Embed Size (px)
Citation preview
1
LATİN HARFLERİYLE SEMBOLİZE EDİLMİŞ
ADIGEY ALFABESİHazırlayan:
DZIBE OSMAN [email protected]
А аAdıge alfabesindeki bu harf eğer kelimenin başında ise Türk alfabesindeki a sesli harfinden farklı olarak biraz
uzatılarak okunur ama kelime ortasında iki sessiz harf arasında ise aynı Türk alfabesindeki a harfi gibi okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıАдыгэ adıge adıge adıgeАнэш anesh aneş dayıАпч apch apç camаргъой arghoy arğoy sivrisinekармэу armewu armewu tembelАры arı arı evet, öyleамал amal amal çare, imkanатакъэ atakhe atakhe horozАу awu awu ama, fakat, lakin
IА IаAdıge alfabesinde kelime veya hece başlarında yer alan a harfinin Türk alfabesindeki a harfinden biraz daha uzunca
okunduğunu yukarıda belirtmiştik. Bunun yanısıra kelime veya hece başlarında bu şekliyle (Ia) yeralan a harfi ise aynı kelime ortasındaki a harfi gibi yani Türk alfabesindeki a harfi gibi okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıIадэ ’ade, ade ’ade, ade maşa, kerpetenIадэуад ’adewuad, adewuad ’adewuad, adewuad alet edavatIае ’ayé, ayé ’ayé, ayé çirkin, güzel olmayanIазэ ’aze, aze ’aze, aze usta, uzman, becerikliIанэ ’ane, ane ’ane, ane sofraIапэ ’ape, ape ’ape, ape el parmağı ucuIашIу ’ash’u, ash’u ’aş’u, aş’u tatlıIахыгъ ’axıgh, axıgh ’axığ, axığ (ondan) aldılar
Б бAdıge alfabesindeki bu harf Türk alfabesindeki b harfinin karşılığıdır. Adıge alfabesinde kullanılırken kendisinden
sonra sessiz bir harf geldiğinde bı şeklinde okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıбзыу bzıwu bzıwu kuşбгы bgı bgı belбгырыпх bgırıpx bgırıpx kemer, kuşakбгынтIэ bgınt’e bgınt’e kemersiz, kuşaksızбгъэ bghe bğe göğüs, döşбгъашъу bghashu bğaşu göğüs derisiбгъу bghu bğu dokuz (9); yön, taraf, yan,
yantarafбгъуанэ bghuane bğuane dokuzda bir (1/9)бгъо bgho bğo dokuz defaбгъо bgho bğo geniş, bol
2
бгъодихьагъ(э) bghodihagh bğodihağ yanına bitişiğine yaklaştı, girdi
бгъодилъхьагъ(э) bghodilhhagh bğodilhhağ yanına bitişiğine koyduбгъодифыгъ(э) bghodifıgh bğodifığ yanından bitişiğinden kovduбгъодэкIын bghodech’ın bğodeç’ın yanından bitişiğinden
ayrılmakбгъодэсын bghodesın bğodesın yanında bitişiğinde oturmakбадзэ badze badze sinekбай bay bay zenginбысым bısım bısım ev sahibiбысымгуащэ bısımguash bısımguaş ev sahibesiблэ ble ble yılanбэ be be çok
В вAdıge alfabesindeki bu harf Türk alfabesindeki v harfi gibi okunur. Adıgece kelimelerde bulunmayıp sonradan dile
karışan yabancı kelimelerde bulunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıвагон vagon vagon vagonваз vaz vaz vazoвазелин vazelin vazelin vazelin
Г гAdıge alfabesindeki bu harf kendisinden sonra gelen sesli harfe göre farklı şekillerde okunur.
1. Kendisinden sonra Adıge alfabesindeki А , Ы veya Э harflerinden biri gelirse Türk alfabesindeki ğ harfine yakın fakat Adıgeceye mahsus bir aksanla (ağızla) okunur:
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıгыны gını gını barutбгы bgı bgı belпагэ page page kibirliлъагэ lhage lhage ulu; yüksek
2. Г harfinden sonra Adıge alfabesinde bulunan ve yukarıda belirtilen sesli harflerin dışında kalan А, Е, И sesli harfleride gelebilir. Fakat bu şekilde yazılan kelimeler orjinalde Adıgece kelimeler olmayıp dile sonradan karışan yabancı kelimelerdir. Bu durumda da okunuş aynı Türk alfabesindeki g harfinin okunuşu gibidir:
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıгитар gitar gitar gitarгаз gaz gaz gazгазэт gazet gazet gazeteгараж garaj garaj garajгенерал general general generalгарнизон garnizon garnizon garnizon
ГУ гу, ГО го3. Г harfinden sonra Adıge alfabesindeki О (woe) veya У (wuı) harflerinden biri gelirse Türk alfabesindeki g harfi gibi
okunur:
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıгу gu gu kalp, gönül, yürekдэгу degu degu sağırбзэгу bzegu bzegu dil, dil organıгогон gogon gogon güğümКIэмгуй Ç’emguy Ç’emguy Ç’emguyКIэмгуехэр Ç’emguyéxer Ç’emguyéxer Ç’emguylar
3
КIэмгуябзэ Ç’emguyabze Ç’emguyabze Ç’emguy diliзэгопхэн zegopxen zegopxen birbirine bağlamakзэгуепхэ zeguyépxe, zeguépxe zeguyépxe, zeguépxe birbirine bağlıyorзэгуипхагъ zeguyipxagh, zeguipxagh zeguyipxağ, zeguipxağ birbirine bağladıзэгопхагъ zegopxagh zegopxağ birbirine bağlıзэгозыпхагъэр zegozıpxagher zegozıpxağer birbirine bağlayan
ГЪ гъAdıge alfabesindeki bu harfin karşılığı Türk alfabesinde yoktur. Okunuş açısından Arap alfabesindeki ğayın, yani
kalın ğ sesine benzemektedir. Görüldüğü üzere Adıge alfabesindeki bu harf iki sembol ile ifade edilmektedir (Г + Ъ). Aslında Ъ sembolü Adıge alfabesinde bir harf olmayıp kendisinden önce gelen sessiz harfin okunuşunu kalınlaştırma görevini yapan bir işarettir. Adıge-Latin alfabesinde h ile temsil edilmektedir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıгъогу ghogu ğogu yolгъатхэ ghatxe ğatxe ilkbaharгъэмафэ ghemafe ğemafe yaz mevsimiблагъэ blaghe blağe 1.akraba, hısım, 2.yakın
Д дAdıge alfabesindeki bu harf Türk alfabesindeki d harfi gibi okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıдэ de de cevizданэ dane dane ipekдэнэф(ы) denef denef dane+fıjıàipek+beyaz
àbeyaz ipekдэнагъо denagho denağo dane+ğojıàipek+sarı
àsarı ipekдэнашъо denasho denaşo dane+(-şo)àipek+(-imsi)
àipeğimsiдыды dıdı dıdı çuvaldız, bizдахэ daxe daxe güzel, hoşдыджы dıcı dıcı acı, dilde hoş olmayan bir tat
bırakan acı
ДЖ джAdıge alfabesindeki Д ve Ж harflerinin birlikte kullanılması sonucu oluşan bu harf Türk alfabesindeki c harfi gibi
okunur.
Kil Afabesi Kasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıджанэ cane cane gömlekджэгу cegu cegu oyun; düğünджэгун cegu cegun oynamakмэджэгу mecegu mecegu oynuyor (o oynuyor)зэдэджэгун zedecegun zedecegun beraber, birlikte, karşılıklı
oynamak
ДЗ дзAdıge alfabesindeki Д ve З yani Türk alfabesindeki karşılıkları d ve z olan harflerin birlikte kullanılması sonucu
oluşan Adıgeceye mahsus sessiz bir harftir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıдзэ dze dze orduдзакIо dzak’o dzak’o askere gidenдзэлI dzel’ dzel’ asker; neferдзакIэ dzach’e dzaç’e ordunun ardıдзапэ dzape dzape ordunun önüАбдзах Abdzax Abdzax Abdzax, Abzax
4
Абдзахэхэр Abdzaxexer Abdzaxexer Abdzaxlar, AbzaxlarАбдзэхабзэ Abdzexabze Abdzexabze Abdzax dili, Abzax diliАбадзэхэр Abadzexer Abadzexer Abadzeler, AbazalarАбэдзабзэ Abedzabze Abedzabze Abadze dili, Abaza diliдзыо dzıwo dzıwo çuvalбадзэ badze badze sinek
Е еAdıge alfabesinde bulunan bu harf kelimedeki yerine ve kendisinden önce gelen harflerin sesli veya sessiz oluşuna
göre değişik şekillerde okunur. Temelde okunuş olarak Türk alfabesindeki e harfi gibi fakat biraz ince okunur. Adıge-Latin alfabesinde bu harfin karşılığı yé ve é şeklinde düşünülmüştür. Bu şekilde sembolize edilmesinin başlıca sebebi bazı fiil çekimlerinde bu harfin değişikliğe uğramasından dolayıdır, aksi taktirde sadece ye veya e şeklinde sembolize edilmiş olsaydı bu fark dili yeni öğrenenler tarafından göz ardı edilebilir, yanlış yazımlar doğardı (bkz. 3 nolu açıklama). Eğer sadece é şeklinde sembolize edilecekse okunurken önünde gizli bir y harfinin varlığı unutulmamalıdır. É (alt + 0201), é (shift + “)
1. Kelime başında ise yé diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıeбз yébz yébz gübreeджэн yécen yécen okumak
2. Kelime içinde sessiz harften sonra é diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıкъефэхын khyéfexın, khéfexın khyéfexın, khéfexın aşağı düşmekкъефэхы khyéfexı, khéfexı khyéfexı, khéfexı aşağı düşüyor къефэхыгъ khyéfexıgh, khéfexıgh khyéfexığ, khéfexığ aşağı düştü
3. Kelime içinde sesli bir harften sonra temelde yé diye okunur. Eğer kendisinden önce У (wuı) sesli harfi gelmiş ise pratikte yani konuşma esnasında sanki y harfi düşmüşçesine sadece é harfi varmış gibi telaffuz edilir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıгоутын gowutın gowutın yanından kopararak ayırmakгуeуты guyéwutı, guéwutı guyéwutı, guéwutı yanından kopararak ayırıyorгуиутыгъ guyiwutıgh, guiwutıgh guyiwutığ, guiwutığ yanından kopararak ayırdıпый pıy pıy düşmanпыeу pıyéwu pıyéwu düşman olarak
4. Kelime sonunda sesli bir harften sonra yé diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıIаe ’ayé, ayé ’ayé, ayé çirkinIаey ’ayéwu, ayéwu ’ayéwu, ayéwu çirkin olarak, çirkince
Ж жAdıge alfabesinde bulunan bu harf okunuş olarak Türk alfabesindeki j harfi gibi fakat biraz daha sert ve kalınca
okunur. Aslında pratikte yani konuşma esnasında bu farklılık pek dikkat çekmesede bu harfin özgün durumunu muhafaza etmek isteyende olabilir. Bu durum düşünüldüğünde Adıge-Latin alfabesinde bu harfin karşılığının çift j harfi ile yani jj şeklinde sembolize edilmesi uygun olacaktır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıжакIэ jjach’e jjaç’e sakalжэ jje jje ağızжэпкъ jjepkh jjepkh çeneIажэ ’ajje, ajje ’ajje, ajje kızakбжыхьэ bjjıha bjjıha sonbahar, güz mevsimiбжыхьакIэ bjjıhach’e bjjıhaç’e sonbahar sonuбжыхьапэ bjjıhape bjjıhape sonbahar başıжалэ jjale jjale solungaçжэлый jjelıy jjelıy oltaбжалэ bjjale bjjale sarmaşık
5
бжыдзэ bjjıdze bjjıdze pireбжыдзэгъалI bjjıdzeghal’ bjjıdzeğal’ pire öldüren ilaçбжымы bjjımı bjjımı yumrukжын jjın jjın kusmakмэжы mejjı mejjı kusuyorжыгъэ jjıghe jjığe kustu
ЖЬ жьAdıge alfabesinde bulunan bu harf okunuş olarak Türk alfabesindeki j harfinin tam karşılığıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıжьау jawu jawu gölgeжьыбгъэ jıbghe jıbğe rüzgarжьыгъэбыб jıghebıb jığebıb uçurtmaжьыф jıf jıf yelpazeжьызэпео jızepyéwo, jızepéwo jızepyéwo, jızepéwo hava akımı, hava cereyanıжьы къухь jı khuh jı khuh yelkenli gemiжьыкорен jıkoryén, jıkorén jıkoryén, jıkorén kasırgaбжьэ bje bje bal arısıeжь yéj yéj kendieжьыр yéjır yéjır kendisieжь-eжьырэу yéj-yéjırewu yéj-yéjırewu kendi kendineбжьыны bjını bjını soğanбжьыныф bjınıf bjınıf sarımsakмажьэ maje maje tarakжьын jın jın taramakежьы yéjı yéjı tarıyorыжьыгъэ yıjıghe yıjığe taradı
ЖЪ жъAdıge alfabesinde bulunan bu harf okunuş olarak bir önceki j harfleri içerisinde en kalın ve sert olanıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıжъэн jhen jhen pişmekмажъэ majhe majhe pişiyorжъагъэ jhaghe jhağe piştiжъэгъу jheghu jheğu pişme vakti, zamanıжъэрым jherım jherım pişen şeyin kokusuжъынтыу jhıntıwu jhıntıwu puhu kuşuжъалым jhalım jhalım zalimжъалымыгъэ jhalımıghe jhalımığe zalimlikгъэжъэн ghejhen ğejhen pişirmekeгъажъэ yéghajhe yéğajhe pişiriyorыгъэжъагъ yıghejhagh yığejhağ pişirdiбжъэ bjhe bjhe boynuzжъы jhı jhı yaşlıжъыгъэ jhıghe jhığe yaşlılıkпшъэшъэжъый psshesshejhıy pşşeşşejhıy pşşeşşe+jhıyéàkız+küçük
àküçük kız, körpe kız
ЖЪУ жъу, ЖЪО жъоAdıge alfabesindeki bu harfin karşılığı Türk alfabesinde yoktur. ЖЪ harfinden sonra О (woe) veya У (wuı) sesli
harflerinden birinin gelmesiyle ЖЪ harfinin okunuşu değişmektedir. Türk alfabesine uyarladığımızda okunuş olarak jö ya da jü sesine yakın fakat sert ve kalın olarak okunmaktadır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıжъон jon jon 1.tarla sürmek, 2.kaynamakмажъо majo majo 1.tarla sürüyor, 2.kaynıyorжъyагъэ juaghe juağe 1.tarla sürdü, 2.kaynadı
6
жъyакIэ juach’e juaç’e 1.tarla sürüş şekli, 2.kaynama şekli, tarzı
жъонакIо jonak’o jonak’o tarla sürenжъоныгъо jonıgho jonığo tarla sürme zamanı, vaktiжъоныгъошIу jonıghosh’u jonığoş’u (tarla) sürmesi kolay yerжъоныгъуае jonıghuayé jonığuayé (tarla) sürmesi zor yer
Burada görüleceği üzere Г harfinde de bahsettiğimiz gibi О (woe) veya У (wuı) sesli harfleri kendisinden önce gelen sessiz harflerin okunuşunu değiştirmekte, birlikte oluşturdukları durumun sanki yeni bir harfmiş gibi algılamamıza sebebiyet vermektedirler. Aynı durum ileride göreceğimiz КІ, Ц, ШЪ ve ШI harflerinde de böyledir. Ayrıca alfabede О harfi tek bir işaretle sembolize edilmesine karşın okunuş olarak wo+e, У harfide wu+ı şeklinde okunmaktadır. Yani okunuş esnasında kendilerinden sonra gizli bir e ve ı sesi varmış gibi...
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin à Okunuş Türkçe Anlamıцэ tse tse dişцу chu(ı) çu à çü(ı) à çü öküzшъэ sshe şşe yüz (100)шъо sho(e) şo à şö(e) à şö 1.siz, 2.deri, 3.renk, kabuk 4.-
imsi, -ımsıшъошъуий sho(e)shuiy şoşuiy à şö(e)şüiy à şöşüiy sizin, size aitшIэн sh’en ş’en bilmekшIу sh’u(ı) ş’u à ş’ü(ı) à ş’ü 1.karaciğer, 2.iyiшIои sh’o(e)yi ş’oyi à ş’ö(e)yi à ş’öyi kirli, pis
З зAdıge alfabesinde bulunan bu harf, Türk alfabesindeki z harfinin tam karşılığıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıзы zı zı bir (1)зэ ze ze 1.bir kere, 2.bir dakika
(konuşma içinde)загъорэ zaghore zağore bazen, ara sıraзэз zez zez öd kesesiмэзы mezı mezı ormanзае zayé zayé kızılcık meyvesi, zuval
И иAdıge alfabesinde bulunan bu harf temelde Türk alfabesindeki i harfine karşılık gelmekle birlikte kelime içindeki
konumuna göre değişik şekillerde okunur:
1. Kelime başında ise yi diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıибэ yibe yibe yetimиз yiz yiz dolu (boş karşıtı)ижърэ лъэхъан yijhre lhexhan yijhre lhexhan eski çağины yinı yinı büyükинэу yinewu yinewu büyük olarak, büyükçe
2. Kelime içinde sessiz harften sonra i diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıкъихын khixın khixın içinden çıkarmakкъехы khyéxı, khéxı khyéxı, khéxı içinden çıkarıyor къихыгъ khixıgh khixığ içinden çıkardıисэ къихыгъ yise khixıgh yise khixığ kılıcını çıkardı, (içinden) çekti
7
3. Kelime içinde sesli bir harften sonra temelde yi diye okunur. Eğer kendisinden önce У (wuı) sesli harfi gelmiş ise pratikte yani konuşma esnasında sanki y harfi düşmüşçesine sadece i harfi varmış gibi telaffuz edilir. (Bkz. E harfine)
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıгуиутыгъ guyiwutıgh, guiwutıgh guyiwutığ, guiwutığ yanından kopararak ayırdıсыигъэ sıyighe sıyiğe sıvadımхъоигъэ xhoyighe xhoyiğe bolluk, çokluk
4. Kelime sonunda sesli bir harften sonra yi diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıдэи deyi deyi kötü, fenaхъои xhoyi xhoyi bol, çok (az karşıtı)
5. ....-ıp, ....-ip, ....-up, ....üp anlamı veren ek durumundayken -iy diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıыІуи yı’uiy, yı’ui yı’uiy, yı’ui o söyleyip, o deyipаІуи a’uiy, a’ui a’uiy, a’ui onlar söyleyip, onlar deyipкъэтэджи kheteciy, kheteci kheteciy, kheteci o kalkıpкъэгъэтэджи khegheteciy, khegheteci kheğeteciy, kheğeteci o kaldırıpшъхьаци Sshhatsiy, sshhatsi şşhatsiy, şşhatsi saçtaпакIи pach’iy, pach’i paç’iy, paç’i bıyıktaжакIи jjach’iy, jjach’i jjach’iy, jjach’i sakaldaащ нахьи ash nahiy, ash nahi ash nahiy, ash nahi ondan dahadaсыкIуи sık’uiy, sık’ui sık’uiy, sık’ui ben gidipсыкІони sık’oniy, sık’oni sık’oniy, sık’oni ben gideyim deегъалІи yéghal’iy, yéghal’i yéğal’iy, yéğal’i o onu öldürüpыукІи yıwuch’iy, yıwuch’i yıwuç’iy, yıwuç’i o onu (boğazlayarak, keserek,
vurarak) öldürüpаукІи awuch’iy, awuch’i awuç’iy, awuç’i onlar onu öldürüp
Й йAdıge alfabesindeki bu harf Türk alfabesindeki y harfinin tam karşılığıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıбай bay bay zenginфай fay fay istiyorтэ тий te tiy te tiy bizimАдыгэй Adıgey Adıgey Adıge Ülkesiдунай dunay dunay dünya
К кAdıge alfabesindeki bu harf Türk alfabesindeki k harfi gibi okunur. Adıgece kelimelerde genelde О (woe) ve У (wuı)
harfleriyle kullanılır. Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıко ko ko but, kalçaку ku ku arabaкуу kuwu kuwu derinкоцы kotsı kotsı buğday, ekinкощын koshın koshın taşınmak, göç etmekкуцІы kuts’ı kuts’ı ilikкушъэ kusshe kuşşe beşikкартоф kartof kartof patatesкантроф kantrof kantrof patatesклуб klub klub klüb, klüpкукумау kukumawu kukumawu baykuş
8
куон kuwon kuwon bağırmakкуп-купэу kup-kupewu kup-kupewu grup-grupхэку xeku xeku ülke, vatan, yurtсэку seku seku yele
Görüldüğü üzere –ку hecesi bir kelimenin sonunda ise o kelimenin pratikte okunuşunu değiştirmekte ve öncesinde gelen heceye son harf olan у (wuı) harfini bağlayarak к harfinin kelime sonunda kesik ve sıkıştırılmış bir şekilde okunmasına yol açmaktadır.
КЪ къAdıge alfabesindeki bu harf Türk alfabesindeki k harfinden daha kalın şekilde gırtlaktan çıkartırcasına okunur. Aynı
Arap alfabesindeki kaf harfi gibi... Adıge-Latin alfabesinde serleştirme işareti h ile birlikte kh olarak sembolize edilmiştir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıкъо kho kho 1.oğul, erkek evlat, 2.domuzкъуае khuayé khuayé peynirкъуи khuyi khuyi kelкъоепсы khoyépsı khoyépsı peynir suyuкъурмэн khurmen khurmen kurbanКъурIан Khur’an Khur’an Kur’anкъин khin khin zor, güçкъабзэ khabze khabze temizкъалэ khale khale şehirмакъэ makhe makhe ses
КІ кІAdıge alfabesindeki bu harf, kendisinden sonra gelen sesli harfe göre ve Adıge dilinin çeşitli lehçelerine göre değişik
şekillerde okunur. Anavatan Adıge Cumhuriyeti’nde konuşulan ve edebiyat dili olarak kullanılan КІЭМГУЙ (Ch’emguy) lehçesidir. Bu lehçe bir nevi ortak dil görevinide yerine getirmektedir. Adige-Latin alfabesine yönelik bu çalışmamızda verilen misallerde bu ortak lehçe kullanılmıştır. КІ harfi işte bu ortak dilde sert ve keskin okunan bir ç harfi gibi telaffuz edilir. Bunun yanısıra bir başka Adıge lehçesi olan АБДЗЭХ (Abdzex) lehçesinde ise bu harf bazen aynen yani keskin bir ç’ (кІ – ch’) harfi gibi, bazen keskin bir ş’ (шІ – sh’) harfi gibi bazen ea (Ія - ea) şeklinde okunur veya hiç okunmaz. Verilen misalleri dikkatlice inceleyiniz...
Ch’emguy Klasik-Latin Türk-Latin Abdzex Türk-Latin Türkçe AnlamıкІапсэ ch’apse ç’apse кІапсэ ç’apse ipкІабз ch’abz ç’abz Іябз eabz astarкІалэ ch’ale ç’ale Іялэ eale erkek çocukкІэлагъу ch’elaghu ç’elağu Іeлагъу eleğu çocukluk zamanıкІэлагъум ch’eleghum ç’eleğum Іeлагъум eleğum çocukluktaкІэлагъэ ch’elaghe ç’elağe Іeлагъэ elağe çocuklukкІэ ch’e ç’e кІэ ç’e kuyrukкІэ ch’e ç’e шІэ ş’e yeniкІэзын ch’ezın ç’ezın Іeзын ezın altından düşmekкІeзы ch’yézı, ch’ézı ç’yézı, ç’ézı Іeзы ézı altından düşüyorкІизыгъ ch’izıgh ç’izığ Іизыгъ izığ altından düştüкІэгъэзын ch’eghezın ç’eğezın Іeгъэзын éğezın altından düşürmekкІeгъэзы ch’yéghezı,
ch’éghezıç’yéğezı, ç’éğezı
Іeгъэзы éğezı altından düşürüyor
кІигъэзыгъ ch’ighezıgh ç’iğezığ Іигъэзыгъ iğezığ altından düşürdüкІасэ ch’ase ç’ase кІасэ ç’ase geç vakitкІасэ ch’ase ç’ase Іясэ ease arzuкІысэн ch’ısen ç’ısen кІысэн ç’ısen filizlenmekмэкІысэ mech’ıse meç’ıse мэкІысэ meç’ıse filizleniyorкІысагъэ ch’ısaghe ç’ısağe кІысагъэ ç’ısağe filizlendiкІытэн ch’ıten ç’ıten Іытэн ıten suda kabarmakмэкІытэ mech’ıte meç’ıte мэкІытэ me’ıte suda kabarıyorкІытагъэ ch’ıtaghe ç’ıtağe Іытагъэ ıtağe suda kabardıкІымафэ ch’ımafe ç’ımafe шІымафэ ş’ımafe kış mevsimi
9
пкІэнтІэн pch’ent’en pç’ent’en пшІэнтІэн pş’ent’en terlemekмэпкІантІэ mepch’ant’e mepç’ant’e мэпшІантІэ mepş’ant’e terliyorпкІэнтІагъэ pch’entaghe pç’entağe пшІэнтІагъэ pş’ent’ağe terledi
КІО кІоDaha öncede bahsedildiği üzere Adıge alfabesinde О (woe) veya У (wuı) sesli harfleri kendisinden önce gelen sessiz
harflerin okunuşunu değiştirmekte, birlikte oluşturdukları durumun sanki yeni bir harfmiş gibi algılamamıza sebebiyet vermektedirler. Bunun yanısıra Adıge alfabesindeki I işaretide kendisinden önce gelen sessiz harfin ağızdan bir çırpıda yani keskin bir şekilde çıkartılması gerektiğini belirtmektedir. Aynı durum burada da geçerli olup özünde k diye okunan bu harfi sert ve keskin bir şekilde okumamız gerektiği vurgulanmaktadır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıкIон k’on k’on gitmekмакIо mak’o mak’o gidiyorкIуагъэ k’uaghe k’uağe gittiкІожьын k’ojın k’ojın geri gitmekмэкІожьы mek’ojı mek’ojı geri gidiyorкІожьыгъэ k’ojıghe k’ojığe geri gittiкІожьыгъу k’ojıghu k’ojığu geri gitme zamanı, vaktiкІодын k’odın k’odın kaybolmakмэкІоды mek’odı mek’odı kayboluyorкІодыгъэ k’odıghe k’odığe kaybolduкІодыпІэ k’odıp’e k’odıp’e kaybolma yeriгъэкІодын ghek’odın ğek’odın kaybetmekегъэкІоды mek’odı mek’odı kaybediyorыгъэкІодыгъэ yık’odıghe yık’odığe kaybettiгъэкІодыпІэ k’odıp’e k’odıp’e kaybetme yeriткІун tk’un tk’un erimekмэткІу metk’u metk’u eriyorткІугъэ tk’ughe tk’uğe eridiшкІэ shk’e şk’e buzağı
Л лAdıge alfabesindeki bu harf Türk alfabesindeki l harfinin tam karşılığıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıлы lı lı etлэпсы lepsı lepsı et suyuлэныстэ lenıste lenıste makasмэлы melı melı koyunмэлылы melılı melılı koyun etiмылы mılı mılı buzпылы pılı pılı filІулэ ule ule şapşal
ЛЪ лъAdıge alfabesindeki bu harfin Türk alfabesinde karşılığı yoktur. Okunuş olarak aralarında ünlü (sesli) harf
bulunmayan l ve h harflerinin karışımı, dil ucunun damağa ve üst ön dişlerin arkasına yapıştırılarak lh diye okunan bir sestir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıлъы lhı lhı kanлъынтф lhıntf lhıntf kan damarıлъэ lhe lhe ayakлъэхъуамбэ lhexhuambe lhexhuambe ayak parmağı
10
лъэбжъанэ lhebjhane lhebjhane ayak tırnağıлъэгу lhegu lhegu ayak tabanı ayasıлъэбгъу lhebghu lhebğu çelmeлъэбэкъу lhebekhu lhebekhu adımлъэмакъэ lhemakhe lhemakhe ayak sesiлъэпэд lheped lheped çorapлъэбанэ lhebane lhebane su birikintisiлъэон lhewon lhewon basamak, merdiven basamağıлъэоян lhewoyagh lhewoyağ basamak, merdiven basamağıлъэпкъ lhepkh lhepkh halk, millet, ulusлъытэн lhıten lhıten 1.saymak, 2.saygı göstermek,
3.kıymet vermekeлъытэ yélhıte yélhıte 1.sayıyor, 2.saygı gösteriyor,
3.kıymet veriyorылъытагъ yılhıtagh yılhıtağ 1.saydı, 2.saygı gösterdi,
3.kıymet verdiлъытэгъошІу lhıteghosh’u lhıteğoş’u sayması kolayлъытэгъуай lhıteghuay lhıteğuay sayması zorлъытэныгъэ lhıtenıghe lhıtenığe saygı, değer, kıymet
ЛI лIAdıge alfabesindeki bu harfin Türk alfabesinde karşılığı yoktur. Okunuş olarak bir önceki ЛЪ (lh) harfinin ağızdan
bir çırpıda sert ve keskin olarak okunan şeklidir. Bir harfin böyle okunabilmesini (keskin) sağlayan ve Adıge alfabesinde I ile Adıge-Latin alfabesinde ise (‘) ile sembolize edilen yardımcı işaretle l’ olarak birlikte kullanılacaktır. Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıлIы l’ı l’ı adamлIэн l’en l’en ölmekмалIэ mal’e mal’e ölüyorлIагъэ l’aghe l’ağe öldüлIакIэ l’ach’e l’aç’e ölüş, ölüm şekliлIапIэ l’ap’e l’ap’e ölüm yeriлІыкІо l’ık’o l’ık’o arabulucu, elçiплІы pl’ı pl’ı dört (4)лІыгъэкІэ l’ıghech’e l’ığeç’e zorla, zorluklaлІэшІэгъу l’esh’eghu l’eş’eğu asır, yüzyıl
М мAdıge alfabesindeki bu harf Türk alfabesindeki m harfinin karşılığıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıмазэ maze maze ayмафэ mafe mafe günемын yémın yémın vebaкъумгъан khumghan khumğan ibrikумэхъын wumexhın wumexhın 1.kutsama, 2.vaftiz etmekеумэхъы yéwumexhı yéwumexhı 1.kutsuyor, 2.vaftiz ediyorыумэхъыгъ yıwumexhıgh yıwumexhığ 1.kutsadı, 2.vaftiz ettiмэстанэ mestane mestane iğne deliğiкъамзэгу khamzegu khamzegu karınca
Н нAdıge alfabesindeki bu harf Türk alfabesindeki n harfinin karşılığıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıнэ ne ne gözнэмаз nemaz nemaz namazнаныу nanıwu nanıwu bebekлъэныкъуащ lhenıkhuash lhenıkhuaş bir tarafı eğri, yamuk
11
пэнын penın penın burnundan konuşanпэмэн pemen pemen koklamakмэпамэ mepame mepame kokluyorпэмагъэ pemaghe pemağe kokladıхъун xhun xhun peki, olduнэнау nenawu nenawu bebekкъонтхъ khontxh khontxh ganimetиныжъ yinıjh yinıjh dev
О оAdıge alfabesinde bulunan bu harf temelde Türk alfabesindeki o harfine karşılık gelmekle birlikte tek başına okunuşu
Arap alfabesindeki vav harfi ve sonrasında gelen oe sesli harflerinin birleşiminden (voe gibi) oluşur. Buraya kadar verilen misallerde О (wo+e) veya У (wu+ı) sesli harflerinden çeşitli başlıklarla bahsetmiştik. Unutulmaması gereken Adıge alfabesinde bulunan bu harflerin okunuşları esnasında gizli bir e ve ı harfini içermeleridir.
1. Kelime başında ise wo(e) diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıорэд wored wored şarkıосы wosı wosı karосэпс(ы) woseps woseps çiğ, çiğ damlasıомакъ womakh womakh silah sesiоды wodı wodı zayıfмэл од mel wod mel wod zayıf koyun
2. Kelime içinde sessiz harften sonra o diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıкъопс khops khops sap, tutamakкъохьан khohan khohan 1.köşeye girmek,
2.güneşin batmasıкъохьэ khohe khohe 1.köşeye giriyor,
2.güneş batıyorкъохьагъ khohagh khohağ 1.köşeye girdi, 2.güneş battıкъошын khoshın khoşın küp, testiтхъагъо txhagho txhağo coşku, mutlulukпсэлъыхъо pselhıxho pselhıxho kur yapmak
3. Kelime içinde sesli bir harften sonra temelde wo(e) diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıгуао guawo guawo 1.sağlık bozucu, 2.kalp üzücüегоон yégowon yégowon vücud sağlığına bir şeyin
dokunmasıегуао yéguawo yéguawo dokunuyorегоуагъ yégowuagh yégowuağ dokundu
4. Kelime sonunda sesli bir harften sonra wo(e) diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıзао zawo zawo 1.kavga, 2.harp, savaşныо nıwo nıwo yaşlı kadın
IО Iо5. Kelime veya hece başında yada sesli bir harften sonra О harfinin wo(e) diye okunduğunu biraz önceki 1 ve 3 nolu açıklamalarımızda söylemiştik. Bu şekli ile yani Iо olarak ister kelime veya hece başında olsun ister sesli bir harften sonra olsun aynı Türk alfabesindeki o harfi gibi okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıІотэн oten oten anlatmakeІуатэ yé’uate yé’uate anlatıyor
12
ыІотагъ yı’otagh yı’otağ anlattıкъысфеІуатэ khısfyé’uate, khısfé’uate khısfyé’uate, khısfé’uate (benim için) bana anlatıyorкъысфиІотагъ khısfi’otagh khısfi’otağ (benim için) bana anlattıІотын otın otın ovmakеІоты yé’otı yé’otı ovuyorыІотыгъ yı’otıgh yı’otığ ovduІоф of of işІофи-дэлъи ofi-delhi ofi-delhi iş-güçП п
Türk alfabesindeki p harfinin tam karşılığıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıпэ pe pe burunапэ nape nape yüzнепэ nyépe, népe nyépe, népe bugünпанэ pane pane dikenпагэ page page kibirli, havalıпае payé payé için
ПI пIAdıge alfabesindeki bu harfin Türk alfabesinde karşılığı yoktur. Okunuş olarak bir önceki П (p) harfinin ağızdan bir
çırpıda sert ve keskin olarak okunan şeklidir. Bir harfin böyle okunabilmesini (keskin) sağlayan ve Adıge alfabesinde I ile Adıge-Latin alfabesinde ise (‘) ile sembolize edilen yardımcı işaretle p’ olarak birlikte kullanılacaktır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıпІэ p’e p’e yatakпІэкІор p’ek’or p’ek’or divanепIэскIун yép’esk’un yép’esk’un çimdiklemekлъапІэ lhap’e lhap’e pahallıпІалъэ p’alhe p’alhe vade, müddetпІай p’ay p’ay çelik-çomak oyunu
Р рTürk alfabesindeki r harfinin tam karşılığıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıразэ raze raze razıкъэрэу kherewu kherewu turna kuşuепэрым yéperım yéperım hoş kokuурам wuram wuram caddeкъэрабгъ kherabgh kherabğ korkakурыс wurıs wurıs rus
С сTürk alfabesindeki s harfinin tam karşılığıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıсапэ sape sape tozпсапэ psape psape sevapнысэ nıse nıse gelinнысащэ nısashe nısaşe gelin getirme, düğünсысын sısın sısın sallanmakмэсысы mesısı mesısı sallanıyorсысыгъэ sısıghe sısığe sallandı
Т тTürk alfabesindeki t harfinin tam karşılığıdır.
13
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıматэ mate mate sepetтамэ tame tame 1.omuz, 2.kanatонтэгъу wonteghu wonteğu ağır (hafif karşıtı)остыгъэ wostıghe wostığe lambaосыет wosıyét wosıyét vasiyetшатэ shate şate kaymakпэтхъэ-натхъ petxhe-natxh petxhe-natxh yırtık-pırtıkТI тI
Sıkıştırılmış, sert ve keskin bir t harfidir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıтІы t’ı t’ı koçятІэ yat’e yat’e toprakнатІэ nat’e nat’e alınІотІэн ‘ont’en, ont’en ont’en bükmek, yamultmakеІуантІэ yé’uant’e yé’uant’e büküyor, yamultuyorыІонтІагъ yı’ont’agh yı’ont’ağ büktü, yamulttuІотІэ-шантІ(э) ‘ont’e-shant’e, ont’e-shant’e ont’e-şant’e eğri-büğrü, yamuk-yumuk
У уAdıge alfabesinde bulunan bu harf temelde Türk alfabesindeki u harfine karşılık gelmekle birlikte tek başına okunuşu
Arap alfabesindeki vav harfi ve sonrasında gelen uı sesli harflerinin birleşiminden (vuı gibi) oluşur. Buraya kadar verilen misallerde О (wo+e) veya У (wu+ı) sesli harflerinden çeşitli başlıklarla bahsetmiştik. Unutulmaması gereken Adıge alfabesinde bulunan bu harflerin okunuşları esnasında gizli bir e ve ı harfini içermeleridir.
1. Kelime başında ise wu(ı) diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıунэ wune wune evузы wuzı wuzı ağrı, sızıурам wuram wuram bulvar, cadde, büyük sokak
2. Kelime içinde sessiz harften sonra u diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıгъумы ghumı ğumı 1.gebe, 2.kalın (ince karşıtı)гъурбэщ ghurbesh ğurbeş gecekonduхъун xhun xhun 1.olmak, 2.olur, pekiмэхъу mexhu mexhu oluyorхъугъэ xhughe xhuğe olduхэку xeku xeku ülke, vatan, yurtсэку seku seku yeleнэгъу neghu neğu kursakлыкъу lıkhu lıkhu çengelлъэхъу lhexhu lhexhu 1.bukağı, 2.köstek, 3.pranga
3. Kelime içinde sesli bir harften sonra geliyorsa ve kendisinden sonra iki sessiz harf varsa wu(ı) diye, tek sessiz harf varsa wu diye yazılmasına karşın pratikte uw diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıкъыупкІэтагъ khıwupch’etagh khıwupç’etağ doğradıкъыутхыгъ khıwutxıgh khıwutxığ sıçrattıгуeуты guyéwutı guyéwutı yanından kopararak ayırıyorгуиутыгъ guyiwutıgh guyiwutığ yanından kopararak ayırdıкъыфэулэу khıfewulewu khıfewulewu (onun için) zahmet çekкъафэулэу khafewulewu khafewulewu (onlar için) zahmet çek
14
4. Kelime sonunda sesli bir harften sonra wu diye yazılmasına karşın pratikte uw diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıгуао guawo guawo 1.sağlık bozucu,2.kalp üzücüгущыIэ гуау gushı’e guawu guşı’e guawu kalp üzücü sözшхын гуау shxın guawu şxın guawu (mideye) dokunan yemekулэун wulewun wulewun zahmet çekmekфэулэун fewulewun fewulewun (biri için) zahmet çekmekфэулэу fewulewu fewulewu (biri için) zahmet çekкъысфэулэу khısfewulewu khısfewulewu (benim için) zahmet çek5. Kelime sonunda kendisinden sonra wu diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıкуу kuwu kuwu derin
IУ Iу6. Kelime veya hece başında yada sesli bir harften sonra У harfinin wo(ı) diye okunduğunu biraz önceki açıklamalarımızda söylemiştik. Bu şekli ile yani Iу olarak ister kelime veya hece başında olsun ister sesli bir harften sonra olsun aynı Türk alfabesindeki u harfi gibi okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıІудан udan udan ip, dikiş ipiкъысиІуагъ khısi’uagh khısi’uağ (bana) söylediкъыІулэлыгъ khı’ulelıgh khı’ulelığ sarktıІуко uko uko tıkaç
Ф фTürk alfabesindeki f harfinin tam karşılığıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıфабэ fabe fabe sıcakфаеп fayép fayép istemiyorмафэ mafe mafe gün, gündüzхафэ xafe xafe ekşiнафэ nafe nafe 1.açık, anlaşılabilir 2.aşikarфэмыф femıf femıf 1.beceriksiz, 2.pısırık
Х хTürk alfabesindeki karşılığı bulunmayan Adıgeceye mahsus bir h harfidir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıхабзэ xabze xabze adet, gelenek, görenek, örfмахэ maxe maxe dayanıksızхасэ xase xase cemiyet, dernek, meclisдахэ daxe daxe güzelтхын txın txın kitap, mektup yazmakетхы yétxı yétxı kitap, mektup yazıyorытхыгъ yıtxıgh yıtxığ kitap, mektup yazdıтхэн txen txen yazı yazmak матхэ matxe matxe yazı yazıyorтхагъэ txaghe txağe yazı yazdı
ХЪ хъTürk alfabesindeki karşılığı bulunmayan boğazdan hırlatılarak çıkartılan bir h harfidir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamı
15
хъэдан xhedan xhedan bez, çaput, paçavraхъот xhot xhot kar fırtınası, tipiунэхъун wunexhun wunexhun mahvolmakмэунэхъу mewunexhu mewunexhu mahvoluyorунэхъугъэ wunexhughe wunexhuğe mahvolduухъумэн wuxhumen wuxhumen korumakеухъумэ yéwuxhume yéwuxhume koruyorыухъумагъ yıwuxhumagh yıwuxhumağ koruduпхъэ pxhe pxhe odunтахътэ taxhte taxhte tahta
ХЬ хьTürk alfabesindeki h harfinin tam karşılığıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıхьаку haku haku fırınшъхьэ sshhe, sshha şşhe, şşha baş, kafaшъхьэгъусэ sshheghuse, sshhaghuse şşheğuse, şşhağuse şşhe+ğuseàbaş+arkadaş
àeş, hayat arkadaşıхьэ he, ha he, ha 1.arpa, 2.köpekІулъхьэ ulhhe, ulhha ulhhe, ulhha lokma
NOT-1:ХЬ harfinden sonra Э harfi gelirse praktikte ha şeklinde okunur ve telaffuz edilir.
Ц цTürk alfabesindeki karşılığı bulunmayan, yalnız başına okunmak istendiğinde Türk alfabesindeki t ve s harflerinin
karışımı bir sesi verir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıцэ tse tse dişцы tsı tsı 1.kıl, 2.yünуцэкун wutsekun wutsekun körelmekеуцэку yéwutseku yéwutseku köreliyorыуцэкугъ yıwutsekugh yıwutsekuğ köreldiцэкуагъэ tsekuaghe tsekuağe körelmiş olanгъэуцэкун ghewutsekun ğewutsekun köreltmekегъэуцэку yéghewutseku yéğewutseku köreltiyorыгъэуцэкугъ yıghewutsekugh yığewutsekuğ körelttiгъэуцэкуагъэ ghewutsekuaghe ğewutsekuağe köreltilmiş olanцацэ tsatse tsatse 1.çatal, 2.şişшъхьацы sshhatsı şşhatsı şşha + tsıàbaş + kılàsaç
ЦУ цу, ЦО цоAdıge alfabesindeki bu harfin karşılığı Türk alfabesinde yoktur. Ц harfinden sonra О (woe) veya У (wuı) sesli
harflerinden birinin gelmesiyle Ц harfinin okunuşu değişmekte, Türk alfabesine uyarladığımızda okunuş olarak çö ya da çü sesine yakın olarak okunmaktadır. Adıge-Latin alfabesinde bu haliyle cho ve chu şeklinde sembolize edilmiştir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıцу chu çu öküzцуку chuku çuku çu+kuàöküz+araba
àöküz arabası, kağnıцуакъэ chuakhe çuakhe ayakkabıцуакъэжъ chuakhejh çuakhejh çuakhe+jhıàayakkabı+eski
àeski ayakkabı уцун wuchun wuçun durmakмэуцу mewuchu mewuçu duruyor
16
уцугъэ wuchughe wuçuğe durduкъэуцун khewuchun khewuçun durmakкъэуцу khewuchu khewuçu duruyorкъэуцугъ khewuchughe khewuçuğe durduуцу wuchu wuçu dur!уцупІэ wuchup’e wuçup’e durak, durma yeriуцон wuchon wuçon takati kesilmekмэуцо mewucho mewuço takati kesiliyorуцуагъэ wuchuaghe wuçuağe takati kesildiгъэцохъон ghechoxhon ğeçoxhon yerde sürümekегъэцуахъо yéghechuaxho yéğeçuaxho yerde sürüyorыгъэцохъуагъ yıghechoxhuagh yığeçoxhuağ yerde sürüdüЦI цI
Bu harf Ц (ts) harfinin ağızdan bir çırpıda çıkacak şekilde yani keskin şekilde telaffuz edilen halidir. Adıge-Latin alfabesinde keskinleştirme işareti olan ‘ ile ts’ olarak sembolize edilmiştir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıцIэ ts’e ts’e 1.ad, isim, 2.bitцIыфы ts’ıfı ts’ıfı insanцIыфыгъэ ts’ıfıghe ts’ıfığe insanlıkцIынэ ts’ıne ts’ıne ıslakуцIынын wuts’ının wuts’ının ıslanmakмэуцIыны mewuts’ını mewuts’ını ıslanıyorуцIыныгъэ wuts’ınıghe wuts’ınığe ıslandıгъэуцIынын ghewuts’ının ğewuts’ının ıslatmakегъэуцIыны yéghewuts’ını yéğewuts’ını ıslatıyorыгъэуцIыныгъ yıghewuts’ınıgh yığewuts’ınığ ıslattıгъэуцIыныгъэ ghewuts’ınıghe ğewuts’ınığe ıslatılmış olanцIыцIын ts’ıts’ın ts’ıts’ın buruşmakгъэцIыцIын ghets’ıts’ın ğets’ıts’ın buruşturmakуцIэпIын wuts’ep’ın wuts’ep’ın kirlenmekгъэуцIэпIын ghewuts’ep’ın ğewuts’ep’ın kirletmekчэцIы chets’ı çets’ı oğlakцIыкIу ts’ık’u ts’ık’u küçük
Ч чBu harf Türk alfabesindeki ç harfinin tam karşılığıdır. Bunun yanısıra bir başka Adıge lehçesi olan АБДЗЭХ
(Abdzex) lehçesinde ise bu harf bazen ş (щ - sh) harfi gibi okunur. Verilen misalleri dikkatlice inceleyiniz...
Ch’emguy Klasik-Latin Türk-Latin Abdzex Türk-Latin Türkçe Anlamıчатэ chate çate чатэ çate kılıçчапэ chape çape чапэ çape yamaçчэн chen çen чэн çen çatlamakмачэ mache maçe мачэ maçe çatlıyorчагъэ chaghe çağe чагъэ çağe çatladıчан chan çan щан şan 1.keskin, 2.gözü
açıkчэмы chemı çemı щэмы şemı inek
ЧЪ чъBu harf bir önceki Ч harfine göre yanındaki sertleştirme işaretinden de anlaşılacağı üzere daha sert ve kalın okunan
bir ç harfidir. Adıge-Latin alfabesinde cch veya cc olarak sembolize edilmiş olsada aslında bir önceki harf olan Ч ile arasındaki telaffuz farkı pratikte yani konuşma esnasında pek hissedilmemektedir. Bunun yanısıra bir başka Adıge lehçesi olan АБДЗЭХ (Abdzex) lehçesinde ise bu harf bazen ş (ш - sh) harfi gibi okunur. Verilen misalleri dikkatlice inceleyiniz...
Ch’emguy Klasik-Latin Türk-Latin Abdzex Türk-Latin Türkçe Anlamıчъыгы cchıgı, ccıgı ççıgı шыгы şıgı ağaçчъэн cchen, ccen ççen шэн şen koşmak
17
мачъэ macche, macce maççe машэ maşe koşuyorчъагъэ cchaghe, ccaghe ççağe шагъэ şağe koştuчъые cchıyé, ccıyé ççıyé шые şıyé uykuчъыен cchıyén, ccıyén ççıyén шыен şıyén uyumakмэчъые mecchıyé, meccıyé meççıyé мэшые meşıyé uyuyorчъыягъэ cchıyaghe,
ccıyagheççıyağe шыягъэ şıyağe uyudu
чъыегъу cchıyeghu, ccıyéghu
ççıyeğu шыегъу şıyéğu uyku vakti, zamanı
чъыеуз cchıyéwuz, ccıyéwuz
ççıyéwuz шыеуз şıyéwuz uyku hastalığı
пчъэ pcche, pcce pççe пшэ pşe kapıчъыІэ cchı’e, ccı’e, ccı’a ççı’e, ççı’a шыІэ şı’e, şı’a soğukчъагъо cchagho, ccagho ççağo шагъо şağo berrakчъыгъай cchıghay, ccıghay ççığay шыгъай şığay meşe ağacıчъэрыгъэ ccherıghe, ccerıghe ççerığe шэрыгъэ şerığe hız, sürat
ЧI чIBu harf biraz önce bahsi geçen Ч harfine göre yanındaki keskinleştirme işaretinden de anlaşılacağı üzere daha keskin
şekilde okunan bir ç harfidir. Bu harfin bir benzeride кІ – ch’ harfidir. Adıge-Latin alfabesinde ЧI harfi benzeri КI gibi ch’ olarak sembolize edilmiştir. Bunun yanısıra yinede farklı sembolize edilmesi gerektiği düşünülürse cch’ veya cc’ diye de sembolize edilebilir. АБДЗЭХ (Abdzex) lehçesinde ise bu harf bazen aynen yani keskin bir ç’ (кІ – ch’ // чI - cc’) harfi gibi, bazen keskin bir ş’ (шІ – sh’) harfi gibi bazende hiç okunmaz.
Ch’emguy Klasik-Latin Türk-Latin Abdzex Türk-Latin Türkçe AnlamıчIы cch’ı, cc’ı çç’ı шIы ş’ı yerчIыгу cch’ıgu, cc’ıgu çç’ıgu шIыгу ş’ıgu yer, yeryüzüчIы чІэгъ cch’ı cch’egh,
cc’ı cc’eghçç’ı çç’eğ шIы шІэгъ ş’ı ş’eğ yer altı
чIы кІыІу cch’ı ch’ı’u,cc’ı cc’ı’u
çç’ı ç’ı’u шIы шІыІу ş’ı ş’ı’u yer üstü
чIыох cch’ıwox, cc’ıwox çç’ıwox шIыох ş’ıwox ovaчІэгъчІэлъ cch’eghcch’elh,
cc’ghcc’elhçç’eğçç’elh шІэгъІeлъ ş’eğ’elh altında duran
чІэгъчІэлъ cch’eghcch’elh, cc’eghcc’elh
çç’eğçç’elh шІэгъІeлъ ş’eğ’elh iç çamaşırı
чІэгъолъхьан cch’egholhhan, cc’egholhhan
çç’eğolhhan Iегъолъхьан eğolhhan altına yatmak
чІэлъхьан cch’elhhan, cc’elhhan
çç’elhhan Iелъхьан elhhan altına koymak
Щ щTürk alfabesindeki ş harfi gibi okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıщы shı şı üç (3)щыбзэ shıbze şıbze 1.elek, 2.kalburщтэн shten şten ürkmekмащтэ mashte maşte ürküyorщтагъэ shtaghe ştağe ürktüщтын shtın ştın donmakмэщты meshtı meştı donuyorщтыгъэ shtıghe ştığe donduщылъын shılhın şılhın yatarak durmakщылъ shılh şılh yatarak duruyorщылъыгъ shılhıgh şılhığ yatarak duruyorduщытын shıtın şıtın ayakta durmakщэты shetı şetı ayakta duruyor
18
щытыгъэ shıtıghe şıtığe ayakta duruyordu
Ш шBir önceki harfe göre daha kalın okunan bir ş harfi olmasına rağmen pratikte yani konuşma esnasında bu fark
hissedilmez. Sayın Fahri Huvaj’ın “Adıge Alfabeleri” adlı kitabında da belirttiği üzere Kaberdey diyalekti gibi bazı lehçelerde bu ses tasfiye edilmiştir. Bunun yanısıra farklılığı belirtmek isteyenler Š (Alt + 0138), š (Alt + 0154) ile sembolize edebilirler.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıшы shı, šı şı, šı atшыбз shıbz, šıbz şıbz, šıbz dişi atшыку shıku, šıku şıku, šıku şı+kuàat+arabaàatarabasıшэны shenı, šenı şenı, šenı huy, karakter
Bazen Ш harfi yumuşar ve daha önce yukarda verilen misallerdekinden farklı bir biçimde telaffuz edilir. Bu durum kendisi ile О (woe) veya У (wuı) sesli harfleri arasına Х veya ХЪ harflerinden birinin gelmesiyle gerçekleşir. Yalnız bu okunuş daha sonra göreceğimiz ШЪУ, ШЪО harfiyle karıştırılmamalıdır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıшхол shxol şxol hayvan memesiшхонч shxonch şxonç tüfekнашхъо nashxho naşxho ne+şxhuant’eàgöz+mavi
àmavi gözlüшхо shxo şxo 1.dizgin, 2.büyük, iri, kocaнэшхо neshxo neşxo iri gözlü
NOT-2:İsimlerin sonuna gelerek onlara büyüklük ve irilik anlamı veren -шхо eki Adıge Dili’nin bir lehçesi olan Şapsığ
(Shapsıgh) diyalektinde -fo diye okunur. Bunun yanısıra Adıge Dilinde büyüklük ve irilik anlamı veren -шхо ekinin tam tersi görevi yapan ek ise –жъый (-жъые) ekidir.
пшъэшъэжъый psshesshejhıy, pssessejhıy psshesshe + jhıyéàkız + küçükàküçük kız, körpe kızдэжъый dejhıy de + jhıyéàceviz + küçükàküçük ceviz, fındık
ШЪ шъЩ ve Ш harflerine göre daha kalın okunan bir ş harfidir. Adıge-Latin alfabesinde ssh olarak sembolize edilmiştir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıшъабэ sshabe, ssabe şşabe yumuşakшъэжьые sshejıyé, ssejıyé şşejıyé bıçakшъхьэ sshhe, sshe şşhe baş, kafaшъхьашхо sshhashxo, sshashxo şşhaşxo koca kafalıшъхьафит sshhafit, sshafit şşhafit özgürшъхьаф-шъхьафэу sshhaf-sshhafewu şşhaf-şşhafewu 1.ayrı-ayrı, 2.başka-başka
NOT-3:
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıзысшхыкІэ zısshxıch’e, zısšxıch’e zısşxıç’e, zısšxıç’e (ben) yediğimdeзыпшхыкІэ zıpshxıch’e, zıpšxıch’e zıpşxıç’e, zıpšxıç’e (sen) yediğindeзышхыкІэ zıshxıch’e, zıšxıch’e zışxıç’e, zıšxıç’e (o) yediğinde
Yukarıdaki misalde görüldüğü üzere зысшхыкІэ kelimesini Adıge-Latin alfabesine göre düzenlediğimizde kelime içindeki -сш- harfleri -ssh- diye çevrilmektedir. Fakat bu şekilde gözükmesi demek шъ (ssh) gibi okunacak demek değildir. Zira hiçbir zaman Adıgece kelimelerde шъ harfinden sonra х harfi gelmez. Bunun yanısıra bu ikilemi çözmenin en kısa yolu ise kuşkusuz Türk-Latin kısmındaki yazım şeklidir. Türk alfabesindeki harflerin Klasik Latin alfabesindeki harflere nazaran daha fazla olması biz Türkiye Çerkesleri açısından Türk-Latin alternatifinin daha tercih edilebilir sonucunu gündeme getirmektedir.
19
ШЪУ шъу, ШЪО шъоAdıge alfabesindeki bu harfin karşılığı Türk alfabesinde yoktur. ШЪ harfinden sonra О (woe) veya У (wuı) sesli
harflerinden birinin gelmesiyle ШЪ harfinin okunuşu değişmektedir. Türk alfabesine uyarladığımızda okunuş olarak şö ya da şü sesine yakın fakat sert ve kalın olarak okunmaktadır. Adıge-Latin alfabesinde bu haliyle sho ve shu şeklinde sembolize edilmiştir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıшъоу showu şowu balшъо sho şo 1.siz, 2.deri, kabuk, post,
3.renk, 4.-imsi, -ımsıшъошъуи shoshuiy şoşuiy sizinгъожьышъо ghojısho ğojışo ğojı(-şo)àsarı+(-ımsı)
àsarımsıплъыжышо plhıjısho plhıjışo plhıjı(-şo)àkırmızı+(-ımsı)
àkırmızımsıфыжьышъо fıjısho fıjışo fıjı(-şo)àbeyaz+(-ımsı)
àbeyazımsıдэнашъо denasho denaşo dane(-şo)àipek+(-imsi)
àipeğimsiшъумэ shume şume şuğe+meàçürük+koku àleş
kokusu, kötü kokuшъуин shuyin şuyin 1.ıslık çalmak, 2.ötmekмэшъуи meshuyi meşuyi 1.ıslık çalıyor, 2.ötüyorшъуигъэ shuyighe şuyiğe 1.ıslık çaldı, 2.öttü
ШI шIBu harf Ш (sh, š) harfinin ağızdan bir çırpıda çıkacak şekilde yani keskin şekilde telaffuz edilen halidir. Ona bu
özelliği veren hiç kuşkusuz önündeki harfi keskinleştiren I işaretidir. Adıge-Latin alfabesinde keskinleştirme işareti olan ‘ ile sh’ olarak sembolize edilmiştir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıшIын sh’ın ş’ın yapmakшІэн sh’en ş’en 1.bilmek, 2.yapmakгъэшIыкIэен ghesh’ıch’eyén ğeş’ıç’eyén Haylazlık etmekегъэшIыкIае yéghesh’ıch’ayé yéğeş’ıç’ayé Haylazlık ediyorыгъэшIыкIэягъ yıghesh’ıch’eyagh yığeş’ıç’eyağ Haylazlık ettiгъэшIэгъоны ghesh’eghonı ğeş’eğonı hayret edilecek şaşılacak şeyшIэтын sh’etın ş’etın ışıldamakмэшIэты mesh’etı meş’etı ışıldıyorшIэтыгъэ sh’etıghe ş’etığe ışıldadıшІэх sh’ex ş’ex çabukшІэх-шІэхэу sh’ex-sh’exewu ş’ex-ş’exewu çabuk-çabuk
ШIУ шIу, ШIО шIоAdıge alfabesindeki bu harfin karşılığı Türk alfabesinde yoktur. ШI harfinden sonra О (woe) veya У (wuı) sesli
harflerinden birinin gelmesiyle ШI harfinin okunuşu değişmektedir. Türk alfabesine uyarladığımızda okunuş olarak ş’ö ya da ş’ü sesine yakın fakat keskin olarak okunmaktadır. Adıge-Latin alfabesinde bu haliyle sh’o ve sh’u şeklinde sembolize edilmiştir.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıшІу sh’u ş’u 1.iyi, 2.karaciğerмашІо mash’o maş’o ateşмэшІоку mash’oku maş’oku maş’o+kuàateş+araba
àateş arabası, trenшІуи sh’uyin ş’uyin ciyaklamakмэшІуи mesh’uyi meş’uyi ciyaklıyorшІуигъэ sh’uyighe ş’uyiğe ciyakladıшІункІ(ы) sh’unch’, sh’unch’ı ş’unç’ı karanlık
20
шІункІыбз(э) sh’unch’ıbz, sh’unch’ıbze ş’unç’ıbze kapkaranlık
Ы ыAdıge alfabesindeki bu harf aynı И harfinde olduğu gibi kelime içerisinde kullanıldığı yere göre farklı şekilde okunur.
Kelimenin başında ise yı şeklinde iki sessiz harf arasında ise ı diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıылъэгъугъ yılheghugh yılheğuğ gördüынэ yıne yıne gözü, onun gözüбгы bgı bgı belнысэ nıse nıse gelinныкъо nıkho nıko yarımызыныкъо yızınıkho yızınıkho yarısıныкъолІы nıkhol’ı nıkhol’ı yarı ölüIЫ Iы
Adıge alfabesindeki bu harf kelimenin neresinde olursa olsun Türk alfabesindeki ı diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıІыгъын ıghın ığın 1.elinde var olmak, 2.elinde,
yanında bulundurmakеІыгъы yé’ıghı yé’ığı elinde varыІыгъ yı’ıgh yı’ığ elinde vardıІыгъыгъошІу ıghıghosh’u ığığoş’u elinde bulundurması kolayІыгъыгъуай ıghıghuay ığığuay elinde bulundurması zor
Э эAdıge alfabesindeki bu harf Türkçe’de bulunan e harfinden biraz daha kalın ve kaba okunur. Adıgece kelimelerin
başında bulunmaz.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıсэ se se benдэ de de cevizдэжъый dejhıy dejhıy de + jhıyéàceviz + küçük
àküçük ceviz, fındıkнэ ne ne gözпэ pe pe 1.burun, 2.ön, 3.ucэкран ekran ekran ekranэкватор ekvator ekvator ekvator
IЭ IэЭ harfinin Adıgece kelimelerin başında yeralmadığından biraz önce bahsetmiştik. Bunun yanısıra kelime veya hece
başlarında bu şekliyle (Iэ) yeralan э harfi ise aynı kelime ortasındaki э harfi gibi yani Türk alfabesindeki e harfinden biraz daha kalın ve kaba okunur. Adıge-Latin alfabesinde bu ses daha önce bahsi geçen Ia harfine benzemektedir. Dolayısıyla aynı şekilde ‘a olarak sembolize edilebileceği gibi bu harfin farklılığını vurgulamak isteyenler ‘e şeklinde de sembolize edebilirler. Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıIэ ‘e, a ‘e, a elIэхъуамбэ ‘exhuambe, axhuambe ‘exhuambe, axhuambe el parmağıIэбжъанэ ‘ebjhane, abjhane ‘ebjhane, abjhane el tırnağıIэгу ‘egu, agu ‘egu, agu 1.el ayası, 2.avuç, 3.alkışІэуж ‘ewujj, awujj ‘ewujj, awujj 1.rehin, teminat, 2.kızın
erkeğe söz hediyesiкъэIэтын khe’etın, khe’atın khe’etın, khe’atın kaldırmakкъеIэты khyé’etı, khyé’atı khyé’etı, khyé’atı kaldırıyorкъыIэтыгъ khı’etıgh, khı’atıgh khı’etığ, khı’atığ kaldırdıкъэIэтыжьын khe’etıjın, khe’atıjın khe’etıjın, khe’atıjın geri kaldırmak (düşeni)къеIэтыжьы khyé’etıjı, khyé’atıjı khyé’etıjı, khyé’atıjı geri kaldırıyorкъыIэтыжьыгъ khı’etıjıgh, khı’atıjıgh khı’etıjığ, khı’atıjığ geri kaldırdı
21
Iэрам ‘eram, aram ‘eram, aram demet, desteІэмэ-псым ‘eme-psım, ame-psım ‘eme-psım, ame-psım araç-gereçкъеІэн khyé’en, khyé’an khyé’en, khyé’an ellemekкъеІэ khyé’e, khyé’a khyé’e, khyé’a elliyorкъеІагъ khyé’agh khyé’ağ ellediеІэн yé’en, yé’an yé’en, yé’an ellemekеІэ yé’e, yé’a yé’e, yé’a elliyorеІагъ yé’agh yé’ağ elledi
Я яTürk alfabesinde birebir karşılığı olmasada Türkçedeki “yani” kelimesindeki ya şeklinde, bir başka ifadeyle y
harfinden sonra “istiklâl, hilâl” kelimelerindeki ince â sesi varmış gibi okunur. Açıklamasını verdiğimiz Adıge-Latin alfabesinde ya şeklinde sembolize edilmiştir. Her yerde yâ şeklinde sembolize edilebileceği gibi kelime başında ve sesli bir harften sonra yâ , iki sessiz harf arasında â şeklinde sembolize edilmesi de mümkündür.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıябгэ yabge, yâbge yabge, yâbge hırçın, öfkeliяжьэ yaje, yâje yaje, yâje külсян syan, syân, sân syan, syân, sân annemсят syat, syât, sât syat, syât, sât babamкъехъулІагъэ khyéxhul’aghe khyéxhul’ağe onun başına geldiкъехъулІагъэр khyéxhul’agher khyéxhul’ağer onun başına gelenкъехъулІагъэхэр khyéxhul’aghexer khyéxhul’ağexer onun başına gelenlerкъяхъулІагъэ khyaxhul’aghe khyaxhul’ağe onların başına geldiкъяхъулІагъэр khyaxhul’agher khyaxhul’ağer onların başına gelenкъяхъулІагъэхэр khyaxhul’aghexer khyaxhul’ağexer onların başına gelenler
Ю юAdıgece kelimelerde bulunmayan bu harf dile sonradan karışan kelimelerde bulunur, yu veya yü diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıЮсыф Yusıf Yusıf YusufЮныс Yunıs Yunıs Yunusюбилей yubiléy yubiléy jübile
Ё ёAdıgece kelimelerde bulunmayan bu harf dile sonradan karışan kelimelerde bulunur, yo veya yö diye okunur.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamıёлка yolka yolka yılbaşı ağacı
22
Ь ь Yumuşatma İşareti;Kendinden önce gelen harfin yumuşak okunmasını sağlar. Mesela Ж (jj) harfi Türkçedeki j harfinden biraz daha sert
ve kalın okunan bir harftir. Adıge alfabesindeki bu harfin yanına Ь yumuşatma işaretinin gelmesiyle oluşan ЖЬ (j) ise Türkçedeki j harfi gibi okunur yani orijinal halinden farklılaşarak yumuşar. Aynı durum Х (x) harfi içinde geçerlidir. Х sessiz harfi dilin ortası çukur yapılarak orta yan kenarlarının azı dişlerin damağa yakın iç kısımlarına bitiştirilip damak ile dil çukuru arasında az bir boşluk bıraklılarak çıkartılan Adıgeceye mahsus bir h harfidir. Adıge alfabesindeki bu harfin yanına Ь yumuşatma işaretinin gelmesiyle oluşan ХЬ (h) ise Türkçedeki h harfi gibi okunur yani orijinal halinden farklılaşarak yumuşar.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-LatinЖ JJ JJ à ЖЬ J JХ Х X à ХЬ H H
Ъ ъ Kalınlaştırma İşareti; Adıge-Latin Alfabesindeki karşılığı (H h)Bu işarette biraz önce açıkladığımız işaretin tam tersi göreve sahiptir. Kendinden önce gelen harfin kalın ve kaba
okunmasını sağlar. Mesela Adıge alfabesindeki К (k) harfi Türkçedeki k harfi gibi okunur. Adıge alfabesindeki bu harfin yanına Ъ kalınlaştırma işaretinin gelmesiyle oluşan КЪ (kh) ise Arapçadaki kalın kaf harfi gibi okunur, boğazdan yada bir başka deyişle dilin arka kısmının küçük dilin önüne (damağa) bitiştirilerek bırakılan boğazımıza yakın boşluktan çıkartılır. Yumuşatma işaretinde bahsettiğimiz Х (x) harfi içinde aynı durum geçerlidir. Х sessiz harfi dilin ortası çukur yapılarak orta yan kenarlarının azı dişlerin damağa yakın iç kısımlarına bitiştirilip damak ile dil çukuru arasında az bir boşluk bıraklılarak çıkartılan Adıgeceye mahsus bir h harfidir. Adıge alfabesindeki bu harfin yanına Ъ kalınlaştırma işaretinin gelmesiyle oluşan ХЬ (xh) ise yine Arap alfabesindeki boğazdan hırlatılarak çıkartılan (okunan) hı harfi gibi okunur yani orijinal halinden farklılaşarak kalınlaşır.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-LatinГ G G à ГЪ GH Ğ, GHЖ JJ JJ à ЖЪ JH JHК K K à КЪ KH KHЛ L L à ЛЪ LH LHХ X X à ХЪ XH XHЧ CH Ç à ЧЪ CC, CCH ÇÇШ SH Ş à ШЪ SS, SSH ŞŞ
I Keskinleştirme İşareti; Adıge-Latin Alfabesindeki karşılığı (’)Adige alfabesinde kullanılan I (keskinleştirme, sıkıştırma) işareti yukarıda açıklanan Ь ь (yumuşatma), Ъ ъ
(kalınlaştırma) işaretlerinden farklı olarak hem sessiz hemde sesli harflerle birlikte küçük büyük harf farkı gözetilmeksizin aynı şekliyle I olarak kullanılır.
1. Sessiz harfler ile beraber kullanıldığında:Bu işaret sessiz harflerle beraber kullanıldığında hangi harften sonra geliyorsa o harfin ağzımızdan keskin ve sıkıştırılmış bir şekilde çıkması gerektiğini vurgular. Aşağıdaki misalleri Adıgece bilen birisine sorarak aradaki farki görebilirsiniz.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe Anlamı
23
лы lı lı etлъы lhı lhı kanлIы l’ı l’ı adamлъэ lhe lhe ayakлIэ! l’e! l’e! öl!лIэба! l’eba! l’eba! ölsene!
сІихыгъ s’ixıgh s’ixığ (o) elimden (onu) aldıсІихыгъэх s’ixıghex s’ixığex (o) elimden (onları) aldıсІахыгъ s’axıgh s’axığ (onlar) elimden (onu) aldılarсІахыгъэх s’axıghex s’axığex (onlar) elimden (onları)
aldılar
пІихыгъ p’ixıgh p’ixığ (o) elinden (onu) aldıпІихыгъэх p’ixıghex p’ixığex (o) elinden (onları) aldıпІахыгъ p’axıgh p’axığ (onlar) elinden (onu) aldılarпІахыгъэх p’axıghex p’axığex (onlar) elinden (onları) aldılar
Іихыгъ ixıgh ixığ (o) onun elinden (onu) aldıІихыгъэх ixıghex ixığex (o) onun elinden (onları) aldıІахыгъ axıgh axığ (onlar) onun elinden (onu)
aldılarІахыгъэх axıghex axığex (onlar) onun elinden (onları)
aldılar
2. Sesli harfler ile beraber kullanıldığında:I işareti sesli harflerle beraber kullanıldığında vurgulayacağı ya da etkileyeceği harfin önüne gelir. Özellikle iki sesli harfin arasına gelerek ikinci sesli harfin okunuşunu etkiler.
А a (uzun) à Іа ’a aИ yi à Іи ’i iО wue à Іо ’o oУ wuı à Іу ’u uЫ yı à Іы ’ı ıЭ e (kalın) à Іэ ’e a
Yukarıda görüldüğü gibi orijinal halleriyle (а и о у ы э) her nekadar Türkçe’deki seslerden farklı bir şekilde okunuyor olsalar bile, kelime içerisinde sesli bir harften sonra önüne I işareti gelerek kullanıldıklarında Türkçe’deki sesli harflerin karşılıklarını oluşturmaktadırlar.
Kril Alfabesi Klasik-Latin Türk-Latin Türkçe AnlamıкъыІихыжьыгъ khı’ixıjıgh khı’ixıjığ (o) onun elinden (onu) geri
aldıкъыІихыжьыгъэх khı’ixıjıghex khı’ixıjığex (o) onun elinden (onları) geri
aldıкъыІахыжьыгъ khı’axıjıgh khı’axıjığ (onlar) onun elinden (onu)
geri aldılarкъыІахыжьыгъэх khı’axıjıghex khı’axıjığex (onlar) onun elinden (onları)
geri aldılar
24
LATİN HARFLERİYLE SEMBOLİZE EDİLMİŞ ADIGE ALFABESİ
Kril Alfabesi Kelime İçindeki Yeri Klasik Latin
TürkLatin
А а A a A aIА Iа ’A ’a, A a ’A ’a, A aБ б B b B bВ в V v V vГ г G g G gГУ гу GU gu GU guГЪ гъ GH gh Ğ ğ, GH ghД д D d D dДЖ дж C c C cДЗ дз DZ dz DZ dzЕ е kelime başında YÉ yé YÉ yéЕ е sesli harften sonra YÉ yé YÉ yé
Е е iki sessiz arasında É (alt + 0201) é (shift + “) YÉ yé, É é
Ж ж JJ jj JJ jjЖЬ жь J j J jЖЪ жъ JH jh JH jhЖЪУ жъу JHU jhu JU juЖЪО жъо JHO jho JO joЗ з Z z Z zИ и kelime başında Yİ yi Yİ yiИ и sesli harften sonra Yİ yi Yİ yiИ и iki sessiz arasında İ i İ iIИ Iи her zaman İ i İ iЙ й Y y Y yК к K k K kКЪ къ KH kh KH khКІ кІ CH’ ch’ Ç’ ç’КІО кІо K’O k’o K’O k’oЛ л L l L lЛЪ лъ LH lh LH lhЛI лI L’ l’ L’ l’М м M m M m
25
Н н N n N nО о kelime başında WO wo WO woО о sesli harften sonra WO wo WO woО о iki sessiz arasında O o O oIО Iо her zaman O o O oП п P p P pПI пI P’ p’ P’ p’Р р R r R rС с S s S sТ т T t T tТI тI T’ t’ T’ t’У у kelime başında WU wu WU wuУ у sesli harften sonra Wu wu WU wuУ у iki sessiz arasında U u U uIУ Iу her zaman U u U uФ ф F f F fХ х X x X xХЪ хъ XH xh XH xhХЬ хь H h H hЦ ц TS ts TS tsЦУ цу CHU chu ÇU çuЦО цо CHO cho ÇO çoЦI цI TS’ ts’ TS’ ts’Ч ч CH ch Ç çЧЪ чъ CCH cch, CC cc ÇÇ ççЧI чI CCH’ cch’, CC’ cc’ ÇÇ’ çç’Щ щ SH sh Ş şШ ш SH sh, Š š Ş ş, Š šШЪ шъ SSH ssh ŞŞ şşШЪУ шъу SHU shu ŞU şuШЪО шъо SHO sho ŞO şoШI шI SH’ sh’, Š’ š’ Ş’ ş’ШIУ шIу SH’U sh’u Ş’U ş’uШIО шIо SH’O sh’o Ş’O ş’oЫ ы kelime başında YI yı YI yıЫ ы iki sessiz arasında I ı I ıIЫ Iы her zaman I ı I ıЭ э E e E eIЭ Iэ ’E ’e, A a ’E ’e, A aЯ я kelime başında YA ya YA yaЯ я sesli harften sonra YA ya YA yaЯ я iki sessiz arasında YA ya YA yaЮ ю YU yu YU yuЁ ё YO yo YO yoЬ ь Yumuşatma İşareti - -Ъ ъ Kalınlaştırma İşareti H h H hI Keskinleştirme İşareti ’ ’
Hazırlayan:
26
DZIBE OSMAN [email protected]
NIM YIGU
Şuzır sımecešxowu şılhewu l’ır khihajığ.
--- Sıda wuilajer? --- yı’ui yéwupçç’ığ.--- Sısımecešxu, wuyane yıgu zısšxıç’e sıxhujışt, --- yı’uağ şuzım.--- Ade aş payé wukhedğenena? Ar ofa? --- yı’uağ l’ım.Mafe gorem l’ır pxhaşe mezım khıç’ıjığewu yane ri’uağ:---Wolahe nyépe mezewu sızdeşı’ağem mıyére khujhıre bewu xelhığ. Wukhak’owu t’ek’u khepšıpığeme değuğe,
pçıhe xhume wu khesşejınığ.Mafem ç’alem yane mezım yışi, nır yıwuç’i yıgu khıdixığ, khıdixi gur yı’ığewu khek’ojı tyétze, yinewu ççıgı lhapse
gorem yélhepewuağ.--- A wuyane guşe The yéğal’i, sıdewu guşewu ’ayéwu wulhepewuağ, siç’al, ’aciy plhakho yığewuzığe guşeştın, ---
yı’ui nım yıgu gu’ewu kheguşı’i khıri’uağ.Yét’ane l’ır khek’oji “Khujhı ş’ağo mezım xelhışş tık’oniy khetšıpın” ri’ui mezım şuzır zıdişağ. Şuzır yıwuç’i,
khıxini khek’ojığ.Careştewu l’ım khış’ejığ şuz bzacem yéde’ui yane mıterezewu zeriwuç’ığer.
ANA KALBİ
Kadın ağır hasta yatarken adam içeri girdi.--- Nedir zorluğun (derdin nedir manasında...)? --- deyip sordu.--- Ağır hastayım, ananın kalbini yediğimde iyileşeceğim, --- dedi kadın.--- Yahu (hiç..) onun için seni bırakırmıyız? O işmi? --- dedi adam.Günün birinde adam oduna gittiği ormandan geri geldiğinde anasına dedi:---Wolaha bugün bulunduğum ormanda elmayla armut çok olarak vardı. Gelerek biraz toplasaydın iyiydi, akşam
olduğunda seni geri getirirdim.Gündüzleyin (gündüzünde, gündüzde...) oğlu anasını ormana götürüp, anayı öldürüp (boğazlayarak, keserek,
vurarak...) kalbini içinden çıkardı, çıkarıp kalp elinde geri gelirken, büyükçe bir ağaç köküne ayağı tökezledi.--- A (yavrum) ananını da (eyvah olsun, ne yazık ki anlamın da) Allah öldürdü, nasılda eyvah, kötü olarak ayağın
tökezledi, yavrum, çok ayağını ağrıtmıştır ne yazık ki, --- deyip ana kalbi endişelenerek söyledi.Sonra adam geri gelip (evine) “Ormanda harika armutlar var, (biz) gidip toplayalım” deyip orman kadını yanında
(beraberinde) götürdü. Kadını öldürüp, bırakıp geri geldi.Öylelikle adam tekrar anladı yaramaz kadını dinleyip annesini uygunsuz olarak (akılsızca) öldürdüğünü.
27
XHANIMRE MEKHUMEŞIŞ’EMRE
Yéwome-yéwome zera’ome zera’otejewu fekhol’ uš gore şı’ağ. A l’ım yipşşaşşere yişuzre yiğusexewu zegorem meşır khaxıjınım zedek’uağex. Şeceğuašxe aş’ınewu zet’ısxem, pşşaşşer psıhe k’uağ. Khemık’ojı zexhum, yane femışı’ewu pşşaşşem lhık’uağ. Adrer zerilheç’ewu meğışş psı nepkım tés. Yıguçç’e yizığewu yéççel’ağ.
Çala-vura birbirine söylenen birbirine anlatıla gelen akıllı bir çiftçi vardı. O adama kızı ile karısı (ona) arkadaş olarak biryere ekin biçmeye (ekin biçmek için) beraber gittiler. Öğlen yemeği yapmaya (yapmak için) oturduklarında, kız su getirmeye gitti. Geri gelmeyince, annesi sabredemeyip kızın arkasından gitti. Ötekisi (kız için) tüm gayretini göstererek ağlayıpta su kıyısında oturuyor. Kalbinden (bir şey) düşmüşçesine koşarak (onun) yanına geldi.
--- Sıd guş wuzıfeğırer? Sıd khıwoxhul’ağer? --- yı’ui gu’eze yéwupçç’ığ.--- Nedir yahu ağladığın? Nedir başına gelen? --- deyip endişelenerekten sordu.--- Sımığı xhuna! Ç’elets’ık’u si’ağeme mı ççıgeyéjhım dek’oyénı khéfexınıyéşş psıxhom yıthaleştığe!--- Ağlamasam olurmu! Küçük (erkek) çocuğum olsaydı bu yaşlı meşe ağacına çıkıp (üstüne çıkıp, tırmanıp) aşağı
düşüpte akarsuda boğulacaktı!Ar zızexéxım, “Pxhorelhf si’ağeme ççıgeyéjhım khéfexıni psım yıthaleni sıwunexhuştığ” yı’ome ğewu t’ısığe şuzıri.
Nebgırit’ur zeralheç’ewu meğışş zegosewu şısıx. L’ır yajjen yı’oze yézeşi khéji psıxhom khek’uağ. Mıdç’e yişuzre yipşşaşşere psıhe khek’oğağexemi aşığupşejığewu meğışş şısıx.
Onu duyduğunda, “Kızımdan torunum olsaydı yaşlı meşe ağacından aşağı düşüp suda boğulup mahvolacaktım” diye ağlayarak oturdu kadında. İkiside tüm gayretlerini göstererek ağlayıpta yanyana oturmuş duruyorlar. Adam (onları) bekleyeyim derken usanıp yola çıkıp (hareketlenip, -e koyulup) akarsuya geldi. Bu tarafta karısı ile kızı su getirmeye geldiyselerde (onlar neye geldiklerini) unutarak ağlayıpta oturmuş duruyorlar.
--- Khışoxhul’ağer sıd? Sıd juğayérer? --- yı’ui yawupçç’ığ.--- Başınıza gelen nedir? Nedir sizi yüksek sesle ağlatan? --- deyip onlara sordu.--- Tipşşaşşe ç’elets’ık’u yi’ağeme, mı ççıgeyéjhım dek’oyéni khéfexınıyéşş, psıxhom khıxefeni yıthaleştığe! Carı
tızç’eğırer! --- yı’uağ şuzım.--- Kızımızın küçük (erkek) çocuğu olsaydı, bu yaşlı meşe ağacına çıkıp (üstüne çıkıp, tırmanıp) aşağı düşüpte,
akarsunun içine düşüp boğulacaktı! İşte bu bizi ağlatan! --- dedi kadın.T’uriy nah lhešewu ğı xhuğex.İkiside daha güçlü olarak ağlar oldular.--- Arme, şoş nah déle sı’oç’efe khezğezenep! --- yı’ui l’ır yéjağ.--- Öyleyse, sizden daha deli (ben ona) rastlayana kadar dönmem! --- deyip adam yola çıktı. (hareketlendi, -e koyuldu)Yéjağewu k’oze bere k’uağa maç’ere k’uağa zı çılağo gorem dehağ. Khelapççe gorem zı’ohem wunem khiç’xi
rağeblağ. Zerıhağeme yanısit’u zék’o zepıtxewu yélheğu. P’este ulhhe zırız a’ığewu zı wunem yéç’ıxeşş adrem mak’ox, zi amı’ığewu khağezejışş yét’ani ulhhe zırız ahı.
Yola koyularak giderken çok mu gitti az mı gitti köyün birine girdi. Avlu kapısının birine uğradığında evden (onlar içinden) çıkıp (onu) buyur (davet) ettiler. İçine girdiği yerin (onların) iki gelinini dolaşırken gördü. Pasta lokması birer tane ellerinde olarak (bulunarak) bir odadan çıkıpta ötekine gidiyorlar, hiç (bir şey) ellerinde olmayarak (bulunmayarak) geri dönüpte sonrasında lokma birer tane götürüyorlar.
--- Sıd şuş’erer? --- yı’ui yawupçç’ığ.--- Ne yapıyorsunuz? --- deyip onlara sordu.--- P’este şatere tešxı, --- a’uağ.--- Pasta(yı) kaymakla yiyoruz, --- dediler.--- Ade sıd payé zı wunem şuiç’me adrem şuk’oze şuş’ıre?--- Madem ne için (neden) bir odadan (siz) çıkıpta ötekine giderekten (bunu) yapıyorsunuz?--- Areştewu tımış’ı xhuna, --- ağeş’eğuağ adreme, --- şater zı wunem şı’, p’aster adre wunem çç’et, p’aster thıze
tımış’ıme sıdewuştewu (sıdeştewu) tıšxen tılheç’ışta?--- Öyle olarak yapmasak olurmu, --- şaşırdılar (hayret ettiler) ötekilerde, --- kaymak bir odada (var), pasta öteki
(diğer) odada duruyor, pastayı götürerekten yapmazsak nasıl olarak (biz) yemeye imkan bulabilirmiyiz?
28
--- Şete khošınımre p’este şıwuanımre zejuğewuçual’exewu şut’ısewu şušxeme xhuğe nı’a, --- ari’uağ.--- Kaymak küpü ile pasta tenceresini beraber (sizler beraber, birlikte) yanıbaşında (tencereler) duracak şekilde
getirerek (sizler de) oturarak yeseniz oldu o kadar değil mi? --- onlara bunu dedi.--- Téplhın zerexhurem, --- a’ui şete khošınır khahiy p’este şıwuanım rağewuçol’ağ, yét’ısıl’exi rehatewu šxağex. Agu
lhešewu rihığ.--- Bakalım olana (karşılıklı, birbirine olana), --- onlar deyip kaymak küpünü getirip pasta tenceresinin yanıbaşına
(onu) koydular, yanıbaşına (onlar) oturupta rahatça (rahat olarak) yediler. Kalplerini kuvvetlice dışarı çıkardı (çok hoşlarına gitti...).
--- Değowu tebğeş’ağe, --- a’ui guş’uağex.--- İyi olarak sen bize yaptırdın, --- onlar deyip sevindiler.Yéjıri khaheç’ağ, khağetxhağ.Kendiside onlara misafir oldu, (onlar tarafından) mutlu edildi (iyi ağırlandı).--- Mıxeme anah déle sı’oç’efe sık’on, --- yı’ui l’ır yiğogu téhajığ.--- Bunlardan daha deli (ben ona) rastlayana kadar gideyim! --- deyip adam yoluna geri koyuldu.Yıpe riğexhume k’oze xhulhfıği bzılhfıği, jhi ç’i bowu zexetxewu khak’oxewu a’uç’ağ. Ğırer meğı, kuworer mekuwo,
bemi zaçuntxhejı. Bzılhfığe nıbjıç’e gorem yıblıpkhxer a’ığewu “Mıpsawu mıhader hadrıxe teşe” a’oze khaşe. Bzılhfığeriy zerilheç’ewu meğı. Aş yı’e lhenıkho khošınjhıyé gore pılh.
Önünü (yolunu...) arttırarak giderken erkek olup kadın olup, yaşlı olup genç olup çokça birlikte (beraberce) geliyor olaraktan (onlara) rastladı. Ağlayan ağlıyor, bağıran bağırıyor, çoğuda kendilerini parça-parça ediyorlar. Genç kadın birinin omuzları (onların) ellerinde olarak “Yaşamamış ceset olmamışı öbür dünyaya götürüyoruz” onlar diyerekten getiriyorlar. Kadın olanlarda tüm gayretini göstererek ağlıyor. Onun tek eline de bir küçük testi (ucuna) asılı.
Khızınesxem, l’ır axahi yawupçç’ığ:Yetiştiklerinde adam içlerine katılıp (girip) onlara sordu:--- Sıd şşıwu khexhuğer? Sıd mışş fedizewu şuzğegumeç’ırer? --- Nedir yahu olan? Ne bu kadar sizin canınızı sıkan?---Yé-wo-woy, tımıgumeç’ı xhuna, tinıseç’e dexešxo Ther khécejığeşş, hadrıxe teşejı! --- a’uağ. --- Thamıç’er
khošınjhıyém zé’abem yı’e khıwubıtığ. Cı ar Them fetımışejme xhuştepışş teşejı.---Yé-wo-woy, sıkılmamamız olur mu, çok güzel gelinimizi Allah çağırdı da öbür dünyaya götürüyoruz! --- dediler ---
Zavallı küçük testiye (küpe) ellediğinde elini tuttu. Şimdi onu Allah’a götürmezsek olmayacaktı da götürüyoruz.L’ır yé’ebexi mıjo khıštağ, bzılhfığe nısaç’em ç’elhırıhi khošınım mıjoç’e yéwui yıwubetağ. Bzılhfığem yı’e şşhafit
xhujığe. Ar zalheğum, tithe nahi wo wunah lheşışş the khıtfexhu, pş’oyiğor zeç’e khıpfetş’eşt a’ui l’ım khıpıhağex. L’ım khewuçun yıdağep.
Adam aşağı uzanıpda taş aldı, yeni gelin kadının yanına yaklaşıp testiye taşla vurup patlattı. Kadının eli yine özgür oldu. Onu gördüklerinde, Allahımızdan sen daha da güçlüsün Allah ol bize, istediğin herşeyi sana yaparız deyipte(ler) adama asıldılar. Adam durmayı kabul etmedi.
--- Mış anah déle seğotıfe sık’on, --- yı’ui yiğogu téhajığ.--- Bunlardan daha deli bulana kadar gideyim! --- deyip adam yoluna geri koyuldu.K’ome k’oze cıri zı çılağo gorem dehağ. Şagu gorem bırsır mekhešxo khıde’uç’ewu zexixığ. A lhenıkhomç’e k’uağe.
Yılheğurer ğeş’eğonı: nebgıre zawule wunaşşham tétxewu khé’ebexıxeşş çemır yıbjhexemç’e dakudayé, çç’ım tétxeriy a çemır kha’etınım pılhıx şşhayém, khafe’etırep.
Gitsede giderken şimdi de köyün birisine girdi. Avlunun birisinden gürültü patırtı seslice (yüksek seste) duydu. O yöne doğru gitti. Gördüğü hayret verici: birkaç kişi çatı üzerinde durarak ellerini aşağıya uzantıpta ineği boynuzlarından yukarı çekmeye, yerde duranlarda o ineği yukarı kaldırmaya çalışıyorlar ama (yukardakiler için) kaldıramıyorlar.
--- Mı çemıjh thamıç’em sıd payé şuşıhağ? --- yı’ui yawupçç’ığ.--- Bu zavallı ineğe ne için sataştınız? --- deyip onlara sordu.--- Aşşıwu mı wunaşşham wuts ş’ağowu khıtéç’ağer yédğešxın te’o şşhayé, detşeyén tlheç’ırep, --- a’uağ.--- Yahuu bu çatıdaki harika ot olarak (üzerinde) bitenleri yedirelim diyoruz ama, yukarıya çıkarmak elimizden
gelmiyor, --- dediler.---Aş fediz of şuxetıfe şudek’uayéwu wutsır khişuwupç’ewu khéşuhıxme xhuğe nı’a! Çemım ar yıpaşşhe yişulhheme
yışxıni peç’ıjışt.--- O kadar işe duracağınıza yukarı çıkaraktan otu bir şeyin içine keserek aşağı indirseniz olduydu işte! İneğin de
başına bir şeyin içinde koysanız yiyipte önünden tekrar çekilecek.Dek’uayéxi wutsır khırahıxığ. Çemım yıpaşşha ralhhağ, yıšxı zexhum, dunayir afemıxhowu guş’uağex. L’ır rağeblaği
khaheç’ağ, khağetxhağ. Khızxağenejme aş’oyiğowu lhešewu khélhe’uğex, afidağep.Yukarı çıkıpta(lar) otu aşağı indirdiler. İneğinde öününe koydular, yiyince, dünyaya yetmeyecek kadar mutlu oldular
(sevindiler). Adamı davet edipte misafir ettliler, iyi ağırladılar. Aralarında kalırsa zannederek çok fazla rica ettiler, onları kabul etmedi.
--- Mıxeme anah déli şı’enç’iy mexhu, kheseğotıfe khezğezenep, --- yı’ui, l’ır yéjejığ.--- Bunlardan daha delisi vardır, bulana kadar dönmem, --- deyip, adam tekrar koyuldu.Yéwome yıpeç’e riğexhuze bere k’uağa maç’ere k’uağa, cıri çılağo gorem dehağ. Khelapççe gorem uhi beç’ayére
cağe. Zi khimıç’ıze zexhum, wunapççer uxiğeti mış zıgore khyaxhul’ağemi sş’erep yı’ui yihağ. Wunewu zerıhağem l’ış
29
rilheğuağ: t’ume ğonçec gorem yışşha’u a’ığewu ç’eşo ğuanem peçç’ınat’ewu şıtıx, yaşenerer ç’eşo ğuanem khépç’exınewu zéğehazırışş ut.
Vurupta önünü (yolunu...) arttırırken çok mu gitti az mı gitti, yine köyün birisine girdi. Avlu kapısının birine uğrayıp çok zaman çağırdı. Kimse çıkmaz(ken) olduğunda, ev kapısı açıktıda bunların bir şey başlarına geldiysede bilmem deyip içeri girdi. Eve girdiğinde üç adam içerde gördü: ikisi bir pantolonun koncu ellerinde olarak tavan deliğinin karşısında olarak duruyorlar, üçüncüsü tavan deliğinden aşağı atlamaya kendini hazırlıyorda (deliğin) ağzında duruyor.
--- Sıd şuş’erer? --- yı’ui yawupçç’ığ.--- Ne yapıyorsunuz? --- deyip onlara sordu.--- Tişşewoğu zéteğefepejı, --- a’uağ.--- Arkadaşımızı yine giydiriyoruz, --- dediler.--- Ade sıd payé şo ğonçecır şu’ığewu şuşıt, modreriy sıda ç’aşom zıç’ıdek’oyağer? (zıfidek’oyağer)--- Öyleyse ne için siz pontolonu elinizde tutup duruyorsunuz, bunuda tavana (çatıya) ne(dir) çıkartan?--- Mıreşteuw te ğonçecır t’ığewu modrer khépç’exışş ğonçecır carewuştewu tefape, --- khıra’uağ.--- Böylecene biz pantolonu elimizde bulundurarak öteki aşağı atlayaraktan pantolonu böylece giyiyoruz, --- ona
dediler.--- Khéxıj, --- yı’ui l’ewu ç’aşom tétır khırişexığ. Riğelheğuze ğonçecır zışıriğelhağ, adrexemi ğonçec zışılhaç’e
ariğeş’ağ. Axemi l’ır khağeş’uağ, khağetxhağ, “Moş fediz gulhıtešxo wui’ewu wuzxedğeç’ıjıştep, te wukhıtxenejışt” a’ui şşhaç’em afidağep.
--- İn, --- deyip adam tavanda duranı aşağı indirdi. Onu (pantolonu) göstererekten pantolonu (ona) giydirdi, ötekilerine de pantolon giymesini öğretti. Onlarda adamı hoşnut ettilet, iyi ağırladılar, “Bu kadar iyi anlama kabiliyetin olarak seni aramızdan geri çıkarmayacağız, bizim (sen) aramızda kalacaksın” dedilerde ama, onları kabul etmedi.
--- Mıxeme anah déle seğotıfe khezğezenep, --- yı’ui l’ır yéjağ. Bere k’uağa maç’ere k’uağa, wuk’o zepıtme wu’umıç’e xhuna, cıri zı çıle gorem uç’ağ. Şagu xhowo-pşawu gorem tét’ıshap’e utewu zélheğum k’ui tét’ıshağ. Şagu yiğek’otığewu zı’ut’ıshağer xhanım yişagowu khıçç’eç’ığ. Wune’ut pşşeşşejhıyér khızeplhem, l’ewu khelapççem dejı şısır khılheğuğ. Wunem yihaji guaşem ri’uağ:
--- Bunlardan daha fazla deli bulana kadar dönmem, --- deyip adam koyuldu. Çok mu gitti az mı gitti, gidersen hep karşılaşmasan olur mu, yine köyün birisine rastladı. İtibarlı (yüksek mevkiden) avlunun birisinde oturma yeri (önünde) görünce (gördüğünde) gidip üzerine oturdu. Yanaşarak ağzına (kapı önüne) aturduğu avlu hanın avlusu çıktı. Hizmetçi küçük kız bakınca, adam olarak avlu kapısının yanında oturanı gördü. Eve geri girip hanıma (onu) dedi:
--- Khelapççem dej şıt tét’ıshap’em l’ı ğogurık’o gore tés.--- Avlu kapısının yanında duran oturma yerinde yolcu adamın birisi (üzerinde) oturuyor.--- K’o, zışışımre khızdiç’remre khéwupçç’! --- yı’uağ guaşem.--- Git, aidiyeti (nereye ait olduğunu) ve nereden çıktığını (geldiğini) sor! --- dedi hanımda.Pşşeşşejhıyér l’ım dej khek’uağ.Küçük kız adamın yanına geldi.--- Mo şısır khızdiç’rer khızeğaş’ yı’ui guaşem sıkhığek’uağ, --- yı’uağ.--- Şurda oturanı geldiği yeri öğren deyip hanım beni gönderdi, --- dedi.--- Se çıje dede sıkhiç’rep, hadrıx nı’ep sıkhızdiç’rer, --- ri’ojığ l’ım.--- Ben uzak yerden gelmiyorum, öbür dünyadan başka değil geldiğim yer, --- (cevap olarak onu) dedi adam.Pşşeşşejıyér dehaji l’ı ğogurık’om hadrıxe sıkhéç’ı yı’uağ yı’ui guaşem ri’uağ. Adrem “Mo psınç’ewu aş khéceriy,
sişşewo zakhowu ğerék’o l’ağem yikhaberç’e séğewupçç’” yı’ui pşşeşşejhıyér cıri khıdiğeç’ığ. “Guaşer khıwoce” yı’ui dişağ. Guaşer zerıs wunešxom rişağ.
Küçük kız geri girip yolcu adam öbür dünyadan geliyorum dedi deyip hanıma (onu) söyledi. Öteki “Buraya çabuk olarak onu çağırda, tek oğlum olarak geçen sene ölenin haberini sordur” deyip küçük kızı yine çıkardı. “Hanım seni çağırıyor” deyip yanında götürdü. Hanımın bulunduğu büyük evin içine götürdü.
--- Tıde wukhiç’ıre? --- yı’ui khéwupçç’ığ--- Nereden geliyorsun? --- deyip sordu--- Hadrıxe sıkhéç’ı, --- ri’ojığ.--- Öbür dünyadan geliyorum, --- (cevap olarak onu) dedi.--- Tha khısatiy aşığum, sişşewo zakhowu ğerék’o l’ağem yikhebar khısep’on, --- yı’uağ guaşem guş’oze.--- Allah verdi öyleyse, tek oğlum olarak geçen sene ölenin haberini bana söylersin, --- dedi hanım sevinerekten.--- Bowu khıwos’on. Wuişşawo yi’ofxer deyixep. Cenetım rağehaşt, awu dışşe some şşiş yımığotı xhuştep. “Tyane
khı’ıxriy axhşe khısfızdah” yı’ui khıselhe’uğeşş arı mış sıkhızç’ek’uağer. Khıseptıme fızdeshışt.--- Fazlaca sana söylerim. Oğlunun işleri kötü değil. Cennete sokacaklar, ama üçyüz altın lira bulmasa olmayacak.
“Annemden alıp para benim için yanında getir” deyip bana rica ettiydi de ondan gelişimin sebebi. Bana verirsen onun için yanımda götürüceğim.
--- Aş payé khezğenena, awu axhşe khodıyé fewohıç’e xhuna! Şığın t’ek’uiy khezğehazırınışş, Them payé, zış’omığehılhewu sişşawo fahba!
--- Onun için bırakırmıyım seni, ama yalnız para (onun için) götürmekle olur mu! Birazda elbise hazırlayayımda, Allah için, (kendine) yük saymayarak oğluma götürür müsün!
--- Çıjeç’ay sızdek’ojıştır, awu wolhe’uapeşş wugu xezğeç’ışunep. Khašte wuişşawo fesebğahı pş’oyiğor zeç’e.
30
--- Berbat uzak gideceğim yer, ama sen daha önce rica ettinde kalbini kıramam senin. Ver (bakalım) ona benim götürmemi istediğin herşeyi.
Guaşem dışşe some şşişıri khıritığ, yişşawo fıriğahışt şığınxeriy khığehazırığex. Hadrıxe k’ojışt l’ım nahıbe dıriğehıme ş’oyiğouw çukur zeç’ariğeş’ağ, mılhkur yizı khariğeş’ığ.
Hanım üçyüz altın lirayıda ona verdi, oğluna (onun için onunla, oğlu için adamla) göndereceği elbiseleride hazırladılar. Öbür dünyaya geri gidecek adama daha fazlasını yanında götürmesine inanarak (zannederek) öküz arabasını koştular, mülkü dolu (onlara, hizmetçilere) yaptırdı.
Mış nah déle tıde sık’omi zğotınep. Arewu zıxhuç’e zğezejın, --- yı’ui khığezejığ.Bundan başka deli nere gitsemde bulamam. Öyle olunca döneyim, --- deyip geri döndü.Xhanır desığepti khızıdehajım, guaşer guş’oze khebarır ri’otağ.Han evde bulunmuyordu da geri deldiğinde, hanım sevinerekten haberi (olanı) anlattı.--- Tıde şı’a a l’ır? --- yı’uiy xhanır yéwupçç’ığ.--- Nerede bulunuyor o adam? --- deyip han sordu.--- Mışç’e deç’ıjığ, --- khırığelheğuğ guaşem.--- Buradan geri (yola) çıktı (gitti), --- (onu, yolu) gösterdi hanımda.Pşı xhanır khešesiy l’ım yıwujj khihağ. Mıdrem xeğuaşşhar khızerineç’i ş’uç’ayére khek’uağewu xhanır šıwowu
khılhık’owu yılheğuğ. Psınç’ewu çukur mez blağem xiğewuçuağ. Yéj l’ı khuy gore jowu hasem xetıti yıdej uhağ.Bey Han atına binip adamın arkasından (yola) girdi. Bu ötekide (adam) köyü boşaltıp çok hızlı geldiği yerden hanı atlı
olarak arkasından gelmekte olduğunu gördü. Aceleyle öküz arabasını yakındaki ormanın (ağaçların arasına ve içine) içine koydu. Kendisi kel olan bir adam tarla sürerek uğraşıyordu da yanına uğradı.
--- Mo šıwowu khak’orer wolheğua? --- yı’ui yéwupçç’ığ.--- Şu atlı olarak geleni görüyor musun? --- deyip sordu.--- Selheğu. Te tixhan arı. Sıda khexhuğer? --- kheguzejuağ l’ı khuyir.--- Görüyorum. Bizim hanımız o. Ne oldu? --- telaşlandı kel adam.--- Khexhuğe ş’ağuiy şı’ep. Mı şuixhan khuyéwu şı’er yıwuç’ınewu khéjağ nı’ep.--- Olan mükemmel bir şey yok. Bu sizin han kel olanları öldürmeye başladı başka değil.--- Aş yış’eştım ş’ağo yi’ep. Tıde cı sık’on?! --- yı’ojığ yıgumeç’ığewu l’ı khuyir.--- Onun yapacağının mükemmel bir tarafı yok. Nereye şimdi ben gideyim?! --- geri dedi canı sıkılarak kel adam.--- Mode mo ççıgeyéjhım psınç’ewu dek’uay!--- Aha şu yaşlı meşeye çabucak tırman!L’ı jonak’or ççıgeyéjhım dek’uayiy tét’ıshağ, mıdrem pxhe’ešeç’ır yıwubıti jowu xewuçuağ. Pşır kesığ. L’ewu jorem
ç’elhırıhi yéwupçç’ığ:Tarla süren adam yaşlı meşeye tırmanıp üzerine oturdu, öteki sabanı tutup sürmeye durdu. Bey yetişti. Adam olarak
tarla sürene yanaşıp sordu:--- L’ı gore mış bleç’ewu plheğuğa? --- yı’uiy.--- Bir adamı burdan geçerken gördün mü? --- deyip.--- Zıgore bleç’ıti, wukhızélheğum mo ççıgeyéjhım dek’oyağ.--- Birisi geçtiydi, seni gördüğünde şu yaşlı meşeye tırmandı.Xhanır ççıgım çç’ahi, khéx yı’ui ççıgım tésım yécağ. Adrem “Sıkhuyép se, sıkhéxıştep” khıri’ojığ. Yét’ani “Khéx
s’uağe khéx!” yı’ui yécağ. “Sıkhuyép se, sıkhéxıştep” khıri’ojığ ççıgım tésım. “Sıd khuy mış xiğezıhağer? Khéx s’uağe khéx!”. L’ır khıfémıxıxe zexhum, xhanır ççıgıyéjhım dek’oyağ. Mıdre l’ı uşır pşım yiš khıtét’ıshi khéjejığ. Çukum šır khıguyipxi (kıguipxi) khıfi khek’ojığ.
Han ağacın altına girip in deyip ağacın üzerinde oturanı çağırdı. Öteki “Kel değilim ben, inmeyeceğim” geri dedi. Sonra “İn dedim in!” deyip çağırdı. “Kel değilim ben, inmeyeceğim” geri dedi ağaç üzerinde oturan. “Ne keli bunun karıştırdığı? İn dedim in!”. Adam (onun için) inmeyince, han yaşlı meşeye tırmandı. Öteki akıllı adam beyin atı üzerine oturup hareket etti. Öküz arabasına atı (yanına) bağlayıp sürüp geri (çıktığı yere, evine) geldi.
