, ինչպես

նաև սեփական խմբի արժեքների և գաղափարների գերագնահատումը:

Սոցիոկենտրոնությունը կարելի է դիտարկել որպես եսակենտրոնության խմբային

դրսևորման տարատեսակ, ինչը նույնպես քննադատական մտածողության

հակոտնյան է:

Եսակենտրոնության հիմքում ընկած են սեփական թերությունները անգիտակցաբար

ծածկելու, ճշմարտությունից խուսափելու, ձեռք բերվածից կուրորեն կառչելու և այդ

կարգի այլ զգացողություններ: Եսակենտրոնությունը այս կամ այն աստիճանի բնորոշ

է յուրաքանչյուրին և քննադատական մտածողության խնդիրն է դրա վերհանումը

տարբեր մակարդակներում: Եսակենտրոնությունը կրթված անձանց մոտ թեմատիկ

բնույթ ունի: Նույն անձնավորության կշռադատությունը մի թեմայի շուրջ կարող է

ընդգծված եսակենտրոն բնույթ ունենալ, իսկ մեկ այլ թեմայի վերաբերյալ՝ ոչ:

Եսակենտրոնության հաղթահարման պահանջի հիմքում ընկած է այն սկզբունքը, որ

մտքերը չի կարելի հիմնավորել հույզերով:

Սոցիոկենտրոնությունը հիմնականում չիմացության արդյունք է: Կիրթ մարդիկ

«Մենք ամենալավն ենք» հիմնականում ասում են, քանի որ ուրիշներին գիտեն

արտաքինից, մակերեսորեն:

Թե ինչ մտքեր ունես կապված է այն վարքից, որը դրսևորում ես, գործունեությունից

որն իրականացնում ես, սոցիալական խմբից, որին պատկանում ես: Սոցիալական

տվյալ խմբին կամ խավին պատկանելը ինքնըստինքյան աշխարհայացք է թելադրում,

իսկ թե ինչպես ենք մենք մտածում, տեսնում աշխարհը, ընկալում ինքներս մեզ և

վերաբերվում ուրիշներին և նրանց տեսակենտներին, ի վերջո աշխարհայացքի

խնդիր է:

Եսակենտրոնությունը բերում է հակասությունների. «Ես կարող եմ առանց հարցնելու

վերցնել այն ինչ քեզ է պատկանում, քանի որ ես դա անում եմ լավ նպատակներով

(հիմքում ընկած զգացողություն. առանց հարցնելու վերցնելը նորմալ է): Ոչ ոք

իրավունք չունի առանց հարցնելու վերցնել այն, ինչ ինձ է պատկանում (հիմքում

ընկած զգացողություն. առանց հարցնելու վերցնելը նորմալ չէ): Հետևաբար՝ առանց

հարցնելու վերցնելը նորմալ է, միաժամանակ՝ առանց հարցնելու վերցնելը նորմալ չէ:

Հակասություն»: Եսակենտրոնությունը օգտագործում է երկակի ստանդարտներ: Եթե

աշխարհայացքում կան հակասություններ, ապա մի շարք սխալ հետևություններ են

հնարավոր:

3. Արդարամտության վարժանք Ուրիշներին և նրանց տեսակետներին արժանին մատուցելու համար անհրաժեշտ է

կարողանալ դրանք հասկանալ տարբեր դիրքերից. առաջադրողի, քո սեփական և

ինչ-որ երրորդ չշահագրգռված անձի: Դա անելու համար անհրաժեշտ է կարողանալ

ինքդ քեզ ուրիշի դիրքում պատկերացնել: Այս հարցում կարևորվում է

երևակայության ուժը: Ընդ որում, որքան շատ է մարդ վարժվում դրան, այնքան ավելի

հեշտ է յուրաքանչյուր հաջորդ անգամ դա ստացվում: Դա անել կարողանալու համար

պետք է սեփական միտքը դաստիարակել՝ յուրաքանչյուր գաղափար, փաստ,

տեսակետ ըմբռնել հարակից գործոնների ամբողջության մեջ, «ապրել»

տեսակետները, այլ ոչ թե բավարվել դրանց բառային ձևակերպումներով, գիտակցել,

որ յուրաքանչյուր արտահայտված գաղափար մի որոշակի ամբողջի մաս է և այն

արժևորելու համար հնարավորինս պետք է դիտարկել այն այդ ամբողջի մեջ, ընդ

որում այդ ամբողջը կարող է տարբեր պարագաներում կազմված լինել տարբեր

բաղադրիչներից, ամբողջը կարող է կազմված լինել միայն մտքերից, սակայն նաև

զգացմունքներից և այլն: Արդարամտության վարժանքի տարբերակ է՝ փորձել

զարգանցել ուրիշների գաղափարները, միևնույն տեսակետը փորձել տարբեր կերպ և

տարբեր դիրքերից ձևակերպել:

4. Զգացմունքների տակ ընկած մտքերի և մտքերի տակ ընկած զգացմունքների վերհանում Մտքերն ու զգացմունքները բնույթով տարբեր հոգեկան երևույթներ են, սակայն գրեթե

միշտ հանդես են գալիս միասին: Մտքերն ու զգացմունքներ կարող են երկու կերպ

համադրվել. ուղեկցել միմյանց կամ մեկը մյուսի հիմքում ընկած լինել: Երկրորդ

դեպքում, եթե օրինակ որևէ մտքի հիմքում զգացմունք է ընկած, կարող ենք ասել, որ

միտքն արտահայտված է զգացմունքի դիրքերից: Չորս տարբերակ է հնարավոր.

կարելի է խոսել ա/ մտքերն ուղեկցող զգացմունքների, բ/ զգացմունքներն ուղեկցող

մտքերի, գ/ մտքերի տակ ընկած զգացմունքների, դ/ զգացմունքների տակ

ընկած մտքերի մասին:

Օրինակ, մաթեմատիկական խնդիր լուծելիս սկզբում խնդրի բարդությունից ելնելով

կարող է առաջանալ անվստահություն, այնուհետև ճիշտ կռահման հետևանքով

ոգևորություն, խնդիրը լուծելուց հետո բերկրանք, ինքնավստահություն և այլն:

Քննադատական մտածողության ոլորտին առնչվող երկու հասկացություններ

սերտորեն կապված են այդ՝ հուզական և մտային ոլորտներից յուրաքանչյուրին.

ապացույց/հիմնավորում և համոզում: Համոզվածությունը վստահություն է

ապացույցի կամ հիմնավորման իրավացիության մեջ, իսկ վստահությունը զգացմունք

է: Գործունեության համար ոչ միայն ապացույցի առակայությունն է կարևոր, այլև

համոզմունքը դրա իրավացիության մեջ:

Քննադատական մտածողության տեսանկյունից առավել հետաքրքրական է, թե

ինչպես են տարբեր զգացմունքներ ազդում մտքերի վրա՝ պայմանավորելով դրանց

առաջադրման և կապակցման ընթացքը:

Անհրաժեշտ է ձգտել բացահայտել ոչ միայն սեփական, այլև դիմացինի մտքերը

պայմանավորող զգացմունքները: Երբեմն առաջադրված միտքը երկար-բարակ

հերքել փորձելու փոխարեն կարելի է ընդամենը ցույց տալ, թե ինչ զգացմունքի

դիրքերից է այն բխում՝ դիմացինին դրանից հրաժարվել տալու համար:

Հույզերը պատասխաններ են: Երբեմն մարդը կարող է չհասկանալ, թե ինչու է տվյալ

իրավիճակին տվյալ հուզական պատասխանը տալիս: Նույն մարդու հուզական

վիճակը և ռացիոնալ տեսակետը կարող են իրար հակասել: Դա տարբեր

մեկնաբանություններ կարող է ունենալ. մի դեպքում տեսնելով հույզի և տեսակետի

անհամապատասխանությունը կարելի է եզրակացնել, որ արտահայտված մտքերը

ամենևին էլ տվյալ մարդու տեսակետը չեն, մյուս կողմից դա կարող է խոսել անձի՝ ի

հեճուկս զգացմուքների ռացիոնալ լինել փորձելու մասին:

Հիմնական հարցը որ այս առոմով պետք է տա քննադատական մտածողը. ինչո՞ւ է նա

սա զգում (ինչո՞ւ եմ ես սա զգում): Եվ էլի. ես գալիս եմ այս եզրակացության, քանի որ

ուզում եմ դրան գալ, թե՞ այսպիսի նախադրյալների դեպքում այլ եզրակացության գալ

հնարավոր չէ:

Սեփական անձը և ուրիշին հասկանալն ամենևին չի սահմանափակվում մտքերը

հասկանալով, անհրաժեշտ է հաշվի նստել նաև զգացմունքների հետ: Ավելին մարդը

որպես կանոն ավելի շատ զգացական էակ է, քան ռացիոնալ: Յուրաքանչյուրը կարող

է ինքնադիտարկման միջոցով տեսնել թե որքան քիչ է մտածում. խոսքն այն մասին չէ,

որ մտքեր քիչ ունի, այլ որ այդ մտքերը հիմնականում փոխառնված են ուրիշներից,

որոշակի ավանդության կամ սովորության իներցիայով են դրսևորվում,

զգացմունքների վերբալիզացիաներ են, այլ ոչ թե հենց տվյալ մարդու մոտ

մտածական ճանապարհով ստեղծված սեփական մտքեր: Սակայն ի տարբերություն

մտքերի, բոլոր զգացմունքները սեփական են, աուտենտիկ են: Նույնիսկ եթե տվյալ

զգացմունքը մարդը ստանում է որևէ գիրք կարդալուց կամ իրեն ուրիշի տեղը դնել

փորձելուց, միևնույնն է դրանք իր սեփական զգացմունքներն են: Զգացմունքի

անհատականությունը ի ցույց է դնում անհատականության զգացմունքայնությունը:

Վերացական զգացմունքներ չեն լինում:

Ճիշտ է, քննադատական մտածողության համար առաջնային կարևորություն ունի

զգացմունքների ազդեցությունը մտքերի վրա, սակայն անհրաժեշտ է հիշել, որ

մտքերն իրենք կարող են զգացմունքներ առաջացնել, որոնք իրենց հերթին կարող են

ազդել մտքերի վրա: Այդ դեպքում ասում ենք, որ մտքերի կապը միջնորդավորված

է զգացմունքով:

5. Ինտելեկտուալ պարկեշտության զարգացում և խուսափում դատելուց Ինտելեկտուալ պարկեշտությունը նախ և առաջ սեփական իմացության սահմանները

չզանցելն է, չափը չանցնելը դատողություններ անելիս և ընդհանրացումներ

կատարելս, պնդել այնքան՝ որքան տվյալ պահին թույլ է տալիս մեր իմացությունը,

դատողության առկախում այնքան ժամանակ, քանի դեռ դատելու համար բավարար

հիմքեր չեն գտնվել: Բնականաբար, այս ստրատեգիայի պահանջը հնարավոր չէ

կատարել իմացության բնույթի և մարդկային ճանաչողական

հանարավորությունների սահմանների մասին գիտելիքի: Պարկեշտության

հակոտնյան ինտելեկտուալ հավակնոտությունն է:

Տրամաբանության մեջ կա այս ստրատեգիայի առնչվող օրենք, սակայն այն չի

սպառում դրա ողջ բովանդակությունը: Դա բավարար հիմքունքի օրենքն է, որի հիմքը

իր հեթին պատճառականությունն է. ամեն ինչ ունի իր պատճառը, հետևաբար

յուրաքանչյուր պնդում պետք է ունենա իր հիմքը:

Մյուս կողմից ինտելեկտուալ պարկեշտությունը չի ենթադրում կասկած սեփական

ինտելեկտուալ ընդունակությունների վերաբերյալ և դրա հետևանքով ուրիշ

տեսակետների անքննադատկան ընդունում:

Ինտելեկտուալ պարկեշտությունը վերաբերում է ոչ միայն կոնկրետ անհատի

գիտելիքի սահմաններին, այլև մարդկային գիտելիքի: Սակայն մարդկային

իմացության սահմանների մասին չի կարելի դատել այնքանով, որքան տվյալ պահին

մարդկությունը ճանաչել է: Պատասխանը «կարո՞ղ է մարդը լուծել այս խնդիրը թե ոչ»

հարցին ձեռք է բերվում խնդիրը լուծել փորձելով:

6. Ինտելեկտուալ քաջության զարգացում Քննադատական մտածողությունը պետք է պատրաստակամ լինի հաշվի նստել

ցանկացած տեսակի և բարդության գաղափարների հետ: Մարդկության փորձը ցույց

է տալիս, որ հաճախ ստանդարտ գաղափարները սխալական են դուրս գալիս, իսկ

առաջին հայացքից խելահեղ և վտանգավոր գաղափարները՝ իրավացի,

արդյունավետ և հեռանկարային:

Ինտելեկտուալ քաջությունը մի կողնից ռացիոնալ կշռադատության արդյունքներին

հետևելն է ի հեճուկս գաղափարի անսովորության և արտաքին վտանգավորության,

մյուս կողմից պատրաստականությունը՝ հարցականի տակ դնելու այն

գաղափարները, որոնք ընդունվում են բոլորի կողմից և որոնց մենք սովոր ենք ու

ընտելացել ենք: Վերջինիս հիմնական մեթոդը կասկածն է:

7. Ինտելեկտուալ բարեխղճության և արդարամտության զարգացում Սեփական մտքի նկատմամբ անհրաժեշտ է կիրառել նույնքան խիստ չափանիշներ

որքան ուրիշների: Անհրաժեշտ է ազնվորեն ընդունել սեփական սխալականությունը:

Քննադատական մտածողության ճանապարհին հանդիպող թակարդներից է

սեփական ես-ի հետ կապվածի գերագնահատումը և ուրիշների հետ կապվածի

նվաստացումը: Անհրաժեշտ է մշտական զգոնություն դրանից խուսափելու համար:

Այդպիսի զգոնությունը աստիճանաբար ձևավորում է քննադատական

մտածողության կուլտուրա:

Հնարավոր է հրապուրվել սոփեստություններով, ինչը հետագայում

կարող է լուրջ խոչընդոտներ առաջացնել քննադատական մտածողության համար,

քանի որ սովորելով սոփեստությանը, խճճելուն է այլն, մտածողությունը ինքը

դառնում է այդպիսին և հետագայում անընդունակ է լինում դիմագրավելու լուրջ

ինտելեկտուալ մարտահրավերները: Խճճելով կարելի է տպավորություն գործել, ընդ

որում նաև սեփական անձի վրա և ինքն իր մոտ ձևավորել կեղծ տպավորություն

սեփական ընդունակությունների մասին:

Ռացիոնալ մտածողությունը դժվար է ձեռք բերվում, դժվար է զարգացվում, սակայն

համբերատար լինելով ի վերջո կարելի է հասնել ցանկալի արդյունքի:

8. Ինտելեկտուալ հաստատակամության զարգացում Ի հեճուկս կոնկրետ անձի ձգտումներին և անաչառ դիրքորոշմանը, քննատական

մտածողությունը կարող է դժվար տրվել: Խնդրից և նյութից կախված անհրաժեշտ է

լինում հաղթահարել տարբեր դժվարություններ, ինչի համար երբեմն երկար

ժամանակ է հարկավոր:

Կարելի է գիտելիք ունենալ քննադատական մտածողության ստրատեգիաների

մասին, սակայն դրանց չտիրապետել բավարար հմտությամբ: Քննադատական

մտածողություն մշակույթը ձեռք է բերվում աստիճանաբար: Քննադատական

մտածողությունը ենթակա է բարելավման. այդ նպատակով օգտակար է միևնույն

խնդրին կրկին անդրադառնալ որոշակի ժամանակ հետո՝ նկատելու համար

սեփական քննադատական մտածողության աճը: Մի բանը մեկին կարող է հեշտ

տրվել, իսկ մյուսին դժվար: Անհրաժեշտ է իմանալ, թե ինչն է դժվար տրվում և

գիտակցաբար զարգացնել տվյալ ընդունակությունը: Նոր հմտությունները ձեռք են

բերվում դժվարությունները հաղթահարելու շնորհիվ: Ինչ-որ բան դժվար է, քանի որ

անծանոթ է, ուրիշ մոտեցում է պահանջում: Հաստատակամությունը պահանջում է

չխուսափել դժվարություններից:

Կան մանրամասներ, որոնք կարևոր են, սակայն անմիջական դիտարկման չեն

տրվում: Դրանք կարելի է բացահայտել համեմատաբար երկար զննության

արդյունքում:

Տվյալ խնդրի շուրջ մտածելիս նկատվում են հուզական վիճակների փոփխություններ,

հաստատակամությունը կշռադատության գծի շարունակությունն է ի հեճուկս այդ

փոփոխությունների:

Երբեմն որոշ հմտությունների ձևավորումը կամ խնդրի լուծումը կարող է ավելի շատ

ժամանակ պահանջել քան նախատեսված է: Անհրաժեշտ է կարողանալ ներկայացնել

յուրաքանչյուր տվյալ ժամանակահատվածում ձեռք բերվածը, հասկանալ

առաջընթացը, և հաստատակամորեն շարունակել հետազոտությունը:

9. Բանականության նկատմամբ վստահության զարգացում Մտածողությանը կարևորություն վերագրող ցանկացած մարդ գոնե մեկ անգամ իրեն

հարցրած կլինի. ինչո՞ւ ես պիտի լինեմ ռացիոնալ: Գուցե ամենակարճ պատասխանը

այդ հարցին հետևյալն է. քանի որ բանականությունը արդյունավետ է: Մարդկային

քաղաքակրթության աննախադեպ առաջընթացը նախ և առաջ կապված է

բանականության ուժերի օգտագործման հետ: Խնդիրների լուծումը,

մոլորություններից խուսափումը իրականացվում է բանականության միջոցով:

Բանականության նկատմամբ վստահությունը դրսևորվում է

բանականությունն ազատ թողնելով, իրացնելով այն համոզմունքը, որ բանական

միջոցները բավարար են ճշմարտության բացահայտման համար:

Բանականության և ռացիոնալության ընդունումն ամենևին չի նշանակում

իմացության մյուս տեսակների արմատական ժխտում: Հակառակը, միայն ռացիոնալ

տեսանկյունից կարելի է արժանին մատուցել ինտուիցիային:

Սովորաբար առօրյա կյանքում բանականությունը քիչ է կիրառվում, մարդիկ որպես

կանոն ղեկավարվում են նախապաշարմունքներով և հետևում հեղինակություններին

Անհամաձայնությունների դեպքում մարդիկ հազվադեպ են կշռադատում, այլ

օգտագործում են միմյանց վրա ազդելու և սեփական տեսակետն առաջ տանելու ոչ

ռացիոնալ միջոցներ, ինչը իր հերթին կրկին սերմանում է անվստահություն

բանականության նկատմամբ:

ՃԱՆԱՉՈՂԱԿԱՆ ՍՏՐԱՏԵԳԻԱՆԵՐ. ՄԱԿՐՈԸՆԴՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

10. Նուրբ ընդհանրացումներ և խուսափում գերպարզեցումներից Խնդիրները լուծելու համար դրանք պետք է պարզեցնել՝ դրանց հետ ավելի հեշտ գործ

ունենալու համար: Վերլուծության միջոցով բարդը տարրալուծվում է պարզի, մասերն

առավել հստակ տարբերակելու և դրանց կապերն առավել տեսանելի դարձնելու

համար: Սակայն պարզեցումը պետք է լինի ճշգրիտ: Բարդը, անորոշը, երկիմաստը

պետք է հստակեցնել, այլ ոչ թե պարզունականացնել: Մյուս կողմից

ընդհանրացումները չպետք է հասնեն ծայրահեղության կամ բաց թողեն կարևոր

դեպքերը: Պարզունակացումը ենթադրում է կարևոր բաղադրիչի անտեսում և

հետևաբար նաև՝ իրավիճակի սխալ ներկայացում՝ աղավաղում:

Ծայրահեղ ընդհանրացումը կարող է բացահայտվել հակասող օրինակների կամ

դեպքերի մատնանշմամբ:

Պարզունակացումներ կարող են լինել սահմանումների պատճառով, երբ

սահմանումը ոչ թե ամբողջովին բնութագրում է երևույթը, այլ ընդամենը թվարկում է

այն հատկությունները, որոնք բավարար են տվյալ առարկան մյուսներից տարբերելու

համար: Այդ դեպքում տվյալ երևույթի մի շարք կարևոր հատկություններ դուրս են

մնում սահմանումից և վտանգ է առաջանում անտեսել դրանք:

Պարզունակացման տարբերակ է , երբ մի շարք պատճառներից նշվում է միայն մեկը՝

այն հիմքով, թե դա ամենագործուն պատճառն է, այն դեպքում, երբ միայն այդ

պատճառը չէր կարող առաջացնել տվյալ երևույթը:

Անհրաժեշտ է խուսափել նաև պարզունակ համաբանություններից:

11. Նման իրավիճակների համեմատություն. ըմբռնումների փոխադրումը նոր համատեքստեր Գաղափարները նոր համատեքստեր պետք է տեղափոխել քննադատորեն: Նոր

իրավիճակները կոնցեպտուալիզացիա են պահանջում. կոնեցպտուալիզացիան

հասկացությունների օգտագործումն է որոշակի երևույթ նկարագրելու համար: Այս

հասկացությունները բաժանում են իրականությունը, դրանք կռահումներ են, որոնք

մոտարկում են իրականությունը: Միևնույն իրավիճակը ենթակա է տարբեր

կոնցեպտուալիզացիաների, որոնք կարող են լինել այս կամ այն չափով հաջող կամ

անհաջող, կարող են արտացոլել տվյալ իրավիճակի այս կամ այն հայեցակերպը:

Իրավիճակի հնարավորինս ամբողջական ներկայացման համար երբեմն այդ

տարբեր հայեցակերպերի ինտեգրման անհրաժեշտություն է առաջանում:

Իրավիճակները նույնական չեն, սակայն իրար նման են այս կամ այն չափով, ուստի

յուրաքանչյուր նոր իրավիճակի համար անհրաժեշտություն չկա լիովին նոր

մոտեցում ձևակերպել: Մարդը յուրաքանչյուր անգամ մտածում և գործում է իր

իմացածից, հետևաբար, համաբանության խնդիրը հին գիտելիքը նոր իրավիճակի

նկատմամբ կիրառելն է:

12. Անձի տեսակետի/տեսլականի զարգացումը. համոզմունքների, կշռադատությունների և տեսությունների ստեղծում և փորձարկում 13. Խնդիրների, եզրակացությունների կամ համոզմունքների հստակեցում Երկու տեսակի սկիզբ կարող է լինել. խնդրահարույց իրավիճակ, որը ենթակա է

հստակեցման կամ ձևակերպված հստակ խնդիր: Սովորաբար նախ հանդիպում է

խնդրահարույց իրավիճակը, որը կամ կարելի է լուծել հստակեցնելով այն, կամ էլ այդ

հստակեցումը կարող է վերհանել իրական խնդիր, որը պետք է լուծել: Խնդիրը, որը

հստակ ձևակերպված չէ, հնարավոր չէ լուծել: Մյուս կողմից անիրատեսական է

զբաղվել թեկուզ հստակ ձևակերպված, բայց գերընդհանուր խնդիրներով, սակայն

վերջինիս որոշ ենթախնդիրներ կարող են առանձին-առանձին հաջողությամբ լուծվել:

Քննադատական մտածողության խնդիրներից մեկը մեծ հարցերը ենթահարցերի

բաժանելն է:

Յուրաքանչյուր մտքի համար անհրաժեշտ է որոշել, թե դա ինչ է. փաստի

արձանագրություն, փաստի մեկնաբանություն, պնդում, տեսություն և այլն:

14. Բառերի և արտահայտությունների իմաստների հստակեցում և վերլուծություն Ոչ բոլոր բառերն ու արտահայտություններն են այնպիսի իմաստներ արտահայտում,

որոնք հեշտությամբ կարելի է ճշգրտել: Արտահայտությունների իմաստների

ճշգրտումը հաջող կշռադատության և հաղորդակցության անհրաժեշտ պայման է:

Պետք է միմյանցից տարբերել հասկացությունը և կոնցեպտը:

Ոչ բոլոր հասկացությունները կարելի է սահմանել դասական եղանակով: Որոշ շատ

կարևոր հասկացություններ միայն նկարագրության են ենթակա և դա միշտ պետք է

հաշվի առնել տվյալ հասկացությունն օգտագործելիս:

Ամեն մի լեզվական արտահայտություն այս կամ այն կերպ հիշեցնում է այլ բառերի և

իմաստների մասին: Սովորաբար տվյալ բառիմաստի ընկալումը ենթադրում է նաև

հարակից իմաստների ընկալում: Գիտական սահմանման դեպքում ճշգրտվում է

հասկացությունը, իսկ առօրյա օգտագործման դեպքում այն որպես կանոն

օգտագործվում է հարակից և օժանդակ հասկացությունների իմաստային բազմության

հետ մեկտեղ:

Քննադատական մտածողության խնդիրն է այս մասով՝ հստակ տարբերակել

իմաստով մոտ, սակայն ըստ էության տարբեր հասկացությունները:

15. Գնահատման չափանիշների մշակում. արժեքների և ստանդարտների հստակեցում Անհրաժեշտ է տարբերել ինչ-որ բանին նախապատվություն, առաջնայնություն,

կարևորություն տալը ինչ-որ բան արժևորելուց:

Ստանդարտները և չափանիշները պետք է լինեն հստակ և բացահայտ

ձևակերպված: Յուրաքանչյուր ոլորտ, բացի ընդհանուր տրամաբանական

չափանիշներից ունի իր սեփական բովանդակային չափանիշները: Հնարավոր չէ

արժևորել կշռադատությունը չտիրապետելով տվյալ ոլորտի բովանդակային

չափանիշներին: Իսկ եթե խոսքը ոչ թե նեղ գիտական կշռադատության այլ

ընդհանուր-առօրյա կշռադատության մասին է, ապա խնդիր կա ընտրելու

տեսանկյունները և մոտեցումները, քանի որ ժամանակակից հասարակություններում

ձևավորվել է արժեքային պլյուրալիզմ:

Կարելի է գնահատել առարկան, գործողությունը, լուծումը, կշռադատությունը,

համոզմունքը և այլն: Գնահատման այդ տեսակեներն ունեն իրենց

առանձնահատկությունները և մեկը մյուսի հետ պետք չէ խառնել. օրինակ, եթե

արտադրությունը ստվերային է, դա դեռ չի նշանակում, որ ապրանքներն անորակ են:

Միևնույն երևույթի տարբեր ասպեկտներ կարող են տրամագծորեն հակառակ

գնահատականներ ստանալ:

Գնահատելու գործում նշանակություն ունի գնահատողը: Քննադատաբար մտածողը

հարցնում է. «կարո՞ղ եմ դա գնահատել»:

16. Տեղեկատվության աղբյուրների վստահելիության գնահատում Նախապաշարմունքները, կանխադատությունները, նույնիսկ որոշակի որդեգրված

տեսանկյունները փոխում են իրականության ընկալումը: Մինևնույն իրավիճակը

կարող է տարբեր կերպ նկարագրված լինել, ոչ թե կանխամտածված կեղծման, այլ

դիտարկողի աշխարհայացքի, արժեքային համակարգի, կրթվածության մակարդակի

և մի շարք նմանատիպ գործոնների հետ կապված: Ուստի տեղեկատվության

աղբյուրները միշտ պետք է համադրվեն և վերլուծվեն: Կարևոր է տեղեկատվության

այլընտրանքային աղբյուրների հայտնաբերումը:

Ականատեսի տրամադրած տեղեկատվությունը գնահատելու համար անհրաժեշտ է

քննադատական հարցեր բարձրացնել. ի՞նչ հանգամանքներում է ձեռք բերել նա

տվյալ տեղեկատվությունը, ասվածը միայն լսածը կամ տեսածն է, թե ասվածում կա

նաև ականատեսի մեկնաբանությունը և այլն: Որտեղի՞ց է տեղեկատվությունը: Ո՞վ է

տրամադրել: Արդյո՞ք անհրաժեշտ են որոշակի հատուկ մասնագիտական

գիտելիքներ այդ տեղեկատվության տրամադրման համար: Արդյո՞ք տվյալ

անձնավորությունը ունի այդ մասնագիտական գիտելիքները և այլն:

17. Խորքային հարցում. արմատական կամ նշանակալի հարցերի բարձրացում և հետապնդում 18. Կշռադատությունների, մեկնաբանությունների, համոզմունքների կամ տեսությունների վերլուծություն և արժևորում Այս ստրատեգիան վերաբերում է քննադատական մտածողության, որպես

տրամաբանության կիրառության ընմբռնմանը:

19. Լուծումների սերում կամ գնահատում Միևնույն խնդիր կամ խնդրահարույց իրավիճակի վերաբերյալ կարող են տարբեր

լուծումներ լինել, որոնք ընդունելի են, քննադատական մտածողության խնդիրը

դրանցից լավագույնը ընտրելն է: Յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում անհաժեշտ է

հստակ ձևակերպել ընտրության չափանիշը: Վերջինս պետք է որոշվի ըստ մոտակա

և հեռավոր նպատակներ: Երբեմն կարող են գերադասելի լինել մոտավոր բայց

հակիրճ լուծումները, երբեմն էլ մանրամասն և ճշգրիտ:

20. Գործողությունների և սկզբունքներին վերլուծություն և արժևորում Քննադատական մտածողությունը ավելին է քան կշռադատության վերլուծությունը,

այն ենթադրում է նաև գործողությունների, վարքի և այլնի վերլուծություն: Ինչու է ոմն

մեկը արել այս գործողությունը կամ ցուցաբերել այս վարքը: Որոնք են այդ

գործողությունների հետևանքները: Քննադատական մտածողության համար էական է

անցյալի կարևոր մարդկանց վարքի և գործողությունների ուսումնասիրությունը,

դրանց գնահատումը ներկայի լույսի ներքո, ինչը խորաթափանցություն է ձևավորում՝

կանխատեսել ներկայի գործողությունների հնարավոր հետևանքները:

21. Քննադատական ընթերցանություն Յուրաքանչյուն ունի իր տեսլականը: Երկու տարբեր հեղինակներ չէին կարող նույն

գիրքը գրել: Դա նշանակում է մի կողմից, որ հասկանալ տեքստը ենթադրում է

հասկանալ հեղինակին, մյուս կողմից հուշում է բազմաթիվ այլ տեսլականների

գոյության մասին, որոնց տեսանկյունից կարող է խնդիրը դիտարկվել:

Տեքստը ամբողջությունը է այլ ոչ թե իմաստների հավաքածու: Քննադատական

ընթերցանությունը ենթադրում է հարցադրումներ գրվածի դրդապատճառների,

հետևանքների մասին, ենթադրում է երևակայության մեծ աշխատանք՝ գրվածը որքան

հնարավոր է ամբողջությամբ պատկերացնելու, իսկ չգրվածի մասին կռահելու

համար:

Առաջին կարևոր հանգամանքը ընթերցված տեքստի վերաբերյալ բոլոր հարցերը

գրանցելն ու դրանց անդրադառնալն է:

Հիմնական քննադատական հարցերն են այս առնչությամբ. ի՞նչ է ասում հեղինակը,

ի՞նչ է հետևում դրանից, ինչի՞ց է այն հետևել:

Քննադատական ընթերցողը ձգտում է նախ վերհանել տեքստի կառուցվածքը, ապա՝

մտքի հիմնական ընթացքը, այնուհետև տեքստի որպես ամբողջի միտումը:

Կարդալիս պետք է առանձնացնել կարևորը երկրորդականից: Պետք է սակայն հաշվի

առնել, որ այդպիսի առանձնացումը նույնպես դիրքորոշման խնդիր է:

22. Քննադատական ունկնդրում. լուռ երկխոսության արվեստը Ունկնդրումը միայն բառերի ֆիքսումը չէ, այլ այդ բառերի թարգմանությունը

իդեաների: Ուրիշին լսելը և հասկանալը տարբեր դժվարություններ է հարուցում, և

այդ դժվարությունները շատանում են խոսողի և ունկնդիրի ոլորտների

դիստանցավորվածությանը զուգընթաց: Որքան տարբեր են երկու կողմերի

փորձառությունները, այդքան բարդանում է գործընթացը: Գործընթացն իր

առանձնահատկություններն ունի կախված ունկնդրման տեսակի հետ. մի բան է լսել

դասախոսություն, մեկ այլ բան լսել վիճաբանող կողմերի, լրիվ այլ բան՝ լսել

սեփական ընդդիմախոսին: Ունկնդիրը պետք է կարողանա մի կողմից տրամադրվել

խոսողի գաղափարական ալիքի վրա, մյուս կողմից կարողանա իր տեսակետից

արժևորել լսածը:

Կարևոր է խոսքի մեջ տարբերել այն, ինչ խոսողը փոխառել է ուրիշներից և այն, ինչ

նրա տեսակետն է կազմում:

23. Միջգիտակարգային կապերի հաստատում

Յուրաքանչյուր թեմայի հետ կապված անհրաժեշտ է առաջադրված

կշռադատությունները դասակարգել ըստ ոլորտների: Իհարկե այդպիսի

տարաբաժանումը բացարձակ չէ, սակայն կարող է շատ կարևոր լինել: Այդպիսով

հնարավորություն է ստեղծվում որոշել, թե ինչ տեղեկատվություն և ինչ բնույթի

մասնագետներ են անհրեժեշտ խնդրի արդյունավետ քննարկման և լուծման համար:

24. Սոկրատյան քննարկում. համոզմունքների, տեսությունների կամ տեսլականների հստակեցում և հարցանում Քննադատական մտածողությունը ըստ էության հարցանում է, փորձաքննություն:

Հարցերը պետք է ոչ թե դիմացինին շփոթեցնող, կամ նրա չիմացությունը

բացահայտող բնույթ ունենան, այլ խնդրո առարկայի վերաբերյալ հստակություն և

լրացուցիչ ռելևանտ տեղեկատվություն բացահայտող: Հարցերի միջոցով պետք է

լրացվեն բաց օղակները: Նույն կերպ պետք է ողջունել դիմացինի կողմից կարևոր,

թեկուզ սուր, պրովոկատիվ հարցադրումները և տրամադրվել ոչ թե շփոթվելու այդ

հարցերից, այլ դրանց միջոցով խնդրի կարևոր ասպեկտների բացահայտմանը,

համատեղ քննարկման ծավալմանը, ինչը թույլ կտա լավագույնս օգտագործել խնդրի

քննարկման մեջ ներգրավված կողմերի ռացիոնալ ներուժը:

Սոկրատյան հարցեր են. ինչո՞ւ եք այդպես կարծում, որտեղի՞ց է Ձեզ հայտնի, որ...,

կարելի՞ է Ձեր ասածը այսպես հասկանալ և այլն: Սոկրատյան քննարկման կարևոր

բաղադրիչ է՝ ժամանակ առ ժամանակ ամփոփել կատարված քայլերը, հասնել

քննարկման ընթացքի կառուցվածքի բացահայտմանը և հետագա շարունակության

հնարավորություններն: Դա կարող է հետևյալ տեսքն ունենալ. մենք սկսեցինք այս

հարցից, առաջադրվեցին հետևյալ տեսակետները, հետևյալները հիմնավորվեցին այս

և այս փաստարկներով, մյուսները մերժվեցին այս և այս փաստարկներով,

արձանագրվեց նաև հետևյալ հարցերի կարևորությունը, ընդունելի է, որ կարելի է

շարունակել նախ քննարկելով այս հարցերը, այնուհետև մյուսները, և

անհրաժեշտություն կա այս և այս հարցի վերաբերյալ լրացուցիչ տեղեկություններ

վերհանել և այլն:

25. Երկխոսական կշռադատություն. տեսլականների, մեկնաբանությունների և տեսությունների համեմատություն Սա սոկրատյան քննարկման և հարցանման տարատեսակ է, երբ երկխոսության

կողմերը համատեղ ուժերով կառուցում են կշռադատություն: Սրա առավելությունն

այն է, որ համատեղ կառուցված տեսակետը դառնում է կողմերի համար

հավասարաչափ ընդունելի և բացառում է էգոիստական տրամադրությունների

դիքերից դիմացինի տեսակետի մերժումը, քանի որ կողմերը ընդունում են, որ

կառուցվածը իրենց սեփականն է: Մյուս կողմից, եթե համատեղ արվում են քայլեր,

որոնք վերջում բերում են որոշակի արդյունքի, որն ինչ-ինչ պատճառներով ընդունելի

չէ կողմերից մեկի կողմից, վերջինիս համար արդեն դժվար կլինի արմատապես

մերժել արդյունքը:

26. Դիալեկտիկական կշռադատություն. տեսլականների, մեկնաբանությունների և տեսությունների համեմատություն Դիալեկտիական կշռադատությունը երկխոսական կշռադատություն է, որի

նպատակը տեսակետների համեմատությունն է՝ դրանցից մեկին առավելություն

տալու նպատակով: Այդպիսին են դատական կշռադատությունները: Սրանց բնորոշ է

կարծիք-հակակարծիք կառուցվածքը: Այս դեպքում կամ պետք է որոշակի

չափանիշներից ելնելով առավելությունը տալ կարծիքներից մեկին կամ դրանց

հաշտեցման եզրեր գտնել: Եթե երկխոսականի դեպքում համատեղ ուժերով է

կառուցվում կշռադատությունը, ապա այս պարագայում համեմատության միջոցով

արժևորվում են արդեն կառուցված հակադիր տեսակետները:

ՃԱՆԱՉՈՂԱԿԱՆ ՄԻԿՐՈ-ԸՆԴՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

27. Փաստացի պրակտիկայի հետ իդեալների համեմատություն և հակադրում Քննադատական մտածողության հիմքում ընկած է ինքնազարգացման և սոցիալական

զարգացման գաղափարը: Այդ առումով չափազանց կարևոր է ունենալ իրավիճակի

իրական պատկերը և վերջինս պարբերաբար համեմատել իդեալի հետ:

Քննադատական մտածողության խնդիրն է՝ իդեալի և փաստացի իրավիճակի միջև

առկա բացը հասցնել նվազագույնի: Երբեմն սակայն սխալ ընտրված իդեալները

կարող են արգելակել փաստացի գործունեությունը: Լավագույնը լավի թշնամին է,-

ասում է հայտնի ասացվածքը:

Ցանկացած պրոցեսի հաջողված կոնցեպտուալիզացիան ենթադրում է իդեալ:

Գործունեության արդյունավետությունը գնահատվում է իդեալների հետ

համեմատության մեջ, ընդ որում անհրաժեշտ է հաշվի առնել իդեալին մոտենալու

դինամիկայի առանձնահատկությունները:

Իդեալը տարբեր միջավայրերի համար կարող է լինել տարբեր, իդեալի մշակումը ոչ

թե պետք է լինի տեղափոխում, այլ հարմարեցում ըստ այնմ, թե տվյալ պայմաններում

որն է առավելագույն հնարավորը:

28. Մտածողության մասին ճշգրիտ մտածողություն. քննադատական բառարանի օգտագործում Քննադատական մտածողությունը մետամտածողություն է, իսկ վերջինս պետք է

համապատասխան իմացական ապարատ ունենա: Վերջինիս մաս են կազմում այն

հասկացությունները, որոնցով բնութագրվում է մտածողությունը: Այդ

հասկացությունների ճշգրիտ սահմանումները, դրանց իմացությունը նպաստում է

քննադատական մտածողության հմտությունների զարգացմանը: Մտածողության

մասին մտածում են հետևյալ հասկացություններով. ենթադրել, բխեցնել, եզրակացնել,

հիմնավորել, փաստարկել, չափանիշ, տեսակետ, ռելևանտություն, խնդիր, վերլուծել,

բացատրել, երկիմաստ, հակասական, հետևողական, անորոշ, վստահելի, ապացույց,

հերքում, կասկած, տեսլական, վկայություն, հիմք, տարբերել, մեկնաբանել: Այդ

հասկացությունները հիմնականում պատկանում են տրամաբանության ոլորտին:

29. Կարևոր նմանությունների և տարբերությունների դիտարկում Արտաքապես նման երևույթները կարող են զգալի տարբերություններ ունենալ և

հակառակը. քննադատական մտածողությունը կարևոր նմանություններն ու

տարբերությունները գնահատող մտածողությունը է:

Մտածողության կարևորագույն ֆունկցիաներից է համեմատությունը և

վերացարկումը, երկուսն էլ մեծապես օգտագործում են նմանություններն ու

տարբերությունները, դրանց ճանաչման հիմքով են արվում: Վերացարկելիս

անհրաժեշտ է կարողանալ վերանալ երկրորդական տարբերություններից և հաշվի

առնել գլխավոր նմանությունները: Ցանկացած կոնցեպտուալիզացիա հենվում է այդ

ընդունակության վրա: Հասարակական և բնական երևույթների դասակարգման և

ուսումնասիրության մեջ մեծ նշանակություն ունի նմանությունների և

տարբերությունների մեթոդը: Այն կիրառվում է նաև ինդուկտիվ մտահանգումներում:

30. Ենթադրությունների քննություն և արժևորում Կշռադատության լեզվական արտահայտության մեջ ոչ միշտ են բացահայտված

լինում դրա բոլոր օղակները, հատկապես այն ենթադրությունները, որոնց վրա

կշռադատությունը հենվում է: Քննադատական մտածողության խնդիրներից է

այդպիսի ենթադրությունների վերհանումը, վերլուծությունը և արժևորումը, քանի որ

ցանկացած կշռադատության և նույնիսկ արարքի արժևորման համար մենք առավել

նպաստավոր պայմաններում ենք գտնվում, երբ գիտենք դրա բոլոր մանրամասները:

Այս կապակցությամբ հիմնական քննադատական հարցն է. ինչի հիման վրա է այս

փաստից հետևում այս եզրակացությունը: Հաճախ մարդիկ եզրակացություններ են

անում սովորության ուժով, այսինքն ինքնաբերաբար օգտագործելով

կշռադատության որոշակի կաղապարներ. քննադատական մտածողության խնդիրը

այդ կաղապարները բացահայտելն է. որքանո՞վ դրանք հիմք կարող են ծառայել մի

դրույթից մյուսին անցնելու համար:

Ենթադրություններն անհրաժեշտ է արժևորել որոշակի սկզբունքից ելնելով: Նախ

դրանք պետք է անցնել ճշմարտության տրամաբանական չափանիշի պրիզմայով՝

արժևորվել որպես միշտ ճշմարիտ, միշտ սխալ, կամ հնարավոր: Օրինակ,

ենթադրությունը, որ «քաղաքացի Ա-ն կամ իմացել է պլանավորված

հանցագործության մասին, կամ չի իմացել» անկախ ամեն ինչից տրամաբանորեն

միշտ ճշմարիտ է:

31. Ռելևանտ փաստերի տարբերակում ոչ-ռելևանտներից Հարցն այստեղ բարդանում է այնքանով, որ սահմանը տվյալ խնդրին ռելևանտ և ոչ-

ռելևանտ փաստերի միջև կարող է հստակ չլինել: Եթե ռելևանտությունը հասկանանք

խիստ իմաստով, ապա դրանք տվյալ խնդրին առնչվող այն փաստերն են, որոնք

անհրաժեշտ են խնդրի լուծման համար, և քանի որ այդ փաստերի բազմությունը

կարող է միանգամայն որոշակի դառնալ միայն խնդիրը լուծելուց հետո, նշանակում է

ռելևանտության հարցը սկզբունքորեն չի կարող նախապես լուծվել: Սակայն այս

պարադոքսը գործնականում անհրաժեշտ է շրջանցել: Կախված իրավիճակից

ռելևանտ փաստերի հարցը կարող է տարբեր կերպ դրվել: Օրինակ, գոյություն

ունեցող բազմաթիվ փաստերից ռելևանտները ընտրելը, կամ կատարել

գործողություններ որոնց արդյունքում ձեռք կբերվեն հենց ռելևանտ փաստեր և այլն:

Այդ հարցում օգնության են գալիս քննադատական հարցերը: Որքանո՞վ այս կամ այն

փաստի առկայությունը կփոխեր մեր եզրակացությունը: Տվյալ փաստերի միջև ի՞նչ

կապեր գոյություն ունեն: Նույն խնդրի տարբեր ձևակերպումների դեպքում ո՞ր

փաստերն են դառնում ռելևանտ, իսկ որոնք ոչ, և որ փաստերն են, որ անկախ խնդրի

վերաձևակերպումներից պահպանում են իրենց կարևորությունը:

Ռելևանտության զգացումը կարելի է զարգացնել խնդիրը թեթևակիորեն փոխելով և

համեմատելով ռելևանտ փաստերի փոփոխությունները ըստ այդմ:

32. Ճշմարտանման/ընդունելի հետևությունների, կանխատեսումների կամ մեկնաբանությունների կատարում

Թվում է թե կշռադատություն անելը և ինչ- որ գաղափար մեկնաբանելը միանգամայն

տարբեր են, սակայն մոտիկից դիտարկումը ցույց է տալիս, որ յուրաքանչյուր

մեկնաբանության հիմքում ընկած է որոշակի կշռադատություն: Նույնը և

կանխատեսումների պարագայում. դրանք հավանական կշռադատություններ են,

ավելի շուտ պարա-կշռադատություններ, քանի որ այդպիսին լինելու համար

պակասող օղակներ ունեն, որոնք կռահվել են: Եթե երկու դեպքում էլ գործ ունենք

կշռադատության հետ, իսկ կշռադատությունը հետևություն է ենթադրում, ապա

անհրաժեշտ է հարց բարձրացնել. այս կամ այն բանը մեկնաբանելիս, կամ

կանխատեսելիս ինչ կշռադատություն է արվել, ինչից է ինչ հետևեցվել և ինչ հիմքով:

Ընդհանրապես, քննադատական մտածողության հիմքը տրամաբանությունն է, քանի

որ հենց տրամաբանությունն է ուսումնասիրում հետևությունները, սակայն

քննադատական մտածողությունը տրամաբանության հետ չի համընկնում,

քննադատական մտածողությունը մասնավորապես հմտություններ է ձևավորում՝

փնտրել և գտնել այդպիսի հետևություններ:

33. Կասկածելի փաստերի և վկայությունների գնահատում 34. Հակասությունների վերհանում/Ճանաչում Մտքի ազատությունը չպետք է շփոթել անհետևողականության հետ:

Անհետևողական մտածողության երկու բնորոշ գծերն են հակասականությունը և

թռիչքները կշռադատության մեջ: Անհակասականությունը կշռադատության

կանոնավորության և ընդունելիության անհրաժեշտ պայման է: Այդ դրույթ ունի երկու

հիմնավորում: Առաջինը այսպես կոչված գոյաբանականն է. մենք ապրում ենք

այնպիսի աշխարհում որտեղ որևէ առարկա չի կարող օժտված լինել այնպիսի

հատկությամբ, որով ինքը միաժամանակ օժտված չէ: Հետևաբար, այդպիսի բան

պնդելն անհեթեթ կլինի: Մյուսը տրամաբանականն է, ըստ որի հակասությունից

ամեն ինչ բխում է: Ժամանակակից դասական տրամաբանության համակարգերը

կառուցվում են այնպես, որ ցանկացած սխալ դրույքից հնարավոր լինի բխեցնել ամեն

ինչ: Հակասությունը միշտ սխալ է, հետևաբար հակասությունից ամեն ինչ կարող է

բխել, թե ճշմարիտը, թե սխալը: Իսկ այդպիսով կվերանա գիտելիքի ճշմարտության

պահանջը: Հակառակ տեսակետներից միայն մեկը կարող է լինել ճշմարիտ:

Այնուամենայնիվ նուրբ տարբերություններ կան հակասող դատողությունների և

հակառակ տեսակետերի միջև: Ա տեսակետը կարող է պարունակել Գ դրույթը, իսկ Բ

տեսակետը՝ Գ-ի ժխտումը, սակայն Բ տեսակետի սխալականությունից չի կարելի

ենթադրել, որ ճշմարիտ է Ա տեսակետը, քանի որ Ա-ում Գ-ից բացի կան նաև այլ

դրույթներ, և այն հանգամանքը, որ Գ-ն ճշմարիտ է, իսկ մյուս դրույթները դրան չեն

հակասում, կամ որոշակի համաձայնության մեջ են գտնվում, չի նշանակում, որ Ա

տեսակետը ընդունելի է:

35. Հետևանքների և հետևությունների վերլուծություն Շարունակելով վերն ասվածը: Եթե կա որևէ Գ դրույթ, որը ճշմարիտ է, դա չի

նշանակում, որ ճշմարիտ են նաև այն դրույթները, որոնք Գ-ի հետ կարելի է

համադրել, կամ այն դրույթները, որոնք Գ-ին չեն հակասում:

Հետևությունների վերլուծության մեջ անհրաժեշտ է հաշվի առնել հետևյալ

հանգամանքը: Որոշ հետևություններ ունենք ձևական կանոնավորություն, այսինքն

այն կաղապարը, որով դրանք ընթանում են, անհրաժեշտ մտահանգում է, ինչը

նշանակում է, որ տվյալ կաղապարով հնարավոր չէ ճշմարիտ նախադրյալներից գալ

սխալ եզրակացության: Սակայն կան գործունեության ոլորտներ, որտեղ

ձևայնորեն կանոնավոր կաղապարներ հազվադեպ են հանդիպում, բայց որտեղ

մարդն ստիպված է կշռադատել և արժևորել այլոց կշռադատությունը և իրական

պրակտիկայում այդպես էլ արվում է: Տվյալ ոլորտների կշռադատությունները

գտնվոմ են ոչ-ձևական տրամաբանության ուսումնասիրության տիրույթում, վերջինս

փորձում է յուրաքանչյուր տվյալ բնագավառի համար գտնել մեխանիզմներ, որոնցով

փաստացիորեն արվում են հետևությունները և չափանիշներ, որոնցով դրանք

փաստացիորեն արժևորվում են:

Հետևություններն ունեն մի շարք առանձնահատկություններ, օրինակ, եթե ընդունում

ենք որևէ դրույթ՝ պիտի ընդունենք նաև դրանից բխող բոլոր հետևությունները,

սակայն պարտավոր չենք ընդունել բոլոր այն դրույթները, որոնցից ինքը բխում է:

Գիտահետազոտական աշխատանք գրելու մեթոդաբանություն

Ծրագրի կատարման ընթացքում ի հայտ եկած դժվարությունները և դրանց

հաղթահարման հնարավոր լուծումները

Ծրագրի կատարման ընթացում ի հայտ են եկել որոշ դժվարություններ,

Ֆինանսական միջոցների սուղ լինելու պատճառով հնարավոր չէ ծրագրի

մասնակիցներին գործուղել գործընկեր համալսարաններ` փորձի

փոխանակման նպատակով, ինչպես նաև հրավիրել օտարերկրացի

փորձագետների:

Ցանկալի է համալրել լաբորատորիան անհրաժեշտ տեխնիկական մի քանի

միջոցներով` մասնավորապես համակարգիչ, տպիչ, պատճենահանման սարք:

Լաբորատորիայի աշխատանքներին անհրաժեշտություն կա հրավիրելու

միջազգային փորձագետների:

Վերոնշյալ տեխնիկական և բովանդակային հարցերի լուծումը հնարավորություն

կտա արդյունավետ և համակարգված ձևով կազմակերպել լաբորատորիայի

աշխատանքները, ինչպես նաև բարձրացնել ակնկալվող աշխատանքների որակը: